جەردىڭ زاتتىڭ قۇرامى، تاۋ جىنىستارى جانە پايدالى قازبالار
«ءوزىن - ءوزى تانۋ» پانىمەن ينتەگراسيالانعان جاراتىلىستانۋ ساباعىنىڭ سەنارييى
5 سىنىپ
تاقىرىبى: «جەردىڭ زاتتىڭ قۇرامى، تاۋ جىنىستارى جانە پايدالى قازبالار».
ماقساتى: جەردىڭ زاتتىڭ قۇرامى، پايدالى قازبالار تۋرالى تۇسىنىك بەرە وتىرا قيانات جاساماۋ قۇندىلىعىنىڭ ماعىناسىن اشۋ.
مىندەتتەرى:
1. وقۋشىلارعا قازاقستاننىڭ پايدالى قازبالارى، تاۋ جىنىستارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسى مەن ءبىلىم، بىلىك، داعدى ىسكەرلىگىن دامىتۋ ارقىلى پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ادەپتىلىككە، ۇقىپتىلىققا، ەكولوگيالىق ءتالىم ارقىلى ادامگەرشىلىككە ەلىن - جەرىن ءسۇيۋ ارقىلى پاتريوتتىققا تاربيەلەۋ ساباقتىڭ تەگى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، اڭگىمەلەۋ
كورنەكىلىگى: تاۋ جىنىستارىنىڭ ۇلگىلەرى، قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى
ساباقتىڭ بارىسى
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ جانە قورىتۋ
بەرىلگەن سوزدەردىڭ ۇعىمىنا تۇسىنىك بەرۋ
مانتيا، جەر قىرتىسى، يادرو، ليتوسفەرا، سۋنامي
دەڭگەيلىك تاپسىرما: جەر شارىنىڭ ىشكى قۇرىلىسىنىڭ قانداي قاباتى تۋرالى ايتىپ وتىرعانىن انىقتا.
1. مانتيا 2. جەر قىرتىسى 3. يادرو
ا) جەردىڭ ورتاسىنا جاقىن
ءا) قالىڭدىعى 5 - 80 شق ارالىعىندا
ب) لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا «شاپان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى
ۆ) تەمپەراتۋرا +4000س، +5000س جەتەدى
گ) جەردىڭ سىرتقى قاباتى
د) قالىڭدىعى 2900 شق
ە) قاتتى جانە قويمالجىڭ زاتتاردان تۇرادى
ج) ماتەريكتىك جانە مۇحيتتىق بولىكتەردەن تۇرادى
ز) نەگىزگى ەلەمەنت تەمىر
سايكەستەندىرۋ كەزەڭى «ويلان دا، تاپ»
اتموسفەرا ------------- قاتتى قابىعى
گيدروسفەرا ------------- جەردىڭ وزەگى
يادرو ------------- اۋا قابىعى
بيوسفەرا ------------- شاپان
مانتيا ------------- سۋ قابىعى
ليتوسفەرا ------------- تىرشىلىك قاباتى
قورىتۋ: «ويلانىپ كور» نە ءۇشىن جەردى تاۋىق جۇمىرتقاسىمەن سالىستىرادى؟
ءىىى جاڭا ساباق.
1. تاۋ جىنىستارى كوللەكسياسىن كورسەتۋ
(مىنا سۋرەتتە نە كورىپ تۇرسىڭدار)
تابيعي التىن تابيعي مىس اك تاس (ىزبەستى تاس) كاليي تۇزى
تاس كومىر ۆاناديي مۇناي وڭدەۋ التىن
تەمىر كەنى مىرىش كەنى تۇز ءوندىرۋ
تاۋ جىنىستارى دەگەنىمىز - جەر قىرتىسىن قالىپتاستىرۋشى تىعىز جانە بورپىلداق ماسسالار جيىنتىعى. جەر قىرتىسى ءار ءتۇرلى تاۋ جىنىستارىنان قۇرىلعان. ولاردىڭ نەگىزگى ءۇش ءتيپى بار:
تاۋ جىنىستارى
مەتامورفتى
ماگمالىق
شوگىندى
ماگمالىق تاۋ جىنىستار جانارتاۋدىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان لاۆانىڭ سۋىنىپ بىرتىندەپ قاتۋىنان پايدا بولادى. ولاردىڭ قاتارىنا گرانيت، بازالت، ت. ب. جاتادى. شوگىندى جىنىستار ءار ءتۇرلى جاعدايدا پايدا بولادى. ەرتەرەكتە پايدا بولعان تاۋ جىنىستارى سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن بۇزىلىپ قۇم، ساز سياقتى شوگىندىلەردەن، ءتىرى ازالاردىڭ ءىس - ارەكەتىنىڭ سالدارىنان ءتۇرى وزگەرگەن بور، تاس كومىر سياقتى شوگىندىلەر پايدا بولعان. مەتامورفتى جىنىستار (گرەك تىلىنەندەگى «مەتافوروس» - وزگەرگەن ) جەر قويناۋىنداعى شوگىندى جىنىستارعا جوعارعى تەمپەراتۋرا مەن قىسىمنىڭ ارەكەت ەتۋىنەن بولادى. جەردى قالىپتاستىرۋشى تاۋ جىنىستارىن بىزدەر كوبىنە پايدالى قازبالار رەتىندە كوبىرەك بىلەمىز.
گاز
التىن كومىر
كۇمىس مۇناي
تۇز
بور
تەمىر
پايدالى قازبالاردىڭ توپتاسىپ جيناقتالعان جەرىن كەن ورنى دەپ اتايمىز. قازاقستانداعى ءىرى كەن ورىندارىنا قاراعاندى كومىر الابى، تەڭىز مۇناي كەنى، التاي تاۋىنداعى ءتۇستى مەتالدار كەن ورىندارىن جاتقىزامىز. ءبىزدىڭ ەلىمىز پايدالى قازبالارعا باي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. تابيعاتتا پايدالى قازبالاردىڭ سارقىلاتىن جانە سارقىلمايتىن رەسۋرستارى كەزدەسەدى. كۇن ساۋلەسى، جەل، سۋدىڭ تولىسۋى سارقىلمايتىن رەسۋرسقا جاتادى، ال كومىر مەن مۇناي سارقىلاتىن رەسۋرسقا جاتادى.
پايدالى قازبالار
(قولدانىلۋىنا قاراي)
جانعىش كەن ەمەس
مۇناي كەن تۇز
گاز تەمىر فوسفوريت
كومىر التىن اكتاس
مىس
(شارتتى بەلگىلەرمەن تانىستىرامىن)
داپتەرمەن جۇمىس (اتلاس كارتادان كەن ورىندارىن انىقتاۋ)
اقمولا وبلىسى، ەسىل اۋدانى، سۆوبودنىي اۋىلى
سۆوبودنىي ورتا مەكتەبىنىڭ ءوزىن-وزى تانۋ ءمۇعالىمى
مۇساتاي تۇرسىنكۋل انۋاربەك قىزى
5 سىنىپ
تاقىرىبى: «جەردىڭ زاتتىڭ قۇرامى، تاۋ جىنىستارى جانە پايدالى قازبالار».
ماقساتى: جەردىڭ زاتتىڭ قۇرامى، پايدالى قازبالار تۋرالى تۇسىنىك بەرە وتىرا قيانات جاساماۋ قۇندىلىعىنىڭ ماعىناسىن اشۋ.
مىندەتتەرى:
1. وقۋشىلارعا قازاقستاننىڭ پايدالى قازبالارى، تاۋ جىنىستارى تۋرالى تۇسىنىك بەرۋ.
2. وقۋشىلاردىڭ وي - ءورىسى مەن ءبىلىم، بىلىك، داعدى ىسكەرلىگىن دامىتۋ ارقىلى پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
3. وقۋشىلاردى ادەپتىلىككە، ۇقىپتىلىققا، ەكولوگيالىق ءتالىم ارقىلى ادامگەرشىلىككە ەلىن - جەرىن ءسۇيۋ ارقىلى پاتريوتتىققا تاربيەلەۋ ساباقتىڭ تەگى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، ءتۇسىندىرۋ، اڭگىمەلەۋ
كورنەكىلىگى: تاۋ جىنىستارىنىڭ ۇلگىلەرى، قازاقستاننىڭ فيزيكالىق كارتاسى
ساباقتىڭ بارىسى
ءى ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ءىى ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ جانە قورىتۋ
بەرىلگەن سوزدەردىڭ ۇعىمىنا تۇسىنىك بەرۋ
مانتيا، جەر قىرتىسى، يادرو، ليتوسفەرا، سۋنامي
دەڭگەيلىك تاپسىرما: جەر شارىنىڭ ىشكى قۇرىلىسىنىڭ قانداي قاباتى تۋرالى ايتىپ وتىرعانىن انىقتا.
1. مانتيا 2. جەر قىرتىسى 3. يادرو
ا) جەردىڭ ورتاسىنا جاقىن
ءا) قالىڭدىعى 5 - 80 شق ارالىعىندا
ب) لاتىن تىلىنەن اۋدارعاندا «شاپان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى
ۆ) تەمپەراتۋرا +4000س، +5000س جەتەدى
گ) جەردىڭ سىرتقى قاباتى
د) قالىڭدىعى 2900 شق
ە) قاتتى جانە قويمالجىڭ زاتتاردان تۇرادى
ج) ماتەريكتىك جانە مۇحيتتىق بولىكتەردەن تۇرادى
ز) نەگىزگى ەلەمەنت تەمىر
سايكەستەندىرۋ كەزەڭى «ويلان دا، تاپ»
اتموسفەرا ------------- قاتتى قابىعى
گيدروسفەرا ------------- جەردىڭ وزەگى
يادرو ------------- اۋا قابىعى
بيوسفەرا ------------- شاپان
مانتيا ------------- سۋ قابىعى
ليتوسفەرا ------------- تىرشىلىك قاباتى
قورىتۋ: «ويلانىپ كور» نە ءۇشىن جەردى تاۋىق جۇمىرتقاسىمەن سالىستىرادى؟
ءىىى جاڭا ساباق.
1. تاۋ جىنىستارى كوللەكسياسىن كورسەتۋ
(مىنا سۋرەتتە نە كورىپ تۇرسىڭدار)
تابيعي التىن تابيعي مىس اك تاس (ىزبەستى تاس) كاليي تۇزى
تاس كومىر ۆاناديي مۇناي وڭدەۋ التىن
تەمىر كەنى مىرىش كەنى تۇز ءوندىرۋ
تاۋ جىنىستارى دەگەنىمىز - جەر قىرتىسىن قالىپتاستىرۋشى تىعىز جانە بورپىلداق ماسسالار جيىنتىعى. جەر قىرتىسى ءار ءتۇرلى تاۋ جىنىستارىنان قۇرىلعان. ولاردىڭ نەگىزگى ءۇش ءتيپى بار:
تاۋ جىنىستارى
مەتامورفتى
ماگمالىق
شوگىندى
ماگمالىق تاۋ جىنىستار جانارتاۋدىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان لاۆانىڭ سۋىنىپ بىرتىندەپ قاتۋىنان پايدا بولادى. ولاردىڭ قاتارىنا گرانيت، بازالت، ت. ب. جاتادى. شوگىندى جىنىستار ءار ءتۇرلى جاعدايدا پايدا بولادى. ەرتەرەكتە پايدا بولعان تاۋ جىنىستارى سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن بۇزىلىپ قۇم، ساز سياقتى شوگىندىلەردەن، ءتىرى ازالاردىڭ ءىس - ارەكەتىنىڭ سالدارىنان ءتۇرى وزگەرگەن بور، تاس كومىر سياقتى شوگىندىلەر پايدا بولعان. مەتامورفتى جىنىستار (گرەك تىلىنەندەگى «مەتافوروس» - وزگەرگەن ) جەر قويناۋىنداعى شوگىندى جىنىستارعا جوعارعى تەمپەراتۋرا مەن قىسىمنىڭ ارەكەت ەتۋىنەن بولادى. جەردى قالىپتاستىرۋشى تاۋ جىنىستارىن بىزدەر كوبىنە پايدالى قازبالار رەتىندە كوبىرەك بىلەمىز.
گاز
التىن كومىر
كۇمىس مۇناي
تۇز
بور
تەمىر
پايدالى قازبالاردىڭ توپتاسىپ جيناقتالعان جەرىن كەن ورنى دەپ اتايمىز. قازاقستانداعى ءىرى كەن ورىندارىنا قاراعاندى كومىر الابى، تەڭىز مۇناي كەنى، التاي تاۋىنداعى ءتۇستى مەتالدار كەن ورىندارىن جاتقىزامىز. ءبىزدىڭ ەلىمىز پايدالى قازبالارعا باي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. تابيعاتتا پايدالى قازبالاردىڭ سارقىلاتىن جانە سارقىلمايتىن رەسۋرستارى كەزدەسەدى. كۇن ساۋلەسى، جەل، سۋدىڭ تولىسۋى سارقىلمايتىن رەسۋرسقا جاتادى، ال كومىر مەن مۇناي سارقىلاتىن رەسۋرسقا جاتادى.
پايدالى قازبالار
(قولدانىلۋىنا قاراي)
جانعىش كەن ەمەس
مۇناي كەن تۇز
گاز تەمىر فوسفوريت
كومىر التىن اكتاس
مىس
(شارتتى بەلگىلەرمەن تانىستىرامىن)
داپتەرمەن جۇمىس (اتلاس كارتادان كەن ورىندارىن انىقتاۋ)
اقمولا وبلىسى، ەسىل اۋدانى، سۆوبودنىي اۋىلى
سۆوبودنىي ورتا مەكتەبىنىڭ ءوزىن-وزى تانۋ ءمۇعالىمى
مۇساتاي تۇرسىنكۋل انۋاربەك قىزى
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
اباي ولەڭدەرىندەگى انتونيمدىك جۇپتار (قوعامدىق - گۋمانيتارلىق باعىت)
