قۇم جۇتقان قالالار
ەجەلگى وتىرار
(وتىرار مەملەكەتى)
(زەرتتەۋ)
ەجەلگى وتىرار — سان قيلى قالالاردىڭ باسىن قوسقان: ءبىر جاعى ياكسارتى (سىرداريا)، ەكىنشى جاعى حارچۋك (قاراتاۋ) دەپ اتالاتىن ۇلكەن ايماقتى الىپ جاتاتىن، قازىرگى قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەگى اتا-بابالارىنىڭ ايگىلى مەملەكەتى.
بۇل مەملەكەت ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن V—IV عاسىرلار شاماسىندا پايدا بولدى. ول ءداۋىر وتكەن سايىن ىرگەلى ەلگە اينالىپ، قالىپتاسا بەردى. ارينە، تاريحشىلار قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەگى اتا-بابالارى جونىندە ءارتۇرلى بولجاممەن جازدى، ولاردى ءار تۇردە اتادى. مىسالى، ەرتەدەگى سكيف، ودان بەرگى وعۋز، ودان بەرگى كۋمان ،ساق، قىپشاق دەگەن اتاۋلاردىڭ بارشاسى — وسى ورتا ءۇستىرتتى جايلاعان ءبىزدىڭ بابالارىمىز. قازىرگى كەزدە بۇل— بارىمىزگە ايان. ەندىگى ءسوز سول مەملەكەتتىڭ پايدا بولۋ، داۋىرلەۋ توڭىرەگىندە بولماق.
جەرى باي، توپىراعى قۇنارلى، سۋى مول، اۋا رايى جۇمساق ياكسارتى، حارچۋك ولكەلەرى ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ قونىسىنا اينالعان. مىنە، وسى ايگىلى قونىستى بۇدان بىلاي، جالپى اتپەن «وتىرار مەملەكەتى» نەمەسە «ەجەلگى وتىرار» دەپ الامىز. وتىرار مەملەكەتى ءوز داۋىرىندە ەڭ ىرگەلى، ەڭ مىقتى ەل بولدى. باتىستان وڭتۇستىككە، وڭتۇستىكتەن شىعىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان «جىبەك جولى» وسى وتىراردىڭ ۇستىنەن وتەتىن. ساۋدا-ساتتىق، جەرى قۇنارلى مەكەن قىپشاقتاردىڭ مادەنيەتىن تەز ءوسىردى. قىپشاقتار ەگىن ەگۋمەن شۇعىلداندى، قالالار سالدى.
ءبىز وتىرار مەملەكەتى جايىندا سوناۋ اراب تاريحشىلارىنىڭ دەرەكتەرىنەن عانا تەرەڭىرەك بىلەمىز. ارابتاردىڭ كەلۋىنە دەيىن بۇل مەملەكەت جايلى جازىلعان مالىمەتتەر مۇلدە جوقتىڭ قاسى ەدى.
ءوزى باي، ءوزى ايگىلى ەلگە جاۋ كوزى قاشان دا بولسا تۇسكىش كەلەدى. سوندىقتان دا اراب حاليفالارى بۇل ەلگە كوپتەگەن جورىقتار جاسايدى. تالاي تاريحشى، تالاي جانسىزدارىن جىبەرىپ زەرتتەتەدى. ايتسە دە ولار قىپشاقتاردى قىلىش كۇشىمەن عاسىرلار بويى باعىندىرا المادى. بۇل جونىندە قازاق فولكلورىندا نە قيلى شەجىرە، قيسسالار ايتىلعان. جوعارىداعىلارعا قوسىمشا ايتا كەتەتىن ءبىر جاي، وتىرار مەملەكەتى ەرتەدەگى تاريحي مالىمەتتەردە كوپ ۋاقىت بويى «وسرۋشنا» دەپ اتالىپ كەلدى. مەملەكەتتىڭ وسىلايشا اتالۋى كەزىندە ءبىراز زەرتتەۋشىلەردى دە اۋرە-سارساڭعا سالىپ، شاتاستىردى. ايگىلى شىعىس زەرتتەۋشىسى، اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد، زەرتتەۋشى ي. كاستانە سىندى عالىمدار بۇل تۋرالى ءار ءتۇرلى جورامالدار جاسادى. ولار «وسرۋشنانى» قازىرگى سامارقان ماڭىنداعى شاحريستان، نە ۇراتوبەدەگى قالالاردىڭ قالدىقتارى دەگەنگە سايادى. سونىمەن قاتار ولار «وسرۋشنانى» مەملەكەت دەپ قاراماي، جالعىز-جارىم قالانىڭ اتى دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلدى.
قاتتى كۇدىك تۋدىراتىن ءجايت، ەكى زەرتتەۋشى دە اركىمدەردىڭ ايتۋى بويىنشا جورامال جاساعان. اڭىزعا كوپ سۇيەنگەن. مىسالى، كاستانە بىلاي دەيدى: «بابىر سۇلتان «ۋسرۋشنا» دەگەندى ۇراتوبەنىڭ العاشقى اتى دەدى». مۇندا «وسرۋشنا» «ۋسرۋشنا» بولىپ بۇرمالانىپ ايتىلعان. اكادەميك بارتولد: «پياندجيكەنت قالاسىنىڭ تومەنگى جاعىنداعى قالدىقتاردى قاراستىرا كەلىپ، وسرۋشنانى شاحريستانعا مەيلىنشە ۇقساتتىم» دەيدى. بۇل بولجامعا كەزىندە ي. كاستانە قارسى شىعىپ، وزىنشە بىرنەشە دالەلدەر ۇسىنعان بولاتىن.
بايقاساڭىز، ەكى زەرتتەۋشى دە بىر-بىرىنە مۇلدە كەرەعار، ەكى ءتۇرلى جورامال جاسايدى. ءبىرى ۇراتوبەگە، ءبىرى شاحريستانعا سىلتەيدى... جەر بەدەرىنە قاراپ جانە جۇرتتىڭ ايتقانىنان عانا قورىتىندى جاساپ، انىقتاما بەرۋ، ارينە، عىلىمي جاعىنان دالدىككە جەتكىزبەۋى مۇمكىن. سونان سوڭ اتالعان ەكى عالىمنىڭ دا ەشقانداي قازبا جۇمىسىن جۇرگىزە الماعاندىعىن ەسكەرگەن ءجون. سونىمەن قاتار قازىرگى كەزدەگى عالىمدار اراسىندا دا ءار ءتۇرلى تۇسىنىك، پايىمداۋلار بار ەكەنىن ەسكە الساق، عىلىم جولىندا پىكىرلەر الشاقتىعى بولۋى زاڭدى نارسە. وسى تۇرعىدان الىپ، وقۋشى نازارىنا ءبىرسىپىرا عالىم زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرىن ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
ءبىز ەندى كونە تاريحشىلارعا جۇگىنىپ كورەلىك. شەجىرەلەر قانداي سىر شەرتەدى ەكەن... مىنە، الدىمىزدا اراب گەوگرافتارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن ءۇزىندى — اۋدارمالار جاتىر. وندا نەشە ءتۇرلى جورامال پىكىرلەر بار. بۇل گەوگرافتاردىڭ ءبىرى يبن-حاۋكال بىلاي دەپ جازادى: «وسرۋشنا دەگەن دە سوعدا سىندى ەلدىڭ اتى. بۇل، ەڭ باستىسى تاۋلى ولكە. ونىڭ شىعىسى فەرعانا، باتىسى سامارقان ايماعىمەن، سولتۇستىگى شاش جانە باسقا قالالارمەن، وڭتۇستىگى كەش جانە ساعانيانا (سوعدا، د. د.) ەلدەرىمەن شەكتەسىپ جاتادى. بۇل ولكەدە بىزگە اتى بەلگىسىز قالالار كوپ».
ال احماد ال-كاتيب بىلاي دەيدى: «وسرۋشنا سامارقاننىڭ شىعىسىندا، ودان بەس كۇنشىلىك جەردە. بۇل، ەتەك-جەڭى كەڭ، ىرگەلى ەل. وندا ۇزىن سانى 400-گە جۋىق قورعاندار جانە ءتۇرلى ۇلكەن قالالار بار. ءشيبلىياح (شاحريستان) وسى قالالاردىڭ ءبىرى».
اتۆال ولشەمى بويىنشا وسرۋشنا 90° ەندىك پەن 40° بويلىقتىڭ اراسىندا جاتادى؛ راسما ولشەمى بويىنشا 91°—10' ەندىك پەن 36°40 بويلىقتىڭ اراسىندا؛ حانۋن ولشەمى بويىنشا 89° —30' ەندىك پەن 39°30' بويلىقتىڭ اراسىندا، بەسىنشى ماۋسىمدا (بەلدىكتە) جاتادى. وسرۋشنا — سامارقاننىڭ ارعى جاعىندا ياكسارتى بويىنا ورنالاسقان ترانسوكسيانيانىڭ ءبىر استاناسى».
انساب ءسامانيدىڭ جازۋى بويىنشا: «وسرۋشنا سامارقاننىڭ ارعى جاعىندا، ياكسارتى جاعاسىنا ورناعان ۇلكەن قالا». «وسرۋشنا قيانداعى ەڭ ۇلكەن قالانىڭ اتى» دەپ تۇيەدى، ازيزي دەگەن گەوگراف.
ەرتەدەگى كارتالارعا قاراپ وتىرساق، جوعارىدا يبن-حاۋكال ايتقانداي، وسرۋشنانىڭ تاۋلى، دالالى ولكەدە جاتقانىن وڭاي اڭعارۋعا بولادى. قاراتاۋ مەن سايرام تاۋى مىنە، سولار. بۇل ارادا احماد ال-كاتيبتىڭ ايتقانىنداي، ياكسارتىنى (سىرداريانى) بويلاي قالالار سالعانى دا ايدان ايقىن. اراب گەوگرافى اتىن اتاي الماعان ەجەلگى قالالاردىڭ ساناتىنا يسپيدجاب (سايرام)، اقتوبە، وتىرار، بابااتا، ساۋران، شابعار (تۇركىستاننىڭ ەسكى اتى) قالالارىن دا جاتقىزۋعا بولادى.
ءبىر شەتى قاراتاۋعا، ەكىنشى شەتى سىردارياعا جەتىپ، سوزىلىپ جاتقان ۇلكەن ءۇستىرت، توپىراعى قۇنارلى باي ولكەنى شىنىندا دا سوعدا ەلىمەن قاتار قويۋعا تۇرادى. ول جونىندە ەجەلگى اراب تاريحشىلارى دا اۋىزدارىنان سۋى قۇرىپ اڭگىمەلەپ، ايتىپ كەتكەن.
وتىرار ولكەسىنىڭ الەمگە اتى ايگىلى ۇلكەن ەل، ءبىلىم ونەرلى ورتا، مادەنيەت وشاعى، عىلىم ورداسى بولعانىن دالەلدەي ءتۇسۋ ءۇشىن ن. پ. وستروۋموۆتىڭ، ن. س. لىكوشيننىڭ، ۆ. ا. كاللاۋردىڭ، ا. ك. كلارەنىڭ، ۆ. ۆ. ءبارتولدتىڭ ەڭبەكتەرىنە جۇگىنەمىز.
بۇل ەڭبەكتەر وزدەرىنىڭ عىلىمي دالەلدىلىگى جاعىنان كوپ جاعدايدا كۇماندى بولسا دا، وتىراردىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان ءبىرشاما ماعلۇماتتار بەرە الادى. بۇدان سوڭ ءبىز وسى ولكەنىڭ تابيعاتىن، قازبالارىن، ەتنوگرافياسىن تالداۋ ارقىلى دا كوپ نارسەنى اڭعارامىز. ال قازىرگى شىمكەنت پەن قىزىلوردا وبلىستارىنىڭ كونەكوز قاريالارى ەتكەن زاماننان ەلەس بەرەتىن نە قيلى قيسسالاردى جاتقا بىلەدى. وسى ورايدا ارىستانباب، ەرقويان، تۇكتى ءازيز، جىلاعان اتا جايلى ايتىلىپ جۇرگەن جىرلار، اڭگىمەلەر بىزگە سارقىلماس باي ماتەريالدار بەرىپ، تالاس ماسەلەلەر جونىندە ناقتىلى عىلىمي تۇجىرىمعا كەلۋگە سەپتىگىن تيگىزۋى ىقتيمال. دەمەك، ونداي اڭىز-اڭگىمەلەردى جيناستىرىپ، تالداۋ جاساۋ دا كەزەگىن كۇتىپ تۇرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
وتىرار جايلى ەل اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىزىق تا ماڭىزدى اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر. مىسالعا، شابعار مەن يسپيدجاب (سايرام) قالاسىنىڭ اراسىن قوسىپ جاتقان جەراستى جولى بولعان. بۇل جولدار جاۋگەرشىلىگى كوپ V—IX عاسىرلار اراسىندا سالىنعان بولار دەپ جورامالدايمىز. وسى جەراستى جولدارىمەن كەزىندە قولباسشى، ءامىرشى داتقا، جاۋشى سىندى ادامدار جاسىرىنىپ ءوتىپ جۇرگەن. جەراستى جولى جايلى سايرامدىق ەجەلگى اقىن احمەت ياسساۋي دە جازىپ قالدىرعان.
تاعى ءبىر باتىل جورامالدى اكادەميك مارعۇلان جاساپ ءجۇر. «كونە زاماندا ياسى (تۇركىستان) مەن سايرامنىڭ، سايرام مەن شاشتىڭ (تاشكەنت) ارالىعىن باسىپ جاتقان جەراستى جولى بولعان دەسەدى جۇرت. جەراستى جولىنا تۇسەتىن ۇڭگىردىڭ اۋزى ەسكى سايرامدا قازىرگە دەيىن ساقتالعان. ونداعى ەسكى مەشىتتىڭ ىرگەسىندە جەر استىنا اپاراتىن تاس باسقىشتار ءالى بار».
مىنە، وسىنداي جەراستى جولىنىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىكتىڭ وزىق مادەنيەتتىڭ ءبىر كۋاسى. دەمەك، ونى جۇزەگە اسىرۋشىلار — قۇرىلىس ءىسىن، ەسەپتەۋ عىلىمىن جەتىك بىلەتىن جاندار بولعانىن اڭعارتادى. وتىرار قالاسىندا بولعان ايگىلى كۇمبەز ساراي، تۇركىستانداعى احمەت ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيى، ايشا ءبيبىنىڭ ماۆزولەيى، سىعاناقتاعى تەڭگە سوعاتىن سارايلار — ءوز داۋىرىندە كورگەندى تاڭ قالدىرىپ، ايگىلى بولعان حالىڭ مادەنيەتى دارەجەسىنىڭ كورىنىستەرى. اتالعان قۇرىلىستاردىڭ كوبى 1219 جىلعى مونعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە قيراپ، بۇلىنگەن. قالعاندارى ۋاقىت سىنىنا توتەپ بەرە الماي، توزىپ بىتكەن.
جاقىن ارادا قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە عالىمدار الەمىن ەلەڭ ەتكىزگەن وقيعا بولدى. قازۋ جۇمىسى كەزىندە سوعدا قالاسىنىڭ قالدىعى، قالا قابىرعالارىنداعى اشەكەي سۋرەتتەر تابىلدى. ەگەر ەكسپەديسيا شىعارىپ، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسىن جۇرگىزەدى. ءدال وسىنداي تاڭعاجايىپ اشەكەي سۋرەتتەر، نە قيلى سىرلار وتىرار قالاسىنىڭ ورنىنان دا تابىلعان بولار ەدى. ايتسە دە ءالى كۇنگە دەيىن ول جايلى ايتىلعان بىر-ەكى توپشىلاۋلارعا، جوعارىدا اتى اتالعان اۆتورلاردىڭ ءتيىپ-قاشتى پىكىرلەرىنە عانا قاناعات تۇتىپ كورەمىز.
ۋاقىت وزعان سايىن وتىرار مەملەكەتىنىڭ دە اتى كومەسكىلەنە بەردى. وندا مەكەندەگەن وزىق مادەنيەتتى حالىقتىڭ اتىن زەرتتەۋشىلەر سان-ساققا جۇگىرتىپ اتادى، كوپ جاعدايدا وقۋشىلارعا كۇڭگىرت كورسەتتى. «كوشپەلىلەر» دەگەن جاماۋ جاپسىرىلدى. ءتىپتى تاريحشىلاردىڭ وزدەرى دە وسى وتىرار ولكەسىن مەكەندەگەن ءبىرتۇتاس قىپشاق ساق جۇرتىن سان قۇبىلتىپ اتادى. مىسالى، ەجەلگى ساق، سكيف، وعۋز، قاراحانيد، تۇزەم، ودان بەرگى جىك-جىك جۇزگە، رۋ-رۋعا ءبولىنىپ كەتكەندەر بارشاسى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز، قازاقتار ەدى. تاريحي دەرەكتەردىڭ جەتە زەرتتەلمەۋى سالدارىنان جانە كەيبىر تاريحشىلاردىڭ وتىرار مەملەكەتىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ اتىن ءار ءتۇرلى اتاۋىنان ەداۋىر دارەجەدە مادەنيەتتى بولعان بۇل ءداۋىر ءوز بەت-بەينەسىن ءالى ايقىن تانىتا الماي كەلەدى.
الايدا، سوڭعى كەزدەرى ەجەلگى وتىرار مەملەكەتىن جالپى الىپ، زەرتتەۋ نىشانى بايقالىپ ءجۇر. ارينە، بۇل قۋانارلىق، قۇپتارلىق باستاما. تاپ وسىلاي زەرتتەۋ ءبىزدى — وتىرار دەسە، «ءا، الگى ءبىر مونعولدار قيراتقان قالا بولار» دەپ قويا سالماي، ونى ساليقالى ەل، ىرگەلى مەملەكەت دەپ قاراپ، تۇسىنۋگە مەگزەيدى.
قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتى وتىراردى جۇيەلەي زەرتتەۋدى ماقسات ەتىپ، 1948 جىلى ارنايى ەكسپەديسيا شىعاردى. ەكسپەديسيانى بەلگىلى تاريحشى بەرنشتام باسقاردى.
بەرنشتام وسى ساپارىندا 1350 كيلومەتر جول ءجۇرىپ، بەس ءىرى قالانى، 11 قورعاندى، مەكەن-جايدى، 47 كەنتتى (شاعىن قالالاردى) كورىپ، ولاردى كارتاعا ءتۇسىرىپ قايتتى. ولاردىڭ قازىرگى ورنىن، قيراعان قالدىقتارىن انىقتادى. سۋرەتتەپ جازدى. سىرتتاي مولشەرلەپ، كەپتەگەن قالالاردىڭ پلانىن جاسادى. بۇلاردىڭ ىشىندە ساۋران، سايرام، سۇتكەنت سياقتى وتىراردىڭ قوستىعىندا جاتقان ۇلكەن قالالار بار. ءبىراق زەرتتەۋشى، بۇل قالالاردى جوعارىدا ايتقانداي، سىرت ەكى عانا سۋرەتتەپ جازدى. ونىڭ ارحيتەكتۋراسى، ەتنوگرافياسى جونىندەگى ماسەلەگە باتىل ارالاسىپ، سىرىن اشىپ پىكىر ايتا المادى. سوندىقتان دا بۇل قالالار جايىنداعى ەگجەي-تەگجەيلى ماعلۇمات وقۋشىلارىمىزعا جەتكەن جوق.
ساۋران قالاسى وتىراردىڭ سولتۇستىگىندەگى تەمىر جول بويىندا، قازىرگى ساۋران ستانسياسىنىڭ ماڭىندا. قالا دۇنيەگە IX عاسىردا كەلگەن. العاشقىدا وتىرار داتقاسى بۇل قالانى شەكاراعا، قىپشاق قالالارى مەن كوشپەلى قىپشاق حاندارىنىڭ شەكاراسىنا ادەيى سالعىزعان. قالادا ۇنەمى قول (اسكەر) تۇرعان. وندا كەلىسىمدەر دە جۇرگىزىلەتىن بولعان. ونىڭ ۇستىنە ساۋران ارقىلى «جىبەك جولى» ەتەتىن. بۇل جاعداي ونىڭ ساۋدا-ساتتىققا، الىس-بەرىسكە ارالاسىپ، وركەندەپ، وسۋىنە جان-جاقتى ىقپال جاسادى.
قالانى التى مۇنارالى ۇلكەن قورعان قورشاپ تۇرعان ەكەن. قورعان ساز بالشىقتان، كەي جەرى كۇيدىرگەن قىشتان ءورىلىپتى. ءار مۇنارادا قاراۋىل قارايتىن كۇمبەز جاۋعا وق اتاتىن تەسىكتەر بار. بۇعان قاراي وتىرىپ ساۋران قالاسىنىڭ نەگىزگى مىندەتى — ەل كۇزەتۋ، باسقىنشى جاۋعا ءبىرىنشى توسقاۋىل بولۋ ەكەنىن بايقايمىز.
قورعان ءتورت بۇرىشتى ەتىپ سالىنعان ەكەن. قالاعا كىرەر قاقپا مەن شىعار قاقپا بىر-بىرىنە تۇسپا-تۇس ورناتىلعان. وڭتۇستىك شىعىستان سولتۇستىك باتىسقا كولبەۋ جاتىر. توسىن كوزگە بىردەن شالىناتىن نارسە — قالا حالقىنىڭ وتە تىعىز وتىرعانعا ۇقسايتىندىعى. ويتكەنى بەلدەۋ-بەلدەۋ، قاتپار-قاتپار بولىپ جاتقان شيراق ۇيىندىلەرى بۇرىنعى ۇيلەردى، دۋالداردى كوز الدىڭا ەلەستەتەدى. سونىمەن قاتار ەسكى قارۋ-جاراق، قىش قۇمىرا، ت. ب. ءۇي ىدىستارىنان اياق الىپ جۇرگىسىز، ءسال قازىپ كورسەڭىز — ءبىرى بولماسا، ءبىرى شىعا كەلەدى. قالانى 1219 جىلى جوشىحان قيراتقانىمەن، ساۋران XV عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن ءومىر سۇرگەن.
مۇنداي قالالاردىڭ پايدا بولۋىنىڭ، ءارى نىعايۋىنىڭ ءمانىن ايتا كەلىپ، ف. ەنگەلس بىلاي دەپ جازدى: «بەكىنىس ورناتىلعان جاڭا قالالاردى ايبارلى قورعانداردىڭ اينالا قورشاپ تۇرعانى تەگىن نارسە ەمەس: ولاردىڭ توڭىرەگىندەگى ور اپانداردان رۋ باسشىلارىنىڭ مولاسى كورىنەدى، ال ولاردىڭ مۇنارالارى ءقازىردىڭ وزىندە-اق سيۆيليزاسياعا ءتيىپ تۇر».
سۇتكەنت قالاسىن تاريحشىلار مونعول شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى اتاي باستادى. قالا ءبىر كەزدە قىپشاق قولباسشىلارى مەن رۋ باسشىلارىنىڭ مەكەنى بولعان. قولتىعىنان سىرداريا وزەنى اعىپ جاتادى. اينالاسى نۋ توعاي. سۇتكەنتتىڭ ارحيتەكتۋراسى دا تاڭعاجايىپ، كىلەڭ اق تاستان سالىنعان، قاي شەتىنە ۇڭىلسەڭ دە ساندىكتىڭ، بايلىقتىڭ، سالتاناتتىڭ بەلگىسى كوزگە ءتۇسىپ تۇرادى. ول جونىندە اقىن احمەت ياسساۋي بىلاي دەپ جازعان:
سايرام، سۇتكەنت سالتاناتى
كەزبەلەردى قايران ەتكەن،
جانعا راحات جەر جانناتى
بەكزادالار جايلاپ وتكەن.
وسى ءبىر ولەڭ جولدارىنان سايرام مەن سۇتكەنتتىڭ بۇل قالالاردى باسىپ وتكەن جولاۋشىلاردى تاڭداندىرعان، قىپشاق قولباسشىلارىنىڭ سۇيىكتى ورنى بولعانىن اڭعارامىز. قالانىڭ سولتۇستىك-شىعىسىندا ونىڭ قوسىمشا راباداسى (قالانىڭ قوسىمشا بولشەكتەرى) ورنالاسقان. قاقپا وسى جاعىنان اشىلعان ءتارىزدى. ويتكەنى، قازىرگى ءۇيىندىنىڭ سۋ كوپ ءمۇجىپ، جار بولىپ كەتكەن جاعى وسى.
سۇتكەنتتەن تابىلعان ىدىس-اياقتار بايلار، ساراي ماڭىنداعىلار ۇستايتىن ىدىستار ءتارىزدى، نازىك، ورنەگى اسەم بولىپ كەلەدى. وسى قالا ورنىنان قۇمىرسقا بەل ەتىپ اشەكەيلى ورنەك سالعان ساز قۇمىرالاردى جەرگىلىكتى تۇرعىندار كوپ تاپقان. سۇتكەنتتىڭ ورنىندا قالعان قازىرگى ءۇيىندىنىڭ ۇستىنە شىققان كىسىنىڭ كوزىنە — ورتاسى جايپاق اينالاسى بۇدىر-بۇدىر قىش قورعان قورشاعان تاپ-تۇيناقتاي اق قالا بىردەن تۇسەدى. قالا ورنىنان تابىلعان كەراميكالىق زاتتاردىڭ وتە ەرتەرەكتە، ءتىپتى ارابتار كەلمەي تۇرعاندا جاسالعانى بايقالادى. سونداي-اق سۇتكەنتتىڭ قاشاننان بەرى، قاي كەزدەن ءولى قالاعا اينالعانى دا بەلگىسىز.
وتىرار ولكەسىنەن شىققان اتاقتى عالىمداردىڭ بىزگە بەلگىلىسى — عابباس ءال-جاۋھاري مەن يسمايل ءال-جاۋھاري، ءابۋناسىر فارابي (وتىراري).
عابباس ءال-جاۋھاري ماتەماتيك، ءارى استرونوم بولعان. العاشقى ءبىلىمدى وتىراردان العان. IX عاسىردا ءومىر سۇرگەن. ونىڭ ەڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى «ەۆكليدتىڭ «نەگىزدەرىن» كەمەلدەندىرۋ» دەپ اتالاتىن كىتابى. بۇل كىتاپشا تالاي عالىم شەشىمىن تاپپاي، دالەلدەي الماي دال بولعان 5ء-شى پوستۋلاتتى تالدايدى. عابباس ءال-جاۋھاريدىڭ بۇل ەڭبەگىن كەزىندە نيكولاي لوباچيەۆسكيي دە پايدالانعان.
عابباستىڭ جۇلدىزدار قوزعالىسى، ولاردىڭ ارا قاشىقتىعى جايلى جازعان دالەلدەمەلەرى بار دەسەدى. ءبىراق بۇل ەڭبەككەر جونىندەگى باسقا دەرەكتەر بىزگە ونشا ءمالىم ەمەس.
يسمايل ءال-جاۋھاري دە عابباسپەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن ادام. ول ارابتىڭ كوپتەگەن قالالارىن ارالاپ، كوپتەگەن ەلدەردە وقيدى، ءبىلىم الادى. اراب ءتىلىن ءوز انا تىلىندەي بىلەتىن بولادى. ونىڭ ەسىمىن جۇرتقا تانىتقان دا سول ءتىل جايلى ەڭبەگى ەدى. يسمايلدىڭ اراب تىلىندە جازعان «ءتىلدى تۇزەتۋ كىتابى» كەزىندە كلاسسيكالىق اراب ءتىلىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس بولىپ قوسىلادى. ول كۇنى كەشەگە دەيىن اراب لينگۆيستەرىنىڭ قولىنان تۇسپەيتىن قۇرال بولىپ كەلدى. يسمايلدىڭ دا ءومىرى جايلى دەرەكتەر مۇلدە جوقتىڭ قاسى. ونىڭ تەك، 1002 جىلى تۋعان جەرى وتىرارعا كەلىپ دۇنيە سالعانىن عانا بىلەمىز.
كونە شەجىرەلەرگە ءۇڭىلىپ، اراب تاريحشىلارىن وقىعان سايىن ەجەلگى وتىرار ولكەسىنىڭ ايگىلى جاندارىمەن تانىسا تۇسەمىز. ولاردىڭ ۇمىتىلىپ، ەسكەرۋسىز قالىپ بارا جاتقان ءىزىن باسامىز. سوندا ءبىر قىزىعى، جوعارىدا ەسىمى اتالعان عالىمداردىڭ ەڭبەگى تىلدەن-تىلگە اۋدارىلىپ، قولدان-قولعا كوشىپ جۇرەتىنىن بايقايمىز. ءبىراق، سول ەڭبەكتىڭ اۆتورلارى جايلى ءلام-ميم دەپ اۋىزدارىن اشپايدى. ايتا قالسا دا بۇرمالاپ، جورامالداپ جەتكىزەدى. مىنە، وسىنىڭ سالدارىنان قازاق وقۋشىلارى ءوز جەرىندە تۋىپ-وسكەن، ەلىنىڭ مەرەيىن وسىرگەن اياۋلى بابالارىن بىلە بەرمەيدى.
وتىرار ولكەسى وزىنشە تىرشىلىك-قاراكەتى، وزىنشە تاريحى بار شەجىرە كىتاپپەن تەڭ. ونىڭ جەر قاتپارىن قازىپ قاراعان سايىن سان عاسىرلىق سىرى اشىلا بەرەدى. اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ءومىرى بۇل وڭىرگە تالاي تاماشا ىزدەر قالدىرعانىنا كوزىمىز جەتەدى. وعان دالەل، ماسەلەن، تەك وتىرار ويپاتىنىڭ وزىندە عانا قىرىققا جۋىق قۇرىلىس ورىندارى كەزدەسەدى، ءبىراق ولاردىڭ كوبى كەيىن قازىلعان كانالدار مەن جەر جىرتىلعاندا جويىلىپ كەتكەن. سونىڭ وزىندە جەر انانىڭ توسىنەن اتقان ۆۋلكاندار ءتارىزدى كوپ قالاشىقتار كوز الدىمىزعا ەرتە دۇنيە تاريحىن اكەلەدى. ونداعى «كوكماردان»، «الپاۋىت»، «وكسۋس»، «توقىراۋ» سىندى جەر اتتارى ءبىزدى الدە قايدا الىسقا تارتادى. بۇل اتاۋلار ەرتە دۇنيە اۆتورلارى پتولەمەي، پلينيي جازبالارىندا كەزدەسەدى.
ەجەلگى قىپشاق سيۆيليزاسياسىنىڭ قالدىقتارىن زەرتتەگەن ا. ن. بەرنشتام بىلاي دەيدى: «وتىرار شىعىستاعى ورتاعاسىرلىق كەرۋەن جولىن بىرىكتىرىپ قانا قويعان جوق، كوشپەلى حالىقتىڭ وتىرىقشىلىققا اينالۋىنىڭ ايقىن كۋاسى بولدى. بۇل جەردى قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى تەگى مەكەن ەتكەن. وتىرار ءوازيسىنىڭ قازىرگى تاڭدا تاريحشىلاردى تولعانتىپ جۇرگەنى دە وسىدان».
وتىرار
ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 328 جىلدىڭ جازىندا قىپشاقتار جايلاعان كەڭ ولكەگە الەكساندر ماكەدونسكيي جەتكەن ەدى. جيھانگەر قولباسشى وڭ قولىن جوعارى كوتەردى. تاۋ سۋىنداي تىنىمسىز سارقىراپ، جەر-جيھاندى جايپاپ كەلە جاتقان مىڭ سان قول قالت تۇرا قالدى. جيىرما سەگىز جاسار جيھانكەز قولباسشىنىڭ وتكىر كوزى الىسقا قادالىپ، سونادايدا بۇلدىراپ ساعىم ويناپ جاتقان ياكسارتى (سىرداريا) بويىن شولدى. ودان ءارى قاراۋىتىپ قاراتاۋ كورىنەدى. مەڭىرەۋ، ءۇن-تۇنسىز جاتقان قۇلا ءدۇز. قياننان كىشىگىرىم قالاشىقتار كورىنەدى. ءبىراق ولاردىڭ كۇمبەزدەرى كوكتى شانشىپ، قورعاندارى جاۋدى تايقىتىپ تۇرعان جوق. ونىڭ ار جاعىندا جاپان دالا، جاداۋ ولكە، قۇبا جون.
وسىناۋ كەڭ دالانىڭ ءتوسىن جايلاعان كوشپەلى ساقتار (قىپشاقتاردىڭ ارعى اتاسىن وسىلاي اتاعان) تۋا بىتكەن جاۋىنگەر، اتقا مىقتى، جەبەدەي ۇشقىر جاندار ەكەن. ياكسارتىنىڭ جاعاسىندا الەكساندر قولى قونعان ءبىرىنشى كۇنى-اق الگىلەر تۇس-تۇستان اندىزداپ ات قويدى. كانىگى ساربازدار ورىندارىنان اتقىپ تۇرىپ اتتارىنا جەتەم دەگەنشە زىرقىراپ تيگەن جەبەلەر تالايىن الىپ ءتۇسىپ جاتتى. كوشپەلى ساقتاردىڭ ولاردى قاتتى شوشىتقانى: قاشان دا تۇتقيىلدان تيىسەدى، شەپ قۇرىپ تىرەسىپ ۇرىسپايدى، قولدىڭ ەتەك-جەڭىن جۇلمالاپ، جۇلىپ سوعىسادى ەكەن. بۇيتە بەرسە، نايزاسى مۇقالماي، جۇتاماي كەلە جاتقان الەكساندردىڭ قاھارلى قولى توزىپ كەتەتىن ءتۇرى بار. بۇيتە بەرسە، وسى دالانىڭ توسىندە قاپتاي ورگەن ساقتاردىڭ جەمى بولىپ قۇريتىن سىڭايى بار.
الەكساندر ماكەدونسكيي ءارى قاراي بارعىسى كەلمەدى. ات باسىن كەيىن بۇردى. تۇتاسقان شاڭ، جەر-كوكتى سىلكىلەگەن ءدۇبىر كوپكە دەيىن باسىلماي، كەڭ دالانى، ونىڭ توسىندەگى فاراب (وتىرار) قالاسىن دا دىرىلدەتىپ تۇردى.
وتىرار قالاسىنىڭ ورنىندا ەڭ العاشقى قونىس ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى IV عاسىردا پايدا بولعان ەدى. العاشىندا وتىرار قالاسىن فاراب دەپ اتادى.
فاراب دەگەننىڭ ءوزى— «پارىق»، «پاراسات» دەگەن قازاقتىڭ كونە سوزدەرىنەن، سول سوزدەردىڭ بىرىگۋىنەن شىعۋى ىقتيمال. «پارىق»، «پاراسات» قازاقتاردىڭ ءتول ءسوزى ەكەنىن، ونىڭ ەجەلدەن قولدانىلىپ كەلە جاتقانىن ءتىل ماماندارى دا تەرىسكە شىعارمايدى. ال ەرتە كەزدە وقىعان، عۇلاما كىسىلەردى دە وسىلاي اتاعانىن، ءتىپتى بەرتىن كەلە ولاردىڭ تۇرعان قونىسىن دا «پارىق» نە «پاراسات» دەپ اتاپ كەتكەنىن ەسكەرەتىن بولساق، قالانىڭ فاراب اتالۋى ابدەن ىقتيمال ەدى. ءسويتىپ، ارىس وزەنىنىڭ سىرداريا وزەنىنە قۇيا بەرىس جيەگىنە ورناعان وسى قالانى وقىعان، عۇلاما عالىمدار، ونەرلىلەر مەكەن ەتكەندىكتەن فاراب دەپ اتاپ كەتكەن.
فاراب قالاسى تاريحتا تۇڭعىش رەت IX عاسىردىڭ باسىندا اتالا باستادى. اراب تاريحشىلارى، ساياحاتشىلارى وزدەرىنىڭ جازعان جىلنامالارىندا «فاراب قالاسى ءقازىر اراب ءحاليفىنىڭ ەڭ كۇشتى جاۋلارىنىڭ ءبىرى. ول كۇن ساناپ ءوسىپ، نىعايىپ كەلەدى»، دەپ قاۋىپتە نە جازعان ەدى. قالانىڭ كۇن ساناپ ءوسىپ، وركەندەپ، مادەنيەتتى ساۋدا ورتالىعىنا اينالىپ كەلە جاتقانىن ولار قىزعانا، قىزىعا جازدى. ۋاقىت زىمىراپ وتە بەردى. فاراب قالاسى اراب حاليفالارىنىڭ قورىققانىن قاي دارەجەگە جەتتى. ءساندى ساۋلەت، ۇلكەن بايلىق قوسىلا بەردى.
فاراب قالاسى بەرتىن كەلە وتىرار اتالدى. وتىراردىڭ تەز ءوسىپ، گۇلدەنۋىنە ەڭ الدىمەن جاعداي تۋعىزعان باتىستان شىعىسقا سوزىلىپ جاتقان «جىبەك جولى» اتتى ۇلى كەرۋەن جولى ەدى. بۇل كەرۋەن جولى شىعىس ەۆروپا، ورتا ازيا، مونعوليا، جۇڭگو ساۋداگەرلەرىنىڭ سان عاسىرلار بويى ءوتىپ جاتاتىن قاتىناس جولىنا اينالدى. مىڭ سان كەرۋەن وسى جول ارقىلى شەرۋ تارتىپ شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىن جالعاستىرىپ جاتاتىن قالا ورنالاسقان جەر دە اسا قۇنارلى بولاتىن.
بۇل جەردىڭ تابيعات جاعدايى جاقسى — جىلى-جۇمساق كوكتەمى مەن جازىندا كوكوراي شالعىن، ءشوبى شۇيگىن بولادى. وڭ قاناتىندا سىردىڭ ۇشان-تەڭىز قوپاسى تۇستىگىندە قاراتاۋ تۇردى. كەڭ ساحارانىڭ توسىندە، تامىلجىپ نۇرىن توككەن كۇن استىندا وتىرار ءوز ءداۋىرىن باستادى.
وتىراردا ۇلكەن مەدىرەسە، بازار، ۇستاحانا، گۇرتحا (شىعىس قالالارىندا شاراپ ىشەتىن ورىن)، مونشا مەشىت، ماۆزولەي، ساۋدا دۇكەندەرى، تاعى باسقا مەكەن جايلار بولدى. وتىراردا حالىق سانى دا كۇن ساناپ وسە بەردى. ول — قىپشاقتاردىڭ ساۋدا-ساتتىق جاسايتىن، وقىپ ءبىلىم الاتىن قارا شاڭىراعىنا اينالدى.
شىعىستىڭ ەكىنشى اريستوتەلى اتانعان ايگىلى فيلوسوف، ماتەماتيك، مۋزىكانت مۇحاممەد بەن تارحان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي وسى قالادا 870 جىلى دۇنيەگە كەلدى.
ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، وتىرار قالاسىنىڭ ماڭىندا ورتا جۇزدەن شىققان تاراقتى رۋى مەكەن ەتكەنى ءمالىم. ءقازىردىڭ وزىندە وسى رۋ تۇركىستان قالاسىنىڭ ماڭىندا تۇرادى. ايگىلى عالىم ءفارابيدىڭ تارحان دەگەن قوسىمشا ەسىمى وسى رۋ اتىنا بايلانىستى شىعۋى ابدەن ىقتيمال.
ءابۋناسىر ءوزىنىڭ بالالىق شاعىن وتىراردىڭ شاڭداق كوشەسىندە وتكىزدى. العاشقى ءبىلىمدى دە وسى قالادا الدى. ەر جەتتى. الەمگە ايگىلى «ۋاقىت»، «كەڭىستىك»، سۋبستانسيا» اتتى فيلوسوفيالىق تراكتاتتارىن وتىرىپ جازدى. ول جوعارى ءبىلىمدى باعدات قالاسىندا الدى. اريستوتەل ەڭبەكتەرىنىڭ اۋدارماسىمەن جەتە تانىسۋ ءۇشىن داماسك، حارران قالالارىن ارالادى. ونىڭ ۇزاق جىلدىق ءومىرى ەل كەزىپ، ءبىلىم ونەر قۋۋمەن ءوتتى.
ءابۋناسىر فارابي ەڭبەكتەرىنىڭ ەڭ شوقتىعى بيىك، ەلەۋلىسى «اريستوتەل ەڭبەكتەرىنە تۇسىندىرمە» دەپ اتالادى. بۇل «تۇسىندىرمەدە» اۆتور اريستوتەلدىڭ «مەتافيزيكا»، «لوگيكا»، تاعى باسقا دا كوپتەگەن ەڭبەكتەرىنە عىلىمي تالداۋ جاسايدى. فيلوسوفيالىق ويلاردىڭ نەگىزگى ءمانىن تۇسىندىرەدى. سول كەزدەگى عىلىمدار نەگىزگى فيلوسوفيادان تۇراتىن بولسا، سول وي عىلىمىن ەندى ناقتىلى جەكە عىلىمدارعا ءبولىپ قاراۋ ەڭ العاش اريستوتەلدەن باستالعانى ءمالىم. ءبىراق وسى باستاما پىكىردى ول كەزدە ەشكىم ءتۇسىنىپ، ومىرگە بايلانىستىرىپ اكەتە العان جوق.
اريستوتەلدىڭ ەڭبەكتەرى وتە تەرەڭ ماعىنالى ەكەنىن بىلاي قويعاندا، جاڭاعى ايتقانداي، وي عىلىمىمەن ناقتى عىلىمدارعا كەشۋ پروسەسىن ءابۋناسىر «تۇسىندىرمەسىنەن» بىلەمىز. وتىرارلىق عالىمنىڭ ەڭبەگىنىڭ ماڭىزدى بولعاندىعى سونشا، سول كەزدەگى عالىمدار — اقىل-وي يەلەرى «تۇسىندىرمەدەن» كوپ ءنار الىپ، ۇيرەنىپ وتىرعان.
ورتا ازيادان شىققان ايگىلى دارىگەر يبن سينا ءوزىنىڭ ءومىربايانىندا بىلاي دەپ جازادى: «باعداتتا وقىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. اريستوتەل ەڭبەكتەرىنە تۇسىنبەي-اق قويدىم. ءبىر كۇنى كوشە ارالاپ كەلە جاتسام، ەسكى كىتاپتار ساتىپ تۇرعان دارۋىشكە ۇشىراسا كەتتىم. الگىنىڭ كىتاپتارىنىڭ ىشىندە «اريستوتەل ەڭبەكتەرىنە تۇسىندىرمە» دەگەن ءابۋناسىر ءفارابيدىڭ كىتابى بار ەكەن. قالتامداعى قالعان ەڭ سوڭعى تيىندارىمدى قاعىپ بەرىپ، سول كىتاپتى ساتىپ الدىم. باس كوتەرمەي وقىپ شىقتىم. سوندا عانا اريستوتەل ەڭبەكتەرىن ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىم، ونىڭ تەرەڭ ءمانىن ۇقتىم».
ءابۋناسىر ءفارابيدىڭ تاعى ءبىر ەلەۋلى ەڭبەگى «مۋزىكا نەگىزدەرى» دەپ اتالاتىن كىتابى بولىپ تابىلادى. تەرەڭ ويلى عالىم بۇل شىعارماسىندا تۇڭعىش رەت «مۋزىكا ساۋاتى» جايلى سىر شەرتەدى. سودان بارىپ نوتانى ويلاپ تاپتى. ان-اۋەندەردى قاعاز بەتىنە (نوتاعا) ءتۇسىرۋ ءابۋناسىر ەڭبەگىندە العاش رەت جۇزەگە استى. ول بۇل ەڭبەكتە اۋەن سىرلارىن، مۋزىكالىق قۇبىلىستاردى تالدايدى. ءتۇرلى اسپاپتاردا (قوبىز، دۋتار، دومبىرا، ساز) ويناۋ ءتاسىلىن جازادى.
ءابۋناسىر ءفارابيدىڭ كىتابى XX عاسىرعا دەيىن دۇنيە جۇزىلىك مۋزىكا مەكتەپتەرىندە وقۋلىق بولىپ كەلدى. بۇل ەڭبەك قازىرگى كەزدە دە ءوزىنىڭ تەرەڭ مانىمەن، باي قيالىمەن ويناقى تىلىمەن سان زەرتتەۋشىنى قىزىقتىرۋدا.
اتالعان ەڭبەكتەر ۇلى عالىم ءابۋناسىردىڭ قالامىنان شىققان نەگىزگى شىعارمالار عانا. ال ول، ءوز ومىرىندە جالپى سانى جۇزدەن ارتىڭ ەڭبەكتەر جازدى. بۇل ەڭبەكتەردىڭ ءبىرسىپىراسى جوعالىپ كەتكەن. قالعاندارى ءار ءتۇرلى كەزدەردە شىققان جيناقتاردا جاريالانىپ ءجۇر. ال ولاردىڭ ىشىندە اۆتور ەسىمىنىڭ ءارقيلى جازىلعاندارى دا بار.
وتىراردان شىققان عاجايىپ عالىم، عۇلاما ءابۋناسىر فارابي 950 جىلى 80 جاسىندا جات جەردە دۇنيە سالدى. بۇل شاقتا وتىرار ءوزىنىڭ داۋىرلەۋ كەزەڭىنە كەلگەن ەدى. شىعىس ەۆروپا مەن شىعىس ازيانى جالعاستىراتىن «جىبەك جولى» قالا ءۇستىن باسىپ، ۇزدىكسىز اعىلىپ ءوتىپ جاتتى. قالا ۇلكەن قىش دۋالمەن قورشاۋلى بولاتىن. ونىڭ بەس جاعىنان قاقپا اشىلادى. ىشىندە بوي تۇزەپ، جارىسا جاتقان كوشەلەرى بولدى. ورتالىققا جاقىنداعان سايىن كوشەلەر دە تۇرلەنىپ، ءسان-سالتاناتى مولايا بەرەتىن. قالا داتقاسى، بايلار، ساۋداگەرلەر ورتالىقتا ەدى. ولاردىڭ ءساندى سارايلارى الىستان كوز تارتىپ تۇراتىن. قالانىڭ سىرت جاعىندا «رابادا» دەپ اتالاتىن بوس جەردە شارۋالار ەگىن سالىپ، مال وسىرۋمەن شۇعىلداندى.
قالا نەگىزىنەن ەكى قورعانمەن قورشالعان. ءبىرىنشى قورعان قالانىڭ جالپى اۋماعىن قامتيتىن ۇلكەن بالشىقتان سوققان دۋال بولاتىن. ال ەكىنشى قورعان تەك باي كۆارتالداردى عانا قورشاعان بيىك مۇنارالى، ءساندى كۇمبەزدى، بەرىك قىش قورعان ەدى. قالا سىرتىندا وتىرار داتقاسىنىڭ بيلىگىنە قارايتىن كۇشتى بەكىنىستەر سالىنعان. ولاردى جاۋھار، پىشاقشىتوبە، قارا-قوڭسى، التىنتوبە، كوكماردان، جالپاقتوبە، ۋاسيج دەپ اتادى.
ياسى، شاش، سايرام، ساۋران، وتىرار قالالارى XIII عاسىردىڭ باسىندا حورەزم حاندىعىنا باعىنىپ تۇردى. بۇكىل ورتا ازيانى بىرىكتىرگەن بۇل ۇلكەن پاتشالىقتىڭ باسىندا مۋحاممەد شاح تۇردى.
مۋحاممەد ءوز پاتشالىعىن 1200—1220 جىلدارى جۇرگىزدى. ول ەل بيلىگىنە جاستاي ارالاسقان ەدى. ءوزىنىڭ جيىرما جىلداي پاتشالىق داۋىرىندە حورەزم مەملەكەتىن نىعايتۋعا، سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋعا كۇش-جىگەرىن اياماي جۇمساپ باقتى. مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىك شەكاراسى قوراسانعا دەيىن، ال سولتۇستىك شەكاراسى قىپشاق دالالارى، ونىڭ ىشىندە قاراتاۋعا دەيىن سوزىلىپ جاتاتىن. وسى كەزدە حورەزم مەملەكەتى گۇلدەنىپ، داۋىرلەپ تۇردى. وسىنشاما ۇلكەن جەردى الىپ جاتقان ەلدە سالتاناتتى قالالار كوبەيە ءتۇستى. ساۋدا-ساتتىق دامىدى. شەتەلدەرمەن بايلانىس كۇشەيدى. جۇرت ەگىنشىلىك كاسىبىمەن اينالىستى. ورتالىقتاعى سىرداريا، امۋداريا وزەندەرىنەن كانالدار قازىلىپ، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى سالىندى.
سول كەزدەگى وتىرار جاعدايىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ ءۇشىن شىڭعىسحان مەن مۋحاممەد اراسىنداعى ساياسي جاعدايعا كەڭىرەك توقتالا كەتەيىك. ءبىز وسى ساياسي جاعدايدى ءتۇسىنۋ ارقىلى تاريحقا ءمالىم «وتىرار كۇيرەۋى» دەپ اتالعان قىرعىندى، ونىڭ سەبەپ-سالدارىن تەرەڭىرەك بىلەتىن بولامىز.
1200 جىلدىڭ باس كەزىندە مونعول مەملەكەتى ءوزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ەلدەرمەن جاۋلاسىپ جاتتى. مەملەكەت باسىندا شىڭعىسحان بولدى. بۇل شاقتا ول اسا جاۋاپتى، ءارى اسا قيىن ساياسات جۇرگىزگەن ەدى. ءوز مەملەكەتىنىڭ باتىس شەكارالارىن الىپ جاتقان مۇسىلمان ەلى — حورەزمدىكتەرمەن ءتاتۋ-تاتتى كورشى بولىپ تۇرعىسى كەلدى. وسى ماقساتپەن ساۋدا-ساتتىقتى، ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستى ورىستەتتى. «جىبەك جولىنا» ۇلكەن ماڭىز بەردى.
بۇل كەزدە شىعىس ءامىرشىسى مۇسىلمانداردى قاتتى قۇرمەتتەگەن. مۇنىڭ سەبەبىن ەكى دالەلمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. بىرىنشىدەن، بۇل كەزدە شىڭعىسحان ءوزىنىڭ سولتۇستىك شەكارالارىن ءالى تولىق جاۋلاپ الىپ بولماعان ەدى. سولتۇستىگىندە ءوز ۇستەمدىگىن بەرىك ورناتىپ، نىعايتۋ ءۇشىن اسا ۇلكەن مونعول مەملەكەتىنىڭ باتىس شەكاراسىن الىپ جاتقان مۇسىلماندارمەن ىنتىماقتا، بەيبىت قاتىناستا بولۋى باستى شارت ەدى. ەكىنشىدەن، شىڭعىسحان باتىستاعى حورەزم مەملەكەتىنەن قاتتى قايمىعاتىن. ءوز كۇشىنەن ولاردىڭ كۇشى الدە قايدا باسىم دەپ ويلايتىن. بۇل راس تا ەدى.
شىڭعىسحان بۇل جىلدارى حورەزم مەملەكەتىنىڭ السىزدىگىن بىلمەدى، ونىڭ وسى ۇرىسقا ۇزاق ۋاقىت دايارلانعانىنا قاراپ، حورەزم مەملەكەتىنىڭ اسكەري كۇشى وراسان زور دەپ ويلاعانىن كورەمىز» — دەيدى ۆ. ۆ. بارتولد. «بۇل كەزدە شىڭعىسحان ورداسىنىڭ جانىندا باتىستان مۇسىلمان ەلدەرىنەن كەلەتىن جاۋشىلار مەن ساۋداگەرلەرگە ارنالىپ اڭ تەرىدەن ىستەلگەن شاتىر تۇراتىن،—دەيدى، تاريحشى دجۋۆەيني.
1209 جىلى شىڭعىسحانعا قىپشاق دالالارىن باسىپ ءوتىپ، باتىستاعى مۇسىلمان ەلىنەن ۇلكەن كەرۋەن كەلەدى. بۇل كەرۋەندى مۋحاممەد ادەيى جىبەردى مە، الدە ساۋداگەرلەر ءوز كاسىپتەرى بويىنشا ساۋدا-ساتتىق جاساۋ ماقساتىمەن كەلدى مە، بۇل جاعى ازىرگە بەلگىسىز. ءبىراق، كەرۋەندى شىعىس ءامىرشىسى اسقان كىشىپەيىلدىلىكپەن قارسى العان. قاتتى قۇرمەتتەگەن. ساۋداگەرلەرگە جول بويىندا ءزابىر كورسەتكەن تورعاۋىتتاردى قاتاڭ جازالاعان. ال كەرۋەن باسشىلارى شىڭعىسحانعا ارابتىڭ جىبەك ماتالارىن سىيعا تارتادى. «وزىڭىزگە ارناپ اكەلىپ ەدىك» دەگەندى ايتادى. كەرۋەندى باستاپ كەلگەن احمەد حودجەندي ءوزىن «ءامىر حۋسەيننىڭ بالاسىمىن» دەپ تانىستىرادى.
بۇل ارادا ءبىز ەكى ەل اراسىندا ەلشىلىكتە جۇرگەن كىسى اتتارىنا وقۋشىلارىمىزدىڭ ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋىن وتىنەر ەدىك. ويتكەنى، حورەزم شاحى مۋحاممەد شىڭعىسحاننىڭ اراسىندا ەلشىلىكتە جۇرگەن، جاۋشى بولعان، ەكى امىرشىگە دە بىردەي سەنىمدى بولعان ءبىر ادام بار. بۇل ادامنىڭ قۇپيا سىرىن شىڭعىسحان بىلمەي ولگەن...
تاريحشىلار دجۋۆەيني، دجۋزدجاني، بارتولد، يان، راشيد-اد-دين دە بۇل ماسەلەگە كوڭىل اۋدارماعان.
اڭگىمەمىزدى ءارى جالعايىق... شىڭعىسحان كوپ ۇزاماي-اق حورەزم ەلىنە ءوز ەلشىسىن جىبەرەدى. ەلشىنىڭ قاسىنا اسا باي جيھاز ارتقان كەرۋەن قوسادى. وسى ءجونىن دە تاريحشى شيحاب-اد-دين مۋحاممەد بەن احمەد ان-نەسيەۆي بىلاي دەيدى: «بۇل ەلشىلىكتىڭ باسىندا حورەزمدىك ماحمۋد، بۇقارلىق ءاليقوجا، وتىرارلىق يۋسۋف كانكا دەگەن ءۇش كىسى بولدى. امىرشىگە جىبەرگەن سىيدىڭ ىشىندە ۇلكەندىگى تۇيە وركەشىندەي قۇيما التىن بولعان. ول التىندى جەكە ارباعا سالىپ الىپ ءجۇردى».
وسى كەرۋەندە اسىل تاس پەن ءتۇرلى قىمبات مeتaلل قۇيمالارى بولعانىن تاريحشى مين-حادج اد-دين ابۋ ومار وسمان بەن سيرادج اد-دين مۋحاممەد ال-دجۋزد جاني دا قوستايدى .
مۋحاممەدكە مۇنداي مول قازىنانى سىيعا تارتۋ سول كەزدەگى شىڭعىسحان ساياساتىنىڭ تاعى ءبىر قىرىن كورسەتەدى. شىڭعىسحان ەشۋاقىتتا دا سىيعا ساراڭ بولماعان. ءتىپتى ءوزى شاباتىن ەلگە دە اۋەلى قازىنانى مول بەرىپ، الداۋسىراتىپ تاستايتىن. «قازىنا ەشقايدا قاشپايدى. ەل بيلىگى قولىما ءتۇسسىن، سوسىن كۇلىنە دەيىن سۋىرىپ تونايمىن»، دەگەن شىڭعىسحان ءسوزى «التىن داپتەر» دەپ اتالاتىن قۇپيا جىلنامادا بار كورىنەدى «التىن داپتەر» جايىنا كەيىنىرەك ارنايى توقتالامىز.
ال، شىعىستان جىبەرىلگەن الگى كەرۋەنگە كەلەتىن بولساق، ونى حورەزمشاح مۋحاممەد سامارقانداعى ءوز. سارايىندا 1218 جىلى قابىلدايدى. ەلشىلەر مۋحاممەدكە شىعىس ءامىرشىسىنىڭ سالەمىن جەتكىزەدى. سالەمدە:! «شىعىس ءامىرشىسىنىڭ مۇسىلماندارمەن بەيبىت ءومىر سۇرگىسى كەلەتىنى جانە حورەزمشاحتى ءوزىنىڭ ءبىر ۇلىنداي كورەتىنى» ايتىلعان. بۇل سالەمنىڭ تولىڭ تەكستى تاريحشى ءراشيد-اد-ديننىڭ «جىلنامالار جيناعىنىڭ» 188-بەتىندە كەلتىرىلگەن.
ۆ. ياننىڭ جازعانىنا كوڭىل اۋدارساق، الگى ءسوزدى ەستىگەن مۋحاممەد تاس-تالقان بولىپ اشۋلانعان. شىڭعىس ءامىرشىسى «ءوزىن ۇلىنداي كورەمىن» دەپ كەمسىتىپ جاتىر دەپ تۇسىنگەن. شىندىعىندا، مۋحاممەد شىڭعىستىڭ ۇلىنداي بولاتىن بولسا، ونىڭ قول استىنداعى ەل دە سول شىعىس ءامىرشىسىنىڭ بيلىگىندە دەگەن ءسوز ەمەس پە؟.. ال، ۆ. ۆ. بارتولدتا مۇنداي اشۋ بەلگىسى ايتىلمايدى. ءبىراق مۋحاممەد ءتۇن ىشىندە الگى ەلشىلەردىڭ ىشىنەن ماحمۋدتى ءبولىپ الىپ سويلەستى دەيدى.
بۇل اڭگىمەنىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناداي.
مۋحاممەد: شىعىس ءامىرشىسىنىڭ قانشا قولى بار، كۇشى قانداي؟
ماحمۋد: وراسان كوپ، تاقسىر!
مۋحاممەد: (اشۋلانادى) كۇللى ازيانى قولىنا قاراتقان مەنىڭ ساربازدارىمنان كىم كۇشتى بولماق؟ جالعان ايتاسىڭ!.. سەن، شىڭعىسحان ورداسىنداعى مەنىڭ جانسىزىم بول. ايتپەسە، وسى سارايدان ءتىرى شىقپايسىڭ!
ماحمۋد: ماقۇل، تاقسىر! ءوز ءدىنىم، ءوز تۋعان جەرىم ءۇشىن نە قيىندىق بولسا دا باسىم دايىن!
سول جەردە مۋحاممەد ماحمۋدتىڭ سەرتىن الادى. كوپتەگەن قازىنا سىيلاۋعا ۋادە بەرەدى. «ازىرگە الا تۇر» دەپ ءبىر اسىل تاس سىيلايدى.
شىڭعىسحاننىڭ وسى ەلشىلەردەن جىبەرگەن «بىر-بىرىنە تيىسپەي، بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ» جونىندەگى ۇسىنىسىنا مۋحاممەد كەلىسىمىن بەرەدى. كەپىلدەمە قاعازعا تاڭباسىن باسادى. ەلشىلەر، وسىلايشا ءوز ەلىنە اتتانىپ كەتەدى.
سول كەزدەگى تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وسى كەلىسىم شىڭعىسحاندى تولىڭ قاناعاتتاندىرعان ءتارىزدى.
ءبىراق شىڭعىسحان كوپ ۇزاماي-اق حورەزم ەلىنە ەكىنشى رەت كەرۋەن اتتاندىرادى. ءبىزدى تاڭداندىراتىنى، الگىندەي كەلىسىم العان شىعىس ءامىرشىسىنىڭ ءبىر جىل وتپەي جاتىپ، قانداي ماقساتپەن ەكىنشى رەت ەلشى جىبەرۋى. كەرۋەن تاعى دا اسىل جيھازدارمەن: التىن، كۇمىس بۇيىمدارىمەن جابدىقتالادى. كەيبىر تاريحشىلار: «بۇل كەزدە شىڭعىسحان حورەزم مەملەكەتىنە سوعىس اشقىسى كەلگەن جوق» — دەيدى. ونىڭ دالەلى وسى كەرۋەندەگى مول جيھازدىڭ سىيعا جىبەرىلۋى دەپ تۇسىندىرەدى. كەرۋەن العاشقىدا مۋحاممەدشاحپەن ساۋدا-ساتتىق جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزەدى-مىس دەگەن داقپىرتپەن شىعادى.
الايدا كەرۋەن سامارقانعا تىكە تارتپاي، حورەزم مەملەكەتىنىڭ ەڭ ءىرى، ەڭ ايبىندى قالاسى وتىرارعا بەتتەيدى. بۇل كەزدە وتىرار قالاسىندا قىپشاق جىگىتتەرىنەن قۇرالعان وتە كۇشتى اسكەري قول تۇراتىن. ءتىپتى مۋحاممەدتىڭ قول استىنا قارايتىن اسكەردىڭ جارتىسىنا جۋىعى دا وسى وتىراردا ەدى. وتىرار قالاسىن قىپشاق سۇلتانى قادىر دەگەن كىسى باسقارىپ تۇردى. قادىر جاستىعىنا قاراماي، اسكەر ءىسىن جەتىك بىلگەن. جەرگىلىكتى حالىڭ ونى توبەسىنە كوتەرىپ قۇرمەتتەگەن. باتىل، ەر كوڭىلدى قادىر قاشان دا بولسا كورشى داتقالارمەن (قالا باسقارۋشىسىن وسىلاي اتاعان) باسەكەدە جۇرگەن. ول وتىرار قالاسىنىڭ گۇلدەنۋىنە قىرۋار ەڭبەك سىڭىرەدى. كەرۋەن سارايلارىن سالعىزادى. ءسويتىپ، قالانى كۇشتى بەكىنىس ورنىنا اينالدىرعان. قىپشاقتاردىڭ اسكەر ءىسىن دامىتادى.
ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، تاپ وسى وتىرار داتقاسىن ءار تاريحشى ءار ءتۇرلى اتايدى. مىسالى، نەسيەۆي ونى «ينالحان» دەپ اتاسا، راشيد-اد-دين «قايىرحان»، دجۋزدجاني ونى «قادىرحان»، دجۋۆەيني ونى «ينالچيك»، بارتولد «ينالحان»، ال پ. پەلو «قادىرحان» دەپ اتايدى. وسىلاردىڭ بارلىعىنان دا پ. پەلونىڭ دالەلى ورىندى سەكىلدى: ول: «ەڭ دۇرىسى قادىر بولۋى ىقتيمال، ال، ءار تاريحشى ونى ءوز رۋىنىڭ كىسى اتتارىنا ۇيقاستىرىپ، ۇقساتىپ اتادى» دەيدى. نەگىزىندە بۇل ەسىمدەردىڭ كۇللىسى ءبىر ادامنىڭ ەسىمى ەكەنى انىق. ءبىز ەڭ سوڭعى تاريحشىنى قوستاپ، ونى «قادىر» دەپ الدىق.
شىعىستان ەكىنشى رەت كەلگەن ەلشىلەردىڭ اراسىندا وتىرارلىق ومار قوجا، حاممال مەراگي، بۇقارلىق فاحار اد-دين ديزەكي جانە امين اد-دين حەريەۆي دەگەن ءتورت كىسى بولعان. بۇلاردىڭ ىشىندە العاشقى ەلشىلىكپەن كەلگەن ءۇش كىسى دە جوق. مۇنىسى قالاي؟ ادەتتە، ەلشىلىككە بۇرىننان تانىس، سىرالعى جاندار جۇرمەۋشى مە ەدى؟
«بۇل كەرۋەندە بارلىعى 450 كىسى، 500 تۇيە بولدى. تۇيەگە ارتقاندارى التىن، كۇمىس، شىعىس جىبەگى، بۇلعىن، قۇندىز تەرىلەرى ەدى»،— دەيدى، دجۋۆەيني.
مىنە، وسى كەرۋەن كوپ كۇن ءجۇرىپ وتىرىپ، وتىرارعا دا جەتتى. كەلىپ، ساۋدا سارايىنا ورنالاسادى. ساۋدا-ساتتىق جاساي باستايدى. وسىلاي جۇرگەندە قالا داتقاسى قادىر ءوزىنىڭ ساربازدارى ارقىلى بۇل ساۋداگەرلەردىڭ جانسىز ەكەنىن انىقتايدى. ساۋداگەرلەردىڭ بارلىعىن تۇتقىنداۋعا جارلىق ەتەدى. بولعان جاي تۋرالى مۋحاممەدكە حابارلاپ، جاۋشى شاپتىرادى.
قادىر ەلشى-كەرۋەندى تۇتقىنداپ بولعان سوڭ ءبىر ساۋداگەردى جەكە ءوزى قابىلدايدى. بۇل تۋرالى راشيد اد-دين بىلاي دەيدى: «ەلشى-ساۋداگەرلەردىڭ ىشىندە ءبىر يندۋس بولدى، بۇل يندۋسپەن قايىرحان (قادىر) بۇرىننان تانىس بولاتىن. قوناقجايلىلىق سالتى بويىنشا ونى ءوز سارايىنا قابىلدادى. ال، قوناق ءوزىنىڭ شىعىستاعى ءامىرشىسىن ماقتاپ قادىرحاندى اشۋلاندىرىپ الدى»،— دەيدى.
قادىر جىبەرگەن جاۋشى مۋحاممەدكە بولعان جايدى تۇگەل باياندايدى. اراداعى «جانسىزدىقتى» ەستىگەن حورەمزشاح قاتتى اشۋلانادى. وتىرارعا قايتا كىسى شاپتىرادى. «بارلىق ادامدارىن قىرىپ سالىپ، كەرۋەندەگى قازىنانى ماعان جىبەرىڭدەر»،— دەپ جارلىق بەرەدى.
جارلىق سول مەزەتتە ورىندالعان... كۇللى كەرۋەنشى، كىرەكەش، ساۋداگەرلەردى قادىر ساربازدارى قىرىپ سالادى. وسى قىرعىننان جالعىز عانا تۇيە ايداۋشى امان قالعان. بۇل تۇيە ايداۋشىنىڭ كەيىننەن ماحمۋد يالاۆاچ دەگەن اتپەن تاريحتا اتى قالادى. ءتىرى قالعان، كەرۋەن باستاعان، الگى تۇيە ايداۋشىنىڭ «ءدال سول ماحمۋد» ەكەنىن دجۋۆەيني دە ءسوز ەتەدى.
كەرۋەنمەن كەلگەن قازىنا-مۇلىكتەردى تۇيەلەرگە قايتا تەڭدەپ بۇقارعا، مۋحاممەدتىڭ سارايىنا جونەلتەدى. بۇل كەرۋەننىڭ اسا قايعىلى تاعدىرى جايلى ءبىز كەيىنگى «قۇم جۇتقان قازىنا» دەگەن اڭگىمەمىزدە تولىعىراق توقتالامىز.
شىڭعىسحان بۇل جەردە دە سابىرلىلىق ساقتايدى.
ول ەندى مۋحاممەدكە سوڭعى رەت ەلشى جىبەرۋدى ءجون كورەدى. بۇل جولى ەلشىلىككە يبن كەفرەدەج بوگرا دەگەن تاتار كەلەدى. قاسىندا ەكى كومەكشىسى بار. ەلشى «جازىقسىز» ولتىرىلگەن ءتورت ساۋداگەردىڭ باسىنا قۇن داۋلاپ، وتەۋىنە قادىردىڭ باسىن سۇراي كەلگەن. بۇل ءسوزدى ەستىگەندە مۋحاممەد قاتتى اشۋلانادى. سول جەردە بوگرانى ءولتىرىپ، قاسىنداعى سەرىكتەرىنىڭ ساقالىن كۇزەپ، ساباپ-ساباپ قويا بەرەدى.
بۇل حابار شىڭعىسحاننىڭ ويلاعان جەرىنەن شىقتى. ەندى سوعىس باستاۋعا ابدەن بولادى. سەبەپ بار. شىڭعىس ءامىرشىسى جەر قايىسقان قالىڭ قولمەن اتقا قوندى.
وسى ساپاردا شىڭعىسحانعا جەتىسۋ بويىنان ارسىلانحان دەگەن كومەككە كەلەدى. ال المالىدان سۋكناكتەگى قوسىلادى. سونىمەن بىرگە ۇيعىر سۇلتانى باۋىرشىق تا ءوزىنىڭ كوپ قولىمەن بۇلارعا كومەككە جەتتى.
ورتا ازيادا قاندى قىرعىن وسىلاي باستالدى. شىڭعىسحان قارا نوسەرلى داۋىلداي جولىنداعىلاردىڭ بارلىعىن جايپاپ كەلە جاتتى. ادام ويىنىڭ بيىك شىڭى بولعان تالاي عاسىرلىق ءزاۋلىم قۇرىلىستاردى، شەبەر قولدارمەن تۇرعىزعان ءساندى ۇيلەردى كۇلگە اينالدىرىپ، حالىقتى قانعا بوكتىرە باستادى. كونە جەر كۇڭىرەنىپ، جەر ۇيىققا اينالعان قازاق دالاسى ەرتەڭىنىڭ نە قىلارىن بىلمەي قالا بەردى. اتتىڭ اۋىزدىقپەن سۋ ىشەر، باتىردىڭ ەر جاستانار اۋىر كۇنى تۋدى.
شىڭعىسحان 1219 جىلعى جازىن ەرتىس بويىنىڭ بەلۋاردان كەلەتىن شالعىندى جاعاسىندا ەتكىزدى.
جاۋ كەلەتىنىن بىلسە دە، مۋحاممەد جارىتىمدى دايارلىق جاساي المادى. ءوز ارالارىنداعى بەرەكەسىزدىك، داۋ-جانجال ۋاقىتىن الدى. كوپتەگەن قولباسشىلارىنىڭ رۋحى ءتۇسىپ، كەلە جاتقان جاۋدان ۇرەيلەنە قىستادى. جۇرتتان جينالعان قارجىنى دا دۇرىستاپ پايدالانا المادى. قورعانىس ءىسىن ويلاعانىمەن مۋحاممەدتىڭ جۇمىسى ورگە باسپادى. ونىڭ ۇستىنە شەشەسى تۇرحان اراداعى كيكىلجىڭدى كوبەيتىپ جىبەردى.
قاقتىعىستىڭ نەمەن تىنارىن كۇنى بۇرىن بولجاعان كورەگەن قادىر بۇل كەزدە وتىرار بەكىنىسىن قايتا قولعا العان ەدى. ول الداعى بولاتىن ۇرىسقا دايارلىقتى كۇن ساناپ كۇشەيتە بەردى. قورعاندى تۇگەلدەي دەرلىك جاڭادان تۇرعىزىپ، قالانى قايتادان قورشادى. سۋ قۇبىرلارىن جوندەتتى. قورعان سىرتىنان وتە تەرەڭ ەتىپ ور قازدىردى. قالا حالقىن استىقپەن، ازىقپەن قامتاماسىز ەتتى. سونىمەن وتىرار ۇزاق قورعانىسقا دايارلاندى.
وسى كەزدە وتىراردى 150 مىڭ ادام مەكەن ەتتى.
قادىردىڭ قولىندا جاقسى قارۋلانعان 20 مىڭ اتتى اسكەرى بار ەدى. ونىڭ ۇستىنە مۋحاممەد كومەككە تاعى دا 10 مىڭ اتتى سارباز جىبەردى. جىبەرىلگەن وسى ساربازداردىڭ باسشىسى حورەزمنەن كەلگەن قاراشا دەگەن ەدى. ەندىگى جەردە وتىرار قالاسى تۇيىلگەن جۇدىرىقتاي ۇلكەن بەكىنىسكە اينالدى. حالىقتىڭ سەنىمدى قورعانار جەرى بولدى. قالا ماڭىنداعى كوپتەگەن حالىڭ دۇرلىگە كەلىپ، وتىرارعا قونىس اۋداردى. بۇل كەزدە قارا بۇلتتاي تونگەن قارالى كۇن دە جاقىنداعان بولاتىن. جەر دۇنيەنى قۇمىرىسقاداي جاۋ قاپتادى.
1219 جىلى سەنتيابر ايىنىڭ باسىندا شىڭعىسحان قولى وتىرار قالاسىنا جەتتى. ونىڭ قول استىندا جاقسى قارۋلانعان 200 مىڭ اسكەرى بولدى. كەلە سالا ۇلكەن سارى شاتىرىن قالانىڭ سىرتىنا تىگىپ تاستادى. قالانى دەرەۋ قورشاۋعا بۇيرىق بەردى. ۇلكەن ۇلى جوشىنى بىرنەشە مىڭ قولمەن سىرداريانىڭ تومەنگى جاعىنداعى جەنت جانە سىعاناق قالالارىن شابۋعا اتتاندىردى. ەكى ۇلى شاعاتاي مەن ۇكىتاي وتىراردى الۋعا قالدى. ءوزى كوپ كىدىرمەي قىزىلقۇم ارقىلى بۇقارعا اتتانىپ كەتتى. ول قىس تۇسكەنشە بۇكىل ورتا ازيانى تىزە بۇكتىرەمىن دەپ تولىق سەندى.
وتىراردا قاندى ۇرىس باستالدى. جاۋ قالادان تىس جەردەگى حالىقتى تۇتقىنداپ اكەلىپ، وزدەرىنە قارسى جۇمسالعان وت پەن وققا قالقان ەتتى، قورعانداردى، بەكىنىستەردى بۇزۋعا سالدى. ولار قامشى مەن سويىلدىڭ استىندا قورعانعا ورمەلەدى. كۇننىڭ قىزىل اراي شاپاعى
كورىنبەيتىن بولدى. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن كىلكىگەن شاڭ، قوڭىرسىعان ءيىستى ءتۇتىن قالانى باسىپ تۇردى. اقىرىندا تۇتقىندار دا تاۋسىلا باستادى. قالا ءالى بەرىلەر ەمەس... قورعان سىرتىنداعى ۇلكەن ور ادام ولىكتەرىنە اتكوپىر بولىپ قالدى. كۇن سايىن شۋىلداپ قورعانعا ورمەلەگەن مونعولداردىڭ باسىنا بيىكتەن جەبە، قۇم تولعان قاپ، تاس قارشا بورادى. جوعارىدان ىستىق قۇيىلدى: ولىسپەي بەرىسپەۋگە بەكىنگەن قالا تۇرعىندارى ايتەۋىر نە بولسا سونى قارۋ ەتىپ، تابان تىرەسىپ قورعانىپ باقتى.
شاعاتاي مەن ۇكىتايدىڭ امالى تاۋسىلا باستادى. شابۋىل سايىن ولاردىڭ ساربازدارىنىڭ دا قاتارى سيرەپ، كەمي بەردى. ال ورتا ازيانىڭ كوپتەگەن قالالارى الدەقاشان-اق ۇرىسپاي بەرىلگەن بولاتىن. بۇلار وسى ءبىر قىپشاق قازاقتار مەكەنىن، سىرتىن قوڭىر قىش قورشاعان قالانى الا الماي تيتىقتاپ-اق ءبىتتى. قولدىڭ دا بەرەكەسى قاشۋعا جاقىن. باتىلدىعى كەمىپ، جاسىپ، پۇشايمان بولىپ توزا باستادى.
الايدا وتىرار قالاسىنىڭ جايى دا مۇشكىل ەدى. ازىق قورى تاۋسىلعان-دى. سۋ جۇرەتىن جەراستى شۇقىرلارىن جاۋ سىرتتان الدەقاشان بىتەپ تاستاعان. سىرتتان كەلىپ قوسىلار كومەك جوق. ونىڭ ۇستىنە حورەزمشاحتان كەلگەن قولباسشى قاراشا «جىعىلعانعا جۇدىرىق» دەگەندەي: «بەرىلەيىك» دەگەندى شىعاردى... ءبارىبىر وتىراردى جاۋ الماي قويمايدى. انە، بۇقاردى دا، سامارقاندى دا الدى. بىزگە قاراپ قالعان نە بار؟ باس ساۋعالاپ ءامىرشىنىڭ اياعىنا جىعىلايىق، كەشىرىم ەتەر. بوستاندىق بەرەر»،— دەپ ازعىردى. بۇل سوزگە قادىر جان-تانىمەن قارسى تۇردى. «اقتىق ءدامىمىز بىتكەنشە ۇرىسا بەرەمىز. تۇتقىن بولىپ قور ولىممەن "يگەنشە، كۇرەسىپ ولەمىز!» — دەدى...
بۇل كەزدە حورەزم مەملەكەتىنىڭ، مۋحاممەدتىڭ جالپى جاعدايى قانداي ەدى؟..
شىڭعىسحان مۋحاممەدتىڭ قولىنا قارسى ءوزىنىڭ ۇلى جەبە مەن ءسۇبىداي باستاعان ەڭ تاڭداۋلى قولىن (اسكەرىن) قارسى قويعان-دى. وعان قوسىمشا شاح ماڭىنداعىلاردىڭ اۋىز بىرلىگىنىڭ بولماۋى، مۇسىلماندار اراسىنداعى الاۋىزدىڭ، سامارقان، بۇقار، وتىرار قالالارىنىڭ بىر-بىرىنەن ءبولىنىپ كەتۋى مۋحاممەدتىڭ كۇشىن مۇلدە السىرەتىپ جىبەردى. ەس جيىپ، قارسى تۇرارلىقتاي مۇرشا بەرمەدى. كەيبىر بولماشى عانا قارسىلىقتاردى ەسەپتەمەگەندە، مۋحاممەد قولى بىلەك سىبانىپ، ناعىز ۇرىسقا كىرە المادى. جالتارا سوعىسىپ، قاشا بەردى. اقىرى كۇز ايلارىنىڭ بىرىندە ەكى جاق اراسىندا العاش رەت ەڭ كۇشتى سوعىس بولدى.
بۇل سوعىس حامادان قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ايگىلى داۋلەتاباد القابىندا ءوتتى. مۋحاممەد قولى ەرلىكپەن شايقاستى. ءبىراق كوپ ۇزاماي-اق حورەزمدىكتەر كۇشتى دە، باسىم قولدىڭ قورشاۋىندا قالىپ قويدى. ءسويتىپ، كۇيرەي جەڭىلدى. مۋحاممەدتىڭ ءوزى ارەڭ قاشىپ قۇتىلدى.
ەل ۇرەيلەندى. كوپ قالا قارسىلىقسىز بەرىلىپ كەتتى. باسشىسىنان ايرىلعان قول توز-توز بولىپ جويىلۋعا اينالدى. مۋحاممەد سول قاشقاننان مول قاشا وتىرىپ، كاسپيي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك شىعىس قولتىعىنان كەلىپ ءبىر-اق شىعادى. قاسىنداعى از عانا سەرىكتەرىمەن تەڭىزگە ءتۇسىپ، ءبىر ارالعا كەلىپ تىعىلادى. بۇل ارال جاعاداعى ابەسكۋن دەپ اتالاتىن قالانىڭ تۇسىندا ەدى. كوپ زەرتتەۋدەن كەيىن اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد بۇل ارالدىڭ گۋرگەن وزەنىنىڭ قۇيىلىسىنا تاقاۋ جاتقان اشۋر-ادە ەكەنىن دالەلدەدى.
اشۋر-ادە ارالىندا مۋحاممەدتىڭ قانشا تۇرعانى بەلگىسىز. تاريحشى نەسيەۆي تەك قانا ونىڭ قاسىندا قالعان سەرىگىمەن كەيىننەن كەزدەسىپ، سويلەسكەن. ول: حورەزمشاح ارالعا كەلگەندە-اق وكپەسىنە سۋىڭ ءتيىپ، قاتتى اۋىرعان. كوپ ۇزاماي ونىڭ ءحالى ءتىپتى ناشارلاپ كەتكەن ەدى دەگەندى ايتادى. مۋحاممەد سول ارالدا 1220 جىلى دەكابر ايىندا دۇنيە سالادى.
ودان ءارى ۆ. ۆ. بارتولد بىلاي دەيدى: «سۇلتان ولگەن سوڭ ونى وراپ كومەتىن كوبىن ساتىپ الارلىق تا ەشتەڭەسى بولماي، سەرىگىنىڭ ءبىرى ءوز كويلەگىنە وراپ كومدى دەگەندى ايتادى، نەسيەۆي». بۇدان بايقالاتىن ءبىر نارسە، تاريحشى نەسيەۆي حورەزمشاحتىڭ سوڭعى ساعاتىنا دەيىن قاسىندا بولعان جالعىز سەرىگىنىڭ اتىن اتامايدى.
ەندى نەسيەۆيدىڭ ءوز سوزىنە جۇگىنەيىك. «ول (مۋحاممەد) ءوز ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرى ءوزىنىڭ باسىندا بولىپ، قىزمەت كورسەتكەن ادامعا سىرتتاي شەن-شەكپەن، جەر يەلىكتەرىن مىرزالىقپەن ۇلەستىردى. ارينە، بۇل شەن-شەكپەندەر ءدال سول شاقتا ەشقانداي ىسكە اسقان جوق. ءبىراق ولاردىڭ كۇللىسى كەيىننەن سۇلتاننىڭ بالاسى دجەلال-اد-ديننىڭ ءوز جارلىعىمەن ورىندالدى»،— دەيدى.
وسى جەردە ءبىز جوعارىدا ەلشىلەر جايلى ءتۇيىپ كەلگەن ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالماقپىز.
ءبىرىنشى تۇيگەنىمىز: ا) العاش رەت مۋحاممەدتەن مونعول ەلىنە، شىڭعىسحانعا باراتىن كەرۋەن باسى، ءارى ەلشى — حۋسەيننىڭ بالاسى احمەد شيحاب-اد-دين بولعان؛
ب) شىڭعىسحاننان حورەزم ەلىنە، مۋحاممەدكە ەلشى بولىپ كەلەتىن حورەزمدىك ماحمۋد (بۇل ماحمۋدتى مۋحاممەد «جانسىزىم بول» دەپ ازعىرعانىن جانە ماحمۋدتىڭ بۇل ۇسىنىسقا كەلىسىم بەرگەنىن بىلەمىز)؛
ۆ) وتىرارعا كەلەتىن 500 تۇيەلىك ەلشى كەرۋەننىڭ ىشىندەگى يندۋس سەكىلدى ساۋداگەر دە وتىرار داتقاسى قادىرعا بۇرىننان تانىس بولعان، ءارى ول وسى ساپاردا ونى سارايىندا قابىلداعان. مىنە وسىلايشا تۇرلەنىپ، ءار ءتۇرلى ەسىممەن جۇرگەن ءۇش ادامنىڭ بارلىعى دا جالعىز كىسى. ول ءارى مۋحاممەدتىڭ شىڭعىسحان ورداسىنداعى وتە قۇپيا جانسىزى بولعان. بۇل ادامنىڭ شىن ەسىمى شيحاب-اد-دين مۋحاممەد بەن احمەد (كەيدە حودجەندى بولىپ تا جازىلادى).
ەندى ەكىنشى تۇيگەنىمىز: ا) وسىناۋ اۋمالى-توكپەلى الاساپىران زاماندا ەكى امىرشىگە دە كەزەك ەلشىلىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن جانسىز ساۋداگەر: قوراساندا تۋىپ-وسكەن، كەيىن حودجەنت قالاسىندا تۇرعان، تاريحتا ءمالىم «دجەلال-اد-دين سۇلتاننىڭ ءومىر بايانى» دەگەن كىتاپتىڭ اۆتورى — ايگىلى تاريحشى شيحاب-اد-دين مۋحاممەد بەن احمەد ان-نەسيەۆي ەكەنىنە كۇمانىمىز بولمايدى.
ەندى وسى ايتىلعان ەكى بىردەي پىكىردى دالەلدەپ كورەيىك.
شىڭعىسحان ورداسىندا اسا قۇندى، ءارى قۇپيا ءبىر قولجازبا ساقتالعان. بۇل قولجازبا شەجىرەنى «التىن داپتەر» دەپ اتاعان. «التىن داپتەردە» ءامىرشىنىڭ جارلىقتارى، سوزدەرى، جاۋشى قابىلداۋى، ىس-ارەكەتى تۇپ-تۇگەل جازىلىپ وتىرعان. شىڭعىسحاننىڭ ءوزى حات تانىماسا دا، بۇل شەجىرەنى قاتتى قۇرمەتتەپ، ونى جازىپ، تولىقتىرىپ وتىراتىن بىرنەشە ساۋاتتى عۇلاما ۇستاعان. بۇل عۇلامالار كەيىننەن «التىن داپتەرگە» شىڭعىسحاننان تاراعان ۇرپاقتى ءتىزىپ جازعان. ءبىر قىزىعى، بۇل شەجىرەدە شىعىس ءامىرشىسىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا دەيىن انىق جازىلعان كورىنەدى.
جىل ارتىنان جىلدار ءوتىپ، شىڭعىسحان تۇرعان اسا ۇلكەن مەملەكەت ىدىراي باستادى. ۇرپاقتارى اراسىندا الاۋىزدىڭ تۋدى. ولار «قاسيەتتى» دەپ اتالعان «التىن داپتەردى» دە ۇمىتا باستادى. ءسويتىپ جۇرگەندە حان ورداسىنداعى داپتەر جوعالىپ كەتتى. تاريحتا اسا قۇندى قولجازبانىڭ قۇرۋ ءقاۋپى تۋدى. شىڭعىس ساياساتىنىڭ سان سىرى سول داپتەرمەن ۇمىتىلار دارەجەگە جەتتى...
ەڭ اقىرىندا، اسا قۇندى بۇل قولجازبا پارسى پاتشاسى گازانحان سارايىنان شىقتى. گازانحان ءوز بيلىگىن 1295—1304 جىلدارى جۇرگىزگەن بولاتىن. وقۋ بىلىمگە قۇمار جان «التىن داپتەردى» حالىڭ يگىلىگىنە جاراتۋدى ويلايدى. سول ويمەن قول استىندا دارىگەر بولىپ قىزمەت ىستەيتىن اسا زەرەك تاجىك جىگىتىن شاقىرىپ الادى. بۇل تاجىك جىگىتىنىڭ اتى فازلاللاح راشيد-اد-دين بەن يماد اد-داۋليا ابۋ-ل-حاير ەدى. گازانحان وسى ءراشيد-اد-ديندى وزىنە شاقىرىپ الىپ، ونىڭ قولىنا «التىن داپتەردى» تاپسىردى. «وسى «التىن داپتەردەن» جۇرتقا تۇسىنىكتى ەتىپ تاريح جاز»،— دەپ جارلىق بەرەدى راشيد-اد-دين ىسكە كىرىسەدى. تاريحشى ءراشيد-اد-ديننىڭ قازىرگى كەزدە الەمگە ايگىلى «جىلنامالار جيناعىن» مىنە، وسىلايشا دۇنيەگە كەلگەن ەدى.
تاريحشى راشيد-اد-دين ءوزىنىڭ «جىلنامالار جيناعىن» وسى «التىن داپتەرگە» قاراپ وتىرىپ جازعان. سوندىقتان دا جىلناما شەجىرە ءوزىنىڭ تاريحي شىنشىلدىعى جاعىنان، وقيعالاردىڭ دالدىگى جاعىنان كوپتەگەن ەڭبەكتەردەن اسىپ تۇسەدى. ءتىلى جەڭىل. باسقا تاريحشىلار ايتپاعان سان سىردى ناقتى سيپاتتاپ جازادى.
وسى ءراشيد-اد-ديننىڭ «جىلنامالار جيناعىن» قاراپ وتىرساڭ، وندا: «شىڭعىسحاننىڭ مۇسىلمان ەلىندەگى تۇستاستارى، حاليفتار، سۇلتاندار» دەگەن بىرنەشە قىزىڭ تاراۋلار بار. وسى تاراۋدىڭ 79-بەتىندە «سۇلتاندار جىلناماسى» دەگەن بولىمشە بەرىلگەن. ءدال وسى «سۇلتاندار جىلناماسىندا»: «حۋسەيننىڭ بالاسى شيحاب-اد-دين جايلى ءبىرتالاي دەرەكتەر جازىلعان. وسى اتالعان شيحاب-اد-دين تاريحشى نەسيەۆيدىڭ اكەسى ەكەنىنە كۇمانىمىز بولمايدى. ويتكەنى، جىلنامادا: «حۋسەين شيحاب-اد-دين گازنا قالاسىنىڭ سۇلتانى» دەلىنگەن.
گازنا — قوراساننىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى ەجەلگى قالا. بۇل قالانى شىڭعىسحان قولى 1221 جىلى قيراتقان بولاتىن. ال، بۇرىن نەسيەۆيدىڭ اكەسى شيحاب-اد-دين وسى گازنادا داتقا بولىپ تۇرعان. ەل بيلەگەن. بىلىكتى جان بولعان. ول كورشى وتىرعان ءۇندى ەلىنە بىرنەشە دۇركىن جورىقتار جاساعان. ولاردىڭ جەرىن شاۋىپ، ءوز قول استىنا قوسىپ العان.
ءبىراق نەسيەۆيدىڭ ءدال قاي جەردە تۋعانى بەلگىسىز. ونىڭ نەسيەۆي دەگەن اتىنا قاراپ، سول كەزدەگى قوراسان مەملەكەتىنە قارايتىن كونە نەسۋ اتتى قالادا تۋعان دەپ جورامالداۋعا بولاتىن ءتارىزدى. ءقازىر، وسى نەسۋ قالاسىنىڭ قيراعان ورنى اشحابادتىڭ وڭتۇستىگىندە جاتىر.
نەسيەۆيدىڭ اكەسى كوپ ۇزاماي-اق دۇنيەدەن قايتادى. اكەسى ولگەننەن كەيىن ول اعايىندارىمەن بيلىككە تالاسقىسى كەلمەيدى دە، قونىس اۋدارىپ حودجەنت (قازىرگى لەنيناباد) قالاسىنا كەتىپ قالادى. بۇل جايىندا تاريحشى: «شيحاب-اد-دين مۋحاممەد قايتىس بولعان سوڭ گۋرلىقتار (تۇرىك تۇقىمداس حالىقتاردىڭ ءبىرى. اۆتور). گازنانىڭ باسشىسى ونىڭ ەكىنشى ۇلى سام بولعانىن قالادى»،— دەپ جازادى.
مۇنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. نەسيەۆي جاستايىنان رۋلاس ءوز ادامدارىنىڭ قول باستاپ، ەل شاباتىن كاسىبىنە جانىمەن قارسى بولادى. كوپ وقيدى. ءتۇرلى ەلدەردى ارالاسام دەپ ارمان ەتەدى. سوسىن، نەسيەۆيدىڭ ءتۇرى جەرگىلىكتى تۇرىكتەرگە ۇقسامايتىن. ول اكەسىنىڭ ۇندىدەن الىپ كەلگەن زاڭسىز ايەلىنەن تۋعان ەدى. نەسيەۆيدىڭ ءتۇرى جەرگىلىكتى مۇسىلمانداردان گورى، يندۋسقا ۇقساۋى سودان بولاتىن.
1218 جىلدىڭ كوكتەمىندە وتىرارعا كەلگەن 500 تۇيەلىك كەرۋەن، سول كەرۋەندەگى «يندۋسقا ۇقساس ساۋداگەردىڭ» مىنە، وسىنداي سىرلارى بار ەدى.
ال، تاريحشى نەسيەۆي تۋرالى دەرەكتەر مۇلدە از. ءبىز ەل جونىندە تەك ونىڭ ءوز شىعارمالارىنان عانا بىلەمىز. وسىدان كەيىنگى ءبىر ەسكەرەتىن نارسە، باسقا اۆتورلار دا نەسيەۆي تۋرالى ءتىپتى ساراڭ جازادى.
ۆ. ۆ. بارتولد بىلاي دەيدى: «نەسيەۆي مونعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە ءوزىنىڭ قوراسانداعى اتا قونىسىندا تۇردى، ال حورەزمشاح دجەلال-اد-دين 1223 جىلى ءۇندىستاننان قايتىپ كەلگەندە، سوعان بارىپ ونىڭ قول جايىندا قىزمەتكە تۇردى. ونىڭ بۇدان بۇرىن دا حورەزمدىك اقسۇيەكتەرمەن بايلانىسى بار ەدى. سوندىقتان دا ونىڭ جازعاندارىنان حورەزم مەملەكەتىنىڭ سول كەزدەگى ىشكى جانە سىرتقى ساياساتى جونىندە وتە قىزىق دەرەكتەر تابامىز. سونىڭ شىعارماسىندا عانا وسى داۋىردەگى مۇسىلمان ەلىنىڭ حال-جايى تەرەڭ قامتىلعان. ءبىراق ول باسقا تاريحشىلارمەن سالىستىرعاندا شاپقىندىق سوعىستى قىسقا جازعان».
نەسيەۆيدىڭ زامانداسى تاريحشى دجۋزدجاني بىلاي دەيدى: «نەسيەۆي ءومىرى قىزىق وقيعالارعا تولى. ونىڭ ءبىر كەزدەردە حورەزمشاح مۋحاممەدتىڭ ەڭ سەنىمدى ەلشىسى بولعانى بار».
بۇل كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەر نەسيەۆيدىڭ قىزىق تا قيىن تاعدىرىن بىزگە تولىعىراق ەلەستەتەدى. شىڭعىس شاپقىنشىلىعى تۇسىندا جانە ودان بۇرىنعى مۇسىلمان ەلىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن تەرەڭ تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى.
تاعى دا تاريحشىعا جۇگىنەيىك: «XIV عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ءار ءتۇرلى ساياسي وزگەرىستەرگە قاراماستان ورتا ازيانىڭ مادەنيەتتى ولكەسىنىڭ بيلىگى حورەزمدىك مۇسىلمان تۇقىمدارىنىڭ قولىندا قالا بەردى. ارينە، بۇلاردىڭ كوپشىلىگى ساۋداگەرلەر بولاتىن. سونىڭ ءبىرى مۇسىلمان ماحمۋد يالاۆاچتىڭ مونعولدار حورەزمدى جاۋلاپ العان سوڭ، 1221 جىلى شىڭعىسحاننىڭ قول استىنا قىزمەتكە كىرگەنى جايلى دەرەك بار (حورەزم باعىنعان سوڭ، ورتا ازيانى شىڭعىسحان ەمەس، ونى ۇلكەن ۇلى جوشى بيلەپ تۇردى. اۆت.). ءدال وسى ماحمۋد يالاۆاچتىڭ — 1218 جىلى شىڭعىسحاننىڭ ەلشىسى بولىپ حورەزمشاح مۋحاممەدكە كەلگەن حورەزمدىك ماحمۋد ەكەنى شىندىققا جاقىن. ال يالاۆاچ دەگەن تۇرىكشە «ەلشى» دەگەن ۇعىم بەرەدى. ءتىپتى ماحمۋد يالاۆاچ پەن ماحمۋدتاي ءبىر ادام بولۋى دا مۇمكىن»،— دەگەندى ايتادى، ۆ. ۆ. بارتولد.
مىنە، تاريحشى نەسيەۆي، ەلشى نەسيەۆي، «يندۋس سەكىلدى ساۋداگەر» نەسيەۆي جايلى ءبىزدىڭ قورىتار پىكىرىمىز وسى. ول ەلىنىڭ — ارداگەرى. وسىدان التى ءجۇز جىل بۇرىن قارا شىبىنداي قاپتاعان شىڭعىسحان قولىنىڭ كۇيرەپ، ىدىراۋىنا تىكەلەي سەبەپشى بولعان، جاۋ مايدانىندا دا، تىلىندا دا باسىن ولىمگە تىگىپ ءجۇرىپ جەكە كۇرەسكەن باتىر نەسيەۆي تۇلعاسى كوز الدىمىزعا وسىلايشا ەلەستەيدى.
ەلى ەزگىگە ءتۇسىپ، ەرى ەڭىرەگەن قيان-كەسكى جىلداردا جارق-جارق ەتىپ شىعىپ، اسا بىلگىرلىگىمەن، ساياساتشىلدىعىمەن ءوز جۇرتىنىڭ بوستاندىعى جولىندا كۇرەسىپ، قۇربان بولعان اياۋلى ازامات، زەرەك تاريحشى نەسيەۆيدىڭ ءومىر جولى وسىنداي بولعان ەدى.
ەندىگى جەردە شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى جايىنا قايتا ورالايىق.
...وتىرار جاعدايى ونسىز دا اۋىرلاي تۇسكەن ەدى. ونىڭ ۇستىنە قولباسشى قاراشا دا جۇرتقا ىرىتكى سالۋعا تىرىستى. ءبىر كەڭەستە قادىر قاتتى قاپالانىپ وتىرىپ، قاراشانى باستان سالىپ جىبەرەدى. قاراشا قىلىشىنا جارماسادى. بىر-بىرىنە ۇمتىلىسقان قولباسشىلاردى ساربازدار جىبەرمەي، ەكى جاققا اجىراتىپ ءىس ناسىرعا شاپتى. ءتۇن ورتاسىندا قاراشا ءوز قولىن قالادان شىعارىپ، جاۋعا بەرىلىپ كەتەدى.
مونعولدار قاراشانى دەدەكتەتىپ، قاھانعا اكەلەدى. بەرىلگەن قولدى قارۋسىزداندىرىپ، تۇپ-تۇگەل قىرىپ سالادى. جازىقسىز ساربازداردىڭ قانى توگىلەدى. اشۋلى قاھان: «سەن ءوز پىرىڭە ادال بولا المادىڭ، ول سەنىڭ تالاي العىسىڭا تاتيتىن جاقسىلىقتار جاساپ ەدى. سوندىقتان ءبىز وپاسىزبەن ءبىر بولعىمىز كەلمەيدى» — دەپ قاراشانىڭ باسىن دا شاپتىرىپ تاستايدى.
وتىرار جانقيارلىقپەن بەس اي بويى قورعاندى. قالانىڭ كوپ جەرىن ءورت الدى. ەڭ سوڭىندا جاۋ سىرتقى قورعاندى قاتتى شابۋىلداپ كەلىپ باسىپ الدى. قادىر ەندى 20 مىڭ اداممەن (مۇنىڭ بارلىعى سارباز ەمەس) ىشكى قورعانعا كوتەرىلىپ كەتتى. جاۋ قالا حالقىن سىرتقا دۇركىرەتىپ قۋىپ شىقتى. سارايلارعا ءورت قويدى. دۇنيە-مۇلىكتى تونادى. عاسىرلار بويى حالىققا ءبىلىم بەرىپ كەلگەن مەدىرەسەلەردى كۇل-تالقان ەتتى. ايەلدەر مەن قىزداردى ونباسى، ءجۇزباسىلار ءبولىسىپ اكەتتى. بۇل ازدىق قىلعانداي ەندىگى جەردە سىرتقا شىققان ادامداردىڭ باسىن جاپپاي شابۋعا كىرىستى.
بۇل جاپپاي شابۋ ءتاسىلى بىلاي جۇرگىزىلگەن: تۇتقىنداردى ءار ساربازعا توپتاپ ءبولىپ بەرەدى. ساربازدار بولسا، ۇلەسىنە تيگەن ادامداردى قارسى الدىنا تىزەرلەپ وتىرعىزىپ قويىپ قايقى قىلىشتارىمەن ولاردىڭ باستارىن شاۋىپ تاستاي بەرەدى...
ىشكى قورعاندا بەكىنگەن اسكەر تاعى دا ءبىر اي بەرىسپەي ۇرىستى.
كوشە بويى جاۋ قولىنان قۇربان بولعان ساربازداردىڭ دەنەسىنە تولىپ كەتتى. قولباسشىلار شاعاتاي دا، ۇكىتاي دا وزدەرىن-وزدەرى تانىماستاي بولىپ وزگەرگەن. ولار كۇن وتكەن سايىن اشىنا ءتۇستى. قان كەشىپ، شاڭ جۇتتى. مىنە، كۇز ءوتىپ، قىس جەتتى. قىس تا سار تابانداپ اياقتالۋعا جاقىنداپ كەلەدى. وڭتۇستىكتىڭ ەرتە شىعاتىن جىلى كوكتەمى تايانىپ تا قالدى... ءبىراق قازاقتىڭ ەجەلگى قالاسى ءالى بەرىلەر ەمەس. شىڭعىسحان تاجىريبەسى مول، سەنىمدى دەپ سانالعان ۇلدارىنىڭ سوعىستا مۇنشالىقتى سۇلەسوق بولعانىنا قايران قالدى. ول كومەككە قوسىمشا تاعى دا قول جىبەردى. «نە بولسا دا وتىراردى السىن! بۇكىل قولدى جولىنا قۇربان ەتسە دە قالا الىناتىن بولسىن! ايانباسىن!» — دەدى.
وتىراردىڭ قارالى كۇنى دە جاقىنداي بەردى. جاۋ قولى جاڭا كۇشپەن سۇراپىل جويقىن شابۋىل باستادى. اشىققان، ارىعان قىپشاقتار جان اياماي قورعاندى. قارۋ-جاراق تا سارقىلۋعا اينالدى. كۇن ساناپ جۇزدەگەن سارباز بوستاندىق جولىندا، تۋعان جەرىن قورعاۋ جولىندا ماڭگىلىك كوز جۇمىپ جاتتى. قادىر ءار كۇنى قورعاننان سىرتقا 50 جىگىتتەن ءبولىپ شىعارىپ، قورشاعان جاۋمەن كەسكىلەسكە ءتۇسىردى. تالاي قىرشىن ازاماتتار وسىلايشا ەرلىك ولىممەن جاندارىن قيدى. اقىر سوڭىندا قادىردىڭ قاسىندا ەكى دوسى عانا قالدى. ەندى بۇلار قورعاننىڭ ەڭ بيىك كۇمبەزىنە كوتەرىلىپ كەتتى. جاۋ ىشكە لاپ قويدى. قولما-قول ۇرىستا قاسىنداعى ەكى سارباز دا مەرت بولدى. قاشا ۇرىس سالىپ جۇرگەن قادىردىڭ وق جەبەسى تاۋسىلدى. جاۋ كەۋدەسىنە سۇققان نايزاسى شارت سىنىپ ءتۇستى. ەندى ول قۇلاعان قىشتى الا سالىپ، قارسى جۇگىرگەن جاۋدى سونىمەن اتتى. ونىڭ باسىنا سوققى ءتيىپ، اۋىر جارالاندى. قاراقۇرىمداي قاپتاعان جاۋ قورشاپ الىپ، قادىردى تومەن قاراي ءتۇسىرىپ اكەتتى. سونىڭ ارتىنشا-اق بۇلارعا بەكىنىس بولعان ءزاۋلىم قورعان قۇلاپ، توپىراققا اينالدى. جەر-دۇنيە كۇڭىرەنىپ كەتكەندەي بولدى. جانتۇرشىگەرلىك قىرعىننىڭ باستالعانىنا التى اي تولعاندا عىلىم ونەر ورداسى بولعان وتىراردى جاۋ باسىپ الدى. الايدا قالا تىزە بۇكپەي كەتتى. تۋعان جەردىڭ كونە توپىراعى قانعا بوككەنىمەن حالىقتىڭ ارداگەر ۇلدارى قاس-جاۋىنا بەرىلمەي، قاسىق قاندارى قالعانشا ارپالىستى. بۇكىل ماۆەناحردا (ورتا ازيادا) التى اي بويى بەرىسپەي ۇرىسقان، تەك وسى وتىرار عانا بولدى. باسقا قالالاردىڭ كوپشىلىگى جاۋعا اۋەلگى ساتتە-اق بەرىلگەن-دى. ال، بەرىلمەي قورعانىپ، ۇرىسقانى دا كوپ ۋاقىت توتەپ بەرە المادى.
جاۋ قادىردى سامارقان سىرتىنداعى كوكسارايعا اكەلىپ، شىڭعىسحاننىڭ كوزىنشە تاعىلىقپەن ۇزاق ازاپتاپ، اسىپ ءولتىردى.
مونعولداردىڭ قيراتقانىنا قاراماي وتىرار قالاسى تاعى دا ءومىر سۇرە بەردى. كوپ ۇزاماي قيراعان ءعارىپ قالا قايتادان بەل كوتەرىپ، جاندانا باستادى. كەرۋەن قونىپ ساۋداگەرلەر تاعى دا جيھازدار جەتكىزدى. حالىق كوبەيدى. ونىڭ ورتالىق كوشەلەرىندە اراب، مونعول، ۇيعىرلار پايدا بولدى. قالا قايتادان تەڭگە سوعاتىن بىردەن-بىر ۇلكەن ءوندىرىس ورنىنا اينالدى. جاڭادان مەدرەسە، ءدىني مەشىتتەر سالىندى. قالا جاڭعىرىپ، جاسارىپ، جاڭا ءومىر سۇرە باستادى.
وتىراردى ەڭ اۋەلى شىڭعىسحاننىڭ بالاسى جوشى بيلەدى. جوشىدان سوڭ ونىڭ بالاسى بەركە، ونان سوڭ اقوردا (جاعاتاي ۇلىسى) يەلەندى. اقوردانى اقساق تەمىر قيراتتى. ەندىگى جەردە وتىرار قايتادان قازاقتار قولىنا كەشتى. ءوزىنىڭ تۋعان قالاسىن اتا-بابالارى قايتا بيلەدى.
1255 جىلى مونعول اسكەرىنىڭ قىزمەتىنەن قايتىپ كەلە جاتقان كىشى ارمەنيانىڭ پاتشاسى گايتون وتىرارعا ءتۇستى. مىنە، سول گايتون ءوز جازبالارىندا بۇل قالانىڭ وتە تاماشا ساۋلەتتى، باي ەكەنىن تاڭداي قاعا سۋرەتتەپ جازدى.
1264 جىلى بەركە حان مەن شاعاتايدىڭ نەمەرەسى العۋ ەكەۋىنىڭ اراسىندا قاتتى ۇرىستار جۇرەدى. وسى ۇرىستا تاعى دا جاۋ اسكەرى قالاعا باسىپ كىرىپ، ونى اشۋعا سالادى. كونە قالانىڭ كورمەگەنى قالمايدى.
1340 جىلى ازوۆ تەڭىزى جاعالاۋى ارقىلى كەلەتىن جىبەك جولىمەن فلورەنسيا ساۋدەگەرى پەگالوتتي وتىرارعا كەلەدى. ول وسى ساپارداعى جول جازبالارىندا بىلاي دەيدى: «وتىرار وتە ساۋلەتتى قالا، ءىشى تولى ىعى جىعى حالىق. نەشە ءتۇرلى ۇلتتى كەزدەستىرەسىڭ». وتىرار قالاسى وسىلايشا ءوزىنىڭ داۋىرلەۋ شەگى بولعان XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دا جەتتى.
وسى كەزدە قالاعا قايتادان قورعان سالىندى. ءدال ورتاسىنان كۇمبەزدى ساراي كوتەرىلدى. قالا بىرتە-بىرتە بەل الىپ، جاسارعانداي بولدى. ايتسە دە وعان دەيىنگى داۋرەنىن قايتىپ كورە المادى. حالىڭ تا ۇزدىكسىز ۇرىستاردان مەزى بولىپ، كوپ تۇراقتامايتىن كۇيگە جەتتى. عالىمدار دا تۋعان قالاسى وتىراردىڭ قابىرعاسىندا وزدەرىنىڭ تاجىريبە جۇمىستارىن جۇرگىزە المايتىن دارەجەگە جەتتى. وسىدان بارىپ، قالا بىرتە-بىرتە ءوز داڭقىن اقوردانىڭ استاناسى سىعاناققا بەرە باستادى.
اقساق تەمىر اقوردانىڭ حانى ۋرۋسپەن 1376 جىلى قاتتى شايقاستار جۇرگىزدى. بۇل ۇرىستاردىڭ ءبارى دە وتىرار دالاسىندا بولدى. ۋرۋس حان كۇيرەي جەڭىلىپ، الدى-ارتىنا قاراماي قاشتى. جەڭىسپەن ورالعان اقساق تەمىر وتىرارعا ەكى رەت: 1391 جانە 1395 جىلدارى كەلدى. ءوزى دە وسى وتىراردا — 1405 جىلى دۇنيە سالدى.
XV — XVI عاسىردىڭ اراسىندا قالانى ماحمۇت سۇلتان بيلەدى. سۇلتان كوپ ۇزاماي-اق وتىرار، ساۋران قالالارىن شەيبانيحانعا سىيعا تارتتى. ەكەۋى دە وتىراردا ۇزاق كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. ايتسە دە شەيباني كورسەتىلگەن بۇل قۇرمەتتى پايدالانىپ، ماسايراپ، قارق بولا المادى. قاشاننان ارمان ەتكەن قالاسىنىڭ راقاتىن كورگەن جوق. ويتكەنى وسىدان كوپ ۇزاماي-اق قازاق حانى بۇرىندىق قالانى قۇتقارىپ الۋعا ارەكەتتەنىپ، الدەنەشە رەت كۇشتى شابۋىلدار جاسادى. ۇرىس تالاي كۇنگە سوزىلدى. ونىڭ ۇستىنە قالا حالقى بيلەۋشىلەرگە قارسى كوتەرىلىسكە شىقتى. اقىر سوڭىندا شەيباني قالانى تاستادى دا جان ساۋعالاپ، ەن دالاعا بەزىپ كەتتى. وسى كەزدەن باستاپ وتىرار تۇركىستانعا قارادى. كوپ ۋاقىت بويى ايگىلى قالانى قازاق داتقالارى باسقارىپ تۇردى...
20 عاسىر بويى (ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 4 عاسىردان ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 16 عاسىرىنا دەيىن) ءومىر ءسۇرىپ، داڭقى جەر-جيھانعا جەتكەن وتىرار بىرتە-بىرتە توزىپ، ءولى قالاعا اينالا بەردى. ءبىراق، ونىڭ اتى شىڭعىسحان شابۋىلىنا اسا كۇشتى تويتارىس بەرگەن قالا رەتىندە تاريحتا، الەم ادەبيەتىندە قالىپ قويدى.
ءيا، الەكساندر ماكەدونسكيي، شىڭعىسحان، اقساق تەمىر جورىقتارى وتىرار قالاسىنسىز تاريح بەتىنە تۇپ-تۇگەل تۇسپەگەن بولار ەدى. اتاقتى «وتىرار كۇيرەۋى» دە بەلگىسىز قالار ەدى. سوندىقتان دا بۇگىنگى ۇرپاق وتىراردى قورعاپ، جانىن پيدا ەتكەن بابالارىن، ولاردىڭ قاسيەتتى رۋحىن — تاريحي ەرلىكتەرىن ماقتانىش پەن ەسكە الادى.
ەندى بىرەر اۋىز ءسوز وتىراردىڭ زەرتتەلۋى جايلى، ك. ا. كلارە مەن ا. چەركاسوۆ وتىرارعا تۇڭعىش رەت 1903 جىلى كەلىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ولار قالانىڭ بەس جەرىنەن قازا باستادى. ءبىرىنشى قازبا جۇمىس قالانىڭ ءدال ورتاسىنان، ۇلكەن الاقان توبەنىڭ باسىنا شىعاتىن جولداردىڭ توعىسقان جەرىنەن جۇرگىزىلدى. مۇنان ەسكى قۇرىلىستىڭ قالدىعى، كۇيگەن قىش، قارۋ سوعاتىن پەش، كوپتەگەن تۇرمىستىق ىدىس-اياقتار تابىلدى. ەكىنشى قازبا جۇمىسى قورعاننىڭ شىعىس جاعىنان جۇرگىزىلدى. مۇنان دا الگىدەي زاتتار شىقتى. ءۇشىنشى قازبا جۇمىس قورعاننىڭ ءدال توبەسىنەن جۇرگىزىلدى. مۇنان قارۋ-جاراق، بالشىقتان جاسالعان ىدىستار، قىرۋار مال سۇيەكتەرى تابىلدى. ءتورتىنشى جانە بەسىنشى قازبالار قورعاننىڭ قابىرعاسىن انىقتاۋ ماقساتىمەن جۇرگىزىلگەن ەدى. مۇنان دا كوپ مولشەردە شىراقتار، قۇمىرالار، زەرگەر سوققان ءساندى قارۋ-جاراقتار تابىلدى. ەگەر وتىرار قورعانىنىڭ بۇرىنعى بيىكتىگى 16—20 مەتر بولسا، قازىلعان تەرەڭدىك 4،5 مەترگە عانا جەتتى. بۇدان مىناداي قورىتىندى شىعادى: ك. ا. كلارە مەن ا. چەركاسوۆتىڭ قازبالارى قالانىڭ تەك جوعارعى قاباتىن عانا قامتىدى. ال ول قابات سوڭعى مونعول تەمىر داۋىرىنە عانا جاتاتىن ەدى. سونىمەن، تاماشا سىردى اشىپ بەرەتىن تەرەڭ، قۇپياسى مول قاباتتار جۇمباق كۇيىندە قالىپ قويدى.
وسىدان سوڭ ا. ن. بەرنشتامنىڭ باسقارۋىمەن شىققان ارحەولوگيالىق ەكسپەديسيا 1948 جىلى عانا بارىپ، كونە قالانىڭ سىرتقى پلانىن قاعازعا ءتۇسىردى. ونىڭ ماڭىنداعى كىشى قالاشىقتاردى سيپاتتاپ جازدى. ءبىراق ولار ەشقانداي قازبا جۇمىسىن جۇرگىزە العان جوق.
قازىرگى كەزدە قولدا بار، ارحەولوگيالىق كارتاعا تۇسكەن زاتتار تەك كلارەنىڭ تاپقاندارى عانا. وسى كۇندەرى قالادا فارابي داۋىرىنەن قالعان اسا ۇلكەن كىتاپحانا قالدىعى، كەزىندە كۇمىس تەڭگەلەر سوققان ۇستاحانالار بار دەپ، باتىل جورامالدار جاسالىپ ءجۇر. سونىمەن كوپتەگەن عالىمدار وتىراردى سىرتتاي سيپاتتاپ، ول جايلى جازىلعان ادەبيەتتەردى عانا قاناعات تۇتىپ كەلەدى. اتى الەمگە ايگىلى كونە قالا، تاريح شەجىرەسى — ءالى كۇنگە ءوز ۇرپاعىنا سىر شەرتە الماي جاتىر.
دەمەك، جەر استىنداعى سان سالالى سىردى — جەر بەتىنە شىعارۋ، ءبىر كەزدە عالىمدار الەمى زەر سالعان، مادەنيەت ورداسى بولعان قالا جايىنداعى، ونى مەكەندەگەن اتا-بابالارىمىز جايىنداعى باي ماعلۇماتتاردىڭ ۇرپاقتاردىڭ كادەسىنە جاراپ، حالىق قازىناسىنان ءوز ورنىن الۋى ءۇشىن عالىمدار قاۋىمىنىڭ كوز قىرىن سالىپ، ەڭبەك ەتۋى — بۇگىنگى تاڭدا كەزەك كۇتىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ وتىر.
سىعاناق
سىعاناق قالاسى — ەجەلگى قازاق جەرىنىڭ مادەنيەت ورتالىعى، تەڭگە سوعىپ الەمگە اتى جايىلعان، تالاي جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ دىڭگەگى بولعان اتى شۋلى ورىن. ونىڭ داڭقى تاريحشىلاردى عاسىرلار بويى قىزىقتىرۋمەن كەلدى. سىعاناقتىڭ اتىنسىز قازاق حاندارى ەرزەننىڭ، مۇباراك قوجانىڭ، ۋرۋستىڭ، توقتامىستىڭ، باراقتىڭ، تەمىردىڭ ەل بيلەۋ ساياساتتارى مەن سوعىستارى، ەلدەر اراسىنداعى ساۋدالارى مەن جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق ىس-ارەكەتتەرى تاريح بەتىنە تۇگەل تۇسپەگەن بولار ەدى. وسىنداي داڭقى بار، ءالى كۇنگە دەيىن ەلەۋسىز قالىپ كەلە جاتقان بۇل قالانىڭ دا تاعدىرى اسا قىزىقتى. باسىنان داڭق پەن قاتەردىڭ بۇلتىن تالاي عاسىرلار بويى وتكىزگەن سىعاناق ءقازىر قيراعان، ەلەۋسىز، بەلگىسىز قالپىندا جاتىر. بۇگىنگى ۇرپاق بىزدەر دە اتا-بابامىزدىڭ ايگىلى مەكەنى، مادەنيەت وشاعى جايلى مۇلدە ماردىمسىز بىلەمىز.
سوندىقتان قولدا بار ازداعان زەرتتەۋلەرگە، شىمكەنت جانە الماتى ولكەتانۋ مۋزەيلەرىنىڭ ەتنوگرافيالىق ماتەريالدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، سىعاناق قالاسى تۋرالى اڭگىمە قوزعاماقپىز. بۇل اڭگىمەگە قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبا، كىتاپ قورى، انىقتاما-زەرتتەۋلەر ارقاۋ بولماق. سونىمەن قاتار، كىتاپشامىزدى جازۋدا تاشكەنت مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا ساقتالعان ا. يۋ. ياكۋبوۆسكيي، ۆ. ا. كاللاۋر قولجازبالارىنىڭ كەيبىر انىقتامالارىن پايدالاندىق. بۇلارعا قوسىمشا سىعاناق قالاسىنىڭ قازىرگى ورنىن، ونىڭ قيراعان قالدىعىن ءوز كوزىممەن كورىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كومەگىمەن ءبىرشاما تۇبەگەيلى قاراستىرىپ زەرتتەۋىمە تۋرا كەلدى. قالانىڭ قازىرگى بەدەرىن، ورتالىق قاقپانى، ۇلكەن ماۆزولەيدى ءوز قولىممەن ولشەپ، قاعازعا ءتۇسىردىم. بۇل ولشەمدەر بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەر ياكۋبوۆسكيي مەن كاللۋردىڭ انىقتاماسىمەن سالىستىرىلدى. سونىمەن بۇل ماقالانى بار قادارىنشا عىلىمي دالدىككە نەگىزدەۋگە تىرىستىق.
اۋەلگى اڭگىمەمىزدى سىعاناق قالاسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىنەن باستالىق.
سىعاناق — ءقازىر قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى، تومەنارىق تەمىر جول ستانسياسىنان سەگىز كيلومەتر جەردە. قاراتاۋ قىراتىنىڭ وڭتۇستىك باتىس ەتەگى مەن سىرداريا وزەنىنىڭ جاعالاۋىنان ون بەس كيلومەتر قاشىقتىقتاعى ارالىقتا، بەلقىر ۇستىرتىندە، قالىڭ جىڭعىل، جانتاق، سەكسەۋىل توعايىنىڭ اراسىندا جاتىر. ۇلكەن قىرات، جال-جال بولىپ ءۇيىلىپ جاتقان ەجەلگى قالانىڭ قورعاندارىنىڭ ورىندارى. توسىن كوزگە بىردەن تۇسەدى. ءۇيىندىنىڭ سولتۇستىك جاعى ۇزىننان-ۇزاق سوزىلىپ جاتقان بيىك بەلدەۋلەرمەن ۇشتاسادى. ىزەتىمىزدى شىعىسقا بەرە ءجۇرىپ، قالانىڭ بۇرىنعى قاقپاسىنا تايانعانىمىزدا ۇيىندىلەردىڭ سول قول جاعى جايپاۋ بولادى دا، وڭ قول جاعى بارا-بارا بيىكتەپ، تۇيە تايقىلانىپ كەتەدى. بۇل ۇيىندىلەر قورعاننىڭ سولتۇستىك بەتىندە جاتىر.
قورعاننىڭ وڭتۇستىك جاعىن شولعاندا، كوزىمىزگە ۇلكەن قىرات شالىنادى. قورعاننىڭ وڭتۇستىك بۇل بولەگى ءارى بيىك، ءارى قوس قولتىعى كەڭ، ءوزىن وراپ جاتقان، قىراتتان تۇرادى. جاي كوزگە ۇيرەنشىكتى بەل ءتارىزدى. ءبىراق قىرات ءۇستى تاقىر، قىش سىنىقتارىنان، ەسكى قۇرىلىس بۇيىمدارىنان جانە ت. ب. سىنىقتاردان اياڭ الىپ جۇرگىسىز.
قورعاننىڭ سولتۇستىك باتىس بەتى جەرمەن جەكسەن بولىپ، مۇلدە شوگىپ كەتكەن. سوندا دا قاشالعان ءىرى-ىرى تاستار، قىش سىنىقتارى وتە كوپ. ءار جەردە الاقات-الاقات بولىپ جىڭعىل توعايى كورىنەدى. وسى ءبىر كىسى جاقىنىن تەبىرەنتەرلىكتەي قۇرىلىستاردىڭ كۇللىسى جىڭعىل توعايىنان ايقىن كورىنبەي جاتىر.
بايقاپ وتىرعاندارىڭىزداي، ءبىز اۋەلى قورعاندى سىرتتاي شولىپ قاراستىرىپ شىقتىق. ەندى قالانىڭ ىشكى «دۇنيەسىنە» زەر سالايىق.
قالاعا كىرەر قاقپا جالعىز. بۇل قاقپا قورعاننىڭ وڭتۇستىك بەتىندە بيىك توبەشىك بولىپ قاراۋىتىپ تۇر. باسقا ۇيىندىلەردەن مۇنىڭ ءبىر ايىرماشىلىعى — بيىكتىگىندە، ۇيىلگەن تاسىنىڭ كەپتىگىندە. سىعاناق قالاسىنداعى قورعان قالدىعىنىڭ جالپى اۋماعى 670— 700 شارشى مەتردەي كەلەدى. ال كەيبىر جەرىندەگى قۇلاعان قورعاننىڭ بيىكتىگى ءۇش مەتردەي بولادى. ءدال وسى ولشەمدى ا. يۋ. ياكۋبوۆسكيي دە انىقتاعان بولاتىن.
قاقپا ۇيىندىسىنە (توبەشىككە) كەلەتىن بولساق، ءقازىر باسىلىپ، الاسارىپ كەتكەن. ىشكە ەنگەندە (قالانىڭ ءىشى سىرتقى دالاڭقايدان الدەقايدا بيىك) جال-جال، ويدىم-ويدىم بولىپ جاتقان كوشە قالدىقتارىنا، مەشىت، ساراي، ءار ءتۇرلى قۇلپى تاستاردىڭ ۇيىندىسىنە كەزىگەمىز. ءبىر قىزىعى، اياڭ استىندا جاتقان بارشا قىشتاردىڭ ولشەمى بىردەي — 25X25X5 سم-گە تەڭ. وسى قالدىقتاردى، تالقاندالعان جاي-مەكەندەردى زەرتتەگەن عالىمدار — مۇنىڭ بارلىعى دا مونعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى سالىنعان قۇرىلىستار ەدى دەگەندى ايتىپ ءجۇر. «ءتورت بۇرىشتى قورعان قالدىعى 1219 جىلعى جوشى شاپقىنشىلىعىنان ءجۇز جىل وتكەن سوڭ سالىنعان» دەگەندى ياكۋبوۆسكيي دە ايتادى. ءبىز دە قولدا بار قۇرالداردى پايدالانىپ، ءقازىر ءبىلىنىپ جاتقان قورعان سىرتىن قازىپ كوردىك. سوندا ءبىزدىڭ قازعان جەرىمىز نەگىزگى قورعاننان ون مەتردەي سىرت بولسا دا، الگى قازىلعان جەردەن وتە ەسكى ۇشتارى، قىلىش سىنىقتارى، تاعى باسقا دا قۇرال-جابدىقتار تابىلدى. وعان قوسىمشا مۇندا دا قىرتىس-قىرتىس بولىپ جاتقان قالىڭ قىش قاباتىنا كەزىكتىك. بۇل قىش قاباتتارى قالانىڭ ەجەلگى ورنى ءقازىر الدەقايدا اۋقىمدى بولعانىن دالەلدەيدى.
وڭتۇستىك بەتتەگى قاقپانىڭ ىشكى جاعىندا، كىرە بەرىستە ۇلكەن قۇرىلىستىڭ قالدىعى ءالى قالقيىپ تۇر. بۇل قۇرىلىس نە مەشىت، نە ساراي بولۋى مۇمكىن. قۇرىلىس ءتورت بۇرىشتى ەكى ۇيدەن تۇرادى، ءۇيدىڭ كىشىرەگى ، ۇيگە قاناتتاستىرىلا سالىنعان. ونىڭ ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىسى اسەم، بىردەن كوز تارتىپ، كوڭىل ءۇيىرىپ اكەتەدى. قىرلانىپ، شىعىس ستيلىمەن كۇمبەزدەنىپ ورىلگەن قىش ارقانىڭ بيىكتىگى 6،24 مەترگە جەتەدى. كىرە بەرىس قاقپانىڭ ۇزىندىعى 2،01 مەتر، ەسىكتىڭ قالىڭدىعى 1،38 مەتر. ەڭ باستى ورتالىق كۇمبەز بەن شاتىرعا دەيىنگى بيىكتىك 7،1 مەتردەي.
ىشكى قۇرىلىسى توزىپ، بىتكەن. وعان ءبىر سەبەپ — جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سارايعا جابىستىرىپ، وزدەرىنشە مەكەن سالۋى بولعان. سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن اسەم، ورنەكتى قىشتار قۇرىپ كەتكەن. بۇل جونىندە زەرتتەۋشى يا، ا كاللاۋر بىلاي دەپ جازادى: «كۇمبەزدىڭ ىشكى كوگىلدىر قىشپەن بەزەندىرىلگەن ورنەكتەر قامتىلعان». ءقازىر بۇل ورنەكتەر جاۋىن-شاشىننىڭ، جالپى تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ قىسىمىنان جانە كۇتىمسىزدىكتەن قۇرىپ بىتكەن.
جەرگىلىكتى شىراقشى قارت (ەسكى ورىننىڭ كۇزەتشىسى) وسى ءۇيدى «سۋناقاتا دەپ اتالىپ كەتكەن اللا-ۋمە حيسامۋتدين ساحيب-نيحاي دەگەن كىسىنىڭ مازارى، سونىڭ ۇستىنە ورناتىلعان مەشىت» دەپ تۇسىندىرەدى. ءبىراق بۇل ايتىلعان ءسوز عىلىمي جاعىنان ونشا ءدال ەمەس. سەبەبى، بۇل سارايدىڭ ىشكى قۇرىلىسىندا شەيحتەر مەن دارۋىشتەر جينالىپ ناماز وقيتىن ورىن جوق. وعان قوسىمشا، الگى ايتىلعان دالەلدى تەرىسكە شىعاراتىن جاعداي — شىعىس امىرشىلەرىنىڭ سارايىندا كەزدەسەتىن ارحيتەكتۋرالىق بولمەلەردىڭ بايقالاتىندىعى. ال شىراقشى قارت ايتقان مازار 1310 جىلى دۇنيەدەن قايتقان اتاقتى اقىن ابۋل حاسان سىعاناقيدىكى بولۋى ابدەن ىقتيمال. بۇل جايلى ا. يۋ. ياكۋبوۆسكيي دە، ۆ. ا. كاللاۋر دە دۇرىس جورامال جاسايدى.
«ابدۋللاح حاننىڭ قويىن جىلناماسىندا ابۋل-حاسان زيا-اد-دين ءسىعاناقيدىڭ مازارى اتالعان ەدى» دەيدى، ۆ. ۆ. بارتولد. ەگەر بۇل قۇرىلىستىڭ قاشان caلىنعانىنا كەلەتىن بولساق، ءار ءداۋىردىڭ، ءار پاتشالىقتىڭ وزىنە ءتان قۇرىلىس ىستەرى تەحنيكاسىنا، ولاردىڭ سالۋ مانەرىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. كىشى ءۇيدىڭ كۇمبەزىنە، ءارى قىش ولشەمىنە قاراپ، قۇرىلىستى XIV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا جاتقىزۋعا بولادى. بۇل كەزى ۋرۋس حاننىڭ پاتشالىق ءداۋىرى ەدى. ەكىنشى ۇلكەن ءۇيدىڭ كەرەگەسىنە (بارابانى) قاراپ، بەرتىنىرەكتەگى قىش ءورۋ تاسىلدەرىن بىلەمىز. تۇركىستانداعى احمەت ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيى دە وسى تەكتەس جۇيەمەن سالىنعانى ايقىن.
ۇلكەن سارايدىڭ باتىس جاعىندا، 150 مەتردەي جەردە ماۆزولەيدىڭ قالدىعى تۇر. بۇل العاشقىعا قاراعاندا الدەقايدا شاعىن قۇرىلىس. قاتتى قيراعان. ونىڭ كۇمبەزدەرى دە، كەرەگەسى دە جوق. ءار جەردە شانشىلىپ تۇرعان تىرەۋلەرى قالعان. ءبىز تەك وسى تىرەۋلەردەن عانا ونىڭ ارحيتەكتۋرالىق ءستيلىن اڭعارامىز. ماۆزولەيدىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك قابىرعالارىنىڭ ۇزىندىعى 8،6 مەتر، ال شىعىس پەن باتىس قابىرعالارىنىڭ ۇزىندىعى 10،3 مەتر. تىرەۋلەردىڭ كۇمبەزگە تيىسەر جەردەگى قىشتارى جۇلدىزشا ورنەكپەن قالانعان. بۇل جۇلدىزشىلاردىڭ ءقازىر ەكەۋى عانا ساقتالعان. جۇلدىزشالاردىڭ كۇلگىن، كوگىلدىر ءتۇستى بوياۋلارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن انىق بايقالىپ تۇرادى.
قورعاننىڭ وڭتۇستىك بەتىندە 500 مەتردەي جەردى الىپ جاتقان ۇلكەن قورىم بار. مۇنداعى مازار-زيراتتاردىڭ كۇللىسى كۇيگەن قىشتان جاسالعان. قىشتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ فورماسى ءتورت بۇرىشتى. مازار-زيراتتاردىڭ اراسىندا كىشى-گىرىم ماۆزولەيلەر دە كەزدەسىپ قالىپ وتىرادى. مازار-زيراتتاردا قالانعان قىشتاردا دا، ولارعا قويىلعان تاستاردا دا ەشقانداي جازۋ بايقالمايدى.
سىعاناق قالاسى مەن ونىڭ ماڭىنداعى سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى جويىلىپ كەتكەن. تەك سىرداريا وزەنىنەن تارتىلعان ەجەلگى كانالدار عانا قالانىڭ ەتەگىن الىستان بارىپ، وراپ وتەدى. بۇل كانالداردىڭ كوپتەگەن سالالارىن قازىرگى كەزدە توعاي باسىپ، جوق ەتىپ جىبەرگەن. ال ءبىر كەزدە قالاعا قاجەتتى سۋ قاراتاۋ بوكتەرىنەن دە كەلىپ تۇرعان دەپ جورامالداۋعا بولادى. ويتكەنى مىڭبۇلاق، شولاق، ارىستاندى، قىزىلتال، كەلتەشالعاي دەگەن وزەندەر تۇپ-تۋرا سىعاناق القابىنا قۇياتىن بولعان. ءقازىر، بۇل وزەندەردىڭ سۋى مۇلدە ازايىپ، تارىعىپ، القاپقا جەتپەي جوعالىپ كەتەدى...
ءبىز وقۋشىمىزدى ەجەلگى قالانىڭ ورنىنا اپارىپ، قازىرگى بەينەسىن از دا بولسا كوز الدىنا ەلەستەتۋگە تىرىستىق. ەندىگى جەردە سىعاناقتىڭ تاريحىنا جۇگىنىپ كورەلىك. عاسىرلار تەرەڭىنە بويلاپ، ءتىرى قالانىڭ — ءتىرى سىعاناقتىڭ ومىرىنە ارالاسايىق. شەجىرەشىلەردىڭ سارعايعان كىتاپتارىن اقتارالىق.
سىعاناق قانداي بولعان؟
سىعاناق — ەجەلگى قالا. ول «تۋمان جازبالارى» دەيتىن ەسكى شەجىرەدە X عاسىردا سۋناح دەپ اتالعانى ايتىلادى. بەرتىن كەلە، XI عاسىردا بۇل قالا جايلى ماعلۇمات مولايا تۇسەدى. ماحمۋد ءقاشعاريدىڭ «تۇركى تىلدەرىنىڭ سوزدىگى» دەگەن ەڭبەگىندە: «سۋگناك گۋزدار ەلىندەگى قالا» دەگەن جولداردى ۇشىراتامىز. كەيىننەن اراب تاريحشىلارى سىعاناق قالاسى مەن وتىراردى سالىستىرا وتىرىپ جازا باستادى. سول كەزدەگى ماۆەرانناحردىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايىنا بايلانىستى بۇل قالا ساۋداگەرلەردىڭ، ەلشىلەردىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن بولدى.
قىپشاقتار ەلىنىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى «دەشت-ي-كيپچاك» دەگەن اتاۋ حورەزمشاحتىڭ زارەسىن الاتىن ەدى. وزدەرىنىڭ باتىس جانە سولتۇستىك شەكارالارىن نىعايتۋ ماقساتىمەن حورەزم حاندارى سىعاناق قالاسىنان ۇنەمى قاۋىپتەندى. قىپشاقتاردىڭ استاناسى بولىپ تۇرعان سىعاناققا حورەزم پاتشاسى 1152 جىلى قىرۋار قول جىبەرەدى. ءبىراق، بۇل قول قاتتى كۇيرەپ، كەيىن قايتادى. بۇدان كەيىن اتسىز حان ءوز ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن قىپشاقتار قالاسىن باعىندىرىپ الۋعا تىرىسىپ باقتى. ءسويتىپ، تالاي جىلدار بويى قىپشاقتار مەن حورەزمدىكتەر اراسىندا توگىلگەن قان تيىلعان جوق. «سونىمەن، حورەزم جارتى عاسىردان ارتىق ۋاقىت (XII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان) قىپشاقتاردىڭ دالاسىن، ولاردىڭ قالاسىن، سول ەركىن حالىقتىڭ استاناسى سىعاناقتى ءوزىنىڭ قول استىنا قاراتىپ الۋ جولىندا وتە اۋىر، ءارى ازاپتى كۇرەس جۇرگىزىپ جاتتى»50 . بۇل پىكىردى اكادەميك ۆ. ۆ. بارتولد تا ماقۇلدايدى.
قورىتا ايتقاندا، XIII عاسىردىڭ باسىنا، ياعني 1219 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن سىعاناق قالاسى ەشكىمگە باعىنباي كەلگەن. قىپشاق ەلىنىڭ استاناسى اتالىپ، جىبەك جولىنىڭ بەل ورتاسىندا تۇرىپ داۋىرلەي بەردى، ءوسىپ گۇلدەنە بەردى.
شىعىستان كەلگەن قارا دۇلەي — مونعول شاپقىنشىلىعى 1219 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ قالا تاعدىرىن ءوز قولىنا العان. شىڭعىسحان قىپشاق دالاسىنا جەتكەن سوڭ-اق سىعاناقتى باسىپ الۋعا قاتتى قۇنىقتى. سوندىقتان دا ول بۇل مىندەتتى ۇلكەن ۇلى جوشىعا جۇكتەدى. بۇل جايىندا اراب تاريحشىسى دجۋۆەيني تولىق مالىمەتتەر بەرەدى.
اڭگىمە بىلاي... سىعاناق قالاسىنا جاقىنداپ كەلدى، جوشى، اۋەلى قالاعا جاۋشىسىن جىبەرەدى. جاۋشى بولىپ مۇسىلمان ساۋداگەرى حاسان قاجى كەلەدى. حاسان قاجى سەرىكتەرىمەن بىرگە قالاعا كىرەدى. شىعىس حانىنىڭ قاھارىن ايتىپ، كارىن توگەدى. قالانى بەرىلۋگە شاقىرادى. ەگەر ءوز ەركىمەن بەرىلەتىن بولسا، قان توگىلمەيدى دەپ ۋادە ەتەدى. وسى كەزدە ەكى قىپشاق جىگىتى شىعىپ حاسان قاجىنى تاباندا شاۋىپ تاستايدى. قاقپا تارس جابىلادى. ەندى جوشى قالانى قورشاۋعا بۇيىرادى. قاتتى ۇرىس جەتى كۇنگە سوزىلادى. اقىرى، مونعولدار باسىپ كىرىپ، قىپشاق قالاسىن تونايدى. حالقىن قىرادى، اياۋلى ۇلدارىن قۇلدىققا سالادى، مەدرەسە، مەشىتتەردى، مينارەتتەردى — ساۋلەتتى سارايلاردى قيراتادى. ءسويتىپ، داۋىرلەپ تۇرعان سىعاناق قالاسى جاۋگەرشىلىكتىڭ قۇربانى بولادى.
قالانى قيراتىپ كوڭىلى تىنعان جوشى قايتادان اتقا قونادى. سىعاناقتان سوڭ سىرداريانىڭ تومەنگى جاعىنداعى وزگەنت، بارجالىعكەنت، اشناس، جەنت جانە يانگيكەنت قالالارىن باسىپ الادى. سىعاناق قالاسى 1219 جىلعى وسى ءبىر كۇيرەۋدەن كەيىن XIV عاسىرعا دەيىن، ياعني ءجۇز جىل بويى قايتا قالپىنا كەلە المادى.
سونىمەن سىعاناق تاريحىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى اياقتالدى.
قىپشاقتاردىڭ استاناسى بولعان ايگىلى قالا كوشپەلىلەر مەن قىپشاق سيۆيليزاسياسىنىڭ دانەكەرىندەي ەدى. ول قىپشاق حاندارىنىڭ باس قوسىپ ءماسليحات جاسايتىن ورنىنا اينالعان. قالا ءبىر جاعىنان كەرۋەن جولىندا جاتسا، ەكىنشى جاعىنان ەكونوميكاسى داۋىرلەگەن، باي كوشپەلى قىپشاقتاردىڭ تىزگىن ۇستارى رەتىندە دە رول اتقاردى. مىناداي مىسالدار كەلتىرەيىك كونە شەجىرەشىلەردىڭ ايتۋىنشا، ءار كۇندە سىعاناق بازارىنا 500 باس تۇيە ءتۇسىپ، كەشكە دەيىن ءبارى دە ساتىلىپ كەتەتىن بولعان. كۇن قۇرعاتپاي باتىستان دا، شىعىستان دا كەرۋەنشىلەر تاسقىنى كەلىپ، قاقپادان ءبىرى كىرىپ ءبىرى شىعىپ جاتقان.
ەندى ءبىز سىعاناق تاريحىنىڭ ەكىنشى بولىمىنە كىرىسەيىك...
XIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ارميان تاريحشىسى كيراكوس بىلاي دەپ جازدى: «ارميان پاتشاسى حەتۋم مونگول حانى مانگۋمەن تىلدەسىپ، قايتار جولدا كوپ شاھارلاردى باسىپ ءوتتى. سونىڭ ىشىندە سىنگاح (سىعاناق) قالاسىن، حارچۋك (قاراتاۋ) تاۋىن كەزىكتىرەدى». ءبىر ەسكەرتەتىن جاعداي، سول كەزدەگى كوپ تاريحشىلار سىعاناقتىڭ اتىن ءوز تىلدەرىنىڭ ەرەكشەلىگىنە باعىندىرا بۇرمالاپ، بۇزىپ جازعان. جوعارىدا ايتىلىپ وتىرعان سىنگاح، ءسوز جوق سىعاناق ەدى. بۇل پىكىردى ا. يۋ. ياكۋبوۆسكيي دە ءوز ەڭبەكتەرىندە دالەلدەيدى .
وسى شاقتا قىپشاق جەرىندە دە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولىپ جاتادى. ارال تەڭىزىنەن الاكولگە دەيىنگى ارالىقتاعى ۇلان-عايىر جەر اقورداعا بىرىگىپ، ۇلكەن پاتشالىققا باعىناتىن بولدى. اقوردانى بىرىكتىرۋشى جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى باتي ەدى. مونعولدار قول استىنداعى مەملەكەتتى نىعايتۋ ماقساتىمەن وزدەرىنە ەڭ ءقاۋىپتى دەگەن ەڭ دامىعان قازاق قالالارىن ۋىسىنان شىعارعان جوق. باتيدان كەيىن اقوردانى بيلەگەن ساسى بۇقا XIV عاسىردىڭ باسىندا ساۋران قالاسىندا جەرلەندى. ونىڭ بالاسى ەرزەن سىعاناققا ورنىعىپ الىپ كوپتەگەن قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. قالا تىرشىلىككە ەنىپ، قايتادان جاندانا باستايدى. قالادامەدرەسە، حان سارايى، مەشىتتەر بوي كوتەردى. وسى ءتارىزدى قۇرىلىستاردى سالۋعا ەداۋىر ەڭبەك سىڭىرگەن ەرزەننىڭ ءوزى سىعاناقتا جەرلەنىپ، باسىنا قۇلپى تاس ورناتىلادى.
ەرزەننەن كەيىنگى بيلىكتى جاساۋعا ونىڭ بالاسى مۇباراك قوجا كەلەدى. مۇباراك قوجانىڭ تۇسىندا سىعاناق تەڭگە سوعاتىن ۇستاحانالار جۇمىس ىستەيدى. ءقازىر لەنينگراد ەرميتاجىندا مۇباراك قوجانىڭ تۇسىندا سوعىلعان (1374—1375 جىلدار) بەس تەڭگە ساقتاۋلى. ءبىراق، تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، مۇباراك قوجانىڭ وبىر، وسپادارسىز بولعاندىعىمەن دە حاباردار بولامىز.
كوپ ۇزاماي-اق اقوردانىڭ باسىنا ۋرۋس حان كەلەدى. ۋرۋس حان تۇسىندا سوعىلعان ون ءبىر تەڭگە دە ءقازىر لەنينگراد ەرميتاجىندا ساقتاۋلى تۇر. ۋرۋس حان پاتشالىعى تۇسىندا سىعاناق قالاسى تاماشا داۋىرلەپ گۇلدەندى. اقوردانىڭ كۇللى باسشىلىق جۇيەسى، ساۋدا-ساتتىق، تەڭگە سوعۋ ءوندىرىسى وسى سىعاناق قالاسىنىڭ قابىرعاسىندا ءجۇردى. الگى ايتىلعان تەڭگەلەردىڭ العاشقىسى حيجرانىڭ 772 جىلى سوعىلعان. حيجرانىڭ 773 جىلى سوعىلعان ءبىر تەڭگەدە: «جاڭا سىعاناقتىڭ سوققانى» دەپ جازىلعان. مۇنداعى «جاڭا» دەگەن ءسوزدى قالانىڭ تەڭگە سوعاتىن كوشەسىنىڭ اتى، نە قايتا قۇرىلعان ۇستاحانانىڭ اتى بولار دەپ تە جورامالداۋعا بولادى!. تاريحشى يبن-حالدۋننىڭ جازعانى بويىنشا وسى كەزدە ەدىل بويىنداعى التىنوردادا بۇلىك شىقتى. حيجرانىڭ 776 جىلىندا (1374—1375 ج.) قاشقىن ماماي التىنورداداعى سارايدى باسىپ الىپ، حان قىلۋعا ارەكەت جاسايدى. ءسويتىپ، ول ءبىرشاما ۋاقىت ەل بيلىگىن ءوز قولىنا الدى. ءبىراق استراحان ءبيى حوجاچەكەس كوپ ۇزاماي-اق مامايدى سارايدان قۋىپ شىعادى. ماماي بارىپ قىرىمعا بەكىنەدى. وسى كەزدە شىعىستا كەلگەن ۋرۋس حان حوجاچەركەستى كۇيرەتە جەڭىپ، بۇكىل التىنوردا بيلىگىن ءوز قولىنا الادى.
ءسويتىپ، سىر بويىنان شىققان ۋرۋس حان اقوردا مەن التىنوردانى بىرىكتىرەدى. ەداۋىر ۋاقىت وسى ءبىر كەڭ پاتشالىقتى جالعىز ءوزى بيلەپ تۇرادى. بۇل ءداۋىر ءدىڭ ايقىن ءبىر دالەلى رەتىندە التىنورداداعى سارايدا ۋرۋس حان سوقتىرعان تەڭگەلەردى ايتۋعا بولادى. ءقازىر ەرميتاجدا ساقتاۋلى تۇرعان جالعىز تەڭگەنى حيجرانىڭ 776 جىلىندا ۋرۋس حان سوقتىرعان ەكەن. سوندا، ءبىزدىڭ جورامالىمىز بويىنشا، ۋرۋس حان بيلىگىنىڭ ەڭ داۋىرلەگەن كەزى وسى جىلداردىڭ شاماسى بولعان.
الايدا، قىپشاق دالاسىنىڭ تىنىشتىعى ۇزاققا سوزىلعان جوق. تاعى دا قارا داۋىلداي قول كەڭ دالانى دۇبىرگە تولتىرا باستادى. بۇل كەزدە حورەزم حاندىعىن بيلەۋگە تەمىر كەلدى. ول ءوزىنىڭ قول استىنا قارايتىن مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە قىپشاق دالاسى، قىپشاق ەلىنىڭ بولعانىن قاتتى قالادى. سولاي بولعانىمەن، ول بىردەن شاپقىنشىلىق جورىققا شىعا المادى. عاسىرلار بويعى جاۋگەرشىلىكتىڭ «مەكتەبىنەن» وتكەن تاجىريبەلى، مادەنيەتى قالىپتاسقان قىپشاق ەلى حاندارىنىڭ ساياساتىنان قايمىقتى. اۋەلگىدە باتىلى بارماسا دا، كەيىننەن ايلا-امالعا كەشتى. ول قازاق دالاسىنان ءوزىنىڭ قول استىنا قاشىپ كەلگەن توقتامىستى پايدالانىپ، ونى تۋعان ەل-جۇرتىنا قارسى قويدى. قول استىنداعى بيلەردى جيناپ الىپ: «توقتامىس سىرداريانىڭ بويىنداعى وتىرار، ساۋران، سىعاناق قالالارىنىڭ تۇتقىنى بولادى» دەپ جاريالادى. وسى سوزگە جەلىگىپ، ول بيلىككە قول سوزعان توقتامىس ۋرۋس حانعا قارسى ۇرىسقا شىعادى.
توقتامىس تەمىر بەرگەن قالىڭ قولمەن ەكى رەت اتقا، ەكى رەت ۋرۋس حان قولىنا، قىپشاقتارعا قارسى شىعىپ، ۇرىس جۇرگىزەدى. وسى ەكەۋىندە دە كۇيرەپ جەڭىلەدى. قاشىپ بارىپ، تەمىرگە قايتا تىعىلادى.
توقتامىستىڭ جاۋىنگەرلىگىنەن ەشتەڭە شىقپاعان سوڭ، ءۇشىنشى جورىقتى تەمىردىڭ ءوزى جاسايدى. وتىرار قالاسىنا قالىڭ قولىمەن كەلىپ، شەپ قۇرادى. بۇل كەزدە ۋرۋس حان دا ءوز قولىمەن جاۋعا قارسى جىلجىعان ەدى. كوپ ۇزاماي-اق، وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن عانا مونعول شاپقىنشىلىعىنان ويران بولعان كەڭ دالاعا تاعى دا قاپتاعان ساربازدار جينالادى. وتىرار دالاسى تاعى دا ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە تولادى.
سونىمەن ۇرىس باستالىپ تا كەتتى. ءبىراق سىعاناق جاقتان اتىن قان سورپا ەتىپ جاۋشى جەتتى. ۋرۋس حان دۇنيە سالىپتى... مۇنىڭ ارتىنشا، تاعى دا حابار جەتتى. ۋرۋس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى قايتىس بولعان... وسىنىڭ ءبارى قىپشاق قولىنىڭ جەڭىلۋىنە سەبەپ بولدى. ساربازداردىڭ رۋحىن ءتۇسىردى. حالىقتى قىرىپ-جويعان تەمىر قولى جەڭىسكە جەتتى. بۇل مەزگىل حيجرانىڭ 778 جىلى (1376—1377) ەدى.
قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى...
تالاي عاسىر حالىق اۋزىندا كەلە جاتقان بۇل ولەڭ جولدارى تاپ وسى مەزگىلدە تۋعان ەدى.
كوپ ۇزاماي توقتامىس قىرۋار قولمەن سىعاناققا كەلىپ تاققا وتىرادى.
تاريحشىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا سىعاناق قالاسىنىڭ قايتا ورلەۋ ءداۋىرى باراق حان (ۋرۋس حاننىڭ اتى) مەن ۋرۋس حان تۇسىندا بولعان. جوعارىدا ايتىلعان ۇلكەن ماۆزولەيلەر مەن قالا قورعاندارى دا وسى مەزگىلدە سورىلعان. سىعاناق قالاسى توقتامىس تۇسىندا دا وركەندەي ءتۇستى. تەڭگە سوڭعى، ساۋدا-ساتتىق تىزگىنىن بۇرىنعىسىنشا باسقارا بەردى. ءبىراق كوپ ۇزاماي... توقتامىس تەمىردىڭ سەنىمىن اياققا باستى. ول ءوزىنىڭ قول استىنداعى كۇللى قىپشاق جۇرتىن ءبولىپ الىپ، ءبىر ءازى باسقارماقشى بولدى. حورەزم بيلىگىنەن شىعىپ كەتۋگە تالپىندى. مۇنى سەزىپ قالعان تەمىر توقتامىسقا قارسى اتتانادى. قىپشاق قولى تاعى دا كەلە جاتقان جاۋعا قارسى جول تارتتى. ءبىراق تەمىر مەن توقتامىستىڭ قولى كەزدەسىپ، سوعىستى ما، سوعىسپادى ما، بۇل جاعى ازىرگە بەلگىسىز. ايتەۋىر، وسى ۇرىستىڭ بولعانى تۋرالى ەشقانداي مالىمەت جوق. مۇمكىن بۇل ۇرىستىڭ بولماۋىنا توتەننەن كەلگەن تەمىر قازاسى (1405 جىلى) سەبەپشى دە بولعان شىعار...
ەسكەرە كەتەتىن ءبىر جاي، قازاقتىڭ دالاسى مەن قالاسىن بيلەگەندەردى قاشان دا «ءداشتى-قىپشاق» حاندارى دەپ اتاعان. ال بۇل ولكەنى «ءداشتى-قىپشاق» ەلى دەگەن. وسى اتاۋ ەرتەدەگى قازاقتاردىڭ ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا بىرىككەن ۇلىستى مەملەكەت ەكەنىن اڭعارتادى. وسىناۋ شەكسىز كەڭ ولكە قازاقتار مەكەنى بولدى. ءبىراق الاساپىران جاۋىنگەرشىلىك، تاق، تالاس، ب ا ق تالاستىق دالانىڭ توسىنەن ءدۇبىر كەتىرگەن جوق. وسى كەزدە تاريحشىلار اراسىندا سىعاناق قالاسىن «قىپشاق دالاسىنىڭ قاقپاسى» دەپ اتاۋ داعدىلى نارسە ەدى.
... قالانىڭ قورعاندارى بيىكتەپ، ىشكى قۇرىلىستارى وركەندەي بەردى. ماۆزولەي، مازار، مەشىت، مەدرەسە، ۇستاحانا، قۇرتحانا ءتارىزدى ماڭىزى زور قۇرىلىستار ەڭسە كوتەرىپ، قاتارعا قوسىلدى. قالا سىرتىندا كانالدار قازىلىپ ، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى تارتىلدى، ەگىن سالىپ، سول سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىنىڭ ءىزىن قالا توڭىرەگىنەن دە بايقاۋعا بولادى. ءبىر قىزىعى الگى كونە
كانالدار سايلاردان، تەرەڭ جىرادان وتكەندە كوتەرمە قۇبىر پايدالانىلعان. بۇل كوتەرمە قۇبىرلاردىڭ قالدىقتارى ءقازىر دە كەزدەسىپ قالادى. ول ول ما. شىجىعان قىزۋىنان سۋ بۋعا اينالىپ ۇشىپ كەتپەس ءۇشىن ارىقتاردى، كانالداردى جەر استىمەن قازىپ شىعارعان. مىنە، وسىنداي ەگىنشىلىك ءتاسىلىن جەرگىلىكتى ديقاندار ءقازىر دە ماقتانىشپەن اڭگىمە ەتىپ وتىرادى.
ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ايقىندايتىن ءبىر ءجايت - مادەنيەت. مادەنيەتىمىز قالاي دامىدى، قاي جاعىنان كەنجە قالدى، وسىنىڭ كۇللىسىن تۇبەگەيلى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىز حالقىمىزدىڭ وتكەندەگى جاي-جاپسارىن تەرەڭ زەرتتەۋىمىز قاجەت. تاريحي دەرەكتەرگە قاراي وتىرىپ، ەجەلگى قازاق حالقىنىڭ وزىندىك مادەنيەتى بولعانىن كورەمىز. فاكتىلەرگە جۇگىنەيىك. ماۆەرانناحرادان X V عاسىرداعى قازاق جەرىن ءبولىپ الىپ زەرتتەگەن ورىس تاريحشىلارى: «قازاق حاندارى مادەنيەتتى تۇركىستان شەكاراسىنا دەيىنگى جەرلەردى بيلەپ تۇردى» دەسە، ەندى بىردە: «قازاقتار بىرىككەن مەملەكەت قۇرۋعا شەبەر بولعانى ءمالىم، ونىڭ باسىنا ۋاقىت وتكەن سايىن وتە كۇشتى حاندار كەلگەن. وكىنىشكە قاراي مادەنيەتتى ەلدىڭ XVI—XVII عاسىرداعى جايى مۇلدە زەرتتەۋسىز. بىزگە بەلگىلىسى، سىعاناق قالاسىنىڭ بيلىگى وسى ۋاقىتتا دەرلىكتەي قازاق حاندارىنىڭ قولىندا بولعان» .
بۇل ارادا ەكى عالىم دا «مادەنيەتتى تۇركىستان»، «مادەنيەتتى دالا» دەگەن پىكىرلەردى تەكتەن-تەك ايتىپ وتىرعان جوق. ويتكەنى جاۋىنگەر حالقى، مادەنيەتتى قالالارى بار تالاي عاسىرلار ءومىر سۇرگەن ىرگەلى ەل، مادەنيەتكە ەرتە قولى جەتكەن. ءبىراق، سونىڭ وزىندە دە شاپقىنشىلىق سوعىس كوپ تەجەگەن. حاندار اراسىندا دۇركىن-دۇركىن بولعان جاۋگەرشىلىك ەس جيعىزباي، حالىقتى كوپ كۇيزەلتكەن. سالىنعان مادەني قۇرىلىستى ءجيى-جيى تالقاندالىپ وتىرعان. سونىڭ سالدارىنان حالىق ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە كەشۋگە، بوسقىنداپ كەلۋگە ءماجبۇر بولدى.
ءقازىر قازاقتاردىڭ ءبىر زامانعى مادەنيەت وشاعى ماقتانىشى بولعان سىعاناق قالاسىنىڭ قيراعان قايعى عانا جاتىر. قالانىڭ ەڭ سوڭعى تۇرعىنى قاشىپ كەتكەنى بەلگىسىز. زەرتتەۋشى لەرح سىعاناق قالاسىن سوڭعى تۇرعىن XIX عاسىردىڭ 20—40 جىلدارىندا تامان تاپ كەتۋى ىقتيمال دەگەن جورامال جاسايدى. ايتسە دە وتە ءدال ەمەس سياقتى. سوندىقتان بۇل ماسەلە دە ءوزىنىڭ ارناۋلى زەرتتەۋشىسىن كۇتەتىندىگى ءسوزسىز.
سىعاناق قالاسى شىعىس ۇلگىسىندەگى ەڭ كونە، ەڭ ماڭىزدى مادەنيەت ورتالىعى بولعان. كەيىننەن بۇل قالاداعى ماۆزولەي حانداردىڭ، بەكزادالاردىڭ جەرلەۋ ورنىنا اينالعانى ءمالىم.
«مال باعۋشى تايپالار ءبولىنىپ شىققاننان كەيىن،—دەپ جازدى ف. ەنگەلس،— ءتۇرلى تايپا مۇشەلەرىنىڭ اراسىندا ايىرباس ءىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن، ونى دامىتۋ ءۇشىن جانە تۇراقتى مەكەمە رەتىندە باياندى ەتۋ ءۇشىن كەرەكتى جاعدايلاردىڭ ءبارىن دە ءبىز بۇل ارادان دايار كۇيىندە كەزدەستىرەمىز». ءيا، مال باعۋشى تايپالار اراسىنداعى ايىرباس، ساۋدا-ساتتىق تاپ وسى سىعاناق سياقتى قالالار ارقىلى عانا دامىدى.
سىعاناق ۇلكەن ءبىلىم ورتالىعى بولعان. ونىڭ توپىراعىنان كوپتەگەن عالىمدار، اقىندار، قولباسشىلار شىققان. سونىڭ ءبىرى ايگىلى اقىن ءال-سىعاناقي. ءال-سىعاناقي اسا دارىندى ادام بولعان. ءوز زامانداستارىنان كورىنىپ، تۋعان جۇرتىنا تاماشا ەستەلىكتەر، تاڭعاجايىپ جىرلار قالدىرىپ كەتكەن. اقىن جىرلارى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتىپ، ەلىنىڭ شەكارا تاريحىن شەرتتى. ءبىراق، ازىرشە ءسىعاناقيدىڭ كوپ جىرلارى بەلگىسىز. بۇل حالىق اۋزىندا ايتىلىپ كەلە جاتقان تابيعات جايىنداعى «ءتاڭىر شەبەر» اتتى قيالي-فانتاستيكالىق جىرىن عانا بىلەمىز. بۇل جىردى سىر بويىنىڭ كونەكوز قاريالارى ءقازىر دە ايتادى.
ءسىعاناقيدىڭ بۇدان كەيىنگى تاعى ءبىر سالماقتى دا ساليقالى ەڭبەگى «نيحايا» («حيكايالار») بولىپ سانالادى. بۇل شىعارمانىڭ كەيبىر نۇسقالارى نەمىس تىلىنە شىعارىلعان. نەمىس عالىمى كارل بروكەلماننىڭ «اراب ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى بەس تومدىق ەڭبەگىنىڭ ءبىراز بەتى وسى ايگىلى جەرلەسىمىزگە ارنالعان كورىنەدى. ءال-سىعاناقيعا بايلانىستى، ءارى سول كەزدەگى قازاق-قىپشاق ەلى، ونىڭ استاناسى سىعاناق تۋرالى ستامبۋل كىتاپحاناسىنان تابىلعان مىنا ءبىر ولەڭ جولدارى اسەرلى ەدى، قىزىقتى ماعلۇمات بەرە الادى.
«ەن دالادا مەكەندەگەن ەركىن، ەركە ەل ەدىك،
جۇرتىمىزدى جەتى قاتتىڭ ىلىمىمەن جەبەدىك.
مۇندا «نيحايانى» جازعان اقىن تۋعان،
مۇندا «حيكايانى» تالداعان عالىم تۇرعان.
بولسا ءتاڭىرىم ەكىنشى ءامىر قيعانداي:
سىعاناقتا كوز جۇمار ەك قينالماي'.
ول-سىعاناقي جەرلەستەرى ماتەماتيك ال-تۇركستاني، تاريحشى ءال-قىپشاقي سياقتى عالىمدارمەن تۇستاس ءومىر سۇرگەن. ءقازىر لەنينگراد كىتاپحاناسىندا ال-تۇركىستان «بەس تاڭبالى اريفمەتيكا» دەگەن تراكتاتىنىڭ قولجازبالارى ساقتاۋلى.
سىعاناق قالاسىنداعى جوعارىدا ايتىلعان ۇلكەن مازار وسى ال-سىعاناقيدىكى بولار دەگەن جورامال بار. بۇعان بىرنەشە دالەلدەر كەلتىرەيىك.
ءبىرىنشى دالەل ا. يۋ. ياكۋبوۆسكييدىڭ مىناداي پىكىرى: «ەگەر كىشى سارايدى ايگىلى حۋسام ءاد-دين-سىعاناقيدىڭ ءقابىرى دەيتىن بولساق، ۇلكەن سارايدى (باتىسىنداعى «حاناكا» (قوناق ءۇي) دەپ قاراۋىمىز كەرەك». ەكىنشى دالەل: وبەيدۋللاحاننىڭ (1544—1634) دوكۋمەنتتەرىن دە ول قالادا ءسىعاناقيدىڭ مازارى بولعاندىعى ايتىلاتىندىعى. سوڭعى، ءۇشىنشى دالەل — قازىرگى سىعاناق قالاسىنىڭ ورنىندا وتىرعان شىراقشى شالدىڭ ايتقانى. ونىڭ ايتۋىنشا: «وسى سارايلاردىڭ ءبىرىنشى سۋناقاتا جەرلەنگەن، جۇرت سول كىسىنىڭ قابىرىنە ءالى كۇنگە دەيىن ءمىناجات قىلادى، ساداقا بەرەدى».
وسىنداي پىكىرلەردى ەسكەرىپ، قورىتا كەلە ايگىلى اقىن ءال-سىعاناقي XIV عاسىردا ءومىر سۇرگەن. ونىڭ ءقابىرى ءولى قالانىڭ استىندا جاتۋى ابدەن ىقتيمال دەگەن تۇجىرىمدى جاساۋىمىزعا بولاتىن سياقتى.
سايرام
سىرداريا مەن قاراتاۋ بويىن جايلاعان قازاقتاردىڭ ەڭ ءىرى قالالارى وتىرار، سىعاناق، سايرام بولعانى بارشا تاريحشىعا ءمالىم. ونى سوۆەت ءداۋىرىنىڭ ءىرى وقىمىستىلارى ماسسون، گريگوريان، مارعۇلاندار دا كوپتەن بەرى جازىپ كەلەدى. وسى ارادا وقۋشىلارىمىزدىڭ ءبىر ەسكەرەتىنى، جوعارىدا اتالعان قالالاردىڭ ۇشەۋى دە ءبىر مەزگىلدە سالىنعان ەمەس. ولار بىرىنەن سوڭ ءبىرى، اۋەلى وتىرار، سونان سوڭ سايرام، سونان سوڭ سىعاناق دۇنيەگە كەلگەن. بۇل قالالار تاريحي جاعدايلارعا ساي ءارقيلى دامىدى، ءارقيلى داۋىرلەدى، تۇرلىشە داڭقى شىقتى.
سولاردىڭ ءبىرى سايرام قالاسىنا ءتان ءبىر ەرەكشەلىك — ونىڭ ۇلكەن مادەنيەت ورتالىعى بولعاندىعىندا. العاش رەت قازاق دالاسى توپىراعىنا اراب مادەنيەتى وسى سايرام قالاسى ارقىلى اۋىسقان. مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قازاقتارعا تارالۋى دا وسى قالاعا تىكەلەي بايلانىستى.
سايرامنىڭ ەجەلگى اتى — يسپيدجاب. يسپيدجابتى اراب قولباسشىسى نۋح يبن-اساد 840 جىلى باسىپ الىپ، ونىڭ حالقىن مۇسىلمان دىنىنە كىرگىزەدى. ال تاراز قالاسىن يسمايل يبن-احمەد 893 جىلى جاۋلاپ الادى. قالادا وسى كەزدەن باستاپ ونىڭ بۇرىنعى ساۋدا-ساتتىق ىسىمەن قاتار ءدىندى ۋاعىزداۋ، مەشىتتەر، مەدرەسەلەر سالۋ جۇمىستارى قىزۋ جۇرەدى.
ءتىپتى جوعارىدا اتالعان قالالاردىڭ ىشىندە كەزىندە بازارى مەن مەشىتى كوپ بولعان دا وسى يسپيدجاب-سايرام قالاسى. ءقازىر ەسكى قالانىڭ ورنىندا قيراعان قۇرىلىستاردىڭ قىرۋار قالدىقتارى جاتىر. بۇل قالا جونىندە اراب تاريحشىلارى اراسىندا: «يسپيدجابقا جۇما قونعان كىرەكەش باسىنا سالدە وراپ شىعادى» دەگەن ماقال دا بولعان. سوعان قاراعاندا قالانىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ءدىندى ۋاعىزداۋ ورتالىعى بولعانعا ۇقسايدى. مۇنداي پىكىرگە وزەك بولارلىق ءبىر نارسە ءابۋناسىر فارابيگە بايلانىستى اڭگىمە. بۇعان قاراعاندا، باعداتتان قايتىپ ورالعان ءابۋناسىر يسپيدجابقا كەلەدى. مەدرەسە اشپاق بولىپ، شاكىرتتەر جيا باستايدى. مۇنى سەزىپ قالعان قالا داتقاسى جاس عالىمدى دەرەۋ تۇتقىنداۋعا جارلىق بەرەدى. ءابۋناسىر قالادان كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ول دەرەۋ جەراستى جولىمەن ياسىعا ءوتتى. وسى از اڭگىمەدەن اڭعاراتىنىمىز، قالانىڭ VIII— IX عاسىردا قاتال ءدىن ورتالىعى بولىپ تۇرعاندىعى ەدى. قالادا بەرتىن كەلە IX عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ، مەدرەسەلەر سالىنا باستاعانىن بايقايمىز.
يسپيدجاب قالاسىنىڭ ەرتەدەگى ومىرىنە ءتان تاعى ءبىر ەرەكشەلىك — التىن، كۇمىس ءوندىرۋ، مەتالل بالقىتۋ ورتالىعى بولعاندىعىندا. كەن بالقىتۋ ءوندىرىسى قالا تاريحىنىڭ ەڭ ءبىر ماڭىزدى تاراۋىنا جاتادى. قالا ماڭىنداعى كەن بايلىقتارى ونىڭ داڭقىن تالاي جەرگە جايدى.
«شەلدجي دەگەن كىشكەنە قالاشىعى جانە بىرنەشە قىستاقتارى بار تالاس الاتاۋىندا كۇمىس وندىرەتىن كەن ورىندارى بولدى. بۇل كەندەر ءوز كەزىندە انگرەنا اڭعارىنداعى كەندەرمەن باسەكەلەسە الاتىن دارەجەدە ەدى. ءتىپتى X عاسىردىڭ سوڭىندا ءومىر سۇرگەن تاريحشى ءار ەلدىڭ بايلىعىن ەسەپتەگەندە، شەلدجيدەن كۇمىس كەرۋەنى جونەلتىلىپ تۇراتىنىن ايتادى دا، انگرەنا كەنى جونىندە اۋىز اشپايدى» — دەيدى، ۆ. ۆ. بارتولد. ال ءبىر عاجابى وسى شەلدجي قالاشىعى يسپيدجابتىڭ قوسىمشا ءبىر بولشەگى ءتارىزدى. ءتىپتى ءقازىر دە «شەلدى-ىپەل-جي» دەگەن ادىرلار يسپيدجابتىڭ وڭتۇستىك بەتىن الىپ جاتىر.
شەلدى ادىرلارىن ارالاعان كىسىنىڭ كوزىنە ەسكى ارىقتار، قازان-شۇڭقىرلار تۇسەدى. ءبىراق ءقازىر بۇل شۇڭقىرلار جىلعالارعا، قۇلامالارعا ۇقساڭقىراپ كەتكەن. ونى قازىپ، سىرلى قازىناسىن، توپىراعىن زەرتتەۋ عىلىمنىڭ الداعى ءىسى. كەن قورىتقان مۇنداي شۇقاناقتار قازىقۇرت تاۋىندا دا كوپ كەزدەسەدى. سول ءداۋىردىڭ مادەني، ەكونوميكالىق دارەجەسىن كوزگە انىعىراق ەلەستەتۋ ءۇشىن اكادەميك ءا. مارعۇلاننىڭ «ورتالىق قازاقستانداعى قولا ءداۋىرىنىڭ كونە ەسكەرتكىشتەرى» اتتى ايگىلى ەڭبەگىنە جۇگىنەيىك.
عالىم ەرتەدەگى قازاق ەلىنىڭ مادەني دامۋ جۇيەسىن بىلاي بەلگىلەيدى:
1. قونىستانۋ جانە وتىرىقشىلانۋ؛
2. ەجەلگى رۋدنيكتەر؛
3. قولا داۋىرىندەگى سۋلاندىرۋ جۇيەلەرى قۇرىلىستارىنىڭ قالدىعى؛
4. ەسكەرتكىشتەر جانە زيراتتىق قۇرىلىستار؛
5. كولەمدى جەرلەۋ ورىندارى.
مىنە، وسى جۇيەگە قاراي وتىرىپ يسپيدجابتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءداۋىرىن دۇرىس تۇسىنە الامىز. قالا دۇنيەگە ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءۇشىنشى عاسىردا كەلدى. بۇل قولا ءداۋىرى ەدى.
ال قىپشاقتاردىڭ (قازاقتاردىڭ) ەسكەرتكىشتەر جانە زيراتتىق قۇرىلىستار سالۋ ونەرىنە كەلەتىن بولساق ونەردىڭ بۇل سالاسى دا كۇشتى دامىعاندىعى بايقالادى. بۇعان قالاداعى ەسكى مەشىتتەر، زيرات قۇرىلىستارى دالەل بولا الادى.
يسپيدجاب كەندەرىندە قالاي جۇمىس ىستەگەن، مەتالدى قالاي قورىتقان، سوعان كەلەيىك. كەن — قازان شۇڭقىرلاردىڭ كۇللىسى تاۋ باستارىنا سالىنعان. مۇنىڭ وزىندىك سەبەبى بار. ورتالىق قازاقستاننىڭ ەجەلگى كەندەرى كوبىنەسە تاۋ باسىنان، نە سوعان جاقىن اڭعارلاردان شىققان. مىنە، سول سياقتى يسپيدجاب كەنى دە تاۋ باسىنا تاقاۋ كەلەدى. بۇل كەندى سول وندىرىلگەن جەردە وڭدەۋ جۇمىس كۇشىن ونشا كوپ كەرەك ەتپەيدى. تاسىمالداپ جۇرۋگە كەن قورىتقىش زەرگەرلەردىڭ شاماسى جەتپەگەن. ءارى تاۋ باسىنىڭ اۋاسى جەڭىل بولادى. ويپاڭعا قاراعاندا مەتالل بالقىتپالارى تەز قىزادى، تەز قورىتىلاتىن سياقتى.
مىس، قورعاسىن، قولا، تەمىر ءوندىرۋ وتە كۇردەلى جۇمىس. تەحنيكاسى دامىماعان سول كەزدە ەشقانداي دومنا پەشىنسىز، جوعارى قىزۋلى كومىرسىز كەن تاسىن بالقىتۋ ارينە اسا قيىن ەدى. قازان-شۇڭقىر جاساپ، ونىڭ ىشىنە كەن سالىپ، قىزۋدى مىڭ گرادۋسقا دەيىن كوتەرۋ ۇلكەن تاجىريبەلىلىكتى، بىلىمدىلىكتى تالاپ ەتەتىنى داۋسىز. ءبىراق وسى كەن ءوندىرۋ، قورىتۋدى قالاي جۇزەگە اسىردى؟ ازىرشە اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل تاجىريبەسى بىزگە قۇپيا بولىپ كەلەدى.
اتا-بابالارىمىزدىڭ كەن بالقىتۋ ءادىسىن زەرتتەۋ — كوپ نارسەنىڭ كىلتىن تاۋىپ، سىرىن اشاتىنىندا ءسوز جوق. تەك سول ارقىلى عانا ولاردىڭ قىزۋ جايلى، مەتالدىڭ قاسيەتى جايلى بىلىم-ونەرىنەن حاباردار بولار ەدىك. تەمىر كەندەرىن قالاي بالقىتتى، ولاردى بالقىتۋعا قانداي وتىن پايدالاندى،— مۇنىڭ بارشاسى بىزگە وتە سىرلى جۇمباق. ءبىز ازىرشە، جەزقازعان وڭىرىندەگى مايلىقۇدىق، سورقۇدىق، قازىقۇرتتاعى اتىراۋ، يسپيدجابتاعى شەلدى كەندەرىنىڭ ورنىن عانا بىلەمىز. كۇلگە اينالعان قازان شۇڭقىرلاردى عانا كورە الامىز. ال، وسى كەن ورىندارىنىڭ قايسىسى بولسا دا جەكە-جەكە تاپتىشتەپ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
يسپيدجاب قالاسى تۇرىكتەر مەن سلاۆياندارعا كوپ ۋاقىت بويى قۇل ساۋداسىن جاساپ كەلگەن. بۇل، اسىرەسە قاناۋ اتاۋلىنىڭ ەڭ وزبىر، ەڭ تاعى ءتۇرى مونعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە كۇشەيە تۇسەدى.
شىڭعىسحان قولى سايرامدى 1219 جىلى باعىندىرىپ العانىمەن، ول وتىرار، سىعاناق سياقتى كوپ قيراعان جوق. ءبىراق مۇنداعى مەدرەسە اتاۋلى تۇگەلدەي جابىلدى، كىتاپتار ورتەلدى. جوعارىدا ءسوز بولعان كەن ورىندارى قاڭىراپ قالدى. شەتەلدەرمەن بايلانىس ءۇزىلدى.
وسى كەزدەگى ورتا ازيانىڭ مۇشكىل ءحالىن ايتا كەلىپ، كارل ماركس: مونعول ەزگىسى «حالىقتى جانشىپ قانا قويعان جوق، ول قولىنا تۇسكەن حالىقتى قورلاپ. ونىڭ جانىنا جارا سالدى» دەگەن بولاتىن.
يسپيدجاب قالاسى كوپ ۋاقىت بويى باي-فەودالدار مەن ساۋداگەرلەردىڭ مەكەنى بولىپ سانالدى. قالاداعى بارشا بايلىق، ءوقۋ-بىلىم ورىندارى سولارعا عانا ءتيىستى بولدى. ونىڭ ۇستىنە «... ادامداردىڭ جاراتىلىسپەن كۇرەستەگى السىزدىگى قۇدايعا، جىن-شايتاندارعا، كەرەمەتكە، ت. س. نانۋدى...» تۋدىرىپ وتىردى. مۇنىڭ اۋىر زارداپتارى حالىق باسىنا ءتۇستى. ءدىني ورىندار — مەشىتتەر كوپتەپ سالىندى. اۋليە اتىن جامىلعان قىرۋار زيراتتار، وبالار جۇرت ساناسىنا قاراڭعىلىق ورناتتى. ولاردىڭ تۆورچەستۆولىق قابىلەتىن، وي-ارمانىن تەجەدى.
بۇل تۇستا مەدرەسە، مەشىت سالعان زەرگەر جانداردىڭ تاڭعاجايىپ ونەرىن قادىرلەپ-قاستەرلەۋمەن قاتار، سول ورىنداردىڭ تاپتىق استارىن، ونى يەلەنۋشىلەردىڭ قايشىلىعىن دا ەسكەرمەۋگە بولمايدى. الايدا مادەنيەت، ونەر — حالىقتىكى. ونى ەشقاشان دا ءبىر عانا ادامعا تەلۋگە بولمايدى. بۇل تۇرعىدان العاندا ساۋلەتتى سارايلارعا، ورنەكتى مەدرەسەلەرگە، مەشىتتەرگە قاناۋشىلاردىڭ ەمەس، ونىڭ قىشىن قالاپ، تۇرعىزعان حالىقتىڭ تەرى تامىپ، ەڭبەگى سىڭگەن. ولاردا ولمەس ونەرلى قولدىڭ تاڭباسى بار. ماسەلەگە تاپ وسىلاي قاراساق قانا بەلگىلى ءبىر تاريحي ءداۋىردى تۇبەگەيلى ءتۇسىنىپ، بەينەلەي الامىز.
يسپيدجاب قالاسىنىڭ داۋىرلەپ، گۇلدەنگەن شاعى X—XII عاسىرلار بولدى. بۇل كەزدە قالا ءوز ماڭىنداعى كوپتەگەن قىستاقتار مەن ەلدى مەكەندەردى بىرىكتىردى. وتىرىقشى ەل جەر جىرتىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىستى. ارىس، بادام وزەندەرىنەن قالاعا قۇبىر جۇرگىزىلدى، ناۋالار سالىندى. مۇنداي قۇرىلىستاردى قالانىڭ قازىرگى جاتقان ورنىنان دا ايقىن اڭعارامىز.
يسپيدجاب (سايرام) قالاسىنىڭ تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى — ول وتىرار، سىعاناق سەكىلدى مۇلدەم ءولى قالاعا اينالىپ كەتكەن جوق. ءقازىر وندا حالىق مەكەندەيدى. سايرامنىڭ سولتۇستىك-باتىس بەتىنە جاڭا قالا، اۋدان ورتالىعى ورناعان. ال قازىرگى سايرامدىق ديقانداردىڭ كوپشىلىگى ەسكى ارىق جۇيەلەرىن پايدالانادى. بۇل كەزدەگى توعاندار، توسپالار سوناۋ بابالارىمىزدىڭ كەتپەنىنىڭ ىزىمەن جۇرگىزىلگەن.
سايرام قالاسىن ءسوز ەتكەندە ونىڭ مادەني ومىرىنە ەلەۋلى ىقپال جاساعان احمەت ءياسساۋيدى ايتپاي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. احمەت ياسساۋي 1103 جىلى سول سايرامدا تۋعان. ونىڭ جاستىق شاعى جونىندەگى دەرەكتەر مۇلدەم از. احمەت وسە كەلە ولەڭ جازىپ، اقىن اتالادى. مەرۆ قالاسىندا وقىپ، سوندا ءدىني ءبىلىم الادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي-اق تۋعان قالاسىنا قايتىپ ورالادى. قالانىڭ وركەندەۋىنە، مەدرەسەلەردىڭ اشىلۋىنا ىقپال ەتەدى. كولەمدى-كولەمدى جىرلار جازادى. مىنە، سول جىرلاردىڭ كوپشىلىگى ءدىندى ۋاعىزداۋ سارىنىندا، حالىقتىڭ «تاڭىرگە جازباي»، قوجاسىنىڭ ايتقانىنان شىقپاۋى جايى ايتىلادى.
الايدا، ول اقىندىق دارىنى كەمەلدەنە كەلە كوپتەگەن داستاندار جازدى. سونىڭ ەڭ باستىسى «ديۆان ءام حيكمەت» («دانالىق جايىنداعى كىتاپ») دەگەن داستاندار جيناعى بولىپ تابىلادى. بۇل داستاندار فيلوسوفيالىق ويلاردان، ناقىل سوزدەردەن، ءتالىمى مول تەرمەلەردەن تۇرادى. كىتاپ بىرنەشە رەت باعداتتا، مەكەدە، شامدا اراب تىلىندە باسىلىپ شىققان.
ءبىزدىڭ قولىمىزعا جەتكەن ءياسساۋيدىڭ ولەڭدەرى جاقىندا وزبەكستاندىق عالىمداردىڭ «ەجەلگى ورتا ازيا اقىندارى» دەگەن سەريامەن شىعارعان جيناقتارىنا ەنگىزىلگەن. ونىڭ بۇل ولەڭدەرىندە ادامگەرشىلىك فيلوسوفياسى تەبىرەنە تولعانعان. ياسساۋي ءوز ومىرىندە مەدرەسە سالۋ، ەل باسقارۋ ىسىمەن دە كوپ شۇعىلدانادى.
ءياسساۋيدىڭ ەل باسقارۋ جونىندەگى وسىنداي ىستەرىنە بايلانىستى تەمىردىڭ تاريحشىسى شەرەف اد-دين-ال يازدي دە ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمە ەتەدى.
تەمىر ونىڭ ءقابىرىنىڭ باسىنا ۇلكەن ماۆزولەي ورناتۋعا جارلىق بەرەدى. تۇركىستان قالاسىنداعى احمەت ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيى دەپ اتالاتىن بۇل مەكەن-جايعا قازاق حاندارى جەرلەنەتىن ءداستۇر پايدا بولادى. ءقازىر بۇل ماۆزولەيدە ابىلايدىڭ، ساۋرىق باتىردىڭ جانە باسقا دا كوپتەگەن بىلىكتى ادامداردىڭ، حان تۇقىمدارىنىڭ سۇيەگى جاتىر.
سايرام قالاسىن زەرتتەۋ ماقساتىمەن قازبا جۇمىسى ءالى جۇرگىزىلە قويعان جوق. ءقازىر لەنينگراد ەرميتاجىندا، قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ مۋزەيىندە قۇمىرا، كۇپشەك، بالشىقتان جاسالعان ىدىستار، جەر بەتىنەن تابىلعان ت. ب. زاتتار ساقتاۋلى تۇر. بۇل مۇلىكتەردىڭ بەدەرىنە، اشەكەيلەرىنە قاراي وتىرىپ، ەجەلگى سايرامدىق شەبەرلەردىڭ اسا تالعامپاز، قيالى اسا باي بولعانىن كورەمىز. مىسالى، سۋسىن قۇياتىن قوس قۇلاقتاعى جالپاق قۇمىرانىڭ بەتىندەگى بەدەرگە نازار سالساڭىز، ونىڭ وتە ادەمىلىگىنە تاڭداناسىز. ءبىرى مەن ءبىرى نازىك ايقىشپەن جالعاسقان ويۋ-ورنەكتەر اسقان شەبەرلىكتىڭ دالەلىندەي. بۇل ورنەكتەر قۇمىرانىڭ تۇتقاسىنا جاقىنداعان سايىن نازىكتەنە، كىشىرەيىپ كەتەدى. ءار جەرىندە تانا باقىردىڭ سۋرەتى بار. ەكىنشى ءبىر قۇمىراداعى گۇلدىڭ سۋرەتى ەرەكشە ءبىر ناقىشپەن سالىنعان. مۇندا الگى گۇلدىڭ ءتۇسى قۇمىراداعى باسقا بەينەلەردىڭ تۇسىنە قاراما-قارسى بويالعان. قۇمىرانىڭ ءتۇپ جاعى كۇڭگىرت-قارا، ال وسىعان جاقىن سالىنعان گۇل قاۋىزى اقشىل تۇستەس. قۇمىرانىڭ مويىن جاعى سارعىش بوياۋمەن ورنەكتەلگەن — بۇل بوياۋعا قاراما-قارسى سالىنعان الگى گۇلدىڭ ساباعى اسپان ءتارىزدى كوگىلدىر تۇستەس. وسىدان بارىپ بوياۋدىڭ ءوزى سىرشىل سيممەتريا جاساپ تۇر. قاراعان ادامعا كۇشتى اسەر ەتەدى. قۇمىرا اشەكەيىن بىجىرلاتپاي، كەرىسىنشە، ونىڭ ءتۇسىن اشا تۇسەدى.
ال تاستان قاشاپ جاساعان، كەلى ءتارىزدى ىدىستارعا كەلەتىن بولساق، تاس قاشاعان زەرگەرلەر تالعامىنىڭ جوعارىلىعىنا تاڭ قالاسىز. بۇل ىدىستاردىڭ قانداي ماقساتقا قولدانىلعانى بىزگە ءمالىم ەمەس. ال ولاردىڭ سىرتىنداعى قاشاپ سالىنعان قۇستىڭ سۋرەتى، اشەكەيلى ويۋلار جانە ت. ب. ءتۇرلى سيۋجەتتى بەينەلەر اسا قىزىق. ولار نازىك بەدەرلەرگە وزىنشە ءبىر ۇندەستىك بەرگەن. شەبەر قولى نەنى ورنەكتەسە دە، ونىڭ تەرەڭ ماعىنالى بولعانىن كوزدەگەن ءتارىزدى. وسىدان ءبىز ەجەلگى سايرام كەراميكاسىنىڭ ۇلكەن دامۋدى باسىنان وتكەرگەنىن بىلەمىز.
سايرام تاريحى دا تۇبەگەيلى زەرتتەۋدى كۇتەدى. بىزدىڭشە زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ەڭ ماڭىزدىسى — مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردى قازۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ. ويتكەنى بۇل قۇرىلىستاردىڭ جەر بەتىندە شاشىلىپ جاتقان قازىرگى قالدىقتارى ءبىزدى سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ قۇم شوگىندىلەرىنە ەرىكسىز ۇڭىلۋگە جەتەلەيدى.
سايرام قالاسى تۋرالى ءبىز كونە كىتاپتاردا جازىلعان دەرەكتەردەن بىلەمىز. مىسالى، كير مەن ءدارييدىڭ جورىقتارىنا بايلانىستى وسى كونە قالانىڭ اتى اتالادى. ءدارييدىڭ قولى قازاق دالاسىنا كەلگەندە قاتتى قارسىلىققا ۇشىرايدى. ونىڭ قيساپسىز قولى ىدىراپ، توز-توز بولىپ، بەتى قايتا باستايدى. ەندى ءارى قاراي جۇرە الماي، كەيىن شەگىنەدى.
ەكىنشى ءبىر ۇلكەن شىعارما ءۇندى حالقىنىڭ باتىرلار ەپوسى «ماگابگاراتتا» ءۇندى امىرشىسىنە سىي الىپ سولتۇستىكتەن كەلگەن ساقتار جايلى ايتىلاتىن جەر بار. بۇل جىردا «الگى ساقتار سىرداريانىڭ وڭ جاعاسى مەن تالاس الاتاۋىنىڭ باتىس قويناۋىن الىپ جاتقان ولكەدەن كەلگەن» دەيدى.
ەرتە دۇنيە اۆتورلارىن قاتتى قىزىقتىرعان سايرام قالاسىنىڭ قازىرگى تۇرقى قانداي؟ كونە سايرامنىڭ قيراعان قالدىعى قايدا؟ ونىڭ ورنىنداعى ەسكەرتكىشتەردىڭ سيپاتى قالاي؟.. مىنە، ەندى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەيىك.
قازىرگى كەزدە ەجەلگى سايرامنىڭ ورنىنداعى ءوزىنىڭ ارحيتەكتۋرالىق، ءارى كونەلىگى جاعىنان كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق ءبىرىنشى ەسكەرتكىش ءابدىل ءازيز بابتىڭ ماۆزولەيى. بۇل ماۆزولەيدىڭ قۇرىلىسىن ءبىرىنشى رەت كورۋگە كەلگەن كىسى ونىڭ ادەمى قاقپاسىنا، تەپە-تەڭ، قورجىندانا جاسالعان كۇمبەزدى ارقالىقتارىنا قىزىعا قارايدى. قاقپانىڭ بيىكتىگى . كەنەرەسى ساۋساقتى-بەدەرلەرمەن ورنەكتەلىپ، جۇمىرلانا ورىلگەن. بەينە ءبىر جۋان ەسىلگەن ارقان سەكىلدى. وسى قاقپانىڭ توبەسى تاعى دا ءبىر جارىم مەتردەي بيىكتەتىلەدى دە، ودان ارعى ارقالىق جايپاقتانىپ كەتەدى. ەسكەرتكىشتىڭ ەكىنشى ءبىر ماڭىزدى قۇرىلىسى ونىڭ كۇمبەزى. كۇمبەز ءوزىنىڭ اسەمدىگى جاعىنان تۇركىستان ەسكەرتكىشىنىڭ كۇمبەزىنەن قالىسپايدى. ءبىراق مۇندا اسەم قاپتاعىشتار قولدانىلماعان. قىشتىڭ ءوزىن قىرلاپ ءورىپ، كيىز ءۇيدىڭ توبەسىندەي كۇمبەز جاساعان. باس كۇمبەزدەن تومەنىرەكتە جانە تاعى ەكى كۇمبەز بار. بۇلاردىڭ بيىكتىگى مەن كولەمى ءدال العاشقىداي. ءبىراق تومەنگى ارقالىقتاردان كوتەرىلگەندىكتەن كوزگە كىشىرەيىپ كورىنەدى.
ەسكەرتكىشتىڭ سالىنۋ ۋاقىتى جانە قۇرىلىسشى-زەرگەرلەر تۋرالى ەش جەردە جازىلماعان. تەك قۇرىلىستىڭ ىشىندە، قاقپاسى مەن كەرەگەسىنىڭ قيىلىسقان جەرىندە ويمىشتاپ جاسالعان جىلقىلاردىڭ بەينەسى سالىنعان. بۇل بەينەلەر ايگىلى فرانسۋز سۋرەتشىسى دەلاكرۋانىڭ سالعان تۇلپارلارىمەن ۇقساس سەكىلدى. اسپانعا شاپشىپ تۇرعان تۇلپاردىڭ قارا بۇلتتاي جالى، كۇمبەزدىڭ ءيىر يىنىمەن سيممەتريا جاساپ تۇرعان بوكسەلەرى — سۋرەتشىنىڭ اسا باي قيالىنىڭ كۋاسىندەي. ءدال وسى كونە ەسكەرتكىشتىڭ ىشىندە قۇپيا جاتقان الگىدەي اسەم بەينەلەردى جاس سۋرەتشىلەر زەرتتەپ، قازىرگى قۇرىلىستارعا قولدانسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولماس پا ەدى؟!
قازىرگى قۇرىلىستاردا سالىنىپ جۇرگەن اڭ قۋعان، نە بايگە شاپقان ات بەينەلەرىنەن ءابدىل ەسكەرتكىشىندەگى مۇسىندەردىڭ ءبىر ايىرماشىلىعى، مۇندا ۇلكەن كۇشتىڭ، جىگەردىڭ، باتىلدىقتىڭ رۋحى بىلىنەدى. قۇيىنداتقان اسقاق كۇش، ارقاسىنا مىنگەن جاندى الىپ ۇشقالى تۇرعان ارىن انىق بايقالادى. ءبىرىنشى اتتىڭ ارانداي اشىلعان اۋزى ءوزىنىڭ جالىنا جارماسقان قايداعى ءبىر حايۋاناتتان شوشىنعانىن اڭعارتادى.
كونە سايرامداعى ەكىنشى ءبىر ۇلكەن ەسكەرتكىش — قاراشاش انانىڭ ماۆزولەيى. ارحيتەكتۋرالىق بۇل قۇرىلىس ءقازىر جەرگىلىكتى ولكەتانۋ مۋزەيى بولعان.
قاراشاش انا ماۆزولەيى قۇرىلىسىنىڭ سالىنۋ مەرزىمى بەلگىسىز. ءبىراق وعان قولدانىلعان قىشتىڭ قۇرامىنا، جاسالۋ ادىسىنە قاراي وتىرىپ، مونعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن، ياعني XV عاسىردا سالىنعان دەپ جورامالداۋعا بولادى. ويتكەنى، ءدال وسىنداي قىشتان XV عاسىردا سالىنعان تاراز قالاسىنىڭ قۇرىلىستارىن دا كورگەنبىز.
ەسكەرتكىشتىڭ ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىسى اسەم. ءتورت جاعى دا تەپە-تەڭ، جارىلعان گۇل قاۋىزىنداي ورنەكتەلىپ كەلەدى. ءتورت قابىرعاسىنا دا ويمالى قاقپا ءتارىزدى، ىشكە قاراي ويىق ەتىپ ءبىر مەتردەي قىش ورىلگەن. قىشتار جالپاعىنان قالانعان. بۇل قۇرىلىسشىلاردىڭ ماۆزولەيدىڭ كەڭدىگىن ەمەس، ەڭ اۋەلى بەرىكتىگىن ويلاعاندىعى دەپ بىلەمىز. ەسكەرتكىشتىڭ ءتورت جاعى دا اسەم، سيممەتريالى كورىنىستى ساقتاعان.
قۇرىلىستىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، مۇندا بىردە-بىر تىرەۋ، نە تۇعىر قويىلماعان. ەسكەرتكىشتىڭ توبەسى قابىرعانىڭ ىشكى جاعىنان ەكىنشى رەت ءورىپ بيىكتەتىلگەن كۇمبەزدىڭ جالپى قالپاعىمەن جابىلعان. سوندا قۇرىلىس قابىرعاسى ەكى قابات بولىپ شىققان. ءدال مۇنداي ءادىس ورتا ازيا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ بىردە-بىرىندە كەزدەسپەيدى.
ەسكەرتكىشتى سالعان ارحيتەكتوردىڭ قۇرىلىس ەسەبىنە جەتىك جان بولعاندىعى بايقالادى. قۇرىلىستىڭ تەڭ بۇرىشتى ءتورت قابىرعاسى بار. ءار قابىرعادا ءتورت قىردان، ال ماۆزولەيدە بارلىعى 16 قىر ناقىشتالىپ ورىلگەن. وسى قىرلاردىڭ كۇللىسى وزىنە قاراما-قارسى بەتتەگى بۇرىش قىرىمەن تەڭ تۇسەدى. ءدال وسىلايشا، بۇرىشتاردىڭ ءوزىن قىرلاپ، اسەمدەپ ءورۋ قۇرىلىسقا تاماشا كورىك-سان بەرىپ تۇر.
قاراشاش انا ەسكەرتكىشىنىڭ تاعى ءبىر اڭعارتاتىن ەرەكشەلىگى — قۇرىلىسقا ەشقانداي مەتالل، نە اعاش جابدىقتارى پايدالانىلماعان. ونىڭ ىرگەسىنە جالپاق تاستار قالانعان دا، توبەسىنە جەتكەنشە كۇيگەن قىشپەن ءورىپ شىققان. توبەدەگى كۇمبەز تاسپەن، قىشپەن ارالاستىرا قالانىپ تۇرعىزىلعان.
سايرامداعى تاعى ءبىر كونە ەسكەرتكىش — جەرگىلىكتى ادامدار «مىرالى» ماۆزولەيى دەپ اتايتىن قۇرىلىس بۇل قۇرىلىستىڭ سالىنۋ مەرزىمى ءبىزدى XVI عاسىر شاماسىنا الىپ بارادى. ويتكەنى، وسى كەزدە، ەجەلگى وتىرارداعى «ارىستانباپقا ارنالعان ەسكەرتكىش» دەيتىن قۇرىلىس سالىنادى. «مىرالى» قۇرىلىسى مەن «ارىستانباپ» قۇرىلىسىنىڭ قىش قۇرامى دا، ارحيتەكتۋرالىق ءستيلى جاعىنان بولسا دا بىر-بىرىنە جاقىن. اسىرەسە، قىش قالاۋ ءتاسىلى، ءاربىر بەسىنشى قاتاردان كەيىن قايتالانىپ وتىراتىن ورنەك، ەكى قۇرىلىستا دا بىردەي ايشىقتار جاساعان. ەكەۋىنىڭ دە قىش ءورۋ ءتاسىلى بىردەي.
XVI — XVII عاسىرلارداعى قازاق (قىپشاق) جەرىندەگى قۇرىلىستاردىڭ سالىنۋ مانەر ءادىسى بىر-بىرىنە سونشالىقتى جاقىن. ولاردىڭ قاقپالارىنىڭ بيىكتىگى، ەنى كوبىنەسە بىردەي بولىپ كەلەدى. قۇرىلىسشى ساۋلەتشى بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ بارشاسىندا دا ەڭ اۋەلى قاقپاعا ەرەكشە ءمان بەرگەن. قالپاق، كۇمبەز، كەرەگە سەكىلدى قالعان بولشەكتەر تۇگەلدەي دەرلىك قاقپانىڭ قۇرىلىسىنا بايلانىستى جاسالاتىن بولعان. مىنە، وسىنداي تارتىپپەن، ادىسپەن سالىنعان قۇرىلىستار قاتارىنا ءبىز «مىرالى»، «ارىستانباپ» ماۆزولەيلەرىنىڭ قۇرىلىستارىن جاتقىزا الامىز.
كونە سايرامنىڭ ورنىندا بۇلاردان باسقا دا ءىرىلى-ۇساق ەسكى قۇرىلىستار كوپ-اق. ولاردىڭ كوپشىلىگى — قابىر باسىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىش، مەدرەسە، مەشىت، سارايلاردىڭ قيراعان قالدىقتارى. بۇلار عاسىرلار سىنىنان، تابيعات قۇبىلىستارى اسەرىنەن، كۇتىمسىزدىكتەن قاتتى بۇلىنگەن. كۇمبەزدەرى قاقىراپ، توبەلەرىن ءشوپ باسىپ كەتكەن. ادەتتە، ەسكەرتكىشتەردىڭ ءىشى بوس كەلەتىن بولسا، مۇندا قويىلعان قابىرلار الدە قاشان جەرمەن جەكسەن بولىپ، ەدەندەرىنە توسەلگەن قىشتار ىعى-جىعى بوپ ءۇيىلىپ، ارالارىنان توپىراق شىعىپ جاتادى.
مىسالى، ءبىز قازىرگى سايرام سەلوسىنداعى ەڭ جاس قۇرىلىس دەپ ەسەپتەلىنەتىن ءبىر ەسكەرتكىشتىڭ ىشىنە كىردىك (7-سۋرەت). ەسكەرتكىشتىڭ ءىشى قارا كولەڭكە. جارىق جاعىپ، ىرگەلەردى قاراعاندا، ەرتەدەگى تۇرعىنداردىڭ ىدىستارىنىڭ قالدىقتارى، سىنعان قىلىش سابى تابىلدى. قۇرىلىس ىشىندە ەشقانداي ورنەك جوق. ءبىراق جەرگىلىكتى تۇرعىندار ونىڭ ورتاسىندا جاتقان ۇزىن تاستىڭ استىندا قايداعى ءبىر ۇڭگىرگە اپاراتىن ەسىك بار دەگەندى ايتتى. تاس وتە اۋىر بولىپ شىقتى. تاستىڭ استىنا تەمىر سالىپ كوتەرمەك بولعانىمىزدا ول جارىلىپ كەتەتىندىكتەن، ءبىز تاستى بۇرىنعى كۇيىندە قالدىردىق.
جەرگىلىكتى حالىق اتالعان قۇرىلىستاردى، ولاردىڭ سالىنۋىن، باتىرلاردىڭ باسىنا ورناتىلعان ەسكەرتكىشتەردى سان قۇبىلتىپ اڭگىمەلەپ وتىرادى. وزگە قالالارعا قاراعاندا سايرامداعى قۇرىلىستاردىڭ كوپتىگى، ونىڭ تابيعي-قولايلى جاعدايدا ورنالاسقاندىعىنان دەپ شامالاۋعا بولاتىن سياقتى. ويتكەنى سايرام جارتىلاي تاۋلى، جارتىلاي دالالى جەرگە ورنالاسقان. ەگىنگە دە، مالعا دا قولايلى. ونىڭ ۇستىنە سايرامدا قۇرىلىسقا اسا كەرەكتى وتە بەرىك ماتەريال بولارلىق ساز بالشىق شىعاتىن جەرلەر بار. تاستار دا مول كەزدەسەدى. مۇنى ءوز كەزىندە ۆ. ۆ. بارتولد، م. ە. ماسسون سەكىلدى عالىمدار دا بايقاپ، اڭگىمە ەتكەن بولاتىن.
«جۇڭگو ساياحاتشىسى چان-چۋن 1221 جىلى حورەزم مەملەكەتىنە كەلگەن ساپارىندا سايرام قالاسىن باسىپ وتەدى. ساياحاتشى وسى جىلدىڭ 20 نويابرىندە سايرامعا قايتا سوعادى. ول قالادا ۇلكەن مەرەكە ءوتىپ جاتقانىن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءبىرى-بىرىنىڭ ۇيىنە كىرىپ قۇشاقتاسىپ، قۋانىسىپ جاتقانىن جازادى»، — دەيدى، ۆ. ۆ. بارتولد. شىندىعىندا، بۇل كەزدە سايرام قالاسى مونعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن قايتا بەل جازىپ، ءوزىنىڭ قالىپتى ومىرىنە ارالاسقان بولاتىن. قالانى XIII عاسىردان باستاپ جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان ادامدار باسقارىپ تۇردى. بۇل جاعداي قالانىڭ وركەندەۋىنە يگىلىكتى ىقپال جاسادى.
تۇركىستان
تۇركىستان — العاش رەت شابعار دەگەن اتپەن اراب تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىندا اتالادى. بۇل جازبالارداعى جورامال بويىنشا قازىرگى تۇركىستان قالاسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بەتىندە شابعار دەگەن ۇلكەن قالا بولسا كەرەك. «قالا كوشپەلى قاسساقتاردىڭ (قازاقتاردىڭ ارعى اتا-باباسىن وسىلاي اتاعان) مادەني ورتالىعىنا اينالدى»، — دەيدى ا. ن. بەرنشتام.
ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ X عاسىرىندا اراب ساياحاتشىلارى: «شابعار قالاسى «جىبەك جولىنىڭ» بويىنداعى اسا باي مەكەن» دەپ جازادى. ءبىراق ازىرگە قولدا بار ارحەولوگيالىق ماتەريالدار بۇل قالانىڭ XII عاسىردان باستاپ دۇنيەگە كەلگەنىن راستايدى، — دەيدى، م. ە. ماسسون.
ال جەرگىلىكتى حالىق كونە قالانىڭ تاريحىن وتە ارىگە سىلتەيدى. وڭتۇستىكتىڭ جىلى اۋا رايى، مول سۋى، قالىڭ نۋلى ءشوبى، توعايى مالشى كوشپەلىلەردى قاتتى قىزىقتىرعان. قىس ايلارىندا ولار تۇستىككە قىستاۋعا كەلىپ، سىرداريا بويىندا وتىرعان. بەرتىن كەلە ولاردىڭ سول قونىپ وتكەن جەرلەرى مال بازارلارىنا، ساۋدا ساتتىق ورنىنا اينالعان. بۇل جەرلەرگە حالىق قونىستانىپ، وتىرىقشىلانا باستايدى. وسى قونىستانۋدان بارا-بارا قالالار پايدا بولادى.
«XII عاسىردىڭ وزىندە شاشقا دەيىنگى سوزىلىپ جاتقان كەرۋەن جولىندا، سىرداريانىڭ بويىندا قونىستانعان كوپتەگەن ەلدەر، قالالار بولدى»،— دەيدى، م. ە. ماسسون.
بەرتىن كەلە قالا ياسى دەگەن اتقا يە بولادى، ا. ن. بەرنشتام ءوزىنىڭ 1947 جىلى جۇرگىزگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرىندە ياسى قالاسىنىڭ ءدال قازىرگى كەزدەگى تۇركىستان ەكەنىن دالەلدەدى. ول: «جەرگىلىكتى اڭىز ياسى قالاسىنىڭ قيراعان قالدىعى تۇركىستاننىڭ وڭتۇستىك شىعىس بەتىندە، وتىرارعا جاقىن جەردە جاتىر دەسەدى»،— دەگەندى ايتادى.
ءبىز وسى دەرەكتەردى ەگجەي-تەگجەيلى سالىستىرا وتىرىپ، شابعار-ياسى-تۇركىستان دەگەن اتاۋلاردىڭ جالعىز-اق قالانىڭ اتى ەكەنىنە كوزىمىز جەتكەندەي بولادى. وعان ءبىر دالەل، سول كەزدەگى قالالاردىڭ اتى ءداۋىر تالابىنا ساي جانە قوعامدىق ءار ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرعان (مىسالى، شاش-شاشكەنت-تاشكەنت). سونىمەن قاتار ول كەزدەگى تاريحشىلاردا قالالاردىڭ اتىن قالاي ەستىسە، سولاي جازا سالاتىن بولعان. مۇنىڭ ۇستىنە ءار حالىقتىڭ سويلەۋ، جازۋ ەرەكشەلىكتەرى دە ادامنىڭ، جەردىڭ اتتارىن اتاۋدا تۇپكى نەگىزىنەن وزگەرتىپ جىبەرەتىنى ءمالىم.
تاريحي دەرەكتەر ياسىنىڭ X عاسىردا داۋىرلەپ تۇرعانىن راستايدى. ولاي بولسا، ءبىز قالا ءومىرى ودان بىرنەشە عاسىر بۇرىن باستالعان دەپ باتىل ايتا الامىز.
ال، ياسى دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنا كەلەتىن بولساق، ول: «اس»، «ساق» دەگەن سوزدەردىڭ بىرىگۋىنەن شىققان. بۇل «ساقتار مەكەنى» دەگەن ۇعىم بەرەدى. ياسىنى ساقتار قالاسى دەپ اتاعانى جايىندا تەمىردىڭ تاريحشىسى شەرەف ءاد-ديننىڭ ەڭبەكتەرىندە دە ماعلۇمات بار.
ياسى قالاسىن اڭگىمەلەگەندە، ونداعى الەمگە ايگىلى احمەت ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيى جايلى ايتپاي وتۋگە بولمايدى. ماۆزولەي تاريحى — ياسى قالاسىنىڭ تاريحى دەۋگە تۇرارلىق: ءبىز وتكەن عاسىرلاردىڭ اسا تاماشا ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشى جايىن ءسوز ەتۋ ارقىلى قازاق حالقىنىڭ كونە قالاسىنىڭ وتكەندەگىسىمەن تولىعىراق تانىسامىز.
ماۆزولەي — ءدىندار وقىمىستى، اقىن احمەت ءياسساۋيدىڭ باسىنا ورناتىلعان دەدىك. ءبىراق تەمىر ماۆزولەيدى ورناتۋ جونىندەگى ءوزىنىڭ جارلىعىن ءياسساۋيدىڭ اقىندىق دارىنىنا نەمەسە ونىڭ ءدىني بەدەلىنە قاراپ ەمەس، ءتىپتى باسقاشا ساياسات ۇستاپ بەرگەن ەدى.
تەمىر ءوز بيلىگى تۇسىندا قول استىنداعى مەملەكەتىنىڭ سولتۇستىك شەكاراسىن تۇگەلدەي الىپ جاتقان كوشپەلى قىپشاقتارمەن (قازاق) تالاي سوعىسقان بولاتىن. قىپشاقتار ونىڭ كۇشپەن بىرىكتىرگەن ۇلكەن مەملەكەتىنە دامىلسىز قاتەر تۋدىرىپ وتىردى. ءتىپتى جاساعان تالاي-تالاي جورىقتارىن ورتا جولدا بولدىرماي، ناتيجەسىز قالدىردى. وسىنداي ەرجۇرەك، جاۋىنگەر حالىقپەن بىرلىكتە، بەيبىتشىلىكتە تۇرۋ تەمىر ءۇشىن وتە-موتە قاجەت بولدى. سوندىقتان دا ول قىپشاق جۇرتىنا بەدەلدى، ءدىني وكىلدىڭ اتىن بەتكە ۇستاپ، سول ارقىلى ءوز دەگەنىن ىستەتپەك ەدى.
تەمىر 1397 جىلى موعوليستان (جەتىسۋ مەن قۇلجا بويىنداعى ۇيعىرلاردى سول كەزدە وسىلاي اتاعان) ەلىنىڭ ءامىرشىسى حىزر قوجانىڭ قىزى تۇكەل حانىمعا ۇيلەنبەكشى بولادى. كوپ ۇزاماي-اق ەكى ارادا قۇدالىق ءسوز دە جۇرەدى. سودان سوڭ ول وزىنە قارسى مول جاساۋمەن كەلە جاتقان قالىڭدىعىنىڭ الدىنان شىعادى. تەمىر وسى ساپارىندا، ياعني سەنتيابر ايىندا جولىنداعى ياسى قالاسىنا تۇسەدى. احمەت ءياسساۋيدىڭ مولاسىنا عيبادات ەتەدى. سول جەردەگى تۇرعىندارعا كوپ ساداقا بەرەدى.
ول ءدال وسى جولى ياسى قالاسىندا ۇلكەن ماۆزولەي ورناتۋعا جارلىق ەتكەن كورىنەدى. تەمىر سودان قايتىپ ياسىعا كەلگەن ەمەس. تەك 1405 جىلى ۇلكەن جورىق جاسار الدىندا عانا وتىرارعا توقتايدى. تەمىر وسى وتىراردا كەنەتتەن قايتىس بولادى.
احمەت ءياسساۋيدىڭ العاشقى قابىرى ءالى تابىلعان جوق. ال تاريحشىلاردىڭ كوپشىلىگى ونىڭ قابىرى سايرام قالاسىندا ەدى دەگەندى ايتادى. ءبىراق تەمىر ءياسساۋيدىڭ قابىرىنا ياسىعا كەلگەندە عانا عيبادات ەتكەنى ءمالىم.
تۇركىستانداعى ياسساۋي ماۆزولەيىن 1928 جىلى جوندەگەندە ونىڭ توبەسىنەن ورتەلمەگەن بەس قىش تابىلعان. بۇل قىشتار ءسوز جوق، ءياسساۋيدىڭ ەسكى قابىرىنان الىنعان. قىشتاردىڭ جاسالۋ كەزەڭى XII عاسىرعا جاتادى. ءبىراق اكەلىنگەن جەرى مۇلدە كورسەتىلمەگەن.
ماۆزولەيدى سالۋعا ارنالعان قىشتار مەن اشەكەي قاپتاعىشتار ساۋراندا دايارلانعان. دايار قىشتى ساۋران مەن ياسىنىڭ ەكى ورتاسىندا قاز-قاتار تۇرعان ادامدار قولداسىپ (بىرىنە-بىرى بەرىپ) جەتكىزگەن دەسەدى. قىش ازىرلەپ، ونى قۇرىلىس ورنىنا جەتكىزۋ جونىندەگى بۇل جورامالدى م. ە. ماسسون دا ماقۇلدايدى. جەرگىلىكتى حالىقتا جۇمىستىڭ ءجۇرۋ كەزەڭىن اڭىز ەتىپ ايتىپ وتىرادى.
بۇل ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتىڭ ءار جەرىنە، اشەكەي قاپتاعىشتاردىڭ استىنا جازىپ كەتكەن جازۋلاردى وقىساڭ، زەرگەرلەردىڭ اتىن بىلەمىز. بۇل جايلى م. ە. ماسسون بىلاي دەيدى: «قابىرعالارعا اشەكەي جۇرگىزگەن شيرازدان كەلگەن حاسان قاجى دەگەن كىسى. ونىڭ اتى كوگىلدىر قىشپەن سولتۇستىك كۇمبەزدىڭ ىشكى جاعىنا جازىلعان. ورتاداعى، قابىر ۇستىندەگى ساي-ساي ەتىپ ورىلگەن باس كۇمبەزگە جاپسىرىلعان التى بۇرىشتى اشەكەي قىشتىڭ استىندا وسى ماۆزولەيدىڭ باس زەرگەرى شەمس ابد-ال-ۆاحابانىڭ اتى جازۋلى. ال يەز-ەد-دين ەسىكتەر مەن شىراق قوياتىن قولا تۇعىرلاردى قۇيعان. ەندى ورتالىق بولمەدەگى ۇلكەن قولا قازاندى تاۆريزدەن شىققان ابدال-ازيز قۇيىپ جاساعان».
ال جالپى قۇرىلىس باس زەرگەر ماۆليان ۋبايدۋللا سادردىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگەن.
باس زەرگەر ماۆليان ۋبايدۋللا سادرعا تاپسىرىلعان قۇرىلىستىڭ العاشقى جوباسى مىناداي بولاتىن: باس كۇمبەزدىڭ ديامەترى قىرىق ءبىر كەزگە تەڭ بولۋى كەرەك ەدى (ءبىر كەز 80 سانتيمەترگە تەڭ). وسىعان سايكەس كۇللى قۇرىلىستىڭ ىشكى بولىمدەرى باس كۇمبەزگە تەپە-تەڭ تۇسەتىندەي (پروپورسيالى) ەتىپ ورىلۋگە ءتيىس. قۇرىلىس بەتى قوس قالپاقتى، بيىك جاقتاۋلى قاقپادان تۇرادى. وسى قاقپانىڭ ارعى جاعىنان قورجىندانىپ 30 كەزدەي ەتىپ تاعى قوس كۇمبەز كوتەرىلۋگە ءتيىس. ال، ورتاسى ءتورت بۇرىشتى كەڭ مەكەن-جاي، مەتالل تەمىردەن قورشالعان سۋ تۇراتىن حاۋز (باسسەين). ودان ءارى ون ەكى كەزدىك ءبىر بولمە. ءدال وسى بولمەدە، ياعني كىشى كۇمبەزدىڭ استىندا احمەت ءياسساۋيدىڭ قابىرى جاتادى. قابىردىڭ ۇستىنە تاۆريزدەن اكەلىنگەن مرامور پليتا قويىلماق. قابىردىڭ وڭ جانە سول جاق بۇيىرىنەن كەلگەن كىسىلەر باس قوسىپ، ءماسليحات جاساۋعا ارنالعان ءارقايسىسى 16،5X13،5 كەز كەلەتىن ەكى بولمە بار. بۇدان باسقا دا بىرنەشە شاعىن بولمەلەر بەلگىلەنگەن. قابىرعالار مەن كۇمبەزدەر سول كەزدىڭ ساۋلەت ونەرىنە ساي اشەكەي قىشتارمەن قاپتالۋى كەرەك. مىنە، باس زەرگەرگە تاپسىرىلعان قۇرىلىس جوسپارى وسىنداي بولعان.
وسىنشاما وتە كۇردەلى قۇرىلىستى اسا شەبەر زەرگەرلەردىڭ، قۇرىلىسشىلاردىڭ ءوزى ەكى جىلدا بىتىرە الماس ەدى. ال تەمىردىڭ تاريحشىسى شەرەف-ەد-دين ماۆزولەي ەكى جىلدا سالىنىپ ءبىتتى دەيدى. انىقتاپ قاراساق، قۇرىلىستىڭ ارتقى جاعىنداعى باس ارقالىق كۇمبەز ءالى تۇگەلدەي اياقتالىپ بولماعان. م. ە. ماسسون دا سوڭعى پىكىردى قوستايدى. ىشكى ەسىكتەردىڭ ءبىرى جىپپەن شاندۋلى تۇر. وسى ەسىكتە «حيجرانىڭ 797 (1395) جىلى» دەگەن تاڭبا بار. بۇل مەزگىل قۇرىلىس جۇمىسىنىڭ 1397 جىلى ەمەس، ودان بىرنەشە جىل بۇرىن باستالۋى ابدەن ىقتيمال ەكەنىن دالەلدەيدى. بۇلاي بولسا، تەمىر قۇرىلىس جۇمىسى قىزىپ ءجۇرىپ جاتقاندا ياسىعا كەلگەن بولادى. ال شىراق استىندا تۇراتىن قولادان قۇيىلعان التى تۇعىر دا تەمىردىڭ امىرىمەن جاسالعان. ول تۇعىرلاردا — رامازاننىڭ 20-سى، حيجرانىڭ 799-جىلى، ياعني 1397 جىلدىڭ 17 ءيۋنى دەگەن جازۋ بار.
شەرەف-ەد-ديننىڭ بۇل قاتەسىن م. ە. ماسسون بىلاي دەپ تۇسىندىرەدى: «شەرەف-ەد-دين ءوزىنىڭ ەڭبەگىن حيجرانىڭ 822 جىلىنان باستاپ جازدى». سودان ونىڭ كىتابى ماۆزولەي سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن كوپ جىل وتكەن سوڭ دۇنيەگە كەلگەن. ولاي بولسا، تاريحي جازبادا نە تاريحشىنىڭ ەستىگەنىندە قاتەلىكتەر بولۋى مۇمكىن.
اسا قىزىق تاعى ءبىر دالەلگە جۇگىنەيىك.
جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ايتۋى بويىنشا جازىلىپ الىنعان اڭگىمەدە ورتا ازيانىڭ اسا ءبىر قاتەرلى جاۋى توقتامىس ياسى قالاسىنا باسىپ كىرگەنى ايتىلادى. ول ماۆزولەيگە كىرىپ، وندا ياسساۋي تۇقىمدارىنىڭ اسىل جيھازدارىن جانە حالىقتىڭ سىيعا تارتقان باعالى بۇيىمدارىن توناپ الىپ كەتكەن. تونالعان مۇلىكتەردى التىن وردانىڭ سول كەزدەگى استاناسى سارايعا الىپ قاشادى. ءبىراق تەمىر ونىڭ اسكەرىن جولدا كۇيرەتە جەڭەدى. تونالعان مۇلىك قايتارىلادى. بۇل مۇلىكتەردى تەمىر «تۇسىندە ايان بەرگەن ءياسساۋيدىڭ ايتۋىمەن» جاڭا ماۆزولەي قۇرىلىسىنا جۇمساۋعا جانە مەدرەسە اشۋعا بولەدى. ءبىراق ءامىرشىنىڭ ءولىمى ماۆزولەيدى سالۋ جۇمىسىن ءۇزىپ كەتەدى. ال مەدرەسەنى سالۋ جۇمىسى قولعا الىنباي دا قالادى.
اڭگىمە وسىلاي اياقتالادى.
ال تاريحقا جۇگىنەتىن بولساق، توقتامىس ورتا ازياعا 1387 جىلدان باستاپ بىرنەشە دۇركىن شابۋىل جاساعان. تەمىر قولىمەن تالاي رەت ۇرىس دالاسىندا دا كەزدەستى. ءبىراق تەمىر توقتامىستى 1395 جىلى عانا ويسىراتا جەڭدى. ونىڭ سارايىن ورتەدى. بارلىق قازىنا ورتا ازياعا جونەلتىلدى.
ءبىز وسىدان توقتامىستىڭ ياسىعا تەك 1395 جىلى عانا كەلگەنىن بىلەمىز. ولاي بولسا، بۇل جىلدارى ماۆزولەي قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتقان، ءتىپتى جارىم-جارتىلاي بولسا دا، بۇل كەزدە بىتۋگە اينالعان دەي الامىز.
ماۆزولەيدى سالعان قۇرىلىسشىلار ونىڭ ۇزاق ۋاقىت تۇرۋىن دا ەسكەرگەن سياقتى. ال ەسكەرتكىشتى جوندەۋ جۇمىسىنا كەرەكتى قارجىنى ياسى قالاسىنىڭ ماڭىنداعى تۇرعىنداردان ءوندىرۋ قاجەت بولدى. بۇل ءۇشىن «يەلىك قاعاز» دەگەن ارنايى شيراتپا شەجىرە جاسالعان. «يەلىك قاعازدا» قالا ماڭىنداعى قارا توپىراقتى جەر ياسساۋي تۇقىمىنىڭ قاراماعىنا جاتادى دەلىنگەن. بۇل جەردى پايدالانعان شارۋالار جەر يەسىنە جىل سايىن ەكى جارىم باتپان بيداي، ەكى باتپان ەت تولەپ تۇرۋى كەرەك (ءبىر باتپان — ون التى پۇتقا تەڭ). ماۆزولەيگە كەلگەن كىسىلەر ورتالىق قازانعا «حاتيبا» دەپ اتالاتىن ساداقا سالادى.
جينالعان زاتتار مەن اقشالار تەك ماۆزولەيدى جوندەۋگە عانا جۇمسالۋعا ءتيىس بولعان... ماۆزولەيدى كوپ ۋاقىت بويى دۇمشە مولدالار، ءبىلىمسىز جاندار توڭىرەكتەپ، حالىقتان مولشەردەن ارتىق سالىق جينايدى. حالىقتى قاناپ، ماۆزولەيدىڭ شيراتپا شەجىرەسىندە جازىلعان «زاڭدى» بۇزادى. ولار جەرگىلىكتى حالىقتى ءدىن شىرماۋىندا ۇستاپ، «اۋليەلەر» ارۋاعىمەن قورقىتادى، قاراڭعىلىقتا ۇستايدى. حالىق مۇددەسىنە كەرەعار قايشى مۇنداي جاعدايلار كوپ ۋاقىت بويى ماۆزولەيدى زەرتتەۋگە، ونىڭ ارحيتەكتۋرالىق جەتىستىكتەرىن ناسيحاتتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. ماڭداي تەرىن توگىپ، وسىنداي ماڭگىلىك ەسكەرتكىشتى جاساعان قاراپايىم جانداردىڭ ساناسىن ۋلادى. حالىق ءوز ەڭبەگىنىڭ، ونەرىنىڭ سالتاناتىن كورە المادى. ال ۇزاق ۋاقىت بويى ەسكەرتكىش باسىندا وتىرىپ، حالىق ۇستىنەن كۇن كورگەن جاندار 500 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ماۆزولەيدى جوندەپ، ونى ساقتاۋ تۋرالى مۇلدە ويلاعان دا جوق.
ال وكتيابر ريەۆوليۋسياسى جەڭىپ، ۆ. ي. لەنيننىڭ «حالىق ەسكەرتكىشتەرىنە قامقورلىقپەن قاراۋ جونىندەگى» تىكەلەي ۇسىنىسى بويىنشا تۇركىستانداعى تاريحي ەسكەرتكىشكە ءوزىنىڭ الدەنەشە عاسىر ءومىرى ىشىندە تۇڭعىش رەت 1928 جىلى عانا جوندەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.
ماۆزولەيدىڭ ارعى تاريحى ياسى قالاسىنىڭ ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى دەدىك. XV عاسىردان باستاپ ياسى — تۇركىستان دەپ اتالا باستايدى. «تۇركىستان» دەگەن ءسوز «تۇرىكتەر مەكەنى، ەلى» دەگەن ۇعىمنان شىققان. ول كەزدە قالانى مەكەندەگەن حالىقتى «تۇركى تۇقىمداس، تۇركى تەكتەس» حالىق دەپ جۇرگەن. ءسويتىپ، كەيىنگى تاريحي شىعارمالاردا قالا تۇركىستان بولىپ اتالىپ كەتتى. بۇدان بىلاي ءبىز دە سولاي اتايمىز.
تۇركىستان قالاسىن 1723 جىلى قالماقتار باسىپ الادى. قالماقتاردىڭ قولباسشىسى سيەۆان-رابتان جيىرما جىلدان استام ۋاقىت تۇركىستاندى، تۇركىستان ماڭايىنداعى ەلدى بيلەپ-توستەدى. ءبىراق ەسكەرتكىشىنە تيگەن جوق.
نەگىزىندە تۇركىستان قالاسى 1600 جىلدان باستاپ (1583-1598 جىلدارى بيلىك قۇرعان ابدۋللا) قازاق حاندارىنىڭ بيلىگىندە بولعان. مۇنى م. ە. ماسسون جانە ۆ. ۆ. بارتولد قازاق حالقىنىڭ ەپوسىندا ايتىلاتىن ءيشيمنىڭ ومىرىمەن بايلانىستىرادى. حالىق باتىرى يشيم XVI عاسىردىڭ اياعىندا XVII عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن. ول ءوزىنىڭ ەلىن قالماق باسقىنشىلىعىنا قارسى كوتەرەدى. سوندىقتان جەرگىلىكتى زەرگەرلەردىڭ كۇشىمەن يشيمگە ارنالىپ كىشىگىرىم ماۆزولەي سالىنادى. ول ماۆزولەي ياسساۋي ماۆزولەيىنىڭ تۇستىگىندە بولعان. ءقازىر ءبىرجولا قيراپ، جەرمەن-جەكسەن بولىپ كەتكەن.
...1819 جىلدىڭ ءبىر تۇنىندە قوقان حانى ومار قالاعا باسىپ كىردى. حالىقتى توناي باستادى. ال ونىڭ ارتىنشا قالاعا كەلگەن قوقانداعى ورىس اسكەرىنىڭ گارنيزونى ماۆزولەيدى بەكىنىس ورنىنا اينالدىرادى. بۇل جايىندا م. ە. ماسسون بىلاي دەپ جازادى:
«بۇل كەزدەگى باسشىلاردىڭ ەشقايسىسى قالا ەسكەرتكىشىنە كوڭىل بولمەگەن. ماۆزولەي قالا قورعانىنىڭ ىشىندە قالدى. سونداعى قوقان گارنيزونى وفيسەرلەرىنىڭ پاتەرلەرى ەسكەرتكىشتى اينالا سالىنعاندىقتان ونى لاستاپ، ءبۇلدىرىپ تۇراتىن. ەسكەرتكىشتىڭ ىشىندەگى بىرنەشە بولمەلەر اسكەري قۇرال-جابدىقتار مەن ازىق-تۇلىكتىڭ قويماسىنا اينالدىرىلدى. ال كۇمبەزدىڭ ارقالىعىنان ەشقاشان قاراۋىل كەتكەن ەمەس. ول قيىرداعى جازىقتان جاۋدى كورسە بولدى، كۇمبەز ارقالىعىنان تۋ كوتەرۋشى ەدى. مۇنى كورگەن حالىق قورعانعا قاشىپ تىعىلاتىن. ال قىس ايلارىندا ەسكەرتكىشتىڭ الدىندا تۇرعان قاراۋىل ساربازدار دامىلسىز وت جاعاتىن. ءقازىر دە باس قاقپانىڭ جاقتاۋلارىندا، قابىرعادا ىس تابى قالعان».
بۇل كەزدە قالانى اينالا قورشاپ تۇرعان قورعاننىڭ ۇزىندىعى ءۇش كيلومەترگە جۋىق كەلەتىن. قورعاندا ءتورت قاقپا بولدى. ولاردى مۋساللا قاقپا، ەسەك قاقپا، داربازا قاقپا، نيات اتا قاقپا دەپ اتادى. ال ياسساۋي ماۆزولەيى قورعاننىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە بولاتىن.
1846 جىلى تۇركىستان داتقاسى قانات قوقاندىق قولعا بىرنەشە اي بويى كۇشتى قارسىلىق كورسەتىپ سوعىستى. قالانى ۇزاق ۋاقىت بەرمەي تۇردى. سوندا قوقان اسكەرىنىڭ باسشىسى ءازيز پارۆاناچي دەگەن قالا ماڭىنداعى توعانداردى بۇزىپ، قورعانعا قاراي بۇرۋعا ءامىر ەتتى. قورعاندى سۋ باستى. وسىلايشا، الەمگە ايگىلى تاماشا ەسكەرتكىش بىرنەشە اي بويى بەلۋاردان سۋ استىندا تۇردى.
وسى ارادا ماۆزولەيدىڭ ىرگە تاسىنىڭ سالىنۋىنا بايلانىستى حالىق اۋزىنداعى ءبىر ەستەلىكتى ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. ول بويىنشا، قۇرىلىس ورنى قازىلىپ، توپىراعى تاسىپ اكەتىلگەن. حالىق ونىڭ ورنىنا ساز، قيىرشىق قۇم اكەلىپ توككەن. الگى سازدىڭ ۇستىمەن مىڭداعان جىلقى ايداپ، ات تۇياعىمەن تاپتاتقان. ال ونىڭ ۇستىنە قىش جۇرگىزگەن. ءبىراق ماۆزولەيدىڭ ىرگەسى تاستان قالانباعانى كەيىنگى زەرتتەۋلەردەن ءمالىم بولدى.
ەسكەرتكىش 1864 جىلى تاعى دا مايدان الاڭى رەتىندە اياق استىندا قالادى. ورىس پاتشاسىنىڭ اسكەرى تۇركىستان قالاسىن قورشاپ الادى. ەرلىكپەن ۇرىسقان جەرگىلىكتى حالىق ماۆزولەيگە بارىپ بەكىنەدى. ەسكەرتكىشتىڭ توبەسىنە، كۇمبەز قالقالارىنا پانالاعان ادامدارعا ەندى زەڭبىرەك وعى باعىتتالادى. الايدا اسكەر باسشىسى ۆەريەۆكين ورتاعاسىرلىق اسىل مۇرانى اتۋعا قيمايدى. ءدال وسى كەزدە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ اراسىندا: «ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيىنە تىعىلعان جانعا وق تيمەيدى-مىس» دەگەن لاقاپ تارايدى. مۇنى ەستىگەن ورىستار 11 يۋن كۇنى زەڭبىرەكتەن ون ەكى دۇركىن وق شىعارادى... ءسويتىپ قالا بەرىلەدى.
وسىدان كەيىن دە ەسكەرتكىشكە كۇتىم بولا قويعان جوق.
بۇل جىلدارى احمەت ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيىنە قوقان اسكەرى سەكىلدى ورىستار دا قارۋ-جاراق ساقتادى. كەي بولمەلەردى ساۋدا-ساتتىق دۇكەنىنە اينالدىردى. ال ماۆزولەيدىڭ الدىنا سالىنعان رابيا سۇلتان بەگۋمنىڭ (حانىمنىڭ) قابىرىن ارتيللەريالىق ءوق-دارىنىڭ قويماسى ەتتى. سول جەتپىسىنشى جىلدارى قالا باسشىلارى احمەت ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيى ەسكىرىپ، قۇلاۋعا اينالدى دەگەن سىلتاۋمەن بۇزباقشى دا بولدى. وعان سەبەپ: توزىپ، قابىرعالارى جارىلا باستاعان ەسكەرتكىش قۇلاي قالسا، تۇبىندە تۇرعان اسكەري كازارمانى قيراتىپ كەتەدى دەپ قاۋىپتەنگەندىك ەدى. ءسويتىپ، جەرگىلىكتى ۇكىمەت ماۆزولەيدى بۇزۋعا قاۋلى شىعاردى. الايدا، مۇنىڭ ارتىنشا تاشكەنتتەن كەلگەن بۇيرىق قانا الگى قاۋلىنىڭ كۇشىن جويدى. ەسكەرتكىش باسىنا تونگەن قارا بۇلت سەيىلگەندەي بولدى.
1872 جىلى تاشكەنتتەگى ولكەلىك ۇكىمەت ماۆزولەيدى جوندەۋ جونىندە قارار قابىلدادى. ءبىراق بۇل جولى ەسكەرتكىشتىڭ ءىشى-سىرتىن تازارتۋمەن عانا تىندى. تەك 12 جىل وتكەن سوڭ، 1884 جىلى عانا سول كەزدەگى پاتشا اقشاسىمەن 15 مىڭ سوم قارجى ءبولىندى. بۇل اقشاعا ەسكەرتكىش توبەسى ازداپ جوندەلىپ، سۋ جۇرەتىن قاڭىلتىر قۇبىر ورناتىلدى. ال قابىرعاداعى اشەكەي قاپتاعىشتاردى جوندەۋگە كەلگەندە، ونى ىسكەر-زەرگەرلەر مۇلدە ءبۇلدىرىپ جىبەرەدى.
تاشكەنتتىك زەرگەر زاكير دەگەننىڭ باسشىلىعىمەن بۇرىنعى اشەكەي، بەدەرلى قاپتاعىشتار ەسكىردى دەگەن سىلتاۋمەن، سىپىرىلىپ الىندى. ونىڭ ورنىنا ەۆروپالىق قۇرىلىستارعا قولدانىلاتىن شيكى بالشىقتان جاسالعان سۇرعىلت قاپتاعىشتار جاپسىرىلدى. ىشكى اشەكەي-جازۋلاردى اكتەپ، كورسەتپەي جىبەردى. ولار ەندى ورتالىق بولمەدەگى اشەكەيلەرگە سۋىق قولىن سۇعا باستادى. جەرگىلىكتى حالىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ: «زاكيردى ولتىرەمىز»،— دەستى. ونىڭ باقىتىنا وراي بۇل كەزدە قاراجات تا تاۋسىلعان ەدى. ءسويتىپ، ورتالىق بولمەدەگى كونە اشەكەي امان قالدى.
ماسەلەن، ءقازىر، ەسكەرتكىشتىڭ كىرە بەرىس قابىرعالارىنداعى اشەكەي كونە اشەكەيگە مۇلدە ۇقسامايدى. بۇلاردىڭ ءتۇسى ءپاس، سۇرىقسىز. مىنە، سول اشەكەي-سان زاكير ۇستانىڭ «ايگىلى» قولتاڭباسى بولاتىن.
وسى كەزدە ماۆزولەيدىڭ باتىس جاق بۇرىشى وتىرا باستايدى. جەرگىلىكتى حالىق تاعى دا كومەككە كەلەدى. 1886—1887 جىلدارى بۇل بۇرىشتىڭ سىرت جاعىنان كۇيگەن قىشتان ءتورت تىرەۋ ورناتىلدى. 1895 جىلى قۇلاۋعا اينالعان رابيا سۇلتان بەگۋمنىڭ كىشى ماۆزولەيى بۇزىلىپ، قىشتارى تاراتىلىپ اكەتىلدى. ءقازىر بۇل ماۆزولەيدىڭ ءتورت بۇرىش ورنى عانا جاتىر. كىشى ماۆزولەي جايلى بىلگىسى كەلگەندەر ءقازىر تاشكەنتتىڭ مەملەكەتتىك مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇرعان «تۇركىستان البومىنا» جۇگىنەدى. البومدا بۇل ماۆزولەيدىڭ 70-جىلدارى تۇسىرىلگەن فوتوسۋرەتى بار. ال، رابيا سۇلتان بەگۋمنىڭ قابىرى احمەت ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيىنە كوشىرىلگەن. ءسوز رەتى كەلگەندە كورنەكتى ارحيتەكتورلارىمىز بەن سۋرەتشىلەرىمىزگە ايتا كەتەر ءبىر تىلەك: قازاقستان جەرىندە بۇرىن-سوڭدى بولعان، كەيبىرەۋى سوڭعى كەزدەرى جويىلىپ بارا جاتقان ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ الگىدەي البوم-شەجىرەسىن جاساۋدى قولعا السا دەر ەدىك.
ورتاعاسىرلىق ۇلى ەسكەرتكىشتى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋ 1905 جىلى جۇزەگە استى. بۇل زەرتتەۋ — ورتا جانە شىعىس ازيانىڭ زەرتتەۋ جونىندەگى ورىس كوميتەتى، ونىڭ ىشىندە پروفەسسور ۆەسەلوۆسكييدىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلدى. ولار ەسكەرتكىشتىڭ پلانىن جاسادى. شاتىر مەن كۇمبەزدەر ولشەندى. ورتالىق بولمەدەگى تاريحي ءمانى زور ەسكەرتكىشتەردىڭ قۇنىن انىقتادى. اشەكەي قاپتاعىشتاردىڭ بوياۋىن زەرتتەدى. وسى كەزدە، دالىرەك ايتقاندا 1906 جىلدىڭ 11 فيەۆرالىندە، توتەنشە جاعداي بولدى. ورتالىق بولمەدەگى، ياسساۋي قابىرىنىڭ جانىنداعى، تەمىر ۋاقتىسىنان بەرى كەلە جاتقان شىراق استىنا قوياتىن التى تۇعىردىڭ بىرەۋى جوعالىپ كەتتى. زەرتتەۋشىلەر، جەرگىلىكتى حالىق جەر-جەردەن ىزدەۋ سالدى. گازەتتەر شۋ كوتەردى.
بۇل وقيعا جايلى م. ە. ماسسون بىلاي دەيدى: «1910 جىلى شەتەلدە الگى جوعالعان تۇعىردىڭ جوعارعى بولەگىنىڭ ءىزى تابىلدى. وسى كەزدە بارىپ ماۆزولەيدەگى ارحەولوگيالىق كوميسسياعا تۇعىرلاردىڭ ءبارىن تومەنگى ەدەنگە بەكىتۋ جايلى جارلىق بەرىلدى. بۇل الگى تۇعىرلاردى ۇرلاپ الىپ كەتۋدەن ساقتاۋ ءۇشىن جاسالعان ءادىس قانا. ال جوعالعان تۇعىردى ىزدەۋ ناتيجەسى ازىرگە بەلگىسىز بولىپ كەلەدى».
سودان بەرى جوعالعان تۇعىر تابىلعان جوق.
تاريح دوڭگەلەگى اينالا بەردى. ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىس ءبىتتى. ارتىنشا جەر دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن وكتيابر ريەۆوليۋسياسى، ازامات سوعىسى كەزىندە ەسكەرتكىش جايىن ويلاۋعا مۇمكىندىك بولمادى.
1917 جىلدان باستاپ بارماعىنان ونەر تامعان حالىقتىڭ تالانتىنان تۋعان بۇل ەسكەرتكىشكە دە جارقىن تاڭ، تاڭ شاپاعى جەتتى. ماۆزولەي حالىق قازىناسىنا، ماقتانىشىنا اينالدى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسى جەڭگەننەن كەيىن ەسكەرتكىش اتاۋلىنىڭ جاناشىر قامقورشىسى بولعان «كونە ونەر يگىلىكتەرىن ساقتاۋ جونىندەگى ورتا ازيالىق كوميتەت» قۇرىلدى. بۇل كوميتەتتىڭ سول كەزدەگى ىستەگەن جۇمىستارى قىرۋار بولدى. ول — ەسكەرتكىشتى جوندەۋگە قاجەتتى قاراجات مولشەرىن انىقتادى، ماۆزولەيدى سۋرەتكە ءتۇسىردى. ءاربىر قابىرعا، تىرەۋلەردى تەحنيكالىق سىناۋدان وتكىزدى. ىشكى-تىسقى ىرگەسىن قازىپ كورىپ زەرتتەدى. وسى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە، ماۆزولەيدىڭ ءوز ومىرىندە، تۇڭعىش رەت 1928 جىلى ەڭ ۇلكەن جوندەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى.
وسى كەزدە حالىققا جۇمباق بولىپ كەلگەن ەسكەرتكىشتەگى ەكى جازۋ وقىلدى. بۇل جازۋدى العاش ورىسشاعا اۋدارعان اكادەميك م. ە. ماسسون بولدى.
وقۋشىمىزدى سول جازۋمەن تانىستىرا كەتەيىك.
ءبىرىنشى قولا قازاننىڭ جوعارعى جاقتاۋىنداعى جازۋ:
«دۇنيەدەگى ەڭ قۇدىرەتتى، ەڭ ءادىل اللا تاعالام بىلاي ايتقان: «پەندەلەرگە ءمىناجات قىلعان مەشىتتە سۋ بەرەتىن بولارسىزدار». «كىم قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي سۋى ءۇشىن ىدىس قويسا، قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي سول جانعا جۇماقتا حاۋىز ورناتار...». «مۇسىلمان شەيحىنىڭ قابىرى ءۇشىن، دۇنيەدەگى شەيحتاردىڭ باسشىسى (جەتكىزە گور ونىڭ جانىن جۇماققا) ياسىدا تۋعان احمەد شەيحتىڭ سۋى ءۇشىن: ۇلى ءامىرشى، حالىقتاردىڭ جارىلقاۋشىسى، قۇدىرەتتىڭ قالاۋىمەن پاتشا بولىپ تاعايىندالعان (پاتشالىعىن ۇزارتا گور جاراتقان يە) ءامىرشى تەمىر گۋراگان بۇل ىدىستى جاساۋعا جارلىق ەتكەن. شىلدەنىڭ 20-سى، حيجرانىڭ 801-جىلى».
قولا قازاننىڭ ەكىنشى جاقتاۋىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «بۇل ىدىستى قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، تاۆريزدەن شىققان سارۆار-اد-دين شەبەردىڭ بالاسى ابد-ال-ازيز شەبەر جاساعان».
ەكىنشى ءبىر نازار اۋدارارلىق نارسە — ۇلىقبەك گۋراگاننىڭ قىزى رابيا سۇلتان بەگۋمنىڭ قابىرىنداعى جازۋ.
«بۇل ورىن: الەمگە ايگىلى ۇلى ءامىرشى تەمىر گۋراگاننىڭ بالاسى، قۇدىرەتى كۇشتى شاحرۋح مىرزادان تاراعان: ونىڭ بالاسى (ازاپتى ولىممەن كەتكەن) قاھارى كۇشتى، ۇلى سۇلتان ۇلىقبەك گۋراگاننىڭ قىزى — (قۇداي) كۇناسىن كەشىرگەن، شاراپاتىن تيگىزگەن، جانى جاھاننامعا كەتكەن رابيا سۇلتان بەگۋمنىڭ ماڭگىلىك تىنشىعان توپىراعى. قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي ولاردىڭ قابىرلارىن اقىر زامان كۇنىنە دەيىن ساقتاپ تۇرسىن.
890 جىلدىڭ جاڭا تۋعان ءبىر ايىندا، قايعىلى حالگە دۋشار بولدىق: ءتاڭىردىڭ سۇيگەن (جاراتقان يە جار بولا گور) جانى ماڭگىلىك جۇماققا جەتكەنشە ءوزىنىڭ ۋاقىتشا تۇراتىن تۇراعىن تاستاپ كەتتى».
سان عاسىرلار بويى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ساناسىن قاراڭعىلاپ كەلگەن قۇپيا جازۋلاردىڭ سىرى وسى. بۇل جازۋلاردان كەيبىر تاريحي دەرەكتەر بولماسا، ەشقانداي عاجايىپ سىردى، «كيەلى ءسوزدى» تاپپايمىز.
ەندى ماۆزولەيدىڭ ارحيتەكتۋرالىق سيپاتىن ءسوز ەتەيىك.
جوعارىدا اتالعان تەمىر سارايىنىڭ ارحيتەكتورلارى، قۇرىلىسشى-زەرگەرلەر جاساعان جوبانى ءىس جۇزىندە ابىرويمەن ورىنداپ شىققان. ءامىرشىنىڭ قاتالدىعى، قاراپايىم حالىقتىڭ تەگىن جۇمىس كۇشى ماۆزولەيدەگى ۇلان-عايىر جۇمىستىڭ تەز بىتۋىنە تىكەلەي اسەر ەتكەن. جوبانىڭ اسا كۇردەلىلىگى مەن ارحيتەكتۋرالىق ءستيلى جاعىنان ياسساۋي ماۆزولەيىنە تەڭ كەلەتىن ورتا ازيادا ەشقانداي قۇرىلىس جوق دەگەن پىكىردى كەزىندە پروفەسسور ۆەسەلوۆسكيي مەن اكادەميك ماسسون سەكىلدى ۇلكەن زەرتتەۋشىلەر ايتقان بولاتىن.
ەسكەرتكىش كورۋشىنى بىردەن قايران قالدىرادى. ونىڭ كۇمبەزى، قىشتان ءيىپ جاساعان ارقالارى ورتاعاسىرلىق شىعىس ساۋلەت ونەرىنىڭ تاماشا ۇلگىسىن كوز الدىڭا ەلەستەتەدى. سول كەزدەگى زامانا ويىن، زەرگەرلەردىڭ مادەنيەتىن ايقىن تانىتادى. حالىق قيالىنىڭ ۇشقىرلىعىن دالەلدەيدى.
ەسكەرتكىش پارسى جەرىندە ءومىر سۇرگەن قۇرىلىسشىلار ستيلىنە سونشاما جاقىن. ساسانيدتەر ءداۋىرىنىڭ اسا باي قۇرىلىس ونەرى ءدال وسىنداي «پ» ءارپى سەكىلدى بىرنەشە ماۆزولەيلەر تۋعىزعانىن بىلەمىز.
مىسالى، ساسا-نيد پاتشالارى كتەسيفون مەن فيرۋزاباد سارايلارى وزدەرىنىڭ ورىندالۋ ونەرى جاعىنان ياسساۋي ماۆزولەيىنە ۇقساس. قازىرگى كەيبىر كىتاپحانالاردا «شىعىس ساۋلەت ونەرىنىڭ شەجىرە-البومدارى» بار. وسىلاردى قاراپ وتىرساق، قۇرىلىسشى-زەرگەرلەردىڭ اسا باي قيالىنا تاڭ-تاماشا بولامىز. الايدا، ياسساۋي ماۆزولەيى وزىندىك ەرەكشەلىگىمەن شوقتىعى بيىك ەسكەرتكىشتەردىڭ قاتارىنا جاتاتىندىعى داۋسىز. ول جالپى شىعىس ساۋلەت ونەرىنىڭ كوشىرمەسى ەمەس، دامىعان، وسكەن بايىتىلعان ءتۇرى. سوندىقتان دا بۇل ەسكەرتكىش سان زەرتتەۋشىنى ءالى كۇنگە دەيىن قىزىقتىرۋمەن كەلەدى.
«تۇركىستان ەسكەرتكىشىنىڭ مەشىت بولۋى مۇمكىن ەمەس، ونىڭ ماۆزولەي ەكەندىگىندە ءسوز جوق. ال كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونىڭ مىحرابى مەكەدەگى قاعباعا (قۇبىلاعا) قاراتىپ سالىنباعانىن اڭعارماعاندىقتان، ەسكەرتكىشتى مەشىت دەپ، قاتەلەسىپ ءجۇر. ونىڭ دالەلى رەتىندە، ماۆزولەيدىڭ ىرگە تاسىن قالاعان كەزدەن باستاپ، ەسكەرتكىش جوباسىنا ەنگىزىلگەن ەركىن، باي ءستيلدى ايتا الامىز. ەگەر، بۇل مەشىت بولاتىن بولسا ونىڭ ىشىندەگى مىحراب-قۇبىلاعا تۇپ-تۋرا قاراپ تۇرار ەدى. ال بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ماڭدايى وڭتۇستىك-شىعىستان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي اۋەلگى جوباسىنان 60° بۇرىلىپ تۇر. ءتىپتى باس كۇمبەزدىڭ سالماق تۇسەتىن ورتاسى وڭ قابىرعاعا قاراي، شامامەن 30 گرادۋسقا بۇرىس»80— دەيدى، اكادەميك م. ە. ماسسون.
شىعىس ارحيتەكتۋراسىندا «كوكتە جالعىز — ءتاڭىر، جەردە جالعىز — ءامىرشى» دەگەن يدەيا داۋىرلەپ تۇرعان كەزدە تۋعان ۇلگىلەر ەدى بۇل. ءدال وسى مازمۇن 537 جىلى كونستانتينوپولدە (ستامبۋلدا) تۇرعىزىلعان ايگىلى «اۋليە سوفيانىڭ» حرامىندا ىسكە اسقان بولاتىن. بۇل حرام شىعىس ساۋلەت ونەرىنىڭ اناسى بولىپ سانالادى. ءوزىنىڭ قۇرىلىس كولەمى جاعىنان دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن تۇڭعىش ەسكەرتكىش. وسى ايشىق، وسى مازمۇن تۇركىستانداعى ياسساۋي ماۆزولەيىندە بايىتىلا تۇسكەن.
«سوندىقتان دا، بۇل قۇرىلىستى «سوفيانىڭ ءسىڭلىسى دەپ اتاۋعا ابدەن بولادى» — دەيدى، م. ە. ماسسون.
ەسكەرتكىشتىڭ كولەمى 24X24X6سم، 25 X 25X5سم، 26X26X6سم، 27X26X6سم ءتورت بۇرىشتى كۇيگەن قىشتاردان ورىلگەن. قىشتار جاسالعان ساز بالشىق وتە ساپالى، قۇرىلىستىڭ ۇزاق ۋاقىت تۇرۋىنا كەپىل بولارلىق. شاعىن بولمەلەردى ءبولىپ تۇراتىن قابىرعالار، جۇمىرلاپ ورىلگەن تىرەۋ — جاقتاۋلار وزدەرىنە وراسان زور سالماق تۇسىرەدى. ورتالىق كۇمبەزدىڭ سالماعى الگىلەردىڭ بارلىعىنا تەڭدەي بولىنگەن. ويتكەنى قىسىم كۇشى دە، سالماق زاڭى دا قاتال ەسكەرىلگەن. ءاربىر ماتەريالدىڭ قاراما-قارسى اسەر ەتۋ قاسيەتىن ارتتىرۋ ارقىلى تىرەۋلەردى كىشىرەيتكەنمەن، ولاردىڭ بەرىكتىگىن كەمىتپەگەن. بارشا شاتىرلار ءوزىنىڭ تەپە-تەڭدىك قاسيەتىن ساقتاعان.
وسىنشاما كۇردەلى، قيىن جۇمىستاردى مۇلتىكسىز اتقارعان قۇرىلىسشىلاردىڭ ماۆزولەيدىڭ ىرگە تاسىنا كوڭىل بولمەۋى تاڭقالارلىق نارسە. ويتكەنى تەمىر زامانىندا قۇرىلىستارعا اك پەن كۇلدىڭ قوسپاسىنا ءىرى تاستاردى ارالاستىرىپ يلەۋ ارقىلى ىرگە تاس قۇيعان. بۇل ءادىس سامارقانداعى، بۇقارداعى قۇرىلىستاردا قولدانىلعان. ال، ياسساۋي ماۆزولەيىنىڭ ىرگەسىن قازىپ كورگەندە، الگى ايتىلعانداي، وعان ىرگە تاس قالانباعانى ءمالىم بولدى. ونىڭ قابىرعالارىنىڭ استى بۇرىنعى جەر دەڭگەيىمەن ەسەپتەگەندە 25—30سم قازىلعان دا، وعان قىش قالانعان. ال مينارەت پەن باس قاقپانىڭ استىنا قيىرشىق تاستار توككەن. جوعارىدا ايتىلعانداي ەل اۋزىنداعى اڭىزعا سەنەر بولساق، وسى توگىلگەن قيىرشىق تاستار مەن سازدى ات تۇياعىمەن تاپتاتقان. مۇنىڭ ءبارى دە تاماشا ەسكەرتكىشتىڭ ەرتە ءبۇلىنىپ، بىرتە-بىرتە جەرگە شوگە بەرۋىنە سەبەپشى بولىپ كەلەدى. تۇركىستان ەسكەرتكىشىنىڭ ىرگە تاسىنىڭ جوقتىعى قازىرگى تاريحشىلاردى قاتتى قوبالجىتىپ ءجۇر. ويتكەنى، ەسكەرتكىش جىلدان-جىلعا شوگىپ، ونىڭ جەر بەتىندەگى العاشقى دەڭگەيى ءقازىر جارىم مەتردەي تەرەڭدىكتە قالعان. بۇلاي شوگە بەرەتىن بولسا، الىپ قۇرىلىستىڭ بىرتە-بىرتە ءبۇلىنىپ، توزۋى كادىك.
ەندىگى اڭگىمەمىز ماۆزولەيدىڭ قازىرگى بەينەسى مەن ونىڭ جالپى سيپاتىنا ارنالادى.
تۇركىستان ماۆزولەيى ورتا ازياداعى باسقا ارحيتەكتۋرالىق قۇرىلىستارعا قاراعاندا ەڭ دۇرىس ساقتالعانى بولىپ ەسەپتەلەدى. ەسكەرتكىش تاماشا توپوگرافيالىق جاعدايعا ورنالاسقان. تۇرعان جەرى بيىك ءۇستىرت. كۇللى قالانىڭ بەينەسى، سۇلۋلىعى وسى ەسكەرتكىشپەن ۇندەسىپ كورىنەدى. الايدا كونە قورعاننىڭ جاتاعان دۋالدارى وسى ءبىر الىپ ەسكەرتكىشتىڭ تەپە-تەڭ ءانسامبلىن تۇتاس كورسەتە قويمايدى. ماۆزولەي قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى كەي جەردە ، كەي جەردە بولىپ كەلەدى. V عاسىردان استام ءومىر سۇرگەن بۇل الىپ قۇرىلىستى 1928 جىلى جارىپ قاراعان كەزدە ءبىرتالاي قىزىق جايتتەر اشىلدى.
مىسالى، ماۆزولەيدىڭ ءۇش جاعىنان ءيىپ تۇرعىزىلعان ۇلكەن تۇعىر بارلىعى انىقتالدى. بۇل تۇعىر تەمىر مەن قىشتان تۇرادى. ال قابىرعالاردىڭ تومەنگى جاعى سارى قيىرشىق پەن تاس بوپ قاتقان تىك بۇرىشتى پليتكالارمەن قاپتالعان. كەرەگەلەرگە، كۇمبەزدەرگە، ارقالىقتارعا سەگىز ساۋلەلى جۇلدىزشا اشەكەي قاپتاعىشتار كيگىزىلگەن. بۇل قاپتاعىشتار قوڭىر، كوگىلدىر، جاسىل، اق ءتۇستى بولىپ كەلەدى. اشەكەيلەر جوعارىلاعان سايىن ايشىقتار دا ۇلكەيە بەرەدى. ولاردىڭ ءتۇسى سان قۇبىلىپ، بىر-بىرىنە ءسان بەرىپ تۇرادى.
كۇمبەزدىڭ ىشكى بەتى گەومەتريالىق سىزىقتارعا ۇقساس اراب جازۋىنا تولى. ول جازۋلار: «مۋحاممەد»، «پاتشالىق قۇداي قولىندا»، «ءامىرشى دە، تورەشى دە قۇداي» جانە باسقا دا وسى سەكىلدى ۇعىمدار بەرەدى. قۇرىلىستىڭ ارت جاعىندا بۇرىن بەس ەسىك بولعان. بۇل ەسىكتەردەن — قابىرعا اقسۇيەكتەر كىرىپ ءمىناجات ەتەتىن. ءقازىر بۇل ەسىكتەر جابىق. ورنىن كۇيگەن قىشپەن ءورىپ، قابىرعامەن تەڭەستىرىپ جىبەرگەن.
قازىرگى كەزدە ەسكەرتكىشتىڭ ەرەكشە نازار اۋدارارلىق جانە باعالى جەرى — ارتقى كۇمبەزدىڭ ورىندالۋى مەن اشەكەيى. سونىمەن قاتار كىرە بەرىس قاقپانىڭ بىردەن كوزگە تۇسەتىن ۇلكەندىگى مەن قورجىندانا كەلگەن تەپە-تەڭدىگى كورۋشىگە قاتتى اسەر ەتەدى. ءدال وسىنداي كىرە بەرىس قاقپا 1380 جىلدان باستالىپ سالىنعان شاحريسيابزدەگى تەمىردىڭ اق سارايىندا دا بار. بۇل قۇرىلىستىڭ سيليندر ءتارىزدى قالپاقتارى مەن يمەك قىلىشتاي قىرلارى تۇركىستان ماۆزولەيىنە وتە ۇقساس. اق سارايدىڭ تاماشا «دەكوراسياسىنىڭ» قالدىقتارى مەن احمەت ياسساۋي ماۆزولەيىنىڭ كۇمبەزدى قالپاقتارى ءبىرىن-بىرى ويشا تولىقتىرىپ، ارحيتەكتورلاردىڭ قيالىن ۇشتاي تۇسكەندەي.
تۇركىستان ەسكەرتكىشىنىڭ العاشقى تۇرقى قانداي بولعانىن كوزگە ەلەستەتۋ ءۇشىن، قازىرگى ارقالاردا ورىلگەن قىش تىستەردىڭ ورنىندا بۇرىن ءتۇزۋ ارقالىقتار بولعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. بۇل قىش تىستەر ابدۋللا حاننىڭ تۇسىندا ورناتىلعان. ەجەلگى قۇرىلىس پەن XVI عاسىرداعى جاڭا قۇرىلىستىڭ شەكاراسى ءالى انىقتالعان جوق. سوڭعى قۇرىلىستا پايدالانىلعان ساتىلاردى ۇستاتقان شەگەلەر ءالى كۇنگە دەيىن قاعۋلى كۇيىندە تۇر. ال ۇلكەن ارقالىقتىڭ (كۇمبەزدىڭ كەرەگەسى) ءدال استىندا كىشكەنتاي مىس شار بەكىتىلگەن. حالىق اڭىزىندا، بۇل شاردىڭ ىشىندە ابدۋللا حاننىڭ التىنى ساقتالعان دەسەدى. ول التىن كۇندەردىڭ-كۇنىندە ارقالىقتى قايتا جوندەۋگە ارنالعان كورىنەدى. كەزىندە ول شاردى الۋعا تالپىنعاندار دا بولعان. ءبىراق ولاردىڭ ءبارى ارقالىققا جەتە الماي قۇلاپ تۇسكەن دەسەدى. ال بۇل شار جايلى م. ە. ماسسون دا، ن. ي. ۆەسەلوۆسكيي دە ەشقانداي جاڭا پىكىر ايتقان جوق.
كەلۋشىلەر تەك ورتالىق باس قاقپادان عانا جىبەرىلەدى. باس قاقپانىڭ ءوزى ەكى ءبولىنىپ اشىلاتىن قوس ەسىكتەن تۇرادى. ەسىككە سۇيەكتەن ورنەك سالىنعان. تۇتقالارى كۇمىستەن جاسالعان. جاقتاۋلى ەسىكتىڭ بىر-بىرىمەن تىستەسەر جەرىندە قولادان قۇيىلعان ءۇش ارىستاننىڭ باسى قاراپ تۇرادى. ورتاڭعى جاقتاۋدا ەسىكتى جاساعان شەبەر يەز-ەد-ديننىڭ اتى جازىلعان. وسى ەسىكتەردى جاپقان كەزدە سۇعىپ قوياتىن ىلگەك تەمىرگە كىشكەنتاي ەتىپ ەكى ارىستاننىڭ، ءبىر توپ وتىرعان قۇستاردىڭ، ەكى شىبىننىڭ جانە باسقا دا جاندىكتەردىڭ مۇسىندەرى ورناتىلعان. بۇل ىلگەك تەمىر ەرتەدەگى زەرگەرلەردىڭ ونەرىن تانىتاتىن ناعىز قۇندى دۇنيە بولماق.
ماۆزولەي تابالدىرىعىنان اتتاعان جان بىردەن ەڭ ۇلكەن، جالپى اۋدانى 18،5 شارشى مەتر كەلەتىن ورتالىق بولمەگە تاپ بولادى. بولمەنىڭ تورىنەن ءبىر ۇلكەن ەسىك، ەكى كىشكەنە ەسىك جاسالعان. بۇل ەسىكتەر «قازاندىق» دەپ اتالاتىن كەلەسى بولمەگە اپارادى. بولمە ورتاسىندا ۇلكەن قولا قازان بولعان. قازاننىڭ بيىكتىگى كىسى بويىنداي. ال ماڭىندا باستارىنا شۇبەرەك، جىلقىنىڭ قىلىن بايلاعان ون نايزا سۇيەۋلى تۇر.
بۇل قازاندى تۇركىستان قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندە، جەردەگى قارناق سەلوسىندا قۇيعان دەسەدى. قازىرگى قارناقتا تەمىر بالقىتقان ءوندىرىستىڭ قيراعان قالدىعى بار. «قازاندىق» بولمەسىنىڭ سول جاعىندا، كەلگەندەرگە اس بەرەتىن «حاليم» اتتى مەكەن-جاي سالىنعان. كەيىنگى كەزدە اس بەرۋ جويىلعان. ءبىراق بولمەنىڭ اتى ءالى سول كۇيىندە «حاليم» دەپ اتالادى. ءدال وسىعان قاراما-قارسى بەتتە ەكىنشى بولمە بار. تاپ وسى بولمەدە وتە تەرەڭ قازىلعان قۇدىق ساقتالعان كورىنەدى. «بۇل قۇدىقتى كوشپەلىلەر شاپقىنىنان قورعانىپ، قۇرىلىسقا تىعىلعان قالا حالقى قازعان. ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا، قۇدىق XVIII عاسىردىڭ اياعىندا XIX عاسىردىڭ باسىندا قازىلعان سەكىلدى» — دەيدى م. ە. ماسسون.
ءدال وسى بولمەلەرگە قاتار، جاپسارلاسا سالىنعان قوسىمشا تاعى دا ەكى بولمە بار. سول جاقتاعىسى «كىتاپحانا»، ال وڭ جاقتاعىسى «كىشى اق ساراي» دەپ اتالادى. راسىندا جەرگىلىكتى حالىق سول جاقتاعى بولمەدە ءبىر زاماندا اسا ۇلكەن كىتاپحانا بولعانىن اڭىز عىپ ايتىپ وتىرادى. ءقازىر بۇل بولمە قاڭىراپ بوس قالعان. ال، «كىشى اق سارايعا» بىرنەشە كىسىنىڭ قابىرى قويىلعان. قابىردىڭ بىرىنە ءابىلقايىردىڭ نەمەرەسى قۇلمۇحاممەد سۇلتان جەرلەنگەن. ەكىنشى ءبىر قابىردىڭ ۇستىندەگى تاستا تاراق، اينا، قايشى سەكىلدى ايەل مۇلىكتەرىنىڭ سۋرەتتەرى سالىنعان.
ماۆزولەي تۇكپىرىندە بۇدان باسقا دا «ۇلكەن اق ساراي» دەپ اتالاتىن ەكى بولمە بار. بۇلاردىڭ اتقاراتىن مىندەتى ءالى انىقتالعان جوق. ايتسە دە، ارحيتەكتۋرالىق اسەمدىگى مەن كەڭدىگىنە قاراپ بۇلاردى مەدرەسە ءۇشىن نەمەسە باسقا ءبىر ءقادىرلى داستۇرلەرگە پايدالانۋ ءۇشىن ىڭعايلاپ سالعان شىعار دەپ جورامالداۋعا بولادى. قىش قاپتاعىشتار باسقا بولمەدەگىلەرگە قاراعاندا وسىندا ارىرەك، ادەمىرەك بولىپ كورىنەدى. ويتكەنى، بۇل بولمەلەردە تەرەزە جوق. جارىق قوي مايىمەن جاناتىن ۇلكەن شىراق شامداردان ءتۇسىپ تۇرادى. مۇنداعى شىراق قوياتىن تۇعىرلاردىڭ ءوزى دە وتە ىستانىپ، ماي ءسىڭىپ كەتكەن.
ءبىزدىڭ بۇل اڭگىمەلەگەنىمىز ماۆزولەيدىڭ ءبىرىنشى قاباتى، سونىڭ ارحيتەكتۋرالىق سىر-سيپاتى. ال ەكىنشى قابات كۇمبەزگە جالعاس. ءبىراق ءبىرىنشى قاباتتان وزگەشەلىگى شامالى عانا. ەكىنشى قاباتتا بولمەلەر از. مۇندا ەشقانداي تاريحي قۇندى ەسكەرتكىشتەر ساقتالماعان. ماۆزولەيدى ارالاعىسى كەلگەن كىسى كوبىنە ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلە المايدى. ويتكەنى تاس باسقىشتار توزىپ، ەدەندەرى قاقىراپ كەتكەن. سوعان بايلانىستى جوعارىداعى ءتۇرلى جازۋلار دا كوپ ۋاقىتقا دەيىن وقىلماي كەلەدى.
ءبىر كەرەمەتى ورتالىق بولمە، «قازاندىق» تاعى باسقالار كۇننىڭ قاي مەزگىلىندە بولسا دا جارىق بولىپ تۇرادى. كۇمبەزدىڭ، قاقپاقتىڭ استىن قۋالاي سالىنعان شاعىن تەرەزەلەردەن ساۋلە تۇسەدى. بۇل ساۋلەلەر كۇمبەزدىڭ كوگىلدىر قابىرعالارىنا شاعىلىسىپ ءبىر ءتۇرلى قۇبىلىپ، قۇلپىرىپ كەتەدى. سوندىقتان دا العاش كەلىپ كىرگەن كىسىنىڭ كوزىنە ماۆزولەي ءىشى عاجاپ كورىنىپ، الگى قۇبىلىپ تۇراتىن ساۋلەلەر كوڭىلگە وشپەستەي اسەر قالدىرادى.
ورتالىق بولمەدە، احمەت ءياسساۋيدىڭ قابىرىنىڭ باس جاعىندا اعاش قوبديشالار ورناتىلعان. بۇل قوبديشالاردا قۇراننىڭ قولمەن جازىلعان كوشىرمەسى، بىرنەشە ءدىني كىتاپتار، شەجىرەلەر ساقتاۋلى جاتىر. وسىنىڭ كۇللىسى ورتاعاسىرلىق كىتاپ كوشىرۋ ونەرىنىڭ ورتا ازيادا قانشالىقتى دامىعانىن كورسەتەدى. ال ياسساۋي قابىرى كوگىلدىر مرامور تاسپەن قاپتالعان. ونىڭ ءۇستى ورنەگى بار شاشاقتى شالىمەن بۇركەۋلى جاتىر. بۇل شالىلەردىڭ ءبىرازىنىڭ جاتقانىنا ەكى عاسىردان استام ۋاقىت بولعان، قول تيسە ۇگىلىپ تۇسەرلىكتەي. قابىر ۇستىندەگى مرامور تاستا ەشقانداي جازۋ بايقالمايدى. ورتالىق بولمەنىڭ ەدەنىنە ماتا توسەپ تاستاعان. تورگى بۇرىشقا ەكى ۇزىن، ءۇش قىسقا قولا تۇعىرلار قويىلعان. تۇعىرلاردىڭ جاسالۋى جانە ولاردىڭ نازىك ورنەكتەرى قازىرگى مۋزەيلەردەگى ورتاعاسىرلىق زەرگەر ونەرىنىڭ قاي تۇرىنەن بولسا دا اسىپ تۇسەدى. سوندىقتان دا ول زەرتتەۋشىلەردى قاتتى قىزىقتىرادى.
ءقازىر ماۆزولەي ىشىندەگى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعى مەملەكەت مەنشىگىنە اينالدى. ۇكىمەت تاراپىنان ونى ساقتاپ جانە قورعاۋ ءۇشىن ارنايى شارالار بەلگىلەنگەن. ءبىر زاماندا ءدىننىڭ، ەسكىلىكتىڭ شىرماۋىندا قالىپ، تار-قاپاستا جاتقان حالىق مۇراسى، ونەر سالتاناتى ءقازىر ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الدى. ءسويتىپ، ول زەرتتەۋشىلەرگە سارقىلماس باي ماتەريالدار بەردى. حالىقتىڭ ونى تاماشالاپ كورىپ، ەستەتيكالىق ءلاززات الاتىن، سۇيسىنەتىن تاريحي ورنىنا اينالدى.
وسىنداي وراسان زور ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىش عاسىرلار بويى قازاق حالقىنىڭ ونەرگە، قۇرىلىسقا دەگەن تالعامىنا ءنار بەردى. قيالىن قوزعادى. تالاي اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ وزەگى بولدى. ءبىز تۇركىستان قالاسىن ارالاعاندا قالا حالقىنىڭ كونە ەسكەرتكىشتەردى سۇيە، قاستەرلەي بىلەتىندىگىن ايقىن اڭعارامىز. ولار ماۆزولەيدىڭ ءار قىشىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، باعالايدى. زەرگەرلەردىڭ تاماشا ەڭبەگى، حالىقتىڭ بىرلىگى اتادان بالاعا جىر بولىپ ايتىلىپ وتىرادى.
مىسالى، ءبىز ماۆزولەي تاريحىمەن تانىسا وتىرىپ، ءبىر كەزدەگى كوشپەلى قازاقتاردىڭ جارتىلاي وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا قالاي بەيىمدەلە باستاعانىن بىلەمىز. ولاردىڭ قالا سالۋ تاريحىنا قىزىعامىز. سەبەبى تۇركىستان ماۆزولەيىنىڭ تاريحى — تۇركىستان، ساۋران، وتىرار، سايرام قالالارىنىڭ تۋۋى، داۋىرلەۋ كەزەڭىنە تىعىز بايلانىستى. ەگەر ونىڭ سالىنۋى تۋرالى ويلاساق، سول كەزدەگى قىش ورتەيتىن قۇرىلىستارى دامىعان سايرام قالاسىن ايتپاي كەتە المايمىز. ونىڭ ۇستىنە تۇركىستان قالاسى مەن وتىرار قالاسىنىڭ XIII-XVI عاسىرلارداعى ءومىرى تىعىز بايلانىستا وتكەن. ساۋدا-ساتتىق ەكەۋىندە دە بىردەي دامىعان. سايرام قالاسىن احمەت ءياسساۋيدىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى ەكەنىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، مادەني، ءارى ساۋدا-ساتتىق ورتالىعى بولۋىنىڭ ءوزى دە تۇركىستانعا تىكەلەي بايلانىستى. سونىمەن قاتار ولاردىڭ بىر-بىرىمەن قويان-قولتىق ءومىر سۇرگەن تاريحي ورىندار ەكەنىن بىلەمىز.
جوعارىداعى اتى اتالعان قالالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى، ەڭ جەدەل دامىعانى وسى تۇركىستان قالاسى. تۇركىستان (بۇرىنعى اتتارى شابعار، ياسى دەدىك) ءوزىنىڭ قالالىق سيپاتىنا تەمىر داۋىرىندە عانا كەلىپ قالىپتاستى. ال، بۇل كەزدە ساۋران مۇلدەم ءولى قالاعا اينالعان بولاتىن. وتىرار، سايرام قالالارى ءوزىنىڭ باسىنان داۋىرلەۋ كەزەڭىن وتكىزىپ، سانسىز شاپقىنشىلىقتان كۇيرەپ، كۇيزەلگەن ەدى. الدەنەشە عاسىرعا سوزىلعان سوعىس، تۇتقيىل تيگەن سوققى، قالا تۇرعىندارىن ابدەن مازالاپ، وتىراردى قاتتى توزدىرعان بولاتىن. ول ءوزىنىڭ ون عاسىرعا جۋىق عۇمىرىن، بارشا باق-داۋلەتىن بىرتە-بىرتە تۇركىستان قالاسىنا بەرە باستاعانداي بولادى.
تۇركىستان قالاسى كوپ ۇزاماي-اق كوشپەلى قىپشاقتاردىڭ (قازاقتاردىڭ) مادەني جانە اكىمشىلىك ورنىنا اينالادى. وسى كەزدە تۇركىستان جەرىندە ەگىنشىلىك كاسىبى دە جاقسى داميدى. مىسالعا، «1906 جىلى توپوگراف كيرحگوف قاراتاۋدا، ياعني تۇركىستان قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندە جاتقان بەسارىق وزەنىنەن شىعىپ جاتقان ەسكى ارىقتاردى زەرتتەدى. سول ارىقتاردىڭ ارناسىنان جەر جىرتۋعا ارنالعان جانە نايزا ۇشىنا بايلايتىن تاس قۇرالدار تاپتى. ودان ءارى، اقۇيىك وزەنىنىڭ جوعارعى ارناسىنان بىرنەشە تاس قۇرالدار جانە تاسقا سالىنعان حايۋاناتتار سۋرەتى تابىلدى» — دەيدى، زەرتتەۋشى ە. ي. اگەيەۆا.
بۇل جونىندە ۆ. ۆ. بارتولد ءوزىنىڭ «تۇركىستان جەرىنىڭ ەگىنشىلىك مادەنيەتى» دەگەن ەڭبەگىندە وسى ولكەنى مەكەندەگەن حالىقتىڭ ەگىنشىلىك كاسىبىن تەرەڭ تالداپ جازعان بولاتىن. عاسىرلار بويى مادەنيەتى قالىپتاسقان قىپشاقتاردىڭ ەگىنشىلىك ءىسى دە دۇرىس
دامىعان ەدى. سوندىقتان دا قىرداعى كوشپەلىلەر مال باعۋدى قانشالىقتى كونە كاسىپ دەپ قاراسا، سىر بويىن جايلاعان ەگىنشىلەر دە ديقانشىلىق كاسىبىن سونشالىقتى كونە كاسىپ دەپ تۇسىنگەن.
جاڭادان قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان تاراز، مانكەنت، يانكيگەنت، سۇتكەنت، اققالا (ءقازىر ءولى قالا) سەكىلدى جاس قالالار تۇركىستان اكىمشىلىگىنە قارادى. شىعىستان دا، باتىستان دا ۇزدىكسىز كەلىپ جاتاتىن ساۋدا كەرۋەنىنىڭ ءتۇسىپ، اتتاناتىن دىڭگەگى بولدى. ورتا عاسىرداعى قازاق حاندارىنىڭ قۇرىلتاي جيىنى، داۋگەرلەر ءسوزى، رۋ ءماسليحاتى ەتەتىن جەرى دە وسى تۇركىستان قالاسى بولدى. وسى تۇرعىدان العاندا تۇركىستان — وتىراردان كەيىنگى قازاق مادەنيەتىنىڭ بىردەن ءبىر ورتالىعى، تىزگىن ۇستارى، سان عاسىرلىق حالىق ءومىرىنىڭ ايناسى — شەجىرەسى ىسپەتتى.
قۇم جۇتقان قازىنا
1218 جىلدىڭ ءساۋىر ايى ەدى.
وتىرار شاھارىنىڭ داتقاسى قادىر جوعارىدان، مۋحاممەد حورەزمشاحتان كەلگەن جارلىقتى ورىنداۋعا كىرىستى. ول جارلىقتا شىڭعىسحان جىبەرگەن جانسىز ساۋداگەرلەردىڭ باسىن الىپ، بەس ءجۇز تۇيەمەن كەلگەن قۇيما التىن، كۇمىس جامبى، جىبەك جيھازداردى دەرەۋ بۇقارعا جونەلتۋىن بۇيىرعان بولاتىن. سونىمەن قادىر جارلىقتى ورىندادى. ساۋداگەرلەردىڭ باسىن الىپ، قىرۋار مۇلىكتىڭ مۇرتىن بۇزباي، امىرشىگە جونەلتىپ جىبەرگەن. بۇل تاريحي شىندىق. الەمگە ايگىلى وتىرار قىرعىنىنىڭ باستالۋىنا سەبەپكەر بولعان وسى وقيعانى جازباعان تاريحشى جوق. ەندى، سول بەس ءجۇز تۇيەلىك التىن، كۇمىس، جيھاز مۋحاممەدتىڭ قولىنا جەتتى مە... مىنە، بۇل جايىندا تاريح مۇلدە بەيحابار. ءبىز ەندىگى جەردە عاسىرلار بويى شەشىلمەي كەلگەن وسى قۇپياعا بايلانىستى اڭگىمە شەرتپەكپىز.
1. شيراتپا شەجىرەدەن
(ادەبي جاعىنان وڭدەلىپ، كوركەمدەلدى)
كەرۋەن وتىراردان شىققاندا اۋا رايى اشىق بولاتىن. كۇن تاس توبەگە شاقىرايىپ شىعىپ الىپ، جەردىڭ بەتىن اپتاپ تۇر. جۋسان بىتكەن بۋسانىپ، بالقىپ جەرگە جابىسىپ العان. تۇيە تابانىمەن بىلق-بىلق ەتىپ تاپتالىپ، قايتادان بوي جازىپ تۇرىپ جاتىر. ءار قىرقادان كەلىپ بىر-بىرىنە قوسىلعان قۇستاردىڭ ءتاتتى ءۇنى كەلەدى.
بيىل كوكتەم ەرتە شىققان. ونسىز دا قارى از قىس، ءساۋىر ايى قىلت ەتىپ ءبىر كورىنگەننەن-اق ەتەك-جەڭىن جيناي الماي، تايىپ تۇرعان-دى. سودان، بۇل ولكەگە قاربالاس قيمىل كەلگەن. ديقاندار ەرتەمەن تۇردى. سىر بويىن جاعالاپ، ەسكى ارىقتاردى قايتا جوندەي باستادى. وتىرار شاھارىنا دا باتىس پەن شىعىستان «جىبەك جولىنىڭ» كەرۋەندەرى جىل قۇسىنداي ۇباق-شۇباق سوزىلىپ كەلىپ، كىرىپ جاتىر.
مال ايداعان، اساۋ ۇستاعان جىگىتتەر قىر-قىردان قىلت ەتە قالادى. توبە قۇيقانى شىمىرلاتىپ، تىراۋلاپ، تىزبەكتەلىپ تىرنالار قايتتى. وسىناۋ قۇم شاعىل قىرقالارعا قونىپ، ماڭايىنا قاراپ تالتاڭداي باسىپ جۇرگەنى. قاراپ تۇرساڭ، ءبىر ءلاززاتقا شوماسىڭ.
باس تۇيەدە كەلە جاتقان كەرۋەنباسى ماحمۋد... كۇن قىزۋىنان ماۋجىراپ، قالعىپ-مۇلگىپ كەلەدى. ءار مەزگىل سەلت ەتىپ، كوزىن اشىپ الادى. ماڭايىندا بەيبىت، ادەمى كورىنىس. ول تاعى دا قالعىدى. قوڭىراۋلارى سىلدىراپ، ماڭ-ماڭ باسقان نار تۇيەلەر تاناۋلارىن شۋ-شۋ ەتكىزىپ، باستارىن شايقاپ قويادى. بىرنەشە كۇن جول ءجۇرىپ، سىڭىرلەرى سوزىلعان جانۋارلار وتىرارعا جەتتى دە، تاعى دا جولعا شىقتى. بۇل جولى تاستى جەر، قىرات-قىرقانى ەمەس، قۇم جوتالاردى باسىپ بۇقارعا بەتتەپ كەلەدى. تابانعا قۇم جۇمساق تيسە دە، ءجۇرىس سامارقاۋ.
كەرۋەنباسى ماحمۋد مىنگەن قارا نار مازاسىز. عۇمىرىندا كەرۋەن باستاپ ۇيرەنگەن جانۋار جەر جايىن، جول جايىن كىسىدەن كەم بىلمەيدى. كۇن رايىن الدىن الا سەزەتىن قاسيەتى بار-دى. سودان با، الدە شارشادى ما، ءجۇرىسى ماردىمسىز، ەكى جاعىنا جالتاق-جالتاق قاراي بەرەدى. ءار كەزدە اۋىر باسىن شۇلعىپ-شۇلعىپ ماڭق ەتەدى. جانۋاردىڭ مىنا مىنەزى كەرۋەنباسى ماحمۋدقا بەيمالىم قالدى. ويتكەنى ءوزى تالاي رەت كەرۋەن باستاپ، تۇيە تارتىپ جۇرسە دە، تاپ مىناداي جول جۇرۋگە كانىگى ناردى كورىپ، مىنبەگەن بولاتىن-دى.
كەشەگى وقيعا ەسىنە ءتۇستى.
... كەشە، كۇن اۋاردا وعان جاۋشى كەلىپ: وتىراردىڭ داتقاسى قادىرعا جەت دەگەن-دى. ول كۇمبەز-سارايعا كەلىپ كىرگەندە قادىر داتقا كۇتىپ وتىر ەدى. ءتۇسى سۇپ-سۇر. اسا ءبىر جايسىز حابارعا قانىق بولعانداي. ۇيقى كورمەگەن كوزى قىزارىپ، دومبىعىپ كەتكەن. سالەمىن ءۇنسىز، تۇتىگىپ تۇرىپ قابىل الدى.
— ساعان جارلىعىم بار، ماحمۋد، ەڭسەڭدى كوتەر... جاقسىلاپ ۇعىپ العايسىڭ!
— امىرىڭىزگە قۇلدىق، تاقسىر، — دەدى، ماحمۋد يىلە ءتۇسىپ.
— بەس ءجۇز تۇيەلىك كەرۋەندى بۇقارعا جەتكىزەسىڭ. كەرۋەندەگى التىن، كۇمىس، جىبەك جيھازداردى ارىڭا سەنىپ تاپسىرامىن. الا جىبىنە تيمەي، ەشكىمگە قول سۇقتىرماي حورەزمشاح مۋحاممەدكە تابىس ەتەسىڭ. ال مىناۋ كەپىلدىك قاعازدى قوينىڭا تىگىپ العايسىڭ — دەدى، قادىر.
— قول قوسىپ بەرەسىڭ بە، تاقسىر؟ قيىن، قاتەرلى جول. قىزىلقۇم وسى كۇنى ۇرى-قارىعا تولىپ كەتىپتى... زامان دا قاعىنىپ تۇر ەمەس پە؟
— بەرە المايمىن. كوپ كوزگە سەنىم از. تاۋەكەل دەپ كىرەكەشتەرمەن-اق كەتە بار. ءوزىڭنىڭ دە ون كىسىلىك كۇشىڭ، سان ادامدىق ايلاڭ بار ەمەس پە؟..
— قاشان جۇرۋگە بۇيىراسىز؟
— ەرتەڭ، تاڭ بوزىنان... بۇيدا تارتىڭدار.
— اۋا رايىن كۇتپەيمىز بە، تاقسىر-اۋ؟!
— مۇرسات جوق، قايتكەن كۇندە تەز جەتكىزۋ كەرەك. اۋا رايى سىر بەرە قويماس. كوكتەمنىڭ كۇنى عوي، قۇمنىڭ تىنشۋ كەزى. قاۋپايلاماي اتتانىپ كەتىڭدەر، اللا جولىڭدى وڭعارسىن! — دەپ، قادىر داتقا ماحمۋدقا باتاسىن بەردى.
كەرۋەنباسى قايتىپ سوزگە كەلمەي، بويىنا بىتكەن توڭ مىنەزدىلىكپەن تەز بۇرىلىپ كەتكەن-دى...
ماحمۋد قايتسە دە بۇل قوجاسىنىڭ، قىپشاق جۇرتىنا قارا شاڭىراق بولعان ەلدىڭ قولباسشىسىنىڭ جارلىعىن ەكى ەتپەك ەمەس. ءوزىن قۇربان ەتۋگە بارسا دا، قادىر داتقانىڭ جارلىعىن ورىنداۋ جولىندا كوز جۇمادى. بۇل ونىڭ بويىنا سىڭگەن قاسيەت، قاشاننان ءوز قۇلاعىنا قۇيىپ العان ءتالىمى. وعان قوسا ەر قايراتى، جىگىت جىگەرى بار.
ەرتەمەن، تاڭ بوزى بىلىنگەندە كەرۋەنباسى ماحمۋد توسەگىنەن تۇرىپ كيىندى دە، ءۇيدىڭ توبەسىنە شىقتى... ساراي اۋلاسىنداعى بەس ءجۇز نارعا جۇك تيەلىپ جاتىر. كىلەڭ، بالۋان بىلەكتى قۇلدار اياقتارىنىڭ ۇشىمەن باسىپ قولدارى-قولدارىنا جۇقپاي قيمىلداپ ءجۇر. لىپ-لىپ ەتكىزىپ جۇك كوتەرەدى. نار ءبۇيىرىن ىڭق-ىڭق ەتكىزىپ، تەڭ ارتادى. ماڭق ەتكىزىپ بۇيدالاپ تارتىپ، تۇرعىزىپ، بىلاي شىعارىپ قويىپ جاتىر.
ەندى كوگىلدىر اسپانعا قارادى. اپ-اشىق، ءموپ-مولدىر زاڭعار اسپاندا كوزگە ىلىنەر بۇلت جوق. بەتكە شىعىستان سوققان جەل ءتيدى. دەنەسى تۇرشىگىپ، توڭعانداي بولدى. الدەنەگە سەزىكتەنىپ، ىشىنەن تىنعانداي. سىر بىلدىرمەي، شىعىسقا، سول ءبىر سالقىن جەل سوققان جاققا ۇزاق قارادى. كىدىرۋگە بولمايدى... جارلىق سولاي... بۇلار تىزبەكتەلە شاھاردان شىققاندا، قىرقا-قىرقالار بۇلدىراپ كورىنە باستادى. سالدەن سوڭ كۇن شىعىپ، شاپاعىن توگەدى. كەرۋەندى باستاعان ماحمۋد تۇستىككە، قىزىلقۇمدى بەتكە الا جىلدامداتا ءجۇردى... كۇن شىعىپ، جەر كوكتى قىزدىرا باستاعاندا، ول ماناعى تاڭ بوزىنداعى كىربىڭ ويدى ۇمىتىپ تا كەتتى.
ۇباپ-شۇباعان كەرۋەن ياكسارتىعا كەلىپ تە جەتتى. بۇلقىنىپ اعىپ جاتقان جويقىن وزەن جول بەرمەگەندىكتەن، بۇلار الپاۋىت وتكەلىنەن، جايپۋات — سۋى تايىز جەردەن ءوتتى. ەنى ات شاپتىرىم بولىپ سوزىلىپ جاتقان وزەننەن ءوتۋ جەڭىل دە ەمەس. ايتسە دە جول باستاپ، اككى بولعان ماحمۋد تۇيەنىڭ اياعى تايىپ، ءيىرىم، وپپاعا ءتۇسىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالدى. ول ءتۇرلى ايلاعا سالىپ، كەرۋەندى سوڭىنان شۇباتىپ وتىرىپ، سۋدان الىپ شىقتى.
قارسى بەتى قىزىلقۇم.
بۇيرات-بۇيرات، جال-جال بولىپ جاتقان قۇم مۇحيتى. زاڭعار اسپان، سۋىلداعان ىستىق قۇم، ونان وزگە ەشتەڭە جوق. ماڭ-ماڭ باسقان ارۋانالار تىزبەگى. تۇيەلەردىڭ اراسىنان اندا-ساندا قىلت ەتىپ، كىرەكەشتەردىڭ باستارى كورىنەدى. مەڭىرەۋ ولكە بار قۇپياسىن «قوينىنا» تىعىپ الىپ موماقانسىپ جاتىر. الىستان شاڭىتىپ بىردەڭەلەر كورىنگەندەي بولادى، ءبارى بۇلدىر، ساعىم ءتارىزدى.
كەرۋەن تىرناداي ساپ تۇزەپ تارتا بەردى.
كۇن دە كوك جيەككە ءتونىپ قالدى. ماناعى اپتاپ باسىلىپ، قۇمنىڭ سالقىن لەبى بەتكە سوعا باستادى. تۇيەلەر كىدىرىس بەرمەي، سالىپ كەلەدى. تايلاق كەزىنەن باستىعىپ، كەرۋەنگە ۇيرەنگەن جانۋارلار جەر تانابىن قۋىرىپ كەلەدى. ەڭسەنى باسقان اۋىر جۇككە مىڭق ەتپەي، ارشىن اياڭعا باسقان. الداعى قارا نار جالعا كوتەرىلە بەرگەندە، ارىرەكتەن الدەنە جوسا جونەلدى. كەرۋەنباسى ماحمۋد از عانا كىرىگىپ تۇردى دا، قوناتىن جەردى كوزبەن مولشەرلەپ، باعدارلاپ الدى.
كەرۋەن بەلقۇمعا كىرگەندە، كۇن دە ەڭكەيىپ كەتتى. قانقىزىلعا بويالعان قالپى تۇرىپ-تۇرىپ، اقىرىندا قۇمعا ءسىڭىپ جوق بولدى.
ماحمۋد قارا ناردىڭ بۇيداسىن تارتتى. ۇلكەن قۇم قويناۋدى الا كەرۋەندى ءيىرىپ جىبەرىپ، ايالداۋعا بۇيىردى. باقىرتىپ كەلىپ، نارلاردى شوگەردى. بارلىق تۇيە شوگىپ بولعان ساتتە، قۇم قويناۋىنا جاڭا ءبىر شاھار ورناعانداي كورىندى. قاراۋىتىپ، ۇيمە-جۇيمە بولىپ، القاپتى تۇتاس الىپ جاتتى. كىرەكەشتەر كەزەك-كەزەك قولداسىپ، قوساقتالعان تەڭدەردى تۇسىرە باستادى.
تەڭدەر تۇگەل ءتۇسىرىلىپ بولعاندا، قاس قارايىپ ءىڭىر ۇيىرىلگەن ەدى. قىرقادان قىلتيىپ اي دا تۋدى. كىرەكەشتەر سەكسەۋىلدى لاۋلاتا كەپ جاعىپ، الا شىققان ەتتەرىن وتقا قاقتاۋعا كىرىستى. وت باسىندا بەل جازعان كىرەكەشتەر گۋىلدەسىپ، اڭگىمەگە باسىپ وتىر.
— بەلقۇم اش ءبورىنىڭ جىمى دەسەتىن. كوز ۇيقىعا كەتكەندە شاۋىپ جۇرسە قايتتىك؟!— دەيدى، كەرۋەنگە جاقىندا عانا ىلەسكەن كىرەكەش بالا.
— قويشى، جارقىنىم. كۇن باتقالى اۋزىڭنان ءباpi كەتپەدى عوي، ونىڭ نە؟— دەيدى، موسقال كىرەكەش.
— ساقتانساق دەگەنىم عوي.
— اتاڭ باتىر بولعان ەدى، ءوزىڭ قويانداي قالتىرايسىڭ، ءباتشاعار، ءما، مىنانى اساپ جىبەر...
— بەلقۇم ءبورىنىڭ جىمى دەپ، اتالارىم ايتىپ وتىراتىن ەدى...
كەرۋەنباسى ماحمۋد ۇندەگەن جوق. مىنا اڭگىمەنى ەستىمەگەن بولىپ شاپانىن بۇركەنىپ جاتا بەردى. شىنىندا دا كىرەكەش بالانىڭ ايتقانى راس ەدى. جۇت جىلدارى وسى قۇمنىڭ ءار سەكسەۋىلى ءبىر-بىر بورىگە اينالىپ كەتەتىنىن بۇل بىلەتىن. تالاي-تالاي كەرۋەن باستاپ ءجۇرىپ شايقاسقانى دا بار. ايتسە دە، قونۋعا تۋرا كەلەدى. قاراڭعىدا جول ءجۇرىپ، تۇيەلەردىڭ تابانىن الدىرتقىسى كەلمەدى. تاڭ بوزىنان اتتانىپ كەتسە، ءتورت كۇندە بۇقارعا جەتىپ بارماي ما؟
... الدا ءالى اۋىر جول، سۋسىز ءشول جاتىر. سوعان كۇش ساقتاپ، سايلانىپ جەتكەنى ءجون. باسىن كوتەرىپ كىرەكەشتەرگە جارلىق بەردى:
— جىگىتتەر، وتتى سوندىرمەڭدەر. سەكسەۋىلدى كوپ قىلىپ ءۇيىپ الىڭدار!
ماحمۋدتىڭ كوزى ءىلىنىپ كەتتى.
... الدەن ۋاقىتتا ۇيقىداعى ماحمۋدتىڭ قۇلاعىنا الدە ءبىر ىزىڭ كەلگەندەي بولدى. ول بىلەۋ-بىلەۋ قۇم ولكەسىن بارا-بارا كۇڭىرەنتە ءتۇستى. جۇرەگى بۇلقي سوعىپ، ورنىنان ۇيقىلى-وياۋ قارعىپ تۇردى. تاماعى قۇرعاپ، دەنەسى مۇزداپ قالىپتى. العاشىندا كوزىنە ەشتەڭە كورىنبەي تۇردى دا، بىرتە-بىرتە قۇم-شاعىلدارىنا جان ءبىتىپ، كوتەرىلگەندەي بولدى. مازداتا جاققان وت سونۋگە اينالعان. تەك كەرۋەن باسى قارا نار ورنىنان تۇرىپ، ۇزدىك-ۇزدىك بوزداي باستادى. ماحمۋدتىڭ داۋسى ەندى شىقتى.
— جىگىتتەر، تۇرىڭدار! قۇم داۋىلى كەلەدى!
جەر دۇنيە كۇڭىرەنە جونەلدى. اي دا جىلت ەتتى دە، ءسونىپ قالىپ، ماڭايدى قاراتۇنەك باستى. ورە تۋرا كەلگەن كىرەكەشتەر العاشقىدا ەستەرى شىعىپ، اپىر-توپىر بولىپ قالدى. ماناعى بالا كىرەكەش شوشىپ ويانىپ: «ءبورى، ءبورى!»—دەپ ماڭايدى كوشىرە، شىڭعىرىپ جىبەردى.
كەرۋەنباسى ماحمۋد وسى جامانشىلىقتىڭ بولاتىنىن سەزگەن ءتارىزدى ەدى. بۇل ونىڭ ءوز ءومىرى ىشىندە كورىپ-بىلمەگەن سويقان، سۇمدىق، قۇم داۋىلى ەدى. مۇنداي داۋىل جونىندە ەستىگەنى بولماسا، ەس بىلگەلى كورمەگەن-دى. كادىمگى اتان تۇيەنى الىپ جىعاتىن دۇلەي داۋىل. ىسقىرىپ، بۇرقانىپ جەر-كوكتى سابالاپ، ءتۇتىپ جەپ بارادى.
— جىگىتتەر، تۇيەلەردى تۇرعىزىڭدار! قىرعا تارتىڭدار!— دەپ ايقاي سالدى.
جان ساۋعالاپ جۇگىرگەن جىگىتتەر تۇك ىستەي الار ەمەس. قۇم قاۋىپ، جەر تىرمالاپ دومالاپ قالىپ جاتىر. ءىشىن تارتىپ سوققان ىشقىندى جەل اپ-ساتتە ماڭايدى كومىپ سالدى. القاپتى الىپ جاتقان تۇيەلەردى جالماپ بارادى. ماحمۋدتىڭ كوزى تۇكتى كورمەسە دە، باقىرىپ بوزداپ قۇم سەلىنىڭ استىندا قالىپ جاتقان تۇيەلەردىڭ جايىن انىق سەزدى. كىسىلەر شە... ولاردى دا بايقاي الار ەمەس. داۋىل ما، الدە سونىڭ اقتىق ءۇنى مە، الدە قاتتى شىڭعىرعان ادام ءۇنى مە، قايداعى ءبىر جايسىز دىبىس ماحمۋدتىڭ قۇلاعىنان كەتپەي تۇردى.
«داۋىل تۇرىپ تۇيە جىعىلسا، ەشكىنى كوكتەن ىزدە» دەگەندەي، دۇلەي كۇش ماحمۋدتىڭ ءوزىن دە لاقتىرىپ جىبەرگەن-دى. ول جەرگە ەتبەتتەي جاتىپ، قانشا جابىسسا دا، توقتاي المادى. دومالاپ بارا جاتىپ ءبۇيىرى قاتتى ءبىر زاتقا سوعىلعانداي بولدى. جان دارمەن دەپ سوعان جابىستى، ونىسى قارا ناردىڭ تىزەسى ەكەن. جانۋار جان دالباسامەن شاپشىپ، الاسۇرىپ، جوڭكي جونەلدى. كەرۋەنباسى ەندى اقتىق كۇشىن جيناپ، ناردىڭ ءيىر موينىنا جابىستى. قايراتتى تۇلىك قۇم داۋىلىنان ارەڭ شىعىپ، ءبىراز جەرگە بارعانداي بولدى. ماحمۋد ەسىنەن تانىپ، ودان ارعىسىن سەزبەدى.
قۇم داۋىلى ءبىر تاۋلىك بويى سوقتى.
بەلقۇم بۇل دۇنيەدەن جوعالدى. ولكە تىپ-تيپىل بولىپ، باسقا ءبىر قۇم تەڭىزىنە اينالدى. كورگەن ادام تانىماستاي بوپ وزگەرىپ كەتتى.
ەكىنشى تاۋلىكتە دەمىن ىشىنە تارتىپ، تىنشي قالعان قۇم تەڭىزى اراسىنان قۇر سۇلدەسى قالعان قارا نار تۇرا كەلدى. ەستى جانۋار جال-جال قۇمدى تابانىمەن تارپىدى، جان-جاققا ەلەگزي قاراپ، ەس ىزدەدى، قۇم شاشتى. سونىڭ ارتىنشا قۇم استىنان بىلق-بىلق ەتكەن كىسى دەنەسى شىقتى.
بۇل كەرۋەنباسى ماحمۋد ەدى.
ول كوزىن اشىپ، ەسىن جيعاندا كۇن تاس توبەدە شاقىرايىپ تۇردى. ماڭايىندا بۇيرات-بۇيرات بولعان قۇم-شاعىلدان باسقا دانەڭە جوق. مەڭىرەۋ جاتقان قۇمدى دالا. ول سۇيرەتىلىپ بارىپ قانا نارعا ءمىنىپ، قىرعا شىقتى. ىڭىرسىپ ءجۇرىپ الدەنەنى ىزدەدى. كوپ ىزدەدى، كوزگە تۇسپەدى... اقىرى، ءوز جونىنە كەتە باردى. وسى ءبىر سۇمدىق وقيعانى كەرۋەنباسى ماحمۋد حورەزمشاح مۋحاممەدكە ايتىپ كەلدى.
حان كوپ قينالدى. ول قۇم جۇتقان كىرەكەشتەردى دە، بەس ءجۇز تۇيەنى دە ويلاعان جوق. تەڭ-تەڭ التىن، كۇمىس دۇنيە-مۇلىكتەردى ىزدەۋگە بەل بايلادى. كورەگەن كەرۋەنباسى، كانىگى اڭشى، كونە كوز كاريالاردى جيدى. ءوستىپ جۇرگەندە، شىعىستان شىڭعىسحان شابۋىل باستادى.
سان-ساپالاق، قارالى كۇندەر تۋدى. قۇم تەڭىزىنىڭ استىندا قالعان بەس ءجۇز تۇيەدەگى التىن، كۇمىس، مۇلىك جيھازدارى جۇرت ەسىنەن شىعا باستادى. ونى ويلاۋعا دا ەشكىمنىڭ مۇرشاسى بولمادى. ۇمىتىلدى، جوعالدى.
2. اكەمنىڭ اڭگىمەسى
— بالام، وسى ءبىر اڭگىمەنى تىڭداپ الشى. كەرەگى بولماسا دا، كوكەيىڭدە جۇرەر. قاعاز شيمايلاپ، كىتاپقا شۇقشيا بەرگەنشە، ءبىر مەزگىل كاريالاردى دا تىڭداساڭشى. ەسىڭ كىرىپ، اقىل قوساسىڭ.
اكە جۇزىندە كەيىس پە، رەنىش پەن سالقىن سىز تۇردى. اۋىر وي ەڭسەسىن باسىپ وتىر. قاباعى قاتىڭقى. ءورىپ وتىرعان قامشىسىن قاتتى ءبىر تولعاپ جەردى ۇرىپ قالدى دا، اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
— انە ءبىر قيىن-قىستاۋ كۇندەر شە. گەرمان سوعىسىنىڭ باستالعان شاعى. 1941 جىلدىڭ اۆگۋست ايى بولاتىن. اۋدان باسشىلارى مەنى توتەننەن شاقىرتا قالعانى. سوعىسقا اتتاناتىن بولارمىن دەپ ۇيدەن قامدانىپ شىقتىم. وندا سەن جۇدىرىقتاي بالاسىڭ. جىلقىشى ەدىم، مالدىڭ ءبارىن تۇپ-تۇگەل ساناپ تۇرىپ باسقا كىسىگە وتكىزدىم. اناۋ جاتقان قايىستىڭ جۇرقاسىن اپەرشى، قامشىنىڭ وزەگىنە سالىپ جىبەرەيىن.
قايىستىڭ جۇرقاسىن قامشىنىڭ وزەگىنە سالىپ، «سۋف» دەپ تۇكىرىپ قويىپ، قايتادان ورە باستادى.
— سونىمەن باردىم... اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارىنا كىرسىن دەپتى... جاپ-جاس بالا ەكەن. قاۋقالاقتاپ قارسى الدى. سونداعى ايتقانى: «بۇل ءىستى اۋدان بويىنشا وزىڭىزگە عانا سەنىپ تاپسىرىپ وتىرمىز. پالەن جىل جىلقى باقتىڭىز. اتتىڭ جايىن سىزدەن بىلگىر قازاق جوق. جوعارىدان اسكەر اتىن دايارلاۋعا جوسپار ءتۇسىپتى. اۋدانداعى بار تاڭداۋلى اتتاردى جيناتىپ، ەكى ءجۇز باسقا جەتكىزىپ وتىرمىز. ەندى وسى جيىلعان كىل سايگۇلىكتى ايداعاننان ايداپ وتىرىپ، تاشكەنتكە جەتكىزەسىز. قاسىڭىزعا مىقتى ءۇش جىگىت قوسىپ بەرەمىن. شاشاۋ شىعارماي، تاشكەنتتىڭ ۆوەنكومىنا تاپسىرىپ، قولما-قول ءتىلحات الىپ قايتىڭىز».
— قۇبا-قۇپ. تاۋەكەل دەپ اتقا قوندىق. جول اۋىر. مۇنى اۋەل باستان-اق سەزگەم. بىرەۋگە-بىرەۋ كومەكتەسىپ جۇعىسا جۇرەتىن كەشەگى كۇن ەمەس، الاساپىران باستالعان. ەل ءىشى ۋىلدەپ تارىلا تۇسكەن. سىر بويىندا، قىزىلقۇم جاقتا ۇرى-قارى بار دەپ ەستيتىنبىز. ونىڭ ۇستىنە كىلەڭ ساياق جىلقى ايداۋ بەرە مە. قويشى، ايتەۋىر تەمىر جولدى بويلاپ تارتىپ بەردىك...
مەن، تىزەمدەگى ءراشيد-اد-ديننىڭ «جىلنامالار جيناعىن» جاپتىم دا، ەمىنە كەلىپ، جاقىنداپ وتىردىم.
— كۇن جۇردىك، ءتۇن جۇردىك. تاڭ بىلىنە جىلقىنى ءۇيىرىپ قويىپ، ازداپ كوز شىرىمىن الدىق-اۋ. تۇركىستاننىڭ تۇسىنا جەتكەن ەكەنبىز، سونادايدان وكىرىپ-باقىرىپ جۇرگەن وتاربا ءتىپتى ۇيقى بەرمەدى. «بولماس» دەپ، اتقا قونىپ، جىلقىنى تاعى ايداپ جونەلدىك. كۇن شاقىرايىپ كوزدى جەپ بارادى. اق جەم تەر بولىپ، القىنىپ، ۇزدىگىپ كەتە باردىق. ءيا، سوندا قانشاما قيىندىقتار كورگەن ەدىك، سانامدا قالماپتى. سول ءبىر كوپ بەينەتتى ەسىمنەن شىعارىپ جىبەرگەندەي وقيعا بولدى.
— ءتۇس كەزىندە بولار-اۋ دەيمىن، وتىرابات رازەزىن ۇستادىق بىلەم. سارى دالانى قۇيىن قاپتادى دا كەتتى. كوزىمىز كىرتيىپ، شارشاپ-شالدىعىپ تارتىپ كەلەمىز. العاشىندا كوزىمە قۇيىن كورىندى. قۇيىنمەن ارالاسا قالبالاقتاپ قۇزعىن ۇشقانداي بولدى. ءىشىم قىپ ەتە قالدى. مال باعىپ ۇيرەنگەن جان قۇزعىن سىرىن جاقسى بىلەدى. ساي ىشىنەن ۇشسا، بىردەمەنىڭ بولعانى، جەمتىك تاپقانى. تەبىنىپ قالدىم دا، جەلە جورىتىپ ساي باسىنا كەلدىم. جۇرەگىم تاس توبەمە شىقتى، شوشىنىپ، تۇرىپ قالدىم. جىرا ىشىندە كىسى جاتىر.
— ەنتەلەمەشى-ەي، كىسىنى سوزدەن جاڭىلدىراسىڭ. سابىرمەن تىڭداساڭشى ەندى... ءيا، كەۋدەسىندە جانى بار ەكەن. تورسىقتان سۋ جۇتقىزىپ ءتىرىلتىپ الدىق. ارىستاي، الپامىس جىگىت. ۇستىندە ساۋ جەرى جوق، قاسقىر تالاعان با، قارعا شوقىعان با، ايتەۋىر ولۋگە قالعان. ءوزىم ارتىما مىنگىزىپ، قايىس بەلبەۋمەن قوسا بەلىمە تاڭىپ الدىم. ءار كەز سۋ جۇتقىزىپ قويام، پەندە عوي، ايادىم.
— كۇن باتا قالىڭ توعايعا كىردىك. توراڭعى، جيدە توعايى ەكەن. شەت كوزدەن تاسا عوي دەپ، سول جەرگە جىلقىنى ۇيىردىك تە تىنىستاۋعا وتىردىق. ورتاعا لاۋلاتا وت جاقتىق. ەت اسىپ، ازداپ سورپاسىنان الگى جىگىتكە جۇتقىزدىق... ءال كىردى، تىلگە كەلدى.
جىگىتتىڭ سونداعى ايتقانى:
— قىزىلقۇمدا قوي باعۋشى ەدىم. قاتىن-بالام تاشكەنتتە، قىدىرىپ كەتكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە قۇم داۋىلى سوقسىن كەپ. ءۇش تاۋلىك بويى بوراتىپ-بوراتىپ باسىلعاندا جەر كەپەدەن شىقسام، دۇنيە وزگەرىپ كەتكەن. قوراداعى قوي دا، قورا-قوپسى دا جوق. قۇم باسىپ تىپ-تيپىل ەتىپ جىبەرگەن. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي الاپاتتى ەستىپ بىلمەگەن باسىم، ەسىم شىعىپ، ەڭىرەپ، «ەل قايداسىڭ» دەپ تارتىپ كەتتىم. ءوز باعدارىم كۇنشىعىس. باياعى بىلەتىن قىرات جوتانىڭ بىرەۋى دە جوق، تىپ-تيپىل، مەڭىرەۋ دۇنيەگە اينالعان. اداسىپ بارا جاتسام كۇنگە قاراپ بەتىمدى تۇزەپ الام...
ءبىر ساتتە كوزىمدى جىلت ەتكەن ساۋلە قارىپ وتكەندەي بولدى. ابايلاپ، جەرگە، اياعىمنىڭ استىنا قاراسام، جىلتىراپ ساپ-سارى بىردەمە جاتىر. ەڭكەيىپ كەپ ءۇڭىلدىم. قۇمنان ارشىپ جىبەرىپ الاقانىما سالدىم. كادىمگى ساپ-سارى، سالماقتى التىن... قۇيما التىن...
جىگىت ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان جىلقىشى بىتكەن دۋ ەتە ءتۇستى.
— ءپالى دەگەن! ساندىراعىڭ دا بۇل!
— قۇم ىشىنەن التىن تابىلۋشى ما ەدى؟!
— شىن بولسا، كورسەتشى كانى!
ەر كوڭىلدى جىگىت ەكەن.. كورسەتتى! ىشقىرىنىڭ ءبىر جەرىنەن جىلت ەتكىزىپ الىپ، كوز الدىمىزعا اكەلىپ الاقانىن جايىپ قالدى. ومىرىمدە ناعىز التىندى كورگەنىم سول، ءتاۋبا ايتىپ، جاعامدى ۇستاپپىن. جىگىتتەر جاپىرىلا ءۇڭىلىپ، ەستەرى شىعىپ كەتتى. التىندى قولدارىنا ۇستاپ كوردى.
— مەن دە ۇستاپ كوردىم. اجەپتاۋىر سالماقتى سياقتى. قولىمدى جەرگە تارتىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي.
— ءلام دەگەنىم جوق. وزىنە قايتادان بەردىك، قۇدايدان قورىقتىڭ. جالعىز قالىپ، جاپا شەككەن پەندەسىنە كورسەتكەن قىدىرى بولار دەستىك.
ءورىپ وتىرعان قامشىسىن ءبىتىردى بىلەم، قاتتى ءبىر شىرەپ تارتىپ، باسىن تۇيىندەي باستادى. ءسىڭىرى سوزىلىپ، قۇرىسىپ قالعان تىزەسىن جازىپ جىبەردى دە، «ۋھ» دەپ كوزىن جۇمدى.
— ەمىنبەشى-ەي، قاشىپ كەتەر دەيمىسىڭ... سونىمەن، ول جىگىت تاشكەنگە جەتكەنشە بىزگە جولداس بولدى. اتى ءالى ەدى. جانى جايساڭ، ءومىردى بەلىنەن باساتىن، كادىمگى نار جىگىتتىڭ ءوزى. قياندا قوي باعىپ جابايى جۇرگەن جانداي ەمەس. سويلەگەن ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي. قايىن جۇرتى تاشكەندە كورىنەدى. ادىرەسىن ايتىپ شاقىرعان ەدى. تىرشىلىكتىڭ تاۋقىمەتى تاۋسىلعان با؟ دالاقتاپ ءجۇرىپ وعان دا بارا المادىق. قالاعا كىرە بەرىس كوشەدە، قايىرىلىپ تۇرىپ قوش ايتىسقانى ءالى ەسىمدە.
«دوسەكە، ساۋ بولعايسىز، جاقسىلىعىڭىز بۇل دۇنيەدە ەسىمنەن شىقپاس. قايتارارمىن ەسەسىن. تەك قايتا ءبىر كورىسۋگە جازسىن. ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەس دەگەن».— سابازدىڭ ءسوزى-اي! جۇرەككە قادالادى-اۋ تىكە. ءبىز ءوزىمىز ءوستىپ ايتا المايمىز.
— سونان سوڭ كورىسكەنىمىز جوق. كەيىن مىنا بەلىمنىڭ شويىرىلماسى ۇستاپ، جاڭادان اشىلعان ىستىق سۋعا تۇسكەلى باردىم. باياعى ءالى جاتسام-تۇرسام ەسىمنەن شىقپاي، تاشكەنت شاھارىنان شارق ۇرىپ ىزدەدىم-اي كەپ. جۇرگەنگە جورگەم ىلىنەر دەگەن. بۇرىنعى تۇرعان ءۇيىن تاۋىپ الدىم. كوشىپ كەتىپتى. ودان دا قويماي، سۇراۋ سالىپ ءجۇرىپ، مىنا شاۋىلدىردەن تاپتىم. قامشىنىڭ باسىن ۇستاشى، ماي جاعىپ جىبەرەيىن، تاسپاسى كىرىكسىن.
— تاپقاندا نە، ايەلى عانا قالىپتى. ءوزى سول بىزدەن اجىراسىمەن سوعىسقا اتتانعان. سوڭىنان نە قارا قاعاز، نە حابار كەلمەگەن. ساباز ەردىڭ ءىزى وشكەن دە كەتكەن. سوڭىندا تۇياعى قالعان ەكەن، كوكتەمدە سىردىڭ سۋىنا كەتىپ ءولىپتى... نە دەيىن ەندى، ەردىڭ ارتىنان باتا وقىدىم، جىلاپ-ەڭىرەپ وتىرعان جەسىرىنىڭ كوڭىلىن جۇباتتىم. بولعانى وسى.
— سەنىڭ وسى بۇيىردەن قويىپ قالاتىن ساۋالىڭ-اي! ءيا، التىن جايىن دا سۇراعان ەدىم: «بىلمەيمىن، ماعان ايتقان جوق ەدى» دەدى ايەلى.
— ە-ە، ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن. الىدەن جىلقىشى جىگىتتەر: «التىندى قاي جەردەن تاپتىڭ. قىزىلقۇمنىڭ قاي شاماسى ەدى، سىردىڭ قاي تۇسى...»— دەپ سۇراعان بولاتىن. ەسىمدە قالعانى ول جارتىمدى جاۋاپ ايتا الماعان-دى. ەسىنەن تانىپ، ميى اشىپ ءجۇرىپ اڭعارماعان بولار، الدە ۇمىتىپ قالدى ما، قايدام. ايتسە دە، ءبىر سوزىندە وتىرار تۇسى، ەكىندىك پەن بەسىندىك قۇمداۋىتىنىڭ اراسى دەگەنى ەسىمدە...
«توبىقتاي» ءتۇيىن
قادىرمەندى وقۋشى، ارعى-بەرگى زاماننىڭ شەجىرەسىن اقتارىپ، كونە كوز كاريانى تىڭدادىق. ەندى ءوزىمىز وي تارازىسىنا جۇگىنىپ كورەلىك. مىنە، قىزىلقۇمنىڭ ەرتە زامانعى كارتاسى (ا. چەركاسوۆ جاساعان) مەن قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى توپىراقتانۋ ينستيتۋتى جاساعان قازىرگى كارتاسى الدىمىزدا جاتىر. ەكەۋىن سالىستىرىپ قارايىق. بۇل قازىرگى شىمكەنت وبلىسىنىڭ قىزىلقۇم اۋدانىنا قاراستى قىزىلقۇم مال جايىلىمى.
... وتىرار تۇسى. بۇرىنعى الپاۋىت وتكەلى تۇسىنان (ءقازىر بۇل وتكەل جويىلىپ كەتكەن) ءوتىپ بارىپ، قۇپيانى قوينىنا جاسىرىپ «قىزارا ءبورتىپ» جاتقان قىزىلقۇمعا كىرەمىز. ساۋساعىمىز كارتا بەتىمەن ءارى جىلجيدى. ەجەلگى «جاۋ جولى» دەپ اتالاتىن كەرۋەن جولى بۇقارعا — اۋەلى باتىس، سونان سوڭ وڭتۇستىك-باتىس، سونان سوڭ تۇستىككە، سوڭىنان وڭتۇستىك-شىعىس باعىتىمەن جۇرگەن. ءقازىر بۇل سۇرلەۋ مۇلدە بىلىنبەيدى. ەسكى جىلنامانىڭ جازۋى بويىنشا وسى جول بەس كۇنشىلىك بولعان كورىنەدى. كەرۋەنشىلەر قۇم داۋىلىنا ءبىرىنشى ءتۇنى ۇشىراعان. ولاي بولسا، بۇقار مەن الپاۋىت اراسىن بەسكە بولەمىز. ساۋساعىمىز شامامەن بوگەن بويى، بەلقۇمعا (قازىرگى اتتارى الىندى) كەلىپ تىرەلەدى. بۇل ءبىر نۇكتە.
ال، قويشى جىگىتتىڭ ايتۋىنشا، التىن تابىلعان جەر شامامەن العاندا ەكىندىك پەن بەسىندىك قۇمداۋىتىنىڭ اراسى. ءقازىر جەرگىلىكتى كاريالاردىڭ كوبى ەكىندىك قۇمداۋىتىنىڭ بولعانىن (بەسىندىك قويشى جىگىتتىڭ ءوز اتاۋى بولۋى مۇمكىن. اۆتور)، ونىڭ بوگەن بويىنىڭ وڭ قولتىعى ەكەنىن ايتادى. بۇل ەكىنشى نۇكتە ەدى.
ءبىر قىزىعى ەجەلگى وقيعا بولعان جەر مەن كەيىنگى وقيعا بولعان جەر كارتا بويىنشا بىر-بىرىنە سونشالىقتى جاقىن، ۇقساس. ولاي بولسا، بىرنەشە عاسىر بۇرىن قۇم «جۇتقان» التىن، كۇمىس، قازىنا-مۇلىك قايىرا سوققان دۇلەي داۋىلدان قايتا اشىلىپ قالۋى دا مۇمكىن عوي. سالماقتى زات قۇممەن بىرگە كوشپەيدى، سول اۋەلگى ورنىندا جاتادى ەمەس پە؟! مىنە، وسى جايلارعا بايلانىستى سوڭعى ايتارىمىز... 1218 جىلى وتىراردان التىن، كۇمىس، ت. ب. دۇنيە ارتىپ شىققان بەس ءجۇز تۇيەلى كەرۋەن شامامەن العاندا، ءقازىر بەلقۇمنىڭ وڭ بۇيىرىندە، قۇم استىندا جاتۋى دا عاجاپ ەمەس!
ەرتە زامان «مەترولارى»
«مەن 1945 جىلدىڭ كۇزىندە جەرگىلىكتى قارت كىسىلەردىڭ كومەگىمەن كونە سايرامداعى جەر استى جولىنىڭ اۋزىن تاپتىم. ونىڭ ىشىنە ءتۇسىپ ەكى شاقىرىمداي جول ءجۇردىم. جەر استى جولى قازىعۇرت تاۋىنا قاراي كەتەدى ەكەن. ءىشى كەڭ، اۋاسى تازا، تەك قانا جارىق جوقتىڭ قاسى. قابىرعالاردىڭ كەي جەرىنە تاس ورىلگەن».
ەركەبولات بەكمۋحامەتوۆ، تەحنيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى، دەربەس پەنسيونەر، الماتى قالاسى.
«ەجەلگى وتىرار ماڭايىندا پىشاقشى دەگەن توبە بار. بۇل توبە كەزىندە وتىراردىڭ قوسىمشا سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولعانى انىق. جەرگىلىكتى قارتتار سول پىشاقشى توبەنىڭ بۇيىرىندە جەر استى جولىنا تۇسىرەتىن تەسىك بار دەسەدى».
ساۋرانباي باۋبەكوۆ، قىزىلقۇم اۋدانى، «تالاپتى» سوۆحوزى.
جەر استى جولى... بۇل جولداردى قاي زاماندا كىمدەر سالعان؟ ولاردى نەندەي ماقساتقا پايدالانعان؟ قازىرگى شىمكەنت وبلىسىندا تاپ وسى جەر استى جولىنا بايلانىستى ايتىلىپ جۇرگەن اڭىزدار اقيقات پا؟
وسى اڭگىمەلەر جاس كەزىنەن ەسىتكەن تالاي جاننىڭ كوكەيىنەن مىقتاپ ورىن العانى اقيقات. ەجەلگى وتىرار، سايرام، تۇركىستان قالالارىندا تۇراتىن كونە كوز كاريالار وسى جەر استى جولدارى جايلى نە قيلى قىزىق اڭگىمەلەر ايتىپ وتىراتىنى ءالى ەسىمدە. سونىڭ كۇللىسىنە تاڭداي قاعىپ وسكەن ماعان جەر استى جولىنىڭ قۇپياسىن اشۋ پارىزداي كورىنەتىن. ارينە، بۇل داڭعازا، قىزىققۇمارلىق ەمەس... جەر استى جولدارىندا دا حالقىمىزدىڭ كونە تاريحى بار دەگەندىكتەن تۋعان وي بولار. بۇل قۇرىلىستار دا ەرتەدەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ الاساپىران تاعدىرىنا بايلانىستى سالىنعان بولار. ءيا، حالقىمىزدىڭ قالا سالۋ، وتىرىقشىلانۋ كەزەڭىمەن كوبىرەك شۇعىلدانار ما ەدى. مەزگىل وتكەن سايىن جەر استى جولىنىڭ قۇپياسى دا ۇمىتىلىپ بارادى، ءبىراق قىزىقتىرا بەرەدى.
جەر استى جولدارى تۋرالى تاريحشىلار وتە ساراڭ ايتادى. سولاردىڭ ءبىرازىنا جۇگىنىپ كورەيىك.
ەرتەدەگى گرەك تاريحشىسى گەرودوت پارسى پاتشاسى كيردىڭ ساقتار ەلىنە جاساعان جورىقتارى جايلى جازعان ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە بىلاي دەيدى: «كير قولى ياكسارتىنىڭ ارعى جاعىنداعى ساقتاردىڭ (ماسساگەتتەر — ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىزدى وسىلاي اتاعان) ساربازدارىمەن قاتتى ۇرىستار جۇرگىزدى. ماسساگەتتەر كوشىپ جۇرەتىن، ءارى تەز، ءارى تۇتقيىل قيمىلدايتىن جاندار. ولاردىڭ قورعاندى قونىستارى دا بولدى. قورعاندا تۇراتىن ماسساگەتتەر پارسى قولىنا ەشقاشان بەرىلىپ كورگەن ەمەس. قول قورعاندى بۇزىپ، ىشكە باسىپ كىرگەندە الدەقانداي قۇپيا جولدارمەن حالىقتىڭ قالادان شىعىپ كەتكەنىن كورىپ، جەر سيپالاپ قالا بەرۋشى ەدى».
تاريحشى ايتقان «الدەقانداي قۇپيا جولدار» تاپ وسى جەر استى جولدارى ەكەنى داۋسىز.
وسىدان سوڭعى ءبىر دەرەكتى ايگىلى اقىن فەرداۋسيدىڭ «شاحناما» داستانىنان تابامىز. «ياكسارتىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ساقتاردىڭ كانگ ۆيگيشت دەگەن قالاسى بولدى. پارسى اسكەرىنەن قاشىپ كەلە جاتقان افراسياب («شاحناماداعى» باستى كەيىپكەر) وسى قالاعا اقىرعى رەت كەلىپ باس ساۋعالادى. قالانى پارسى قولى قورشاپ الادى. سوندا، افراسياب قالاداعى قۇپيا جەر استى جولىمەن قاشىپ كەتەدى» دەيدى اقىن.
ال فەرداۋسيدىڭ ءوزىنىڭ اتاقتى داستانىن تەك قانا تاريحي شىندىقتان، ومىردە بولعان حانداردىڭ ومىرىنەن الىپ جازعانى بارشاعا ءمالىم. سوندىقتان دا ونىڭ كىتابى «پاتشالار تاعدىرى» دەپ اتالعان-دى.
جەر استى جولدارى تۋرالى اكادەميك مارعۇلان بىلاي دەيدى: «تاشكەنت اينالاسىنداعى اۋدانداردا ارالاس تۇراتىن قازاقتار مەن وزبەكتەردىڭ اراسىندا ەجەلگى شاش (تاشكەنت) قالاسىنىڭ ماڭىندا جەر استى جولى بولعانى تۋرالى اڭىز وسى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ ءجۇر. سايرام سەلوسىنىڭ تۇرعىندارى ەرتە كەزدە سايرامنان — ءبىر جاعى تۇركىستانعا، ەكىنشى جاعى شاشقا دەيىن جالعاستىرىپ جاتاتىن جەر استى جولى بولعانىن وسى كۇنگە دەيىن راستايدى. ال سايرامنىڭ وزىندە، كونە مەشىتتىڭ الدىندا، سول جەر استى جولىنا تۇسىرەتىن شاعىن ۇڭگىردىڭ اۋزى بار».
اتالعان تاريحشىلار جەر استى جولى تۋرالى تۇبەگەيلى پىكىر ايتپاسا دا، سول داۋىردەگى جاعدايعا بايلانىستى ونىڭ سىر-سيپاتى مەن ماڭىزىن از دا بولسا اڭعارتىپ كەتەدى. كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەردەن ءبىز ەكى ءتۇرلى قورىتىندى جاسايمىز. ءبىرىنشى، وڭتۇستىك قازاقستان جەرىندەگى جەر استى جولدارى وتە ەرتەدە، شامامەن العاندا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى IV—III عاسىرلاردا سالىنا باستاعان. ەكىنشى، بۇل جولدار دۇنيە جۇزىندەگى جەر استى جولدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزىنى.
جەر استى جولدارىنىڭ وزىنە ساپار شەگەلىك.
1964 جىلدىڭ يۋل ايىندا ەلدى ارالاۋعا جولعا شىقتىم. ساپارىمدى ەجەلگى سايرام قالاسىنان باستاعاندى ءجون كوردىم. ءساتى تۇسسە، كوپتەن قۇمارتىپ جۇرگەن جەر استى جولدارىن ىزدەگىم كەلدى.
كونە سايرام قازىرگى شىمكەنت قالاسىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا قاشىقتىقتا جاتىر. قالا تالاس الاتاۋى مەن قازىعۇرت تاۋىنىڭ تۇيىسكەن قولتىعىندا، ياعني، اڭعار تارتىپ اعاتىن سايرام وزەنىنىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان. ەجەلگى قالا سۇلدەسى تىم جۇدەۋ. ءار جەردە قالقيىپ-قالقيىپ تۇرعان قورعان قالدىقتارى عانا كورىنەدى. مۇندا قۇلپىتاستار، ماۆزولەي، كونە مەدرەسەلەر قالدىعى قىرۋار جەردى الىپ جاتىر. ازىرگە ءبۇتىن تۇرعاندارى قاراشاش انا (احمەد ءياسساۋيدىڭ اناسى) ماۆزولەيى، مىرالى ماۆزولەيى، اتتان ايتىپ، ازان شاقىراتىن بىرەر مۇنارالار عانا.
اتالعان قۇرىلىستاردىڭ ارحيتەكتۋرالىق سالىنۋ جۇيەسى وتە اسەم، ءبىرىن-بىرى قايتالامايدى. قابىرعالارى اق، قىزىل قىشتارمەن ورىلگەن. كۇمبەز، قالپاقتارعا ەشقانداي تەمىر، نە اعاش پايدالانىلماعان.
كونە قالالاردىڭ ارحيتەكتۋراسىن، كولەمىن، وندا مەكەندەگەن حالىق سانىن شامالاپ، دالەلدەۋدىڭ ءبىر ءادىسى — سول قالانى قورشاعان قورعانداعى قاقپالاردىڭ سانىنا نازار اۋدارۋ بولىپ تابىلادى. ەگەر قورعانعا جاسالعان قاقپا سانى كوپ بولسا، وندا مەكەندەگەن حالىق تا كوپ، سوعان لايىق قالانىڭ كولەمى دە ۇلكەن بولعانى، دەپ توپشىلاۋعا نەگىز بار. مىسالى، ەجەلگى وتىراردا بەس قاقپا، سىعاناقتا ءتورت قاقپا، تۇركىستاندا ءتورت قاقپا، سايرامدا بەس قاقپا بولعان.
كونە سايرامدا قورعان قاقپالارىنىڭ ورنى ءالى دە انىق ءبىلىنىپ جاتىر. قورعان نەگىزىنەن تاس پەن قىشتان قاتار، جارىسا ءورىلىپ، تۇرعىزىلعان. سوندىقتان دا قورعاننىڭ ورنىنان ءۇيىلىپ قالعان قىرۋار تاس قالاندىلارىن كورەمىز. ال قىشتاردى جەرگىلىكتى تۇرعىندار تاسىپ اكەتكەن.
سايرامداعى جەر استى جولدارى وتە قۇپيا ۇستالعان. ولار تۋرالى نە قيلى اڭگىمەلەر ايتقانىمەن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وعان تۇسەتىن اۋىزدى دالدەپ كورسەتە المايتىندىعىنىڭ دا سەبەبى وسى. بىلەدى-اۋ، دەگەن قارت كىسىلەردىڭ ساناسىنا: «كيەلى جەر، ونداي ورىنعا بارۋعا شاريعات تىيىم سالادى» دەگەن ۇعىم ابدەن ءسىڭىپ قالعان.
الايدا اۋەلى سونداي قارتتارعا جۇگىنۋگە تۋرا كەلدى. اقىرىندا، ءبىر قاري (قۇراندى جاتقا بىلەتىن ادامدى وسىلاي اتايدى) جەر استى جولدارى تۋرالى تاياۋ جىلداردا ەشقانداي سىر اشىپ، ەشكىمگە ايتپاۋعا ءسوزىمدى الدى، ولاردى كورسەتۋگە كەلىسىم بەردى.
جەر استى جولى... ونىڭ اۋزى كونە قورعاننىڭ ىشىندە بولىپ شىقتى. كوزبەن مولشەرلەگەندە قورعاننىڭ وڭتۇستىك بۇرىشىندا ەلەۋسىز ءبىر قيراپ قالعان مۇنارانىڭ (مينارەت) تۇبىندە جاتىر. بەتىن جارىم-جارتىلاي جىڭعىل باسىپ كەتكەن. اكادەميك ءا. مارعۇلاننىڭ ايتۋىنشا، جەر استى جولىنىڭ اۋزى ەسكى مەشىت الاڭىندا بولاتىن. ءبىراق، اكادەميك حالىقتىڭ اۋىزەكى ايتقانىنا سۇيەنگەن سەكىلدى. ەسكى مەشىت پەن الگى قيراعان مۇنارانىڭ ارا قاشىقتىعى ونشا الىس تا ەمەس. دەمەك، زەرتتەۋشىلەردىڭ كەيبىر جاعدايدا جاڭىلۋى ابدەن ىقتيمال. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، كونە سايرامدا قيراعان ەسكى قۇرىلىستار وتە كوپ. ال ونىڭ ۇستىنە جەراستى جولداردىڭ باسقا دا كىرىپ-شىعار جەرى بولۋى دا مۇمكىن نارسە.
جەر استى جولىنا تۇسىرەتىن ۇڭگىردىڭ اۋزى ەلەۋسىز بولعانىمەن، ونىڭ ءىشى ءبىر قاراعاننان-اق كەڭ ەكەنى بايقالادى. ۇڭگىردىڭ ەرنەۋىنەن تومەن قاراي تاس باسقىش جاسالعان. جەردىڭ بەتىنەن بىرتە-بىرتە تۇسەتىن بۇرىش (كولبەۋ بۇرىش) شامامەن 30°-قا تەڭ. جەر استى جولىنىڭ باعىتى وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي كەتەدى. ال جەر استى جولىنىڭ ەدەنى قۇرعاق توپىراق. تۇسە بەرىس جەردىڭ ەدەنى، قابىرعالارى تاس. ون بەس قادامداي ءجۇرىپ نەگىزگى جەر استى جولىنا جەتكەنشە ماڭاي قارا كولەڭكەلەنىپ تۇردى. قالتا ەلەكتر شامىن پايدالانۋعا تۋرا كەلدى.
جەر استى جولىنىڭ بيىكتىگى ەكى جارىم مەترگە، ال ەنى ءبىر جارىم مەترگە جۋىق. قاتار جۇرگەن ءۇش كىسى سيارلىق. ۇڭگىردىڭ اۋاسى تازا، قۇرعاق. اۋىزدان الىستاعان سايىن جەر استى جولىنىڭ ىشكى تۇرقى دا انىق بايقالا باستايدى. قابىرعالاردىڭ كەيبىر جەرى تاسپەن ورىلگەن، كوپ جەرى جالاڭاش، ساز توپىراعى كورىنىپ تۇر. جولدىڭ جالاڭاشتالعان بۇل جەرى ۋاقىت وتكەن سايىن توزۋدان بولۋى ىقتيمال.
جەر استى جولىنىڭ ىشىندە شاشىلىپ جاتقان نەمەسە قۇلاپ قيراعان ەشنارسە بايقالمايدى. 40—50 قادامداي جۇرگەنىمدە ۇڭگىر ىشىنە الدە قايدان ءتۇسىپ تۇرعان ءالسىز جارىق كورىندى. ءدال توبەدە قۇبىر-تەسىك بار ەكەن. تەسىكتىڭ اۋماعى ۇلكەن كەسەنىڭ بەتىندەي. قۇبىر-تەسىكتى قىشپەن ءورىپ شىعارىپتى. اۋىزدىڭ ارعى جاعىنان كوگىلدىر اسپان «سىنىعى» كورىنەدى. تازا اۋا مەن ءالسىز جارىقتىڭ وسى قۇبىر-تەسىكتەن كەلىپ تۇرعاندىعىندا داۋ جوق.
قۇبىر-تەسىكتەر شامامەن العاندا جەر استى جولىنىڭ ءاربىر 40—50 قادامداي ارالىعىنان توبەدەن شىعارىلىپ وتىرعان. بۇل تەسىكتەر جەر استى جولى —«مەترولاردىڭ» ءون بويىندا بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ارى قاراي جۇرە تۇسكەنىمدە، الگىندەي تەسىك تاعى دا ۇشىراستى. ارينە، قۇبىر-تەسىكتەر بىردەي قاشىقتىقتا، تەڭ ارالىقتا بولا بەرمەۋى دە مۇمكىن. جول-جونەكەي وزەن، تاۋ كەزدەسەدى. سونداي كەدەرگىلەرگە بايلانىستى تەسىكتەردىڭ ارا قاشىقتىعى دا، مولشەرى دە ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى.
قۇبىر-تەسىكتەردىڭ جەر بەتىنە شىعار اۋزىن قۇرىلىسشىلار اسا تاپقىرلىقپەن جاساعان. وعان دالەل، جولدىڭ ۇستىمەن ارنايى جۇرگەن كىسىنىڭ ءوزى الگى تەسىكتەردى ەشقاشان دا بايقاي المايدى. تەسىكتەر اۋزى جەر بەدەرىمەن ۇيلەستىرىلىپ جاسالعاندىقتان، قۇپيا جاتادى. ولار نە ءبىر جاقپار تاستىڭ اراسىنان، نە بۇتانىڭ استىنان شىعارىلعان.
ەندى جەر استى جولىنىڭ ىشكى سيپاتىنا كەلەيىك.
جەر استى جولىنىڭ قوس قابىرعاسى تىك، ەدەنگە 90° بۇرىش جاساپ تۇرادى. قابىرعالاردىڭ بيىكتىگى كىسى بويىنان اسادى. ءبىراق بۇل بيىكتىك بارلىق جەردە بىردەي ەمەس. جەردىڭ بەت بەدەرىنە قاراي وزگەرىپ وتىرادى. توبەسى كۇمبەزدەنە بارىپ قوسىلعان. قابىرعا مەن جول ۇڭگىر توبەسىنىڭ اراسىندا نە باعانا، نە ۇستىن جوق. ونىڭ سەبەبى، توبە مەن قابىرعانىڭ اراسى كيىز ءۇيدىڭ ۋىعىنداي كۇمبەزدەنە ءيىلىپ كەلىپ جالعاسادى. بۇدان، قۇرىلىسشىلاردىڭ جەر استى جولىن سالۋدا سالماق زاڭىن قاتتى ەسكەرگەنى بايقالادى. جولدىڭ ۇستىندەگى سالماق ونىڭ توبەسىنە ەمەس، قوس قابىرعاسىنا تۇسەدى. ال، كۇمبەزدەنگەن توبە ەڭ ارىسى قالىڭدىعى ءبىر جارىم مەتردەي ەنسىز جەردىڭ سالماعىن عانا كوتەرەدى. بۇل، ارينە، قابىرعاسى اسا مىقتى كۇمبەزگە دانەڭە دە ەمەس.
جەر استى جولى جوباسىن جاساۋشىلار سالماق زاڭىن، جەردىڭ بەدەرىن جانە توپىراق قۇرامىن ەرەكشە ەسەپكە الىپ، قۇرىلىستىڭ سان عاسىرلار بويى بۇزىلماۋىنا جاعداي جاساعان. سوندىقتان دا ءدال بۇل كۇيىندە، ءالى دە بولسا تالاي جىلدار بويى، جەر استى جولى كەلۋشىلەردى تاڭداندىرىپ، قىزىقتىراتىنى انىق. جولدىڭ ىشىندە قۇلاپ، بۇلىنگەن جەر جوق: ءىشى تازا ساقتالعان. دەمەك، تالاي زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارىپ، ونىڭ كارتاسىن تۇگەلدەي جاساپ، تۇسىرۋگە سەبەپشى بولار دەگەن دە ۇمىتتەن اۋلاق ەمەسپىز.
جەر استى جولىنىڭ كەيبىر جەرلەرىندە بۇيىردەن قازىپ شىعارىپ جاسالعان كىشكەنە قوسىمشا بولمەلەر دە بار. بولمەلەر ءاربىر ون مەتردەي ارا قاشىقتىقتا، بىر-بىرىنە قاراما-قارسى سالىنعان. وسى قالپىندا جەر استى جولى ۇلكەن زال ءتارىزدى بولىپ كورىنەدى. بولمەلەردى «قۇجىرا» دەپ اتايدى. قۇجىرالاردىڭ ۇزىندىعى جاتقان كىسىنىڭ بويىنداي، ەنى ءبىر جارىم مەتردەي كەلەدى. ۇڭگىر-بولمەنىڭ ءىشى، شىنىندا دا ادام جاتۋعا لايىقتالىپ جاسالعان. قابىرعانىڭ وڭ جاعىندا كىسى سيارلىق كىشكەنە نار تەكپىشەك بار. نار تەكپىشەكتىڭ باس جاعىندا شىراق قوياتىن شاعىن قوندىرعى تۇر. قوندىرعىنىڭ ماڭايى شىراق تۇتىنىنەن ابدەن ىستالىپ كەتكەن. وسى نارلارعا ەرتە زاماندا كىسى جاتقانى بايقالادى. كەيبىرەۋىندە توسەنىش ەتكەن، شيدەن توقىلعان شىپتالار جاتىر. جەرگىلىكتى قارتتارمەن سويلەسە كەلە، الگى قۇجىرالاردىڭ جايىمەن دە تانىسقانداي بولدىم...
سايرام قالاسى XII—XVI عاسىرلار اراسىندا كۇشتى دامىپ، وركەندەگەن. وندا حالىق سانى دا وسكەن. سول كەزدە مۇسىلمان دىنىندەگى ءبىر اعىم — سۋفيزم سايرامدا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان. بۇل كەزدە مەشىتتەر جەرگىلىكتى ءدىن باسىلارىنىڭ قولىندا بولدى. جەر استى جولىنىڭ بولمەلەرىن دە سول ءدىن باسىلارى سالعىزعان. ولار ءمىناجات ەتىپ كەلگەن ادامداردىڭ قايىر-ساداقاسىن الىپ، ولاردى سول قۇجىرالارعا تۇسىرەتىن بولعان. ماقسات: كەلگەن ادامدار وزدەرىنىڭ كۇناسىنەن ارىلۋ ءۇشىن، ونىڭ اۋىر-جەڭىلىنە قاراي، الگى بولمەلەردە بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ىشىندە جاپادان-جالعىز جاتىپ شىعۋى كەرەك. ءدىن يەلەرى تەك وسىدان كەيىن عانا ونداي جانداردىڭ بويىنان كۇناسى كەتەدى-مىس دەپ سەندىرگەن. ونىڭ ۇستىنە ءدىندار، تاقۋا ادامدار سول قۇجىرالارعا وتىرىپ الىپ زىكىر (قۇدايدى ماداقتايتىن كوپ كىسىلىك حور) سالاتىن بولعان. مىنە، وسىنداي زىكىر سالۋ ءۇشىن سايرامنان گورى تۇركىستانداعى جەر استى جولدارى قولايلى ەتىپ سالىنعان.
سايرامنىڭ جەر استى جولىنداعى قۇجىرالار ونشالىقتى كوپ ەمەس. ولار جولدىڭ تۇسە بەرىس اۋزىنان ءبىر كيلومەتردەي ۇزاعانشا عانا كەزدەسەدى. ءارى قاراي جالعىز جەر استى جولىنىڭ ءوزى عانا سوزىلىپ كەتە بارادى.
جەر استى جولىمەن شامامەن العاندا ءبىر كيلومەتردەي جول ءجۇردىم. اقىرىندا، كەيىن شىعۋعا تۋرا كەلدى. ويتكەنى، مۇندا ءجۇرۋ ءۇشىن ۇلكەن دايىندىق جۇمىسى كەرەك ەدى. ونىڭ ۇستىنە، جالعىز-جارىم ءجۇرۋ دە ءقاۋىپتى...
سونىمەن جەر استى جولدارى ەكى بىردەي ماقساتقا ارنالىپ جاسالعانى بايقالادى. بىرىنشىدەن، ەرتە كەزدە شاپقىنشىلىق وتە كوپ بولعان. سىرتتان كەلگەن جاۋ قالاعا باسىپ كىرەتىندەي جاعدايدا، قالا داتقالارى، قولباسشىلار قالعان قولىمەن وسى جەر استى جولى ارقىلى شىعىپ، قۇتىلىپ كەتەتىن بولعان. بەيبىت كۇندەردە پاتشالار بۇل ۇڭگىر-جولدارعا قازىنا-مۇلكىن ساقتاعان.
ەكىنشى ماقسات، حالىقتى دىنگە تىكەلەي باعىندىرۋ، جولداردى ءدىننىڭ كۇشتى قۇرالىنا اينالدىرۋ بولىپ تابىلادى. دىنگە باعىنباعان ادامداردى وسى جولدارعا ءتۇسىرىپ، ءتۇرلى «كەرەمەتتەر» كورسەتىپ، ساناسىن ۋلاپ وتىرعان. كوپ ۋاقىتتار بويى الگى قۇجىرالارعا تاقۋا ادامداردى قاماپ، ارۋاققا، رۋحقا سەندىرگەن.
الايدا سايرامداعى جەر استى جولى ەڭ اۋەلى ءبىرىنشى ماقسات ءۇشىن، ياعني سوعىس جاعدايىنا بايلانىستى قازىلعان. وعان دالەل، بۇل جەردەگى جول قالانىڭ وڭتۇستىگىندەگى قازىعۇرت تاۋىنا دەيىن اپارادى. كونە سايرام مەن قازىعۇرت تاۋىنىڭ اراسى 40—45 كيلومەتردەي. سىرتتان كەلگەن جاۋ قالانى باسىپ العان كەزدە امان قالعان قول ءدال وسى جەر استى جولىمەن تاۋعا شىعىپ، قۇتىلىپ كەتىپ وتىرعان. سول قول تاۋ باسىنان كەلىپ، كۇتپەگەن جەردەن باسقىنشى جاۋعا سان رەت كۇيرەتە سوققى بەرگەنى بىزگە ءراشيد-اد-ديننىڭ، گەرودوتتىڭ، دجۋۆەينيدىڭ شىعارمالارىنان بەلگىلى.
ۋاقىت وتكەن سايىن جەر استى جولدارى ۇمىتىلا بەرگەن. ەڭ اۋەلى ونىڭ تۇسە بەرىس اۋزى بىتەلۋگە اينالعان. ءسويتىپ، تەك اۋىز-ەكى اڭگىمەلەردە عانا ايتىلىپ كەلدى. ولاي بولسا، جولداردى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، ولاردىڭ سالىنۋ سىرلارىن، پايدالانىلۋ ماقساتتارىن انىقتاۋ ماسەلەلەرى — تاريح عىلىمىنا كوپتەگەن مىندەتتەر جۇكتەيدى.
ال كونە تۇركىستانداعى جەر استى جولىنىڭ ماقساتىنا كەلسەك: ول تەك قانا ءدىندى ۋاعىزداۋ ءۇشىن سالىنعان. بۇل جولداردى «عالجا» دەپ اتاعان. «عالجا» دەگەن اراب ءسوزى. قازاقشا — جالعىز وتىرۋ، ءومىردى جالعىز وتكىزۋ دەگەن ۇعىم بەرەدى. عالجاعا بۇل دۇنيەلىك ومىردەن بەزىپ، «ءتاۋباسىنا كەلۋ» ءۇشىن اقتىق ساعاتىن جالعىز وتكىزگىسى كەلگەن ءدىندار قارتتاردى وتىرعىزاتىن بولعان. شىنىندا، تۇركىستانداعى جەر استى جولى ۇزىننان-ۇزاق ەمەس، ەكى بۇيىردەن بولمە-بولمە مەكەن-جاي ەتىپ قازىلعان. عالجالاردىڭ بىرىندە، 63 جاسىندا احمەت ياسساۋي مەكەندەگەن كورىنەدى. كەيىننەن كوپتەگەن بولمەلەر زىكىر سالاتىن ورىندارعا اينالدىرىلعان.
تۇركىستانداعى جەر استى مەكەنىندە كەزىندە ونداعان ادام ءبىر مەزگىلدە قاتار تۇرىپ، شايىناتىن (دارەت الاتىن) سۋ قۇبىرلارى جۇرگىزىلگەن. كەي بولمەلەردە «حامام» دەپ اتالاتىن مونشالارى بولعان. ءقازىر، مۇنداعى جەر استى قۇرىلىستارىنىڭ كوبى قيراپ بۇلىنگەن. سۋ قۇبىرلارى قاڭسىپ قالعان. تومەنگە تۇسىرەتىن تاس باسقىشتار كىسى جۇرۋگە ءقاۋىپتى. ەشكىم ىشىنە تۇسپەيدى.
ەجەلگى تۇركىستانداعى جەر استى مەكەنىنە تۇسىرەتىن باسقىشتىڭ اۋزى قازىرگى احمەت ياسساۋي ماۆزولەيىنىڭ قاقپاسىنان وڭتۇستىككە قاراي ءبىر كيلومەتر جەردە — قيراعان ەسكى مۇنارانىڭ تۇبىندە جاتىر...
وتىرار قالاسىندا دا ۇزاققا سوزىلعان جەر استى جولى بولعان. بۇل جول تۇركىستان مەن وتىراردىڭ اراسىن جالعاستىرۋى دا ابدەن ىقتيمال. ويتكەنى، جەرگىلىكتى ديقانداردىڭ ارىق قازىپ ءجۇرىپ، تالاي رەت وسى جەر استى جولىنىڭ ۇستىنەن شىعىپ قالا بەرەتىن كەزدەرى دە بولعان. كەي جەرلەردە كىشىگىرىم كانال سۋىن جۇتىپ قوياتىن وقاپتار دا بار. وسى وقاپتاردىڭ كۇللىسى ءبىر كەزدەردەگى جەر استى جولدارىنىڭ كەزدەيسوق تەسىلگەن توبەسى ەكەنى داۋسىز.
ەرتەدەگى وتىرار قالاسىنىڭ جەر استى جولى ونى پىشاقشى، كوكماردان، التىنتوبە، قۇيرىقتوبە سەكىلدى سەرىكتەرىمەن قۇپيا جالعاستىرىپ جاتقان. جولداردىڭ اسىرەسە، سوعىس كەزىندە كوپ پايداسى تيگەن. 1219 جىلعى مونعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە جەر استى جولدارىمەن جەرگىلىكتى حالىق ازىق، سۋ، قارۋ-جاراق تاسىعان. التى اي قورعانىستان كەيىن قالا قيراپ، جەر استى جولدارىنىڭ اۋزى كومىلىپ قالعان. سوندىقتان قازىرگى كەزدە، قيراعان وتىراردىڭ ىشكى قورعانىنان جەر استى جولىنىڭ اۋزىن تابۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، قالانى قىرۋار قىش، تاس، توپىراق ءۇيىندىسى تۇگەلدەي باسىپ جاتىر.
ال وسى جولدارعا تۇسەر اۋىزدى قالانىڭ جوعارىدا اتالعان سەرىكتەرىنەن، قازىرگى كىشىگىرىم توبەلەردەن ىزدەگەن ماقۇل. بۇلاي دەيتىن سەبەبىمىز، سونداي تۇسە بەرىس اۋىزدىڭ ءبىرى — پىشاقشى توبەسىنىڭ وڭتۇستىك بۇيىرىندەگى جىرانىڭ ەتەگىنەن تابىلدى.
جەر استى جولدارى ءبىزدىڭ ەجەلگى قالالارىمىزدىڭ دۇنيەگە كەلۋ ءداۋىرىن وتە ارىگە سىلتەيدى. وتىرار، تۇركىستان، سايرام قالالارىنىڭ ارحيتەكتۋراسىن، قۇرىلىس ءىسىن انىعىراق ەلەستەتە تۇسەدى. بۇل قۇرىلىستار ءوز كەزىندەگى وزىق مادەنيەتتىڭ كۋاسى.
بۇل جەر استى جولدارىن سول ەرتە زاماننىڭ «مەترولارى» دەۋگە دە بولادى. ءبىراق ەلەكتر جارىعىنسىز، بايلانىسى جوق «مەترو». ول مىڭداعان قۇرىش بىلەكتەردىڭ كۇشىمەن سالىنعان. بىلىمدى-ونەرلى اتا-بابالارىمىزدىڭ كەلەر ۇرپاققا قالدىرعان ۇلى ەسكەرتكىشى ىسپەتتى.
جەر استى جولدارى — وڭتۇستىك قازاقستانداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ اسا ءبىر ماڭىزدى سالاسى. ولاردى دايەكتى زەرتتەۋ ارقىلى ءبىز ەرتەدەگى حالقىمىزدىڭ قالا سالۋ، مەملەكەتكە اينالىپ، وركەندەپ-وسۋ ءداۋىرىن انىعىراق بىلەمىز. بابالارىمىزدىڭ تالاي قيسساعا ازىق بولعان جاۋىنگەرلىگىن، سوعىس ءىسى جەتىستىكتەرىن بىلەمىز. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇپيا بولىپ كەلە جاتقان كىتاپحانالار مەن قازىنا-مۇلىكتەردىڭ تىعىلعان ورنىن تابامىز. ەل اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن قىزىقتى اڭىز-اڭگىمەلەردىڭ سىرىن اشامىز. سوندىقتان سۋرەتشىلەر وداعى مەن ارحيتەكتورلار وداعىنىڭ ەسىنە وسى ءبىر ماڭىزى زور ماسەلەنى سالىپ، جوعالىپ، ءوشىپ بارا جاتقان تاريحي مۇرالاردى جاڭعىرتىپ — باسپا ءسوز بەتىنە ءتۇسىرۋىن، وقىرمان قاۋىمدى قۋانتۋىن تىلەر ەدىك.
دۇكەنباي دوسجان
You Might Also Like
-
ستۋدەنت ۆورونوۆ وي-شۇڭقىرلى تاقتاق جولمەن تاۋدان ءتۇسىپ كەلە جاتقان. كوپىر القىمىندا وزەننەن كوز الماي، بالداققا سۇيەنىپ الدەبىر مىجىرايعان بەيشارا جان ءتۇر ەكەن.
