جەلتوقسان جايلى نە بىلەمىز اعايىن!
جەلتوقسان وقيعاسى كوتەرىلىس پە؟ الدە تولقۋ ما؟
16-جەلتوقسان قارساڭىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردە تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ بەرگەن جەلتوقسانشىلار دەگەن پىكىر بەلەڭ الىپ ءجۇر. ءتىپتى سول وقيعاعا قاتىسقانداردىڭ وزدەرى وسى پىكىردى العا تارتا بەرەتىنى جاسىرىن ەمەس. تىكەلەي ايتپاسا دا، جاناما تۇردە. ءتىپتى باسپا ءسوز بەتتەرىندە دە كەزدەسىپ قالىپ ءجۇر. : جەلتوقسان وقيعاسىن قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟راس، «جەلتوقسان وقيعاسى» قازاق تاريحىندا اۋىر دا قاسىرەتتى پاراقتىڭ ءبىرى بولىپ جازىلارى بەلگىلى. كسرو اتانعان قانقۇيلى الىپ ماشينانىڭ الدىنا قايمىقپاي قارسى شىققان باتىرلاردى قالاي قۇرمەتتەسەك تە، ارتىق بولماس.""""كۇميسجان"""
كىشكەنە كەزىمنەن بەرى ەستىپ كەلە جاتقان وسىناۋ «جەلتوقسان وقيعاسى» تۋرالى قانشاما شىعارما، قانشاما دەرەكتەردى وقىدىم .سوندا دا ءدال تاقىرىپتاعى سۇراققا جاۋاپ تابا المادىم. ءسوز كوبەيتپەي، نەگە كۇمان كەلتىرەتىنىمدى قىسقاشا ايتىپ كەتەيىن.
ايتالىق تاۋەلسىزدىكتى كىمنەن الدىق؟ البەتتە، كسرو-دان. ەندەشە ناقتى قۇجاتتار مەن تاريحي دەرەكتەر، شەتەل باسپاسوزىندەگى شولۋلارعا قاراساق، «قىزىل يمپەريانىڭ» قۇلاۋىنا «قىرعي-قاباق سوعىس»، مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداۋى، سونىڭ سالدارىنان ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋى، ەكونوميكانىڭ السىرەۋى، قالا بەردى كسرو گەنسەكرەتارى گوربوچيەۆتىڭ سرۋ-دىڭ ادامى دەگەن پىكىر ءالسىز بولسا دا، باسپاسوزدەردە از ايتىلىپ جۇرگەن جوق. ال جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ ىقپالى تۋرالى بىردە-بىر دەرەك ەستىمەپپىن.
ارينە، وقيعا تۋرالى دەرەكتەردىڭ ءبارىن وقىپ شىقتىم دەۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىراق بارشاعا قولجەتىمدى قۇجاتتاردى وقىپ شىققاندا، كۇمانىم قويۋلانا ءتۇستى. نەگىزى بۇل پىكىر كەيىنگىلەردى 1991 جىلعى 16-جەلتوقساندا قول قويىلعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسيالىق زاڭىمەن شاتاستىرىپ العاننان تۋىنداسا كەرەك.
ال ەندى «جەلتوقسان وقيعاسىنا» ورالايىق. سول كەزگە كوز سالساق، ەڭ ماڭىزدى ءبىر سۇراق تۋىندايدى:
16-جەلتوقساندا جاستار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستى مە؟
تاعى دا كۇماندىمىن. بىرىنشىدەن، دەرەكتەرگە قاراعاندا جاستار شەرۋى 17-جەلتوقساندا باستالدى. البەتتە، وعان تۇرتكى 16-سى كۇنى گ. ۆ. كولبيننىڭ قازاقستان كومپارتياسى وك ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ تاعايىندالعانى ەكەنى راس. ءبىراق ءبىز ايتىپ جۇرگەن وقيعا ەرتەسى باستالىپ ەدى عوي.
: جەلتوقسان وقيعاسىن قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟ ەكىنشىدەن، شەرۋگە شىققان جاستاردىڭ قولىندا "ءار حالىقتىڭ ءوز ۇلتتىق كوسەمى بولۋ كەرەك" دەگەن ۇرانمەن قاتار، «لەنين يدەياسى جاساسىن!» پلاكاتتار دا بولعان. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
دەمەك، ولاردىڭ ويلارىندا كسرو-نى قۇلاتايىن، بولماسا قازاق جەكە شىقسىن دەگەن «وزگە پيعىلدى» نيەت بولماعانى كورىنىپ تۇر. سوندا ولار قالاي تاۋەلسىزدىك الىپ بەرمەك؟ ونىڭ ۇستىنە كسرو-نى ساقتاپ قالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋمدا قازاقستان حالقى «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرگەن جانە وداقتان ەڭ سوڭعى بولىپ شىققان مەملەكەت بولدى. بۇعان ارينە، باسشىلاردىڭ قاتىسى بولار، ءبىراق سول كەزدە جەلتوقسانشىلاردىڭ ەڭبەگى قايدا؟
وسىنداي جايتتارعا قاراپ، قورىتىندى جاساساق، «جەلتوقسان وقيعاسى» كسرو-نىڭ تاراۋىنا نەگىز بولعان جوق دەگەن پىكىرگە تىرەلەمىز(قازاقستاننىڭ سوڭعى بولىپ شىققانىن ەسكەرىپ، كسرو-نىڭ تاراۋى ۇعىمىمەن ءبىر قاراپ وتىرمىن).
الايدا، قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى كەزەڭ بولعاندىقتان، وعان ناقتى باعا بەرىلۋ كەرەك. الايدا «ءارى تارت، بەرى تارتپەن» ءالى شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلە بۇل. الەۋمەتتىك جەلىدەگى جۇرتشىلىقتىڭ دا «تاۋەلسىزدىك كۇنى» قارساڭىندا جۇلمالاپ جاتقانى دا وسى سۇراق:""اسەم""
مۇمكىن، 17-جەلتوقسان. جارايدى، قويشى ول ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى قانداي دۇربەلەڭ؟
وقيعا ەمەس دەۋشىلەر وتە كوپ. ءاي، سوندا بولعان جاعدايدى وقيعا دەمەگەندە، نە جەلتوقسان وقيعاسى: قوزعالىس پا، كوتەرىلىس پە، الدە تولقۋ ما؟
دەپ اتايمىز؟ وقيعانىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولادى. ءبىراق ولاي ايتۋ باعا بەرۋ ەمەس قوي. سوندىقتان تاعى بولشەكتەپ كورەيىك.
جالپى ساياسي قوزعالىستىڭ انىقتاماسى – وكىمەت بيلىگى ءۇشىن كۇرەس ارقىلى قازىرگى جاعدايدى وزگەرتۋگە نەمەسە ۇكىمەتكە ىقپال جاساي وتىرىپ، ونى نىعايتۋعا تىرىسقان قوعامدىق كۇشتەردى ايتادى ەكەن. وسى جاعىنان ازداپ كەلەدى. ءبىراق قوزعالىستىڭ ناقتى سيپاتىندا بەلگىلى ءبىر مەرزىمدى بولماي ما؟ باستاۋشىسى، باسقارۋىلۋى، ۇيىمداستىرىلۋى تاعى بار دەگەندەي… ال دەرەكتەر جەلتوقسان وقيعاسىنا كولبيننىڭ تاعايىندالۋى تۇرتكى بولعانىن ايتادى. باسى دا، اياعى دا جوق، وتە قىسقا مەرزىمدى قوزعالىس بولۋى مۇمكىن ەمەس.
كوتەرىلىس دەسەك، بىردەن كوز الدىمىزعا قارۋ ۇستانعان ادامدار ەلەستەرى ءسوزسىز. باسقا نە بولۋشى ەدى؟! اتى ايتىپ تۇرعانداي كوتەرىلۋ، ورە تۇرەگەلۋ. قانشا جەردەن ستيحيالى تۇردە بولسا دا، كوتەرىلىستىڭ دە باستاۋشىسى، ۇيىمداستىرىلۋ مەرزىمى بولادى. «ازاماتتىق كوتەرىلىس» دەگەندى العا تارتساڭىز دا، ول اياق استى پايدا بولمايدى. «بۇرق ەتۋ» دەگەن تىركەس ادەبي شىعارمالاردا بولار. ايتسە دە اتتان دەگەندە بيلىككە قارسى اتقا مىنە شاپقان ارەكەتتى قازاق تاريحىنان تابا المايسىز. دەمەك بۇل نۇسقا دا «ىستەن شىقتى».
بىرىنشىدەن، جەلتوقسان وقيعاسى 70 جىل بويى ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزگەن كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇلاۋىنا سەبەپشى بولدى. وسى كوتەرىلىستەن كەيىن بالتىق جاعالاۋى ەلدەءرىندە، گرۋزيا، ءازىربايجان، رەسەي ت.ب رەسپۋبليكالاردا ساياسي تولقۋلار ورىن الدى.
ەكىنشىدەن، رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان 9 مىڭعا جۋىق ازاماتىمىز زورلىق-زومبىلىقتىڭ، قيناۋ مەن جازىقسىز جازالانۋدىڭ قۇربانى بولدى. مىسالى، سول قاھارلى كۇندەرى 2500-گە جۋىق ادام تۇتقىندالىپتى (ءىىم دەرەگى بويىنشا – 2336 ادام، ۇقك دەرەگى بويىنشا – 2212، پروكۋراتۋرانىڭ دەرەگى بويىنشا – 2401 ادام). كۇشپەن ۇستالعان ءجانە ۋاقىتشا قاماۋ يزولياتورلارىنا قامالعان 8،5 مىڭ جەلتوقسانشى قاقاعان قىستا جالاڭاش قالا سىرتىنا شىعارىلىپ تاستالعان. ال رەسمي دەرەكتەردە جاراقات العانداردىڭ سانى 763-تەن 1137 ادامعا دەيىن دەپ كورسەتىلسە، مۇحتار شاحانوۆ باسقارعان كوميسسيا ولاردىڭ سانى 1،7 مىڭ ادام بولعانىن ايتادى. وسى ءبىر سانداردان-اق بۇل جاي عانا وقيعا نەمەسە تولقۋ ەدى دەپ باعا بەرۋگە بولمايتىنىن اڭعاراسىز.
ۇشىنشىدەن، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىردى دەگەن ايىپپەن 758 ستۋدەنت وقۋدان شىعارىلىپ، 1164ء-ى جازالانعان. 319 ازامات جۇمىستان بوساتىلعان، 100-دەن استام ادام سوتتالعان. 700-گە جۋىق ادام ىشكى ىستەر ورىندارىنىڭ ارنايى باقىلاۋىنا الىنعان. مىسالى، ت.بەيىسقۇلوۆتىڭ دەرەكتەرى 110 ادام سوتتالعانىن ايتادى. ال امەريكانىڭ حەلسينكي ازاماتتىق قۇقىق قورعاۋ توبىنىڭ زەرتتەۋلەءرىنە قاراعاندا 99 ادام تۇرمەگە توعىتىلىپ، 631 ازامات ارنايى ەسەپكە الىنعان. بۇكىلالەمدىك تاريحتا جاي عانا تولقۋ ءۇشىن وسىنشاما ادامنىڭ باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى – بولماعان جاعداي. """روزا"""
جەلتوقسان وقيعاسىن قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟ مەنىڭ ويىمشا جەلتوقسان وقيعاسى تولقۋعا كوبىرەك كەلەتىن سياقتى. بىلايشا ايتقاندا مەملەكەت ىشىندەگى بيلىككە نارازىلىق. ويتكەنى جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ويىندا ەگەمەندىك الۋ، جوعارى بيلىكتى قۇلاتۋ، بولماسا كوممۋنيستەردەن ازات بولۋ بولماعانىن كورىپ وتىرمىز. راس، قازاق اكسر-ى باسشىلىعىنا قازاق وتىرسىن دەگەن تالاپ بولدى. ءبىراق بۇل ۇلتتىق ساياساتتى نەگىزگە الدى دەۋگە كەلە مە، تاۋەلسىزدىكتى بىلاي قويعاندا؟ جەكە باستى كەمسىتۋشىلىك سالدارىنان وسىنداي جاعداي بولدى دەۋگە ءماجبۇر ەتەدى تاريحي دەرەكتەر. ويتكەنى بۇعان ۇلتتىق دەيتىندەي ورىس پەن قازاقتىڭ اراسىنداعى شيەلەنىس ەمەس، الاڭعا شىققان جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق بولعانمەن، ىشىندە 26 ورىس، 18 ۇيعىر، 10 تاتار، 7 قىرعىز، 4 وزبەك، 4 كارىس جانە بىرنەشە (قاراقالپاق، گرۋزين، شەشەن، گرەك، ۋكراين، باشقۇرت) ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولعاندىعى دالەل بولا الادى (تاپقان دەرەكتەر بويىنشا بۇل مالىمەتتەر سول كەزدەگى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن الىنعان).
ال بۇنداي بيلىككە قارسىلىق ءقازىر الەمنىڭ تۇكپىر تۇكپىرىندە بولىپ جاتىر. ءتىپتى ەۋروپا ەلدەرىندە دە. ءبىراق بۇنى ەشكىم كوتەرىلىس نەمەسە قوزعالىس دەپ اتامايدى. تولقۋ دەپ باعا بەرەدى. ايتالىق تۇركياداعى گەزي ساياباعىنداعى تالداردى كەسۋگە قارسى نارازىلىقتىڭ سوڭى ەردوعانعا كەت دەۋمەن جالعاسقان جوق پا؟ وندا دا بىرنەشە ادام ءولىپ، مىڭداعان ادام جارالانعان ەدى.
بىلەم، ءسىزدىڭ كوكەيىڭىزدە «جاستار وزگە ۇلت وكىلىنىڭ سايلانۋىنا قارسى شىقتى، تۇركياداعىداي ەمەس» دەگەن پىكىر تۇر. ءبىراق ول دا وتىرىك ءسوز. ويتكەنى دەرەكتەر قونايەۆتىڭ ورنىنان الىنعانىنا ەمەس، ايدالاداعى كولبيننىڭ سايلانعانىنا نارازىلىق تۋعانىن ايتادى. ايتپەسە وعان دەيىن قازاقستاندى كىل قازاق باسقارىپ كەلمەگەنى امبەگە ايان. اياق استىنان نامىسى ويانىپ كەتتى دەي المايمىن. «كولبين ەمەس، ەلدەگى وزگە ۇلت باسقارسا بولماي ما» دەگەن سارىنداعى پىكىرلەردى كوزىم شالعان-دى.
مىنە، قولىم جەتكەن دەرەكتەردى قاراپ وتىرىپ، مەن تۇيگەن پىكىر وسىنداي. بۇلاردىڭ بارلىعى الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتىرىپ، نەگىزسىز پىكىر ايتاتىندارعا قارسى بىلدىرەتىن ويىم ەدى. بوسقا داۋرىعىپ، تاريحتى زەردەلەگەن ۇرپاقتىڭ الدىندا وتىرىگىمىز شىعارعانشا، ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن ارتىق بولماس.
وسىنداي نەگىزسىز پسيەۆدوپاتريوتتىق اڭگىمەلەردى ايتقانشا،""كۇنساۋلە""
«جەلتوقسان وقيعاسىنداعى» باتىر ۇل-قىزداردىڭ تۇلعالىق كەلبەتىن، ازاماتتىعىن نەگە كەيىنگىلەرگە دارىپتەمەسكە؟!
راسىندا دا، مەملەكەت «جەلتوقسانشىلاردى» باعالامايدى، كوتەرمەيدى، الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر جاسالمايدى دەپ بيلىكتى جامانداۋمەن بولامىز. ءبىراق قاراپايىم حالىقتىڭ ءوزى ولار تۋرالى كەرەمەت بىلەتىنىنە سەنىمىڭىز كامىل مە؟ بيلىك تۇرماق ايقايلاپ جۇرگەەندەردىڭ وزدەرى قايرات پەن ءلاززاتتى، ەربول مەن ءسابيرانى تەك قانا 16 جەلتوقساندا ەسكە الاتىنىن كورىپ ءجۇر ەمەسپىز بە؟
نەگە؟
ونىڭ سەبەبى بىرەۋ-اق! ءبىز ولاردىڭ سەبەبىن ساياساتقا تىرەپ قويعانبىز. بيلىك مويىنداۋ كەرەك، ورىس مويىنداۋ كەرەك، گەنوسيد، ءبىز قىرىلدىق دەپ سوڭى ءوش الۋ كەرەكپەن اياقتالادى. سوندا ءبىزدىڭ ويلاپ جۇرگەنىمىز كەك پە؟ مۇمكىن ساياسي ۇپاي جيناۋ بولار؟
قۇرىپ كەتسىنشى، مەن ءۇشىن ولاردىڭ ءبىرى دە ءبىر تيىن. ءتىپتى ءولىپ كەتكەن بوزداقتار ءۇشىن دە كەكتىڭ قاجەت ەكەنىنە كۇمانىم بار.
بلوگ - kokbori: جەلتوقسان وقيعاسىن قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟ سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟
دارىپتەۋ كەرەك. ءبىراق جاڭاعى جالعان ۇراندارمەن، پوپۋليستىك جارنامالار ەمەس، قايرات، ەربولداردى كەزىندەگى پاۆليك موروزوۆ نەمەسە عاني مۇراتبايەۆ سەكىلدى نەگە جاستاردىڭ كۋميرىنە اينالدىرماسقا؟! ولاردى ۇوس سوعىس ارداگەرلەرىمەن تەڭەستىرۋگە تىرىسىپ، داۋ تۋدىرعانشا، ۇلتتىڭ نامىسىن تاپتاتپاي، قازاق ەكەنىن كورسەتىپ كەتكەن ەر ەكەنىن دارىپتەسەك قوي شىركىن! ماعىناسى مۇلدە جۋىمايتىن ۇوس ارداگەرلەرىمەەن ەمەس، الاش قايراتكەرلەرى، «جاس تۇلپار» ۇيىمىمەن، «سەلينوگراد وقيعاسىمەن» ءبىر قاتاردا قاراستىرعان ءجون ەمەس پە؟! جاس ۇرپاققا «جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ» ساياسي ماسەلەسىن العا تارتقانشا، جوعارىداي ايتىپ وتكەندەي، قايرات رىسقۇلبەكتىڭ «مەن الاڭعا قازاق قىزىن ۇرىپ جاتقاندىقتان كەلدىم» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ استىندا قانشالىقتى ەردىڭ ءىسى، ۇلتتىڭ تاربيەسى جاتقانىن ۇعىندىرساق كانى؟!
ول ءۇشىن بيلىكتى اۋرەلەپ ەمەس، ءوز ۇرپاعىمىزعا ماقتانىشىمىز رەتىندە كورسەتە بىلسەك، جەلتوقسان قۇرباندارىنىڭ ناعىز اڭساعان ارمانى ورىندالعان بولار ەدى. ول ءۇشىن «قايرات رىسقۇلبەكوۆ» اتىنداعى «ۇلت باتىرى» دەگەن حالىقتىق اتاق بەرەسىڭ بە، جىر داستان ارنايسىڭ با، ءان جىر ارنايسىڭ با، ءوز شارۋاڭ. تەك 16 –جەلتوقسانداعى ناۋقاندىق شاراعا اينالدىرماساڭ بوپتى. ويتكەنى، تاعى دا ايتام،
سەنىڭ پوپۋليستىك ۇراندارىڭ مەن ناۋقانشىلدىعىڭنىڭ قۇنى كوك تيىن!!! """"اكەركە""
You Might Also Like
-
قىزمەت بابىندا ءارتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى ادام قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراي بەرەدى. ول ءتىپتى بولىمسىز نارسەدەن دە تۋىنداۋى مۇمكىن. سولاي بولسا دا ادامنىڭ جۇيكە جۇيەسىنە ۇلكەن سالماق ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ قالىپ...
-
بايىرعى قازاق مەترولوگياسى كاسىپتىك قاجەتتىلىككە بايلانىستى قالىپتاستى.
