جىل قۇسى
ستۋدەنت ۆورونوۆ وي-شۇڭقىرلى تاقتاق جولمەن تاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان. كوپىر القىمىندا وزەننەن كوز الماي، بالداققا سۇيەنىپ الدەبىر مىجىرايعان بەيشارا جان ءتۇر ەكەن.
قاراۋىتقان سۋات جيەگى كوك شىڭىلتىر مۇز. جاعاداعى كىر شايعان قاتىنداردىڭ داۋسى شىتقىل ايازدا قاتتى جاڭعىرىعىپ ەستىلەدى. كۇن تاۋدان قۇلاپ، ۇياسىنا بارعان، قار جامىلعان جازىقتى كولەڭكە تۇمشالاپ كەلەدى، ءبىراق قارسى بەتتەگى ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرى مەن شىركەۋ مۇناراسىنان كەشكى شاپاق ءالى دە كەتە قويماپتى.
قاڭتاردىڭ قاسات قارىندا، ءار ءۇيدىڭ ميلىقتاتا كيگەن اق مالاقايىندا دا ساعىم وينايدى. شىركەۋ قاسىنداعى ۆورونوۆتار قوجالىعىنىڭ شاعىن باعى الاگەۋىم تارتىپ، ءۇي الدىنداعى سامىرسىن شوعىرىنا دا ىمىرت ءۇيىرىلىپتى. مۇرجادان شىققان كوگىلدىر ءتۇتىن كەشكى تىمىق اسپانعا تىپ-تىك بوپ شانشىلىپ قالعان.
كوپىر اۋزىنداعى بەيتانىس ادام وسىنىڭ بارىنە تامسانا قادالعانداي.
ايازدى كەشتە كوشەنى باسىنا كوتەرگەن شانا سىقىرى: جۇگى جوق بوس كىرەشىلەر اتتارىن بوربايلاپ-بوربايلاپ، لەك-لەگىمەن كوپىردەن جىن قاققانداي ەلىرىپ ءوتىپ جاتىر. بەيتانىس ساقتىق جاساپ جول جيەگىنە قاراي ىعىستى.
— ابايلا، قاعىپ تۇسىرەم! — دەپ الدەبىر ات ايداۋشى تاناۋراپ ايقاي سالدى.
بەيتانىس بۇرىلىپ بىردەمە دەپ جاۋاپ قاتقان بولدى... سوسىن قولىن ءبىر سەرمەدى دە جوتەلگە تۇنشىعىپ قالا بەردى.
ستۋدەنت كوپىرگە تايانعاندا ول ءالى جوتەلگە بۋلىعىپ جاتقان. باسى سالبىراپ كەتكەن، موينى ىرعايداي، بالداققا قوس قولداپ سۇيەنگەن كۇيى كوگەرىپ قاپتى، تەگى ءبىر باستاسا ۇزاققا شاباتىن كوك جوتەل بولسا كەرەك. جورتا جوتەلۋى دە مۇمكىن، الدە اۋمەسەر، الدە قاراتاياق ادامدى كورگەن سوڭ ادەيى مۇلايىمسىگەن ەلكەزبە تىلەمسەك.
ستۋدەنت قاتارلاسا بەرىپ جۇزىنە ءۇڭىلدى؛ باسىندا اۋدارىپ تىككەن جالباعايلى ەلتىرى قۇلاقشىن. دەمىگىن باسىپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتتى دە، ۇشىنا تەمىر قاقتاعان بالداعىن ويبايلاتا شيقىلداتىپ ءوز جونىنە كەتە بەردى. ەكى بۇتى تاياقتاي، ءداۋ شاركەيدى زورعا سۇيرەپ بارادى.
جوق، اۋمەسەرگە ۇقسامايدى. كادىمگى جارىمجان قايىرشى.
ارقاسىندا تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ شاندىپ تاستاعان قاپشىق، ۇستىندەگى قىرىق جاماۋلى سىرمالى كەنە شاپانىنا دا قىلاۋ جۋىتپاپتى. تاتى ءبىر كوزگە وعاش نارسە — بالاڭ جۇزىندە قىرىق جاستىڭ ايقىش-ۇيقىش ءاجىمى، مۇڭى جاتىر. تۇپ-تۇنىق جانارى دۇنيەگە ەنجار قارايدى. ءتۇبىت ساقال كومكەرگەن دۇردىك ەرىندەرى كەبەرسىپ كەتىپتى. مىجىرايعان باس كيىمنىڭ سامايى مەن قۇلاق-شەكەدەن دۋدىراپ شىققان ۇزىن شاشى كۇنقاقتى بولىپ قۋراپ كەتكەن ايەلدەردىڭ كۇنسىگەن بۇرىمىن ەسكە تۇسىرەدى. ءبىر جاپىراق قوڭى جوق تىرتيعان دەنەگە قۋشىق جاۋىرىنى دا ونشا قونىپ تۇرعان جوق.
— توڭىپ قالىپسىڭ-اۋ، شالىم، — دەدى ستۋدەنت جاناشىرلىق جاساعانداي ءجون-جوسىقسىز كيلىگىپ.
قايىرشى ءسال كىدىردى دە كەۋدەسى كورىكتەي جەلپىلدەپ ازەر ءتىل قاتتى:
— جوق، توڭۋىن توڭعام جوق-اۋ... — داۋسىندا قينالۋ دا، قاجۋ دا جوق. تاعى ءبىراز تىنىستاپ، دەمىگىن باسقان سوڭ بارعا توق، جوققا نالىمايتىن كونبىس تە مۇڭسىز ادامداي جايباراقات جاۋاپ بەردى:
— توڭۋىن توڭعام جوق-اۋ. تەك مىناۋ دەنساۋلىعى قۇرعىر... دەنساۋلىعى قۇرعىر دىڭكەلەتىپ بارادى...
قايىرشى ءىلبي باسىپ ىلگەرى تارتتى.
ستۋدەنت ونىڭ باس-اياعىن شولىپ كەلەدى: جىلىنشىگى شيدەي ءارى ءالسىز، بوز شۇلىعى جۇقا، ونىڭ ۇستىنە ەسكى، تالىستاي ءداۋ شاركەيى دە جىرتىق ەكەن... ياپىر-اي، مىناۋ قاقاعان ايازدا جولاۋشىلاپ جۇرگەن نەتكەن جۇرەك جۇتقان ادام؟
— باۋىرىم، كيىمىڭ تىم جۇپىنى ەكەن، — دەدى ستۋدەنت.
— شاركەيىمنىڭ توزعانى راس، — دەدى قايىرشى قۇپتاعانداي. — ال كيىم جاتى... جوق، كيىمگە ءازىر وكپەلەي المايمىن. شاپان ىشىندە سىرمالى كەۋدەشەم دە بار.
— پيماڭ دا جوق ەكەن، سۋىق وتەدى توي.
— وتەدى ارينە... جىلىنشىگىڭدى سىرقىراتادى... ال جوتەل قىسسا — شىبىن جانىڭ شىرقىرايدى..
جۇرە سويلەسكەن اڭگىمەدەن بەرەكە شىقپادى دا ستۋدەنت جول ۇستىندە ادەيى ايالداپ قالدى. قايىرشى دا كىلت توقتاپ، تاتى دا قوس قولداپ بالداعىنا سۇيەندى.
— الىستان كەلەمىسىڭ؟
— الىستان... ليۆەننەن شىعىپ ەدىم.
— كوك جوتەلىڭ كوپتەن بار ما؟
— كوك جوتەل مە؟.. كوپتەن توي...
— سەليترا يىسكەپ كوردىڭ بە؟ مىڭ دا ءبىر ەم.
— جوق. بۇرىش ىشكەنىم بار.
ستۋدەنت باسىن شايقادى.
— بوس سوز! — دەدى سوسىن. — مەن دارىگەردىڭ وقۋىن وقىپ ءجۇرمىن. بولاشاق دارىگەرمىن... تۇسىنەمىسىڭ؟
— تۇسىنبەيتىن نەسى بار... جامان كاسىپ ەمەس...
— ەندەشە تىڭدا: بۇرىش ءىشىپ اۋرە بولما، سەليترا ساتىپ ال. بار بولعانى ەكى-اق تيىن تۇرادى. جاقسىلاپ ەز، سوسىن وعان قاعاز سال دا كەپتىرىپ، ابدەن كەپكەن سوڭ سول قاعازعا وت قوي دا ءتۇتىنىن يىسكە. تاپتىرمايتىن ەم.
قايىرشى تاعى دا باس يزەي سالدى، تەگى، ستۋدەنتتىڭ اقىلىنا ونشا ءمان بەرمەگەن سياقتى.
— ونى دا كورەلىك. ەكى تيىن دەگەن اكەدەن قالعان مال ەمەس قوي.
— ال بۇگىن قايدا بارىپ قونباقسىڭ؟
— قونالقى ما؟.. اياعىم جەتكەن جەرگە بارىپ قۇلايمىن. الدا ءالى زنامەنسكيي بار.
— زنامەنسكيي دەيدى؟.. مىنا جۇرىسىڭمەن سەن وندا تان اتا زورعا جەتەسىڭ عوي!..
— مەيلى، مەنى كىم قۋىپ بارادى، — دەپ قايىرشى تاعى دا جايباراقات جاۋاپ بەردى. ستۋدەنت اڭ-تاڭ، نە دەرىن بىلمەي تۇرىپ-تۇرىپ:
— قاپشىعىنداعى نەمەنە؟ — دەپ سۇرادى.
— قاپشىقتا ما؟.. ماعان جەتەرلىك بايلىق بار. كويلەك-كونشەك، شۇلىق. قۇدايعا شۇكىر، شۇلىق دەگەن جەتەدى... ءۇش پار...
كوپىردەن وتكەن سوڭ جول ەكى ايرىلاتىن ەدى: ءبىرى تاۋعا قاراي تىك تارتىپ، ۆورونوۆتاردىڭ قوجالىعىنا اپارادى دا، ەكىنشىسى — ءسال بۇرىستاۋ شىركەۋگە بارىپ تاۋسىلادى.
— سەن ءتىل الساڭ ءبىزدىڭ ۇيگە ءجۇر، — دەدى ستۋدەنت. — مەن ساعان ازداپ اقشا دا بەرەيىن.
كۇن باتىپ كەتكەن. قايىرشى اۋەلى تاۋ جاققا كوز تاستادى، سوسىن ۆورونوۆتاردىڭ باۋىنداعى قاراۋىتقان كوك-جاسىل سامىرسىن باسىن، بۇلدىراپ بارا جاتقان شارۋاجايدى، ىمىرت كەۋلەگەن دالانى تۇگەل شولىپ شىقتى دا تاعى دا نەمكەتتى ءتىل قاتتى:
— قۇدايدان بەزگەن الباستىعا بولماسا اقشا كىمگە كەرەك. اسىرەسە مەن ءۇشىن ونىڭ قۇنى بەس تيىن. مەيلى، پەيىلىڭ دۇرىس ەكەن، الايىن.
— مىنەكي، اڭگىمەمىز ەندى عانا ۇيلەستى. ءجۇر كەتتىك.
— ە-ە، ءجۇر دەيمىسىڭ... جو-جوق، بارمايمىن. زنامەنسكييدە تۇنەرمىن... ەگەر جەتە السام...
قايىرشى قايتىپ ارتىنا بۇرىلماستان ءىلبي باسىپ شىركەۋگە اپاراتىن جولعا ءتۇستى؛ ءجيى-جيى دەمىگىپ، باسى قالتاڭداپ بارادى.
ستۋدەنت جۇگىرىپ ۇيىنە كەلدى دە ءاميانىن الا ساپ، ونى جازىق دالاعا شىعا بەرىستە قۋىپ جەتتى. تەرىستەن سوققان قىزىل جەل قاس-كىرپىكتى قىراۋمەن جەلىمدەپ ىسقىرىپ تۇر. كوكجيەككە تامان بىرتە-بىرتە كوتەرىلە بەرەتىن كەڭ جازىق قاراقۇرىق تارتىپ، جىبىرلاعان جەل ساعىمىنان تەربەلىپ تۇرعانداي. تولقىن ۇستىندە الدەقاشان سەمگەن كۇننىڭ بولار-بولماس بوز سىزاتى بار. توڭىرەك شاڭىت تار¬تىپ، ىمىرتپەن جارىسا الا قۇيىن كوتەرىلدى، ىسىرما جۇرە باستادى.
— مىنەكي، ەلۋ تيىن، بىردەمەگە جاراتارسىڭ، — دەدى ستۋدەنت ەنتىگىپ. قايىرشى دا اياق تىقىرىن ەستىپ ارتىنا بۇرىلعان ەدى. — ءاتى-جونىڭدى ايتساڭشى ەڭ قۇرىعاندا، ەسكە الا جۇرەرمىن، — دەدى قالجىڭداپ.
قايىرشى دا ەزۋ تارتتى.
— وقاسى جوق، ولە قويماسپىز، — دەدى قۋاقىلانىپ، ءبىراق قانى قاشقان بەت-جۇزىنىڭ ءاجىمى مولايىپ، ۇسكىرىك جەلدەن كوزىنىڭ سوراسى سورعالاپ تۇر ەدى.
ەبەدەيسىز ۇلكەن قولعابىن شەشتى دە يكەمسىز قولىن اقشاعا سوزدى، سوسىن الاقانىنداعى كۇمىستى اۋدارىپ-توڭكەرىپ ويلانىپ قالدى. جاساعان قايىرىمىنا ستۋدەنت اجەپتاۋىر قارىمتا كۇتىپ ەدى، قايىرشىنىڭ التىسى دا تىم ساراڭ بولدى.
— تيىن-تەبەنىڭە رازىمىن... ال تيە بەرسىنگە بوسقا شىعىندانبا... قۇداي قالاسا جەتىپ جىعىلارمىن...
— شىنىمدى ايتام، ءاتى-جونىڭ كىم، ءوزىڭ ءبىر قىزىق جان ەكەنسىڭ، — دەدى ستۋدەنت.
— ءاتى-جونىم بە؟.. اتىم لۋكا... ال مەنىڭ قاي مىنەزىمنەن كورىپ تۇرعانىڭدى بىلمەدىم...
— بايعۇس-اۋ، قاتىپ ولەسىڭ توي.
— ولسەك ولە سالامىز، وندا تۇرعان نە بار. اجال ايتىپ كەلمەيدى، اعايىن، اجالدىڭ بەتىنە تىكتەپ قاراعان پەندە بار ما ەكەن cipءا... ودان قاشساڭ قۇتىلمايسىڭ. وزەكتى جانعا ايتەۋىر ءبىر ءولىم ەمەس پە.
— ۇجماققا اسىعىپ بارا جاتقاننان ساۋمىسىڭ؟ — دەپ ستۋدەنت قۇلاعىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەرىپ، جەل وتىنەن ىققا بۇرىلدى.
— ۇجماق مەنىڭ نە تەڭىم. ونىڭ ۇستىنە، سول ۇجماق دەگەن شىركىنىڭ بار ما ەكەن؟ ونان دا يتشىلەپ بولسا دا وسى ومىردە جۇرە تۇرعانىم ارتىق.
جەل بارعان سايىن ۇدەي تۇسكەن، ىزعىرىق جاۋىرىن سىعىپ، قول-اياقتى ءبۇرىپ بارادى. ستۋدەنت قايىرشىنىڭ جۇزىنە تاعى دا تاندانا قارادى.
— سوندا سەن ءبۇل ومىردەن نە راقات كورىپ ءجۇرسىڭ؟
قايىرشى دا مۇنىڭ بەتىنە قادالىپ قالىپتى.
— مەن بە؟ — دەدى ول. — قۇدايدان كۇدەر ۇزگەن سايتان بولماسا، ءبۇل ومىرگە كىم وكپەلەسىن. تىرلىكتىڭ ءوزى راقات ەمەس پە.
— جىل قۇسى سياقتى جىلدا قونىپ ءجۇرمىن دەشى.
— جىل قۇسى ەكى اياقتى حايۋاننان كەم بولىپ پا؟!
— ولار ۇجماققا بارامىن دەپ اۋرە بولمايدى، باۋىرىم، قاتىپ ولەمىن-اۋ دەپ تە قورىقپايدى.
— سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟ فيلوسوفپىسىڭ؟ الدە اتەيست شىعارسىڭ؟
— ءبۇل سوزدەرىڭنىڭ توركىنىن تۇسىنبەي تۇرمىن.
— تۇسىنبەيتىنىڭدى بىلەمىن. تەك سۇرايىن دەگەنىم: قۇدايعا سەنەمىسىڭ ءوزىڭ؟
— ءبارىمىز دە قۇدايدىڭ قۇلىمىز عوي، — دەدى قايىرشى ويلانىپ بارىپ. — جاراتقان يەم مەن جازمىشقا سەنبەيتىن پەندە بولۋشى ما ەدى.
ستۋدەنت تاعى دا ونىڭ بەت-جۇزىنە تاڭىرقاي قاراپ قالدى. ءبىراق تۇرا بەرۋگە اياز شىداتار ەمەس، ارى قيپىقتاپ، بەرى قيپىقتاپ، اقىرى:
— قۇداي جولىڭدى وڭعارسىن! — دەدى.
— ال، جاقسى، ساۋ بولىڭىز، — دەپ قايىرشى دا قۇلاقشىنىن الىپ، ءيىلىپ قوشتاستى. — حريستوس جار بولسىن...
قولعابىن كيىپ، سول ويلانىپ تۇردى دا جولعا ءتۇستى. سىرىقتاي ۇزىن بالداق سۇيرەتكەن ەرگەجەيلىدەي بەيشارا جان كەشكى ىمىرتتا ديىرمەننەن ەسكەن قارلى قۇيىن مەن سىرماعا ءسىڭىپ كەشىكپەي جوق بولدى...
ستۋدەنت كەش بويى زالدىڭ تورت بۇرىشىن اداقتاپ سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى. ەسىكتەگى كۇڭ ۇيىقتاپ قالعان. ۇستەل ۇستىندە شام جانىپ ءتۇر، بۇرىشتا، يكون الدىندا شىراعدان سىعىرايادى: اناسى جولعا شىعا قالسا وسىنداعى بالا كۇتۋشى ايەل وعان ءسات ساپار تىلەپ شىراق وشىرمەيتىن قاشاننان ادەتى ەدى. ستۋدەنت قوبالجىپ قايتا-قايتا ساعاتىنا قاراي بەردى — ۋاقىت توعىز بولىپتى، اناسى ءالى كەشىگىپ جاتىر.
— دۇلەي! — دەدى قايىرشى ەسىنە تۇسكەندە. تۇنگى ۇيقىسى ءتورت ءبولىندى. كوزى ىلىنبەي قويعان سوڭ يۋنگانى وقىپ ەدى، ساعات ونداردىڭ شاماسىندا اياعىنا پيما، ۇستىنە باشلىق كيىپ تىسقا شىقتى دا، اق بوز ات پەن كوك بوز اتتىڭ تۋۋىن كۇتتى. سەنەكتەن وتە بەرە-اق ازا بويى تىك تۇرعان: جارىق دۇنيەنى قاراتۇنەك باسقانداي كورىنىپ ەدى — اعاش باسى الاي-تۇلەي سارناپ، جىلانداي سۋماڭداپ اققان سىرما كوز جامىراتادى. ىرگەدەن باقتىڭ نوبايى قاراۋىتتى، تۇڭعيىق اسپانداعى جۇلدىزدار دا شاقىرايىپ-شاقىرايىپ قالتىراپ تۇر ەكەن. قاردى ومبىلاپ، شۋلاعان باقتىڭ شەتىنە شىققانشا ينەدەي قادالعان قيىرشىق توزاڭنان تۇنشىعىپ ءولىپ كەتە جازدادى؛ تۇنەرگەن دالا — وركەشتى دۇلەي تەڭىزدەي، تۇك كورىنبەيدى، وت شاشقان ايداھاردىڭ كوزىندەي بىردە جانىپ، بىردە ءوشىپ، قوس جۇلدىز توبەدەن ءتونىپ ءتۇر ەكەن...
ول ب ا ق شەتىنە ەكىنشى رەت ساعات ون ەكىدە كەلىپ قايتتى. اياز ماناعىدان دا قاتايا تۇسكەن ەكەن. جىلت ەتكەن وت جوق، ارسى-كۇرسى سارناعان باقتان باسقانىڭ ءبارى تىم-تىرىس ۇيقىدا. جۇلدىزدار جارقىراپ، الا شابىر شاڭىتتان اسپان بارعان سايىن تۇڭعيىق تارتىپتى. مەلشيگەن دالا كەبىن جامىلعان ولىكتەي، توسكەيدە الا قۇيىن جورتادى، توبەدە — قانتالاعان ەكى كوز اركتۋر مەن مارس. ديىرمەننىڭ تۋ سىرتىندا تارىداي شاشىلىپ ۇركەر جاتىر. اق بوز ات پەن كوك بوز ات تا قازىعىن اينالىپ تاس توبەگە كەلىپ قالىپتى.
— قاتىپ ولەدى-اۋ، سورلى! — دەپ قايىرشىعا جانى اشىدى.
شالا جابىلعان ەسىك-تەرەزەنىڭ قاقپاعى ءتۇنى بويى سارتىلداپ ەس كەتىردى. قول-اياعى ءمۇزداپ، ابدەن جاۋراعان ستۋدەنت جىلى ۇيگە كىرگەن سوڭ بىردەن ۇيقىعا باس قويىپ ەدى، ءبىراق مازاسىز تارسىل ۇيقىلى كوزگە دە تىنىشتىق بەرگەن جوق. اقىرى ورنىنان تۇرىپ، شام جاقتى دا كيىنە باستادى... ءتۇنى بويى اتكەنشەك تەۋىپ ابدەن شارشاعان ەسىك-تەرەزەنىڭ قاقپاسى سۇلىق قالىپتى. باسپالداقتان تۇسە بەرە اۋىلدىڭ ور تۇسىنان تۇنشىعا شىققان ۇيقىلى-وياۋ اتەشتەردىڭ داۋسىن ەستىدى. ادەتتە تەرىستەن سوعاتىن بۇرقاسىننىڭ تولاستاۋى دا اياق استىنان، اۋا تازا ءارى الماستاي وتكىر ەكەن. ءتۇن تىمىق، تاۋدىڭ يىعىنان ماۋجىراپ جاڭا عانا كوتەرىلگەن جارتى ايدىڭ ۇيالشاق ساۋلەسى شىعىس كەجەكتەن ارايلاپ كەلە جاتقان كەلەر كۇننىڭ بولىمسىز شاپاعىمەن جالعاسىپتى. بەلدەۋدە بالقىعان ساپ التىنداي شولپان جارقىرايدى. مارس پەن اركتۋر بالاققا جەتىپ باتۋعا اينالعان. ءىرىلى-ۋاقتى جۇلدىز بىتكەننىڭ ءبارى دە مولدىرەگەن كوك كۇمبەزىنەن ەتەككە قاراي سىپىرىلىپ ءتۇسىپتى دە، سەكسەۋىلدىڭ شوعىنداي قوزداپ، جان-جاققا شاشىراعان كۇمىس كىرپىكتەرى قىلتاناق قار بەتىنە قادالىپ قالعانداي. اۋىلدىڭ وتتارى دا جىلتىراي باستاپتى، جارىسا اندەتكەن قوراز داۋسى جابىققا قىستىرىلعان ۇيقىلى-وياۋ جارتى ايدى قالعىسىن دەپ تەربەتىپ تۇرعانداي. بەزەكتەگەن شانا سىقىرى ەستىلدى دە بۋ مەن قىراۋدان شاڭقان بوز تارتقان تانىس ءۇش ات جەككەن پاۋەسكە اۋلاعا كەپ كىردى.
شانا قاسىنا جۇگىرىپ جەتكەن ستۋدەنتكە اناسى مەن ات ايداۋشى جارىسا، زنامەنسكيي جولىندا ءۇسىپ ولگەن ادام سۇيەگىن كوردىك دەپ جاعالارىن ۇستادى.
You Might Also Like
