ارسەنيەۆتىڭ ءومىرى
ءبىرىنشى داپتەر
كورگەنىڭ مەن كوكەيدەگىڭ حاتقا تۇسپەسە كوڭ باسىپ كەبىنىڭمەن بىرگە كەتەدى، ال جازىلىپ قالسا — جان ازىعى
مەن جارتى عاسىر بۇرىن ورتالىق رەسەيدە، دەريەۆنيادا، اكەمنىڭ قارا ورمانىندا دۇنيەگە كەلىپپىن.
بىزدە تىرلىگىڭنىڭ باستاۋى مەن تالعامىڭنىڭ تاۋسىلار ءساتىن سەزىنۋ دەگەن جوق قوي. ماعان قاشان تۋعانىمدى ايتىپ قويعانى قانداي وكىنىشتى. ەگەر ايتپاعاندا، بالكىم، قانشا جاسقا كەلگەنىمدى بىلمەيتىن بە ەدىم، ونىڭ ۇستىنە تىرشىلىكتىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ تا ۇلگەرگەن جوقپىن، دەمەك ون، بولماسا جيىرما جىلدان سوڭ ولەمىن-اۋ دەگەن ۋايىم ميىما كىرىپ تە شىقپاس ەدى عوي. ەلسىز ارالدا تۋىپ وسسەم ءولىم دەگەن شىركىننىڭ بار-جوعى قاپەرىمە كىرەر مە. كەيدە "وسىعان جەتەر باقىت بار ما" دەگىم كەلەدى. ءبىراق كىم ءبىلىپتى؟ مۇمكىن قاسىرەتتىڭ ۇلكەنى دە وسى شىعار؟ وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم دەگەندى شىنىندا سەزبەس پە ەدىم؟ وسى ءبىز شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەندە-اق اجالدى شارانامىزبەن بىرگە الا كەلگەن جوقپىز با؟ ال ءولىم بارىن سەزبەسەك، ومىرگە وسىنشاما قۇشتار بوپ، ءومىردى سۇيەمىن دەپ نەسىنە ونىپ-وشەمىز؟
ارسەنيەۆتەر اۋلەتىنىڭ ارعى تەگى جايىندا دىم بىلسەم بۇيىرماسىن. جالپى، ءبىز وسى نە بىلەمىز؟ مەنىڭ سانامداعى بار بولعانى: "بۇلاردىڭ اتا تەگى باعى زاماننىڭ بۇلىڭعىرىنا بارىپ تاۋسىلادى" دەيتۇعىن شەجىرە. "كەدەي بولساق تا تەكتىدەن" ەكەنىمىزدى بىلەمىن. ءومىر بويى سول تەكتىلىكتى مالدانىپ، ماقتانىپ، ايتەۋىر قۇل-قۇتان ەمەستىگىمىزگە داسەردەي بوپ، سوعان سەمىرگەن جالعان تاكاپپارلىق. ارۋاقتار كۇنىندە شىركەۋ بىتكەن قوڭىراۋلاتىپ، "مارقۇم بوپ كەتكەن ارعى-بەرگىنى ەسكە الۋعا شاقىرادى." سول كۇنگى ءمىناجاتتىڭ سالتاناتى نەگە تۇرادى!
— جاراتقان يەم، سوناۋ ادام-اتادان بەرى وزىڭە قۇلشىلىق ەتكەن پەندەلەردى اتا-بابالارىمىز بەن باۋىرلارىمىزدى، دوس-جاراندارىمىزدى راقىمىڭنان، اۆراامنىڭ شاپاعاتىنان قۇر قالدىرا كورمە! — دەپ جالبارىنادى.
وسى جالبارىنىشتىڭ ءوزى تەگىن ەمەس. جاراتقانعا جالبارىنىپ وتكەن سول "اتا-بابالارىمىز بەن باۋىرلارىمىزدىڭ، تۋىسقاندارىمىز بەن جۇراعاتتارىمىزدىڭ" جالعاسى ەكەنىمىزدى سەزىنۋدىڭ ءوزى شەكسىز قۋانىش ەمەس پە؟ ءتۇپ-تۇقيانىمىزدان باستاپ، ءفاني مەن باقيدى مويىنداعان كەيىنگى اتا-انا، ونىڭ ۇرپاقتارى "بۇكىل عالامدى جاراتقان قۇدىرەتتىڭ عيبراتلى ءىلىمىن، پاك تە ادال جولىن" ءپىر تۇتقان جوقپىز با؛ تىرشىلىكتىڭ ماڭگى، تىنىمسىز ەكەنىنە سەندىك؛ وت قۇدايى اگنيدىڭ بۇيرىعىنا كونىپ، قاننىڭ تازالىعىن، تەگىمىزدىڭ "بۇلىنبەۋىن" قاسيەت دەپ تانىپ، جارىق دۇنيەگە كەلگەن ءار ۇرپاقتىڭ تازارا ءتۇسۋىن، ءتۇبىمىز ءبىر باۋىرلاس، تۋىسقان ەكەنىمىزدى، "بۇكىل تىرشىلىكتىڭ يەسى قۇدىرەتتىڭ" ق ۇلى ەكەنىمىزدى قاستەرلەۋمەن كەلەمىز.
ءبىزدىڭ تۇقىمدا تالاي-تالاي تەنتەكتەردىڭ بولعانى دا راس. ءبىراق اتالارىمىز: بەكزاتتىلىعىڭدى ۇمىتپا، اتا تەگىڭنىڭ ابىرويىنا كىر كەلتىرمە دەپ ۇرپاقتان-ۇرپاقتىڭ قۇلاعىنا قۇيۋمەن بولدى. كەيدە مەن اۋلەتىمىزدىڭ ەن-تاڭباسىنا قاراپ وتىرىپ بويىمدى ەرەكشە ءبىر سەزىم بيلەيتىنىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. سەرىلەردىڭ ساۋىت-سايمانى، قاۋىرسىن قاداعان دۋلىعا. ودان تومەن قالقان. كوگىلدىر قوس ەتەكتىڭ ورتاسىندا شىنايى ادالدىقتىڭ بەلگىسى — ساقينا، ونىڭ ەكى قاپتالىنان ايقىش-ۇيقىش كومكەرىپ تۇرعان كرەست ساپتى ءۇش بىردەي سايىس قىلىشى.
مەنىڭ وتانىمنىڭ ورنىن باسقان بۇل ەلدە ماعان پانا بولعان قالالار تولىپ جاتىر. كەزىندە اتاعى اتىراپتان اسقان شاھارلار ەدى، بۇگىندە كۇيكى تىرلىكتەن كەدەيلەنىپ، ءمۇجىلىپ، شەگىپ كەتكەن. دەگەنمەن، كرەستونوسەستەر زامانىنان قالعان سۇرعىلت مۇنارالار ءالى دە توزعان دۇنيەنىڭ توبەسىنەن تەلمىرىپ، ماڭدايىنا باعا جەتپەس اشەكەي كيگەن الىپ سوبورلاردى اۋليە-انبيەلەردىڭ تاس ءمۇسىنى عاسىرلار بويى كۇزەتۋمەن تۇر، ۇشار بيىكتەگى كرەستكە قوناقتاعان "قورازدار" اسپان الەمىنە شاقىرعان جاراتقاننىڭ جارشىسىنداي.
II
العاش مەنىڭ كەز الدىمدا قالعان سۋرەت كوڭىلسىز دە سۇرقاي كورىنىس ەدى. سارشا تامىزدىڭ سارعىش ساعىمىنا بولەنگەن اباجاداي بولمە، تەرەزەدەن تۇستىككە قاراي سوزىلعان ساعىمدى بەلەس... بار بولعانى وسى، بار بولعانى ءبىر-اق ءسات! تۇككە تۇرمايتىن وسى ءبىر كورىنىس، وسى ءبىر كۇن، وسى ءبىر ساعات، وسى ءبىر ءسات ءومىر باقي وشپەستەي بولىپ ەسىمدە قالعانىنا تاڭىم بار. وسىدان باسقا بۇكىل دۇنيەنىڭ ءبارى سول ساتتە-اق وشە قالعانى نەسى ەكەن؟
مەن سابيلىك كەزىمدى ەسىمە السام قاپا بولامىن. سابيلىك شاق قاشاندا قاپالى: ءۇمىتى بۇلىڭعىر، ومىرگە ءالى اياق باسپاعان، تىرشىلىكتىڭ ءبارى جات، بۇل دا تىرشىلىككە بوتەن، ءالسىز دە نازىك جانعا تىم-تىرىس دۇنيە ءاماندا تىمىرسىق. ءفانيدىڭ عاجاپ جۇماعى! جوق، بۇل ايانىشتى دا اۋىر سەزىمنىڭ ازابى.
مۇمكىن، مەنىڭ سابيلىك شاعىم ءار ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى مۇڭعا تولى بولعان شىعار؟ راسىندا مەن مەڭىرەۋ تۇكپىردە تۋىپ ءوستىم. قۇلا دالا، قۋ مەديەن، ءدىن ورتاسىندا جاپانداعى جالعىز ءۇي... قىستا ۇشى-قيىرسىز تەڭىزدەي قار جامىلعان مىلقاۋ ءوڭىر، جازدا تاعى دا تەڭىزدەي تولقىعان ەگىن مەن بەتەگەلى جازيرا... سول دالانىڭ دىم سىزبايتىن تىنىشتىعى مەن جۇمباق كەرەڭدىگى... ءبىراق مەڭىرەۋ تۇكپىردە، تىم-تىرىس تىنىشتىقتا جاتقان الدەبىر سۋىر، بولماسا بوز اسپانداعى بوزتورعاي مۇڭىن شاعىپ كوردى مە ەكەن؟ جوق، ولار ەش نارسەنىڭ ءمانىسىن سۇراعان دا ەمەس، ەش نارسەگە تاڭعالعان دا ەمەس، ادام جانىنىڭ ساعىنىشىن وياتار تىرشىلىكتىڭ اسەم شاقتارىن سەزىنگەن دە ەمەس، زىرلاعان ۋاقىت، كەڭ دۇنيەنىڭ راقاتىن كورگەن دە ەمەس. ال مەن وسىنىڭ ءبارىن سول كەزدە-اق بىلگەنمىن. تۇڭعيىق كوك اسپان، ۇشى-قيىرسىز دالا فانيدەن تىسقارى الدەبىر سىر شاشقانداي، كەۋىلىمە قيال مەن مۇڭ ۇيالاتىپ، قول جەتپەيتىن ارمان بولىپ نەعايبىل دۇنيەگە دەگەن ساعىنىش پەن ماحابباتىمدى وياتقان.
سول كەزدە پەندە بىتكەن قايدا جۇرگەن؟ مەكەنىمىزدىڭ اتى كامەنكا حۋتورى ەدى، نەگىزگى قارا ورمان زادونسكىدە بولاتىن، اكەم ءجيى-جيى سوندا كەتىپ، ۇشتى-كۇيدى جوعالىپ الاتىن، ال حۋتورداعى شارۋا ماردىمسىز، ادام باسى از... سويتسە دە قىبىرلاعان تىرشىلىك مۇندا دا جوق ەمەس... يت بار، جىلقى، قوي، سيىر دەگەن سياقتى، ءجۇمىسشىلار، ارباكەش، شارۋا باسى، اسپازشى، مالشى، تاربيەشى، شەشەم، اكەم، گيمنازيست اعالارىم، ىلعي بەسىكتەن شىقپايتىن قارىنداسىم وليا... ءبىراق نەگە مەنىڭ ەسىمدە جالعىزدىقتان باسقا دانەڭە قالعان جوق؟ مىنەكي، جازعى كەش كىرەۋكەلەنىپ كەلەدى. باتار كۇن ۇيدەن اسىپ، باقتى ساعالاپ قالعان، كەڭ اۋلانى كولەڭكە كەۋلەپ بارادى، ال مەن (جاپادان جالعىز) دىم تارتقان كوگال ۇستىندە ءتۇپسىز كوك اسپانعا تەلمىرىپ، عاجايىپ ءبىر تانىسىمدى تاپقانداي قارا شاڭىراعىمنىڭ اياسىندا جاتىرمىن. بوز كۇمبەزدىڭ بيىگىندە دوڭگەلەنىپ، بىرتە-بىرتە پوشىمىن وزگەرتىپ اق بۇلت جىلجىپ بارادى... كوز تويمايتىن اسەمدىك! وسى اق بۇلتقا وتىرىپ الىپ سوناۋ ۇشار بيىكتە اسپان الەمىن شارلاسام-اۋ، جاراتقانعا دا جاقىن بارىپ، اق قاناتتى پەرىشتەلەردىڭ اسپانداعى مەكەنىن كورەر مە ەدىم! مىنە مەن اۋلانى تاستاپ تۇزگە شىقتىم. كادىمگى سول كەش، تەك كوكجيەكتەن قادالعان كۇن شاپاعى، مەن تاعى دا جالعىزبىن. قاي جاعىڭا قاراساڭ دا قالعىپ تۇرعان قارا بيداي مەن اق س ۇلى، قالعىعان ماساقتىڭ قالتارىسىندا بودەنەنىڭ جىمى بار شىعار-اۋ. ءقازىر ولار ءۇنسىز، ءقازىر ءبارى دە تىم-تىرىس، تەك سالدەن سوڭ شالعىنعا ورالعان سارى قوڭىزدار بوجىلداپ، ەگىندى جازىق قۇلاق تۇندىرعان گۋىلگە ىعادى. مەن سولاردىڭ بىرەۋىن شىرماۋدان بوساتىپ الىپ قادالىپ كەپ قارايمىن: بۇل ءوزى نە نارسە، سارى قوڭىز دەگەن نەتكەن جاندىك، مۇنىڭ مەكەنى قايدا، قايدا ۇشىپ بارادى، بۇل شىركىندە وي-سانا، سەزىم دەگەن بار ما ەكەن؟ مىنەكي، الاقانىمدا جىبىرلاپ ءجۇر، اشۋلاناتىن سەكىلدى، قاۋىرسىن تونى اشىلىپ، استىنان قۋقىل سارى قاناتى كورىندى، ەندى ءبىر ساتتە قاۋىرسىن تونى سىقىرلاپ، قاناتىن اسەم جايىپ اسپانعا كوتەرىلدى دە، اۋانى بوزداتىپ ۇشا جونەلدى، اربىردەن سوڭ كوزدەن دە عايىپ بولدى: مەن تاعى دا جالعىزبىن، جالعىزدىقتىڭ مۇڭىن ارقالاپ قالا بەردىم.
ۇيگە كىرسەم دە سول كەش، تاعى دا سول جالعىزدىق. كۇنى بويى يەن زال مەن قوناق بولمەسىن اداقتاعان كۇن ساۋلەسى ساعال-ساعال بوپ ەندى ب ا ق ىشىندە قاڭعىپ ءجۇر، ولەۋسىرەگەن قىزعىلت ساعىمى ەدەننىڭ ءبىر (بۇرىشى مەن اتامزامانعى ورىندىقتىڭ تالتيعان سيراعىن عانا پانالاپ قالىپتى — ياپىراي، وسى ءبىر تىلسىم شاقتىڭ قوڭىر مۇڭى نەتكەن عاجاپ ەدى! قاس قارايعان شاق، باقتىڭ نوبايى عانا قاراۋىتادى، مەن باسىرە توسەگىمدە جاتىرمىن، تەرەزەدەن الدەبىر مىلقاۋ جۇلدىز ماعان بيىكتەن قادالادى... مەندە نە شارۋاسى بار ەكەن؟ مىلقاۋ شىركىن ماعان نە ايتىپ، نە ەسكەرتىپ، قايدا شاقىرىپ تۇر ەكەن؟
III
ەپتەپ ەس كىرگەندە مەن دە ءومىردى تاني باستادىم — كەيبىرەۋلەردىڭ بەت-پىشىنى، وتباسىنىڭ كەيبىر تىرشىلىگى، كەيبىر وقيعالار.
سولاردىڭ ىشىندە ىلعي دا كوز الدىمدا تۇراتىنى، بۇدان سوڭعى ساياحاتىما ەش ۇقسامايتىن قىزىعى مول ەڭ العاشقى ساپارىم. اكەم مەن شەشەم قالا دەپ اتالاتىن ەستىمەگەن ەلگە اتتاندى دا، مەنى قوسا الا كەتتى. تۇڭعىش رەت كوپتەن بەرگى ارمانىمنىڭ ورىندالاتىنىنا قۋانىپ، ەندى سول ارمانىم ورىندالماي قالا ما دەپ كەرەمەت قورىققانىم ەسىمدە. اۋلا ورتاسىندا كۇنگە قاقتالىپ تۇرىپ زىقىمنىڭ كەتكەنىن، ەرتەڭگىسىن كارەتا سارايىنان الىپ شىققان تارانتاسقا قايتا-قايتا جالتاقتاپ، بۇل شىركىندى قاشان جەگەر ەكەن، جول ازىرلىگى قاشان بىتەر ەكەن دەپ تىقىرشىعانىمدى ءالى كۇنگە ۇمىتقانىم جوق. جول ماعان تاۋسىلمايتىنداي كورىنگەن، بۇرىلىس-قالتارىسى كوپ كىرە سوقپاعىندا، ساي-سالادا قيساپ جوق، تاعى ءبىر ەسىمدە قالعانى: كەشقۇرىم ەدى، جان-جاعىمىز قالىڭ بىتقىل، قارسى بەتتەگى قيادان بۇتا-قاراعاندى قاق جارىپ "قاراقشىنىڭ" شىعا كەلگەنى، بەلىندە بالتا، بۇكىل ومىرىمدە قايتىپ كورمەگەن مۇجىقتارىمنىڭ ەڭ ءبىر قورقىنىشتى دا دۇلەيى. قالاعا قايتىپ كىرگەنىمىزدى بىلمەيمىن. ەسەسىنە ەرتەڭگى قالا ەسىمنەن كەتپەيدى. بيىك-بيىك ۇيلەردىڭ تار تيىندىق كۇمىستى اتىپ تۇسىرەتىن ەدى، جانىڭدى ەلجىرەتەتىن جايدارىلىعى نەگە تۇرادى، قاجەت بولسا گيتارادا دا تاماشا ويناپ، بابالار زامانىنان قالعان ەسكى ءبىر اندەردى سالعاندا ەرەكشە تولعاناتىن ساتتەرىم دە ماعان قىمبات...
ەندى مىنە، كۇتۋشىمىزدى دە تاني باستادىم، وسى ۇيدە بالالاردىڭ تاعى ءبىر جاناشىرى بار ەكەن: ەڭگەزەردەي قاتال دا سىمباتتى ايەل ءوزىن ىلعي دا وسى ءۇيدىڭ كۇڭىمىن دەۋشى ەدى، ال شىندىعىندا وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى، تەك انام ەكەۋىنىڭ ءجيى-جيى ۇرسىسا بەرەتىنى بار، مۇنىڭ ءوزى دە جورتا، ءبىرىن-بىرى جاقسى كورەتىن جاندار اۋەلى ۇرسىسىپ الىپ، كەشىكپەي جىلاسىپ-سىقتاسىپ، تاتۋلاسىپ جاتاتىن ادەتتەرى. باۋىرلارىم مەنەن ەداۋىر ەرەسەك ەدى، تىرلىكتەرى دە ماعان بەيماعلۇم، تەك كانيكۋلدا عانا كەلىپ كەتەدى؛ ەسەسىنە ەكى بىردەي قارىنداسىم بار، ەكەۋىن ەكى بولەك جان تارتقانىممەن ءبارىبىر ەكەۋىن دە جاقسى كورەمىن: اسىرەسە كوزى تۇزداي كۇلەگەش نادياعا ەرەكشە ەلجىرەپ تۇرامىن، اۋەلدە قاراقات كوز وليانىڭ بەسىكتەگى ورنىن تارتىپ الىپ ەدى، كەلە-كەلە ونىڭ ويىنشىعىنا ورتاقتاسىپ، اقىرى قۋانىشى مەن رەنىشىن ءبولىپ-جاراتىن سىرلاس-مۇڭداس بولىپ كەتتى. وليا كۇيگەلەك ەدى، اكەم سەكىلدى اياق استىنان اشۋلانىپ، تەز باسىلاتىن سەزىمتال، جانى جومارت قارىنداسىم كەيىن مەنىڭ ەڭ سەنىمدى دوسىم بولدى. ال اناما كەلسەك، مەن ونى جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن تانىپ ءبىلدىم. ءوزىمدى جارىق دۇنيەدە بار ەكەنىمدى سەزگەننەن باستاپ كوز الدىمدا انام تۇردى، مەن ءۇشىن ەلدەن ەرەكشە، مەنىمەن جانى بىرگە، وزەگى ءبىر جان ەدى...
مەنىڭ بۇكىل ومىرىمدەگى ماحابباتىمنىڭ شەكسىز مۇڭى اناما بايلانىستى. كىمدى قالاي جاقسى كورسەك — ءبىزدىڭ ازابىمىز دا سول، جاقسىنى جوعالتىپ الامىن با دەگەن قورقىنىش ءومىر باقي ويىڭنان شىقپايدى. مەن تال بەسىكتەن بەرمەن اناما دەگەن ماحابباتتىڭ تاۋقىمەتىن تارتتىم — مەنى ومىرگە اكەلگەن انام، مەنىڭ جانىمدى الدىمەن مۇڭعا بولەدى، ويتكەنى، ونىڭ بۇكىل بولمىسى پەرزەنتكە دەگەن ماحابباتتان جارالعان دا بۇكىل جاراتىلىسى تەك مۇڭنىڭ قورداسى بولسا كەرەك: بالا كۇنىمنەن قانشاما كوز جاسىن كوردىم، مۇڭعا تولى قانشاما ءانىن تىڭدادىم!
ءبۇل فانيدەن ماڭگىلىك ۇمىت بولىپ جىراقتاعى تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا جاتقان شىعار، اتىڭ ارداقتى، ارۋاعىڭ پەرىشتەنىڭ اۋزىندا بولسىن! قۇداي-اۋ، ورىستىڭ تۇكپىردەگى توزعان ءبىر قالاسىندا، بۇتا باسقان زيراتتىڭ بەلگىسىز مولاسىنىڭ تۇبىندە جاتقان قۋراعان باس، قىنا باسقان سۇيەك مەنى قولىنان تۇسىرمەي تەربەتكەن سول انام با؟ "مەنىڭ جولىم ءسىزدىڭ جولدان داڭعىل، مەنىڭ سانام ءسىزدىڭ سانادان بيىك."
V
ءوستىپ مەنىڭ سابيلىك جالعىزدىعىم جىلىستاپ ارتتا قالعان سياقتى. ەسىمدە: كۇز ەدى، ءتۇن ىشىندە ويانا كەلسەم ەلەستەي بۇلىڭعىر ساعىم بولمەنى بۋىپ تۇر ەكەن، پەردەسىز تەرەزەدەن ءوڭى قاشقان جۇدەۋ اي سوناۋ بيىككە كوتەرىلىپ الىپ، يەن باقتىڭ توبەسىنەن مۇڭدانا سىعالايدى، مىناۋ جالعان دۇنيەگە جاناسىمى جوق جالعىزدىعىنان، ءوز مۇڭىنان ءوزى ءلاززات العانداي، مەنىڭ دە كوڭىلىمدى الدەبىر ءتاتتى مۇڭ تورلاپ، ءوڭى قاشقان جۇدەۋ ايدىڭ شەرلى ۋايىمىن بولىسكەندەي بولدىم. ءبىراق مەن بۇل دۇنيەدە جالعىز ەمەس ەكەنىمدى، اكەمنىڭ كابينەتىندە جاتقانىمدى جاقسى بىلەمىن، سوندا دا جانىم كۇيزەلىپ جىلادىم، جىلادىم دا اكەمدى وياتىپ شاقىرىپ الدىم... وسىدان باستاپ مەنىڭ ومىرىمە باسقالار دا ارالاسا باستادى، وسىدان باستاپ مەن دە كوپتىڭ ءبىرى ەكەنىمدى سەزىنەتىن بولدىم.
ءبۇل جارىق دۇنيەدە تەك جاز عانا ەمەس، كۇز، قىس، كوكتەم دەگەن دە بولادى ەكەن، اندا-ساندا بولماسا ۇيدەن دە ۇزاپ شىعا بەرمەيدى ەكەنسىڭ. ءبىراق مەن مۇنى اۋەلدە بىلگەنىم جوق، ويتكەنى، بالانىڭ زەردەسىندە كوبىنە جارىق كۇن، جادىراعان جاز عانا قالادى ەمەس پە، سونسوڭ دا مەنىڭ ەسىمدە سۇرعىلت كۇزدەن باسقا تامسانار ەكى-ۇش (بۇلىڭعىر كورىنىستەر عانا قالىپتى: قىستىڭ ءبىر كەشىندە الاي-تۇلەي قارلى بوران سوعىپ بەرسىن، ءبىر سۇمدىعى، ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا بۇل "قىرىق قۇرباننىڭ" امالىندا قايتالانىپ تۇراتىن كورىنەدى، تاڭعالارلىعى سول، بوران ۇدەگەن سايىن جىلى ۇيدە بۇيىعىپ جاتا بەرگەن ءتىپتى راقات ەكەن دە؛ تاڭ اتقاندا تاعى ءبىر تاڭعاجايىپقا تاڭ بولدىق: ءۇيدىڭ ءىشى كۇڭگىرت، اۋلادا توبەدەي بولىپ اپپاق بىردەمە ءۇيىلىپ جاتىر، سويتسەك، داۋىلدىڭ تۇنىمەن ىرگەگە نىعارلاپ تاستاعان قار ەكەن، جۇمىسشىلار سونى كۇنى بويى تازالاۋمەن شارشادى؛ بۇدان كەيىنگى ەسىمنەن كەتپەيتىنى ءساۋىردىڭ كوڭىلسىز ءبىر كۇنى، يىعىندا سۇرتىكتەن باسقا لىپاسى جوق قومىتاياق الدەبىر سورلىنى وكپەك جەل ءبىزدىڭ اۋلاعا قۋىپ تىققان، ءبىر قولىمەن توبەسىندەگى كارتۋزىن باسىپ، ەكىنشى قولىمەن دالاقتاعان ءوڭىرىن كەۋدەسىنە قىمتاعان بولادى... ءبىر سوزبەن، قايتالاپ ايتسام، مەنىڭ بالالىق شاعىم جاز كۇندەرىندە عانا قالىپتى دا ونىڭ بار قىزىعىن اۋەلى وليامەن ءبولىسىپپىن، قالعانىن وسىنداعى ءبىر شاقىرىم قاشىقتاعى ۆىسەلكا دەيتۇعىن ازعانتاي ءتۇتىندى دەريەۆنياداعى مۇجىقتاردىڭ بالالارىمەن ءبولىپ-جارىستىم.
جاز قىزىعىنىڭ دا جارىتقانى شامالى، باياعى ەتىك مايى مەن شولاق قامشىدان دا قىسقا. (ادام قۋانىشى قاشاندا ماردىمسىز، ءوزىڭدى ءوزىڭ الدارقاتا ءجۇر دەپ ءارقايسىمىزدىڭ ىشىمىزدە الدەكىم وتىرعان سياقتى) مەن قايدا تۋىپ، قايدا ءوستىم، نە كوردىم؟ نە تاۋى، نە كولى، نە وزەنى، نە ورمانى جوق، تەك ساي-سالاداعى بۇتا-قاراعانى، زاكاز، دۋبروۆكا ماڭىنداعى الا-شۇبار اعاش بولماسا انشەيىن قۋ دانا، ۇشى-قيىرسىز ەگىن مۇحيتى. بۇل مىڭعىرعان قوي ءورىپ شىعاتىن تۇستىكتىڭ تۇكتى دالاسى دا ەمەس، ساعات بويى ساندالساڭ تاۋسىلىپ بەرمەيتىن، ۇيلەرى اق شاڭقان، كوشەسىندە قىلتاناق جوق، قۇجىناعان جۇرتى بار بايلىققا باتقان سەلولار مەن ستانيسالارعا دا ۇقسامايدى. بۇل بار بولعانى قىر ءوڭىرى، دالاسى بۇيرات، بەلەس-بەلەس قىراتتار، ادام تۇرماق قۇدايدىڭ دا ەسەبىنەن شىعىپ قالعان، قولات-قويناۋعا تىعىلعان دەريەۆنيالار، ولاردىڭ ءوزى دە قىزىل تاستىڭ ۇستىندە وتىر، پەندە بىتكەن كومپىس تە جابايى، جانى جوكە شارقاي، جامباستاعى سابانىمەن ءبىر تۋعانداي. مەن وسى تۇكپىردە، كەدەي دە بولسا كەرەمەت وڭىردە دۇنيەگە كەلىپ، ءومىردى تاني باستادىم: قايناعان تالما ءتۇس، ءمولدىر اسپاندا اق بۇلت ءجۇزىپ بارادى، بىردە قوڭىر سامال شالقيدى، ەندى بىردە ىستىق جالىن بولىپ ەگىن مەن بەتەگەنىڭ حوش ءيىسىن قۋالاپ كەلەدى، دوڭبەك قابىرعاسى بوز تارتىپ، سابان شاتىرى قارايىپ تاس بولىپ قاتىپ قالعان استىق سارايىمىزدىڭ سىرت جاعى شىجىعان اپتاپ، لاپىلداعان كۇننىڭ ىستىق جالىنىندا قارا بيدايدىڭ جال-جال تولقىنى كۇمىستەي جالتىرايدى. كۇن كوزىنە سان قۇبىلىپ، جەلمەن جوڭكىلگەن كيىزدەي تۇپ-تۇتاس ەگىنجايدىڭ بەتىندە اسپانداعى الا بۇلتتىڭ كولەڭكەسى قىدىرىپ بارادى...
اۋلامىزدىڭ ورتاسى ۇيىسقان كوگال ەدى، بەتى سارتاپ، استى ساپ-سالقىن، جالاڭاياق كەشسەڭ جان راقاتى، كوگال ىشىندە كونەدەن جاتقان استاۋ تاس بارتۇعىن، سونىڭ دالداسىنا تىعىلىپ جاسىرىنباق وينايتىنبىز. استىق قامباسىنىڭ ىرگەسىندە ءبىر ءتۇپ مەڭدۋانا بار ەكەن، ءبىر كۇنى وليا ەكەۋىمىز تويا جەپ، اقىرى ءسۇت ىشكىزىپ زورعا ءتىرىلتىپ العان: سونداعى باسىمىزدىڭ دوڭگەلەك اينالىپ، قۇلاعىمىزدىڭ شۋلاعانىن ايتپا، دەنەمىز ۇلپاداي قالقىپ، قالاعان جاعىمىزعا ۇشا جونەلۋگە بار ەدىك... گۇجىلدەگەن اشۋلى بارقىت تۇكتى الا بوكسە ۋ ارانىڭ ۇياسىن دا وسى قامبانىڭ استىنان تاپقانبىز. باقشادا، قورا-قوپسى، ءۇي ىرگەسىندە جەۋگە جارايتىن نەشە ءتۇرلى وسىمدىك ءدانى مەن ءتاتتى تامىرلاردا قيساپ جوق ەكەن عوي!
VI
ءۇي سىرتىنداعى مال قوراسىنىڭ ىرگەسىندە قۇلاعى قالقيعان وشاعان، كىسى بويلامايتىن قالاقاي وسەتىن، قىزعىلت ساباقتى تۇيە تىكەننىڭ بوز مونشاقتارى مولدىرەپ تۇراتىن، بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ءارقايسىسىنىڭ ءتۇر-تۇسى دە، ءيىسى دە بولەك، ءدامى دە ەرەكشە. بۇرىن اتىن دا ەستىمەگەن مالشى كەرەمەت قىزىق بالا ەكەن: ۇستىندەگى كەنەپ كويلەگى مەن بۇتىنداعى لىپاسى البا-جۇلبا، كۇنگە كۇيگەن اياق-قولى شىرىش-شىرىش، وشاعاننىڭ جاپىراعى، قاتقان ناننىڭ قابىعى، يتمۇرىننىڭ ءدانى مە، ايتەۋىر مالجانداي بەرگەن سوڭ ەرىنى بىت-شىت جالاق بوپ كەتكەن، ەكى كوزى جالت-جۇلت ەتىپ ويناقشىپ كەپ تۇرعانى: ءوزى نە جەسە سونىڭ ءبارىن بىزگە تىقپالاپ، اراداعى وسى دوستىقتىڭ ءتۇبى كۇماندى ەكەنىن دە تۇكپىش نەمە جاقسى بىلەدى. ءبىراق ءبىز ءۇشىن بۇل دا ءبىر داۋرەن. جان-جاعىنا جالتاقتاپ، جۇرتتان جاسىرىپ بىزگە جىر قىپ ايتاتىن حيكاياسى قانشاما! ۇزىن بيشىگىن سارت-سۇرت سىلتەگەنى دە عاجاپ، ءبىز دە سونى ىستەمەك بوپ تىراشتانعانىمىزدا قايىستىڭ ۇشى قۇلاعىمىزدى وسىپ تۇسەدى دە، ول بولسا ىشەگى ۇزىلگەنشە جاتىپ كەپ كۇلەدى-اي دەيسىڭ...
جەردەن شىعاتىن ەن بايلىق مال قوتانى مەن اتقورانىڭ ەكى ورتاسىنداعى باقشادا ەدى. مالشى بالاعا ەلىكتەپ تۇزداعان قارا ناننىڭ قابىعىن قويىنعا تىعىپ الىپ، كوك پيازدىڭ ساباعىن، قىزىل شومىر، اق شالقاممەن بۇراپ سوقساڭ عوي، قالىڭ جاپىراقتىڭ اراسىندا كوگەندە جاتقان بۇجىر-بۇجىر قياردى ءۇزىپ الساڭ جەردەن جەتى قويان تاپقانداي بولاسىڭ. وسىنىڭ ءبارى نەمە كەرەك ەدى، اشپىز با؟ ءجوق-ا، ءبىراق وسى قاجاق-قۇجاقتىڭ ءوزى سانامىزدان تىس بۇكىل تىرشىلىكتىڭ تىرەگى جەر دەيتۇعىن قاسيەتتى دۇنيەگە بايلاپ، سوعان دەگەن سەزىمىمىزدى وياتتى. ەسىمدە: شاقىرايعان كۇن كوزى شالعىندى قۋىرىپ، تاس ناۋانى قىزدىرا باستادى دا، اۋا بىرتە-بىرتە تىمىرسىق تارتىپ، اسپان كىلەگەيلەنىپ، بۇلتتار اقىرىن جىلجىپ تۇتاسىپ الدى، كوكجيەكتى قىزىل ۇشقىن پىشاقتاي تىلگىلەپ، اربىردەن سوڭ اسپاننىڭ الىس تۇكپىرىنەن الىپ گۇرىل ەستىلدى، سودان كەشىكپەي تارسىل-كۇرسىل ۇدەپ، الدەبىر عالامات كۇش جەر بەتىن قاقىراتىپ ۇردى-اي كەلىپ... و، وسى ءبىر عاجايىپ قۇبىلىسقا تامسانباسقا، سونى جاساعان جاراتقانعا تابىنباسقا شاراڭ قايسى! كەنەت توڭىرەك تۇنەرىپ، وت پەن داۋىل ارالاستى دا كولبەي سوققان بۇرشاقتى جاڭبىر تىرشىلىكتى جۇتىپ قوياتىنداي اسپان مەن جەردى تۋلاقتاي قاقتى، تەرەزەلەردىڭ پەردەسىن جاۋىپ، كونە كۇمىس ريزامەن اپتالعان قارا يكوننىڭ الدىنا شىراق جاعىپ: "سۆيات، سۆيات، سۆيات، مەيىرىمدى قۇداي ساۆاوف!" — دەپ قايتا-قايتا جالبارىنىپ، شوقىنۋمەن بولدىق. ەسەسىنە استان-كەستەن باسىلىپ، توڭىرەك تىم-تىرىس بولعان كەزدە دالادان ەسكەن دىمقىل دا تازا اۋانى كوكىرەك كەرە جۇتىپ كەرەمەت ءبىر جاساپ قالدىق، پەردە بىتكەن اشىلدى، اكەم تەرەزە الدىندا، ءالى دە كۇن كوزىن كولەگەيلەپ، كوكجيەككە بارىپ ۇيلىققان قارا بۇلتقا قاراپ وتىرىپ، مەنى باقشاعا بارىپ شالقاننىڭ ەڭ ۇلكەنىن جۇلىپ اكەل دەپ جۇمسادى. شالعىن اراسىنداعى شالشىق سۋدى جالاڭاياق شالپىلداتا كەشىپ جۇگىرگەنىم، شالقاندى جۇلىپ الىپ، سارى بالشىق كەپتەلگەن قۇيرىعىن قۇشىرلانا شايناعانىمدى بالا كۇندەگى ەڭ ءبىر قىزىقتى ساتتەرىمە بالايمىن...
بارا-بارا ەركىنسىپ مال قوراسىن، كارەتا سارايىن، جابىق قىرماندى تىنتكىلەپ، پروۆال، ۆىسەلكا دەريەۆنيالارىن قىدىراتىن بولدىق. دۇنيە كوز الدىمىزدا بىرگە-بىرتە كەڭەيگەن سەكىلدى، ءبىراق ءبىزدىڭ نازارىمىزعا الدىمەن ىلىككەن ادامدار، سولاردىڭ تىرشىلىگى ەمەس، وسىمدىك پەن حايۋاناتتار ەدى، تاڭدايتىنىمىز ادام جۇرمەيتىن تىنىش جەر، ءتۇس اۋا جۇرت شىرت ۇيقىعا كەتكەن كەزدە ءتىپتى راقاتقا باتامىز. ب ا ق ءىشى كوكوراي، ءارى كوڭىلدى، ءبىراق بىزگە ءبارى تانىس؛ تەك ۇنايتىنى — بۇتالى بىتقىل، اياق باسپاعان سونىسى، قۇستىڭ ۇياسى (ەگەر شىرپىدان توقىلعان جۇمساق ۇلپانىڭ ۇستىندە قاپ-قارا كوزى مولدىرەپ شۇبار الا بىردەمە جاتسا ءتىپتى جاقسى)، سودان سوڭ تاڭقۋرايدىڭ ءىشى، ويتكەنى، ءسۇت پەن قانتقا بۇلعاپ ۇيدە جەيتىن جيدەكتەن بۇل اناعۇرلىم تاتتىرەك. مىنەكي — مال قوراسى، اتقورا، كارەتا سارايى، استىق قىرمانى. پروۆال...
VII
ءار نارسەنىڭ ءبىر اسەمدىگى بار.
مال قوراسى كۇنى بويى بوس تۇرادى، اۋىر ەسىگىن سىقىرلاتىپ زورعا اشقانىمىزدا بوجىعان قي مەن شوشقا تەزەگىنىڭ تاناۋ جارعان اششى ءيىسى مۇڭك ەتە قالادى.
اتقورادا ءومىر باسقا، مۇندا اقىردا تۇرىپ الىپ كۇرت-كۇرت ءشوپ شايناپ، جەم جەيتىن جىلقى ءومىرى. بۇلار قاشان، قالاي جۋسايدى؟ ارباكەشتىڭ ايتۋىنشا، اندا-ساندا اتتار دا جاتا قالىپ ۇيىقتايتىن كورىنەدى. ءبىراق مۇنى كوز الدىڭا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن -جىلقىنىڭ جاتىپ-تۇرۋىنىڭ ءوزى ازاپ ەمەس پە؟ مۇمكىن ءتۇن ورتاسىندا جاڭا جۋسايتىن شىعار، ايتپەسە اق سۇلىنى ەزۋى اق كوبىك بولعانشا مالجاڭداپ، ءشوپتى جۇپ-جۇمساق بارقىت ەرىندەرىمەن تاڭداپ قانا تامساپ تۇرعاندارى جانە دە شەتىنەن سۋرەت دەرسىڭ، شوقتىعىنا قول جەتپەيدى، ساۋىرى تاقتايداي، سيپاپ كورۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت، قىل قۇيرىعى جەرگە دەيىن توگىلگەن، ال جىبەكتەي جالى ماپ-مايدا، ارا-تۇرا شاقىرايعان كوزىنىڭ قيىعىمەن كەكتەنە ءبىر قاراعاندا ارباكەش ايتقان قورقىنىشتى اڭگىمە ەسىڭە ءتۇسىپ زارەڭ ۇشادى: ءار جىلقىنىڭ جىلىنا ءبىر كەلەتىن فلورا جانە لاۆرا دەيتىن ساعىنىشتى كۇنى بار دەيتىن، سول كۇنى ولار كىسى ولتىرگىسى كەلىپ تۇرادى، سەبەبى، بۇل ادام تەپكىسىندە وتكەن قۇلدىق ءومىرىنىڭ كەگى، قاشان جەگەر ەكەن دەپ، نە تاسىتار ەكەن دەپ، قايدا شاپقىلار ەكەن دەپ كۇتۋمەن وتكەن ازاپتى مىندەتىنىڭ ازاسى بولسا كەرەك... بۇل جەردە دە ءيىستىڭ جەتىسىپ تۇرعانى شامالى، مۇندا دا قي مۇڭكيدى، ءبىراق مال قوراسىنداعىداي ەمەس، جىلقىنىڭ تەرى مەن قومىت-سايماننىڭ، بورسىعان ءشوپتىڭ بۋىمەن ارالاسقان تەك اتقوراعا ءتان ۇيرەنشىكتى اۋاسى.
كارەتا سارايى تولعان تارانتاس، بابامنىڭ اتامزامانعى ارباسى؛ وسىنىڭ ءبارى جيىلىپ، الىس ءبىر ساياحاتتىڭ ارمانىن ەسكە سالادى، تارانتاستىڭ كوتتىگىندە مەن بىلمەيتىن قۇپياسى كوپ جول جاشىگى، اربا باياعى ءبىر كۇندەردىڭ دولبارىن كوز الدىڭا اكەلەدى، بابامنان قالعان كونەنىڭ كەزى ىسپەتتى دە، بۇگىنگىگە ون ەكى دە ءبىر نۇسقاسى ۇقسامايدى. قارلىعاشتار قارا جەبەدەي زۋىلداپ بىرەسە كوك اسپاننىڭ تۇڭعيىعىنا شارىقتاپ، ەندى بىردە سارايعا قايتادان قويىپ كەتىپ، شاتىر استىنداعى اسقان شەبەرلىكپەن قالاعان، توقپاقتاساڭ بۇزىلمايتىن اپ-ادەمى ۇيالارىنا بارىپ قونادى. بۇگىندە ءجيى-جيى ويلانام: "ءبىر كۇنى ولەسىڭ، سوندا مىناۋ كوز ۇيرەنىپ، قايناسىپ كەتكەن قيماس دۇنيە — كوك اسپاندى، توعاي مەن قۇستاردى، تاعى دا تالاي-تالاي نارسەلەردى قايتىپ كورە المايسىڭ-اۋ!" اسىرەسە قارلىعاشتاردى قيمايسىڭ: نەتكەن ەركە دە سۇيكىمدى، تاپ-تازا اسەمدىك، نايزاعايداي شانشىلاتىن شاپشاڭدىعىنىڭ ءوزى ونەرگە بەرگىسىز ەمەس پە، قىزىل ءتوس، اپپاق باۋىرى، قارا كوك باسى، ءدال سونداي ارقاسىنا ايقاستىرىپ سالا قوياتىن قارا كوك قوس قاناتى كوز قانبايتىن عاجايىپ سۋرەت، تاڭداي قاققان ءۇنى قانداي تاماشا! سارايدىڭ قاقپاسى قاشاندا اشىق جاتاتىن، قاشان كىرسەڭ دە ساعان شىق دەپ ەشكىم ايتپايدى، قارلىعاشتىڭ شىقىلىن تىڭداپ وتىرىپ، وسىنىڭ بىرەۋىن ۇستاپ السام-اۋ دەپ تە ويلايسىڭ، اربا ما، تارانتاس پا، ايتەۋىر بىرەۋىنە وتىرىپ الىپ، الىس ءبىر ساپارعا اتتانسام... ادام بالاسى نەلىكتەن سابيىنەن الىسقا، شەكسىز كەڭىستىك پەن ءتۇپسىز تەرەڭگە، قول جەتپەيتىن بيىككە قۇمار، بار عۇمىرىن سوعان سارپ ەتىپ، باقىر باسىن بىرەۋ ءۇشىن قۇرباندىققا شالۋعا، بىرەۋ ءۇشىن جان پيدا ەتۋگە نەگە قۇشتار؟ ەگەر بارعا قاناعات، "قۇداي بەرگەن" قارا جەر مەن قىسقا عۇمىرعا شۇكىر دەپ وتىرا بەرسەك شە؟ قۇدايدىڭ بىزگە بەرگەنى بۇدان دا كوپ بولسا كەرەك. بالا كەزىمدە ەستىگەن، وقىعان ەرتەگىلەرىمدى ەسىمە الىپ وتىرسام، سونىڭ ىشىندەگى ەڭ قىمبات، ەڭ ءتاتتىسى ماعان بەلگىسىز، بەيماعلۇم قۇبىلىستار ەكەنىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن سەزەمىن. "الدەبىر پاتشالىقتا، الدەبىر ەلدە، سوناۋ جەر تۇبىندە... سەڭگىر-سەڭگىر تاۋلاردىڭ، شەكسىز جازيرانىڭ، كوك تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە... پاتشا-حانشايىم ۆاسيليسا پرەمۋدرايا..."
سابان شاتىرلى جابىق قىرمان كەندىگىمەن، ۇڭىرەيگەن بوس قۋىس، قاراڭعى قاپاستىعىمەن قورقىتاتىن، قاقپا استىنان ەڭبەكتەپ كىرە قالساڭ، سىپسىڭداعان جەل سابان قوقىمىن قۋالاپ قۇيىنداتادى دا تۇرادى؛ شاڭ باسقان بۇرىشتا سيقىرلى تاقتايشا ءىلۋلى تۇرۋشى ەدى، ءتۇن بالاسىندا سوعان سايتان كەلىپ قوناقتاپ، تاڭ اتقانشا جىنويناق تولاستامايدى دەيتۇعىن. قۇلاعان جار قىرمان مەن استىق كەپتىرەتىن ەسكى شاتىردىڭ ار جاعىندا، س ۇلى ەگىسىنىڭ ىرگەسىندە بولاتىن. جار ونشا تەرەڭ دە ەمەس، تۇبىندە قۋراي باسىپ كەتكەن ۇڭگىرى عانا ۇرەي شاقىراتىن قورقىنىشتى. مەنىڭ زارەمدى الاتىن دا وسى جەر. ءتىرى ادام اياق باسپايتىن مەڭىرەۋ قۋىس. بىرەۋدى اياپ، الدەكىمدى سۇيسەڭ عۇمىرىڭ بىتكەنشە وسىندا كەلىپ وتىرىپ الساڭ عوي! جار جاعاسىندا ساباعى قوڭىر، گ ۇلى قان قىزىل ادەمى وسىمدىك كيىزدەي شالعىن اراسىندا جەلكىلدەپ تۇراتىن. شالعىن اراسىنان ەستىلەتىن شىمشىقتىڭ مۇڭدى شىڭكىلى ءالى دە قۇلاعىمدا. تيۋ-تيۋ-تيۋ-تيۋ-يۋ...
VIII
بالالىق داۋرەن بارعان سايىن وزگەرە باستادى. قارا ورماننىڭ تىرشىلىگى دە ەندى ماعان تاڭسىق ەمەس، ءجيى-جيى ۆىسەلكا مەن روجدەستۆوعا، نوۆوسەلكاعا جۇگىرىپ، باتۋرينوداعى اجەمە دە قاتىناپ تۇراتىن بولدىم...
ەرتەڭگىسىن كۇن شىقپاستان تورعاي شىرىلىمەن اكەم تۇرادى. جۇرتتىڭ ءبارى سوعان ەرۋگە مىندەتتى سەكىلدى، قاتتى قاقىرىنىپ: "ساماۋىر!" دەپ ايقاي سالادى. ءبىز دە اياعىمىزدان تىك تۇرامىز، باسقالاردى قايدام، ءوزىم كۇن نۇرىنا ەلىرىپ، باۋعا جۇگىرەمىن دە كۇن كەپتىرىپ، تورعاي شۇقىپ تاستاعان ءتاتتى شيەنى جۇلعىم كەلەدى. مال قوراسىنىڭ قاقپاسى سىقىرلاپ، ار جاعىنان ءبىرى موڭىرەپ، ءبىرى قورسىلداپ، ماڭىراپ سيىرلار، شوشقالار، مايدان دومالانىپ قالعان بۇپ-بۇيرا قويلار شىعىپ جاتادى، بيشىك سارتىلداپ، جىلقىلاردى سۋاتقا ايدايدى، تۇياق دۇبىرىنەن جەر دۇڭكىلدەيدى، ال ءۇيدىڭ اس بولمەسىندە وت مازداپ، پەش ماڭىندا اسپازشىلار تاڭعى تاماقتىڭ قامىنا كىرىسەدى دە يىسكە بولا اشىق تەرەزە مەن باسپالداققا جۇگىرگەن يتتەر الدەكىمنىڭ تاياعىنان قىڭسىلاپ قاشىپ جاتادى...شايدان سوڭ اكەم كەيدە مەنى ەرتىپ ەگىن دالاسىنا بارادى، مەزگىلىنە قاراي نە جىرتىپ جاتادى، نە ەگىپ جاتادى، بولماسا ورىپ جاتادى: جەر قىرتىسىن قيپالاقتاتىپ اۋدارعان شيقىلداۋىق اۋىر سوقانىڭ سوڭىنان شايقالاقتاپ ەرگەن جالاڭباس، جالاڭاياق مۇجىقتى، سوقانى سوزىلا تارتقان اتتاردى كورەسىڭ، نەمەسە تارىنىڭ، الدە كارتوپتىڭ ارام ءشوبىن وتاعان الا-قۇلا كيىمدى قىزداردىڭ ۋايىمسىز داراقى كۇلكىسى مەن سىزىلتا سالعان اندەرى قانداي تاماشا؛ موينىندا بەلبەۋ، ىستىقتا قارا تەرگە مالشىنعان كويلەكتىڭ ءوڭىرىن اعىتىپ تاستاپ، شالعىمەن جارىسا ىرعاقتاپ سىرىلداتىپ ەگىن شاپقان وراقشىلار، سولاردىڭ سوڭىندا ەڭكەيىپ-توڭقايىپ، مويىنعا قادالعان ماساقتىڭ قىلتاناعىمەن ارپالىسىپ، ساباندى تىزەسىمەن نىعارلاپ باۋ بايلاعان قاتىندار... شالعىنىڭ جۇزىندە جالاقتاعان قايراقتىڭ سىرىلى مەن تەمىردىڭ سىڭعىرىن ايتىپ جەتكىزە الارمىسىڭ! بوسپەيتىن مۇجىق جوق: ءبىرى بودەنەنىڭ ۇياسىن شاۋىپ تاستادىم، ەكىنشىسى بودەنەنىڭ ءوزىن ۇستاپ الا جازدادىم، ەندى ءبىرى جىلاندى قاق ءبولىپ كەتتىم دەسىپ جاتادى. ال قاتىنداردىڭ جايى بەلگىلى عوي، ىستىق كۇندە ءدان توگىلىپ قالادى دەپ كەيدە ايلى تۇندە دە باۋ بايلايتىندارى بار، تۇنگى جۇمىستىڭ ولەڭگە بەرگىسىز اۋەنى ءوز الدىنا ەمەس پە...
وسىنداي قىزىقتى كۇندەردىڭ ەسىمدە قالعانى كوپ پە؟ از، وتە از، ەرتەڭگى تاڭدى ءقازىر ەسىمە الىپ وتىرسام، كوز الدىمدا ءار ءتۇرلى ۇزىك-ۇزىك كورىنىستەر عانا. تالما ءتۇس: قايناعان كۇن، اس بولمەنىڭ تاناۋ جارعان تاماشا ءيىسى، جۇمىستان قايتقان جۇرتتىڭ اس الدىنداعى ەمىنە تامسانعان كەيىپتەرى — الدىمەن اكەم، ودان سوڭ جورعاسىن مالتىپ جەتكەن كۇنقاقتى جيرەن بۇيرا ساقالدى ستاروستا، گۇل ارالاس ارباعا توسەلگەن ءشوپ ۇستىندە شالقايىپ وراقشىلار اۋلاعا كىرگەندە ارت جاققا تاستاي سالعان شالعىلار كۇنگە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى، سالدەن سوڭ سۋعا شومىلعان جىپ-جىلتىر اتتاردى قۇيرىعىنان سۋ سورعالاتىپ قۋالاپ كەلەدى... وسىنداي تالما ءتۇستىڭ شاعىندا ءبىر كۇنى نيكولاي اعامدى كوردىم، ول دا ءشوپ توسەگەن اربا ۇستىندە، قاسىندا ساشكا دەگەن نوۆوسەلوۆكانىڭ قىزى. ەكەۋى تۋرالى ماعان تۇسىنىكسىز ءۇي ءىشىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىن ەستىپ ەدىم، تۇسىنىكسىز بولسا دا جۇرەگىمدە جىلى ءبىر اسەر قالدىرىپتى. ەندى ەكەۋىنىڭ اربا ۇستىندە قاتار وتىرعانىن كورىپ، بالاۋسا جاستىقتىڭ كوركى مەن قۋانىشىن تيتتەي سەزىنگەندەي بولدىم. قىز ۇزىن بويلى، ارىقشا كەلگەن ۋىز جاس، بەت الپەتى جۇپ-جۇقا، قولىندا قۇمىرا، اعاما تۋ سىرتىن بەرە جالاڭاش اياعىن اربادان سالبىراتىپ جىبەرىپ كىرپىگىن كوتەرمەستەن تۇقىرايىپ وتىرعان؛ اعامنىڭ باسىندا اق كارتۋز، ۇستىندە قيسىق جاعالى باتەس كويلەك، جاعاسىن اعىتىپ تاستاعان، توتىققان ءجۇزى تاپ-تازا، جاپ-جاس، قولى بوجىدا، كۇلىمدەگەن كوزى قىزدا، وعان ءبىر نارسەنى قۋانا، اسا ءبىر ىنتىقپەن ايتقان بوپ جاتتى.
IX
عيبادات قىلىپ روجدەستۆوعا بارعانىمىز دا ەسىمدە.
بۇل كۇن ەرەكشە سالتاناتتى، مەرەكەلى: ارباكەش سارى جىبەك كويلەك، جەڭسىز ماقپال بەشپەنت كيىپ ءۇش ات جەككەن تارانتاستىڭ كولدەنەڭ تاقتايىندا وتىر؛ اكەم قالاشا كيىنىپ، جىلتىراتا قىرىنىپ العان، باسىندا قىزىل جيەكتى دۆوريان كارتۋزى، ونىڭ استىنان ءالى كەبە قويماعان، سامايدان قاسىنا دەيىن ەسكى ادەپ بويىنشا ادەمىلەپ جىبەرگەن قارا شاشى كورىنەدى، شەشەمنىڭ ۇستىندە قوس ەتەكتى جەڭىل دە ءساندى كويلەك، مەن سىلانىپ-سيپانىپ جىبەك كويلەكتىڭ ىشىندە بار ىقىلاسىممەن مەرەكەنى كۇتۋمەن كەلەمىن...
دالا تىمىرسىق، ءارى ىستىق، ەگىن اراسىنداعى جول تىم تار، ونىڭ ۇستىنە شاڭداق، جورتا جۋانسىپ، بار جوعىن ۇستىنە جاپسىرىپ تويعا بارا جاتقان مۇجىقتار مەن قاتىنداردى ارباكەش باسىپ وزدى. سەلوعا كىرەبەرىستەگى تاستاقتى دوڭنەن اعىزىپ تۇسكەندە جۇرەگىڭ اۋزىڭا تىعىلىپ، الەم-جالەم كوشەگە كىرگەندە كوڭىلىڭ جاي تابادى: مۇجىقتاردىڭ باسپاناسى مەيلىنشە ۇلكەن، داۋلەتتى ەكەنى سىرتىنان-اق كورىنىپ تۇر، قورا-قوپسىلارى كارى ەمەندەردىڭ قورشاۋىندا، اينالاسى ومارتا، وتاعاسى جايدارى، ءارى جالپاقتاۋى دا جوق، شەتىنەن ۇزىن بويلى زور ادامدار، تاۋ ەتەگىندەگى قالىڭ تالدىڭ كولەڭكەسىن بويلاي يرەلەڭدەگەن قاراسۋ اعىپ جاتىر، سول جاقتان شۋلاعان ۇزاق پەن قارعانىڭ قارقىلى، وزەن بويىنداعى تال، تەرەكتەردىڭ ىلعالدى لەبى كەلەدى. ءمولدىر بۇلاققا شوگىپ كەتكەن تاس كوپىردەن قارسى بەتكە وتسەڭ شىركەۋ الدىنداعى الاڭدا قاپتاعان جۇرت: قىز-قىرقىن، قاتىندار، ەتەگى سولاڭداعان شەكپەن، باستارىنا تەلپەك جاپسىرعان بۇكىرەيگەن ولمەلى شالدار. شىركەۋدىڭ ءىشى سىعىلىسقان حالىق، جالپىلداعان شىراقتىڭ ءيىسى مەن كۇمبەزدەن تۇسكەن كۇن كوزىنەن قاپىرىق اۋا كەڭسىرىك اشىتادى، سوندا دا ىشتەي ءبىر تاكاپپارلىق بار: ءبىز كوپتىڭ الدىندا ەدىك، اقسۇيەك ەكەنىمىزدى تانىتىپ، سالتاناتپەن جاراتقانعا جالبارىنىپ بولعان سوڭ سۆياششەننيك ءيىلىپ سالەمدەسىپ، مىس اڭقىعان كرەستى سۇيۋگە يشارات ءبىلدىردى... عيباداتتان سوڭ دانيلا شالدىڭ اۋلاسىندا شاي ءىشىپ، اعاش تاباق تولا بال جاققان شەلپەكتى الدىمىزعا الا وتىرىپ دەم الدىق. دانيلا مايمەڭكە، موينى قاقتىڭ بەتىندەي شىرىش-شىرىش بوپ كۇيىپ كەتكەن بۋرىل ساماي، ورماننىڭ پەرىسى سەكىلدى كارى شوڭگە ساۋساقتارى يىلمەيتىن قاپ-قارا قولىمەن ساپ-سارى بالدى بالاۋىزىمەن قوسا اۋزىما تىعىپ جىبەرىپ قاتتى قورلاعانى ءومىر باقي ەسىمنەن كەتپەيدى...
ءبىز تاقىر كەدەي بولىپ قالعانبىز، اكەم قىرىم ناۋقانىنا بار-جوعىن شاشىپ، تامبوۆتا جۇرگەندە تالاي دۇنيەسىن كارتاعا ۇتتىرىپ جىبەرگەنىن دە بىلەمىن، ەلدە جوق پارىقسىز ادام ەندى بۇگىن تىگەرگە تۇتقىش قالدىرماي ءبارىن ساتامىز دەپ ءوزىن-وزى قورقىتقان بولادى؛ دون سىرتىنداعى ەجەلگى مەكەننىڭ قۇرىعانىن دا بىلەمىن، ودان ەندى بىزگە قايىر جوق؛ دەگەنمەن سول كۇندەردىڭ توقتىعى مەن راقاتىن ءبىراز كورگەن سياقتىمىن. ەسىمدە قالعانى، تۇسكى اس كەزىندەگى كوڭىلدى ساعاتتار، مايى كىلكىگەن مول تاعامدار، كوكونىس، تەرەزەدەن تۇسكەن ساعىم، باقتىڭ قوڭىر سالقىن كولەڭكەسى، قايشىلاسقان قىزمەتكەرلەر، اشىق ەسىكتەن ۇيگە تەلمىرگەن قۇماي تازىلار، قاپتاعان شىبىن، ادەمى كوبەلەكتەر... تۇستىكتەن سوڭ بىرداي بوپ ءتاتتى ۇيقىعا باسقان وسى ءۇيدىڭ جان بىتكەنى... مەنى ەرتىپ الىپ كەشكى سەرۋەنگە شىققان اعالارىمنىڭ قىزىقتى اڭگىمەلەرى... ءبارى ەسىمدە: عاجايىپ ءبىر ايلى ءتۇن، اي استىنداعى اق ۇلپاداي قالقىعان الاكەۋىم تۇستىك كوكجيەك، ايعا شاعىلىسقان تۇڭعيىق كوكتەگى سيرەك جۇلدىزدار، اعالارىم — بۇل بىزگە بەيماعلۇم بوتەن الەم، باقىت تا، تاماشا ءومىر دە مۇمكىن سوندا شىعار، مۇمكىن كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىز دە سوندا بولاتىن شىعارمىز دەۋشى ەدى... اكەم مۇنداي تۇندەرى ۇيدە جاتپاي، اۋلادا، تەرەزە تۇبىندەگى اربادا ۇيىقتايتىن: ارباعا ءشوپ تولتىرىپ، ونىڭ ۇستىنە توسەنىش تاستايتىن. تەرەزە كوزىنەن كۇمىستەي جالتىراپ قايتاتىن اي ساعىمىنىڭ استىنداعى ۇيقى ەرەكشە ءتاتتى شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم، ءتاتتى ۇيقىعا جەتەر راقات بار ما، ءتۇنى بويى اي ساعىمىن، ساعىم بۋعان دۇنيەنى تانىڭمەن سەزىنىپ، عاجايىپ قىر ءتۇنىن، تۋعان جەر، قارا ورمانىڭدى تۇسىڭدە كورگەننەن ارتىق نە بار!
تەك ءبىر عانا كۇتپەگەن قايعىلى وقيعا مەنىڭ بال داۋرەنىمە كىربەڭ ءتۇسىردى. ءبىر كۇنى كەشقۇرىم جىلقى قايىرعان باقىرشى بالا اۋلاعا شاپقىلاپ كىرىپ، سەنكا ات-ماتىمەن ورعا قۇلاپ كەتتى دەپ ايقاي سالدى، قۋراي باسقان ور ءتۇبى ۇيىق دەۋشى ەدى. اكەم، اعالارىم، جۇمىسشىلار ءبىرى قالماي سەنكانى قۇتقارامىز دەپ ورعا جۇگىرىستى. ۇرەيدەن جىم-جىرت بولدىق تا قالدىق. قۇتقارا ما، جوق پا؟ كۇن دە باتتى، ىمىرت ءتۇستى، ءبىراق ول جاقتان ەش حابار بولمادى، جۇرت قايتىپ ورالعاندا بۇرىنعىدان بەتەر ۇرەي باستى — ەكەۋى دە ءولىپتى، سەنكا دا، ات تا... تەزدەتىپ ستانوۆويعا حابارلاپ، ءمايىتتى كۇزەتۋگە كىسى جىبەرۋ كەرەك دەگەن قورقىنىشتى ءسوز ەسىمدە قالىپتى. بۇل ءسوز نەگە قۇلاققا جات ەستىلدى؟ دەمەك، مۇنى بۇرىن دا ەستىگەن بولدىم عوي؟
X
ءولىم دەگەندى جۇرتتىڭ ءبارى سەزىنە بەرمەيدى. ءسابي كۇنىنەن ءولىمنىڭ بارىن قاتتى سەزىنىپ، ءومىر باقي ءولىمدى كۇتۋمەن وتەتىندەر دە بار ( ومىرگە كەلگەن سوڭ ءولىمدى سەزىنۋ دە حاق شىعار). پروتوپوپ اۆۆاكۋم بالالىق شاعىن ەسكە الا وتىرىپ: "كورشىنىڭ مالى ولگەنىن كورسەم دە سول ءتۇنى قۇداي سۋرەتىنىڭ الدىندا جانىم كۇيزەلىپ جىلاپ تۇرىپ، ءولىم بارىن، مەن دە ءبىر كۇنى ولەمىن-اۋ" دەپ ويلاۋشى ەدىم" دەيدى. مەن دە سونداي ادامداردىڭ توبىنا جاتامىن.
مەن ءسابي كەزىمدە-اق زۇلىم پەرى، جىن-شايتان، سولارعا ەرگەن كيەلى "ارۋاق" تۋرالى كوپ ەستىپ ەدىم. مارقۇم بوپ كەتكەن اعالارىمىز، اتالارىمىز تۋرالى، ارۋاقتاردىڭ رۋحى باقيدا جۇرەدى ەكەن دەگەن اڭگىمەنى ۇلكەندەر ايتىپ وتىراتىن. سولاردى تىڭدايمىن دەپ قاراڭعى بولمەدەن، شاتىر ىشىنەن، تاس قاراڭعى تۇننەن قورقاتىن ادەت تاپتىم، شايتان، ەلەس دەسە، قىسقاسى، ءتۇن بالاسىندا ءتىرىلىپ كەپ قىدىرىپ جۇرەتىن "ارۋاقتاردان" زارە-قۇتىم قالمايتىن.
قۇدايعا دەگەن سەنىم، ول تۋرالى تۇسىنىك پەن سەزىم مەندە قالاي، قاشان پايدا بولدى؟ مەنىڭشە، ءولىم تۋرالى ۇعىممەن تەتەلەس قومعان سياقتى. (شەشەمنىڭ تۇنەمەلىندە تۇراتىن شىراق قۇتىسى مەن التىن جالاتقان قارا يكون سونىڭ كۋاسى بولسا كەرەك). ماڭگىلىك دەگەن ۇعىم دا وسىعان بايلانىستى. قۇداي كوكتە، قول جەتپەيتىن بيىكتە، جەردەن تىم شالعاي، توبەمىزدەن ءتونىپ تۇراتىن تەڭدەسسىز كۇش: بۇل مەنىڭ العاشقى جەر باسقان كۇننەن باستاپ جان تانىمە سىڭگەن، الدىمىزدا اجال بار دەسەك تە اركىمنىڭ كەۋدەسىندە قوناقتاعان جان بار، سول جان ولمەيتىن ماڭگىلىك دەگەن سەنىمگە پارا-پار ۇعىم. ءبىراق ءولىمنىڭ اتى ءولىم، ونى مەن دە بىلەمىن، كەيدە جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ ءبارى ولۋگە ءتيىس ەكەنى ەسىمە تۇسكەندە زارەم كەتەدى، ءبارى ءبىر كۇندە جوعالماسا دا كەز كەلگەن ۋاقىتتا، اسىرەسە ۇلى ورازانىڭ كەزىندە. سول كۇنى ءبىزدىڭ ۇيدە كەشقۇرىم جۇرتتىڭ ءبارى كەرەمەت سىپايى بولعانسىپ، ءيىلىپ سالەمدەسىپ، بىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇراسا قالاتىنى بار؛ ءبارى ءبىر-بىرىن جوعالتىپ الاتىنداي، بۇل ءتۇن جارىق دۇنيەدەگى ەڭ سوڭعى كۇندەرىندەي ارىزداسىپ جاتقانى. مەن دە وسىنى ويلاپ باسىم جاستىققا تيىسىمەن جازىمىش بۇيرىعىمەن قيامەتتىڭ سوتىنا تۇسەم بە دەپ، "باقيدان قايتقانداردىڭ" قاھارىنا، ودان دا سۇمدىعى "مارقۇمداردىڭ كوتەرىلىسىنە" تاپ بولامىن با دەپ جۇرەگىم سىزداپ تۇنىمەن قينالامىن. بۇدان سوڭ ۇلى ورازا باستالادى، التى جۇما بويى ومىردەن ءتۇڭىلىپ، ونىڭ بار قۋانىشىن تارىك قىلماققا كەرەك. مۇنان كەيىن قاسىرەت جۇماسى، بۇل كۇندەرى حريستوستىڭ ءوزى دە ولگەن.
بۇل جۇمادا مەرەكەلىك ابىگەرگە قاراماستان جۇرتتىڭ ءبارى جابىرقاپ، اۋىز بەكىتىپ، ورازا ۇستايدى، ءتىپتى اكەم دە مۇڭعا باتىپ، اۋزىنا ءنار سالماي قويادى، جۇما كۇنى شىركەۋدىڭ مەحرابىنا كەبىن اپارىپ قوياتىنىن دا بىلەمىن، ءبۇل ءوزى حريستوستىڭ تابىتى سەكىلدى قورقىنىشتى ءبىر نارسە، بۇرىن كورمەسە دە ول جايىندا انام مەن كۇتۋشى ايەل تاپتىشتەپ ايتىپ بەرگەن. ۇلى سەنبىنىڭ كەشىندە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتى تاپ-تۇيناقتاي تازارىپ، جارقىراپ كەتەدى دە باقىت، بەرەكە تىلەپ، تىم-تىرىس حريستوستىڭ ۇلى مەرەكەسىن كۇتەمىز. مىنەكي، سول مەرەكە دە باستالدى - سەنبىدەن جەكسەنبىگە قاراعان تۇندە دۇنيەدە عالامات ءبىر وزگەرىس بولىپتى-مىس، حريستوس ءولىمدى جەڭىپ، اجالدىڭ پىسىن باسىپتى. ەرتەڭگىلىك ءبىزدى سالتاناتقا اپارعان جوق، دەگەنمەن جارىلقاۋشى يگىلىكتى كۇننىڭ راقات سەزىمىمەن وياندىق، ەندى قايتىپ قايعى-قاسىرەت قايتىپ ورالمايتىنداي كورىنگەن. ءبىراق ۋايىم دەگەن پالە ءتىپتى پاسحا كۇندەرىندە دە يىقتان زىلدەي باسىپ تۇردى. قىزىل مۇنارت شوككەن كوكتەمگى دالانىڭ تىپ-تىنىش كەشىندە الىستان "حريستوس و دۇنيەدەن قايتىپ كەلدى" دەگەن داۋىس بىرتە-بىرتە جاقىنداپ، ەلىرگەن ايقاي قايتا-قايتا جاڭعىرىعىپ، اربىردەن سوڭ اق ماتادان بەلبەۋ تاعىنعان جالاڭاياق جاس جىگىتتەر ءداۋ كرەستى اسپانداتا كوتەرىپ شىعا كەلدى، سوڭدارىندا اق ورامالمەن شىركەۋ يكوندارىن قۇشاقتاعان اق كويلەكتى قىزدار. سالتاناتتى ولەڭمەن اۋلاعا كىرىپ، باسپالداققا جەتە بەرە ۇلكەن ءبىر ءىس بىتىرگەندەي جۇزدەرى جادىراپ، ءۇنسىز توقتاي قالىستى، سودان سوڭ ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىنداي بارىمىزبەن ءسۇيىسىپ شىعىستى، ەرىندەرى جۇپ-جۇمساق، ءارى سۇيكىمدى دە جىپ-جىلى. كرەست پەن يكونداردى ابايلاپ ۇيگە كىرگىزدى دە زالدىڭ بۇلىڭعىر بۇرىشىنداعى شىراق قويعان ۇستەلدىڭ ۇستىنە سۋ جاڭا جاپقىش توسەپ يكونداردى سوعان جايىپ، كرەستى بيداي ماساعىمەن قىمتادى. ءبىر كورگەنگە عاجاپ! ءبىراق مۇڭ مەن ۇرەيدى قوسا الا كىرگەندەي. ءبارى دە جاقسى-اۋ، كوڭىلگە جۇبانىش، كوكتەمنىڭ كوگىلدىر ىمىرتىندا قوزداعان شىراقتىڭ جالىنى دا ماپ-مايدا. دەسەك تە وسىندا شىركەۋ مەن قۇداي قۇدىرەتىنىڭ ىزعارى بار، دەمەك، ءولىم مەن قاسىرەتتىڭ ىزعارى. مەن انامنىڭ زالدا جالعىز قالىپ شىراقتىڭ الاگەۋىم جارىعىندا كرەست پەن يكوننىڭ الدىندا جۇرەلەپ وتىرىپ مۇڭدى كەيىپتە جاراتقانعا سان جالبارىنعانىن ءبىر ەمەس تالاي كوردىم... سوندا جانىن قاجاعان نە قايعى؟ ءومىر بويى، ءتىپتى قايعىرۋعا سەبەپ جوق كەزدىڭ وزىندە دە ءتۇن ىشىندە ساعاتتار بويى دۇعا وقىپ، جازدىڭ جادىراعان تاماشا كۇندەرىڭدە دە تەرەزەنىڭ الدىندا دالاعا ءسۇزىلىپ وتىرىپ جىلاي بەرەتىن. جانى جومارت ەدى، تىرشىلىككە، تىرشىلىك كەشكەن پەندە اتاۋلىعا، اسىرەسە بىزدەرگە، جاقىن جۇراعات پەن تۋىسقاندارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىندە شەك جوق ەدى، تۋمىسىندا كۇيرەك ادام جالعان دۇنيەنىڭ وتەر-كەتەرىن، قىسقا عۇمىردىڭ قايتىپ ورالمايتىنىن، ومىردە ايىرىلىسۋ، اۋرۋ، قايعى-قاسىرەت، ورىندالمايتىن ارمان، جەتكىزبەيتىن ءۇمىت بارىن، ونىڭ اقىرى ءولىم ەكەنىن جاقسى بىلەتىن.
ءولىم تۋرالى تۇسىنىكتى ەسىمە سالعان سەنكا دا ەمەس. مەن وعان دەيىن دە ەپتەپ سەزەتىنمىن. دەگەنمەن سول وقيعادان كەيىن ومىرىمدە (ءبىرىنشى رەت كوزبەن كورىپ، قاشساڭ قۇتىلمايتىن قۇبىلىس رەتىندە ءبىزدىڭ وشاققا دا كەلگەنىنە كۋا بولدىم. ءولىم كۇن كوزىن جاپقان قارا تۇنەك بۇلت سەكىلدى تىرشىلىكتىڭ بۇكىل قاسيەتىن ءقادىرسىز ەتىپ، ادامنىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىنان اياق استىنان جەرىتەتىنىن سەزگەن سوڭ وسى جالعان دۇنيەدە عۇمىر كەشۋدىڭ قاجەتى بار ما دەگەن ويعا قالدىم. ول شىركىن ەستەن كەتپەس سول ءبىر كەشتە قىرمان مەن قويمانىڭ ارعى بەتىنەن، ور جاقتان كەلىپ ەدى. كەپكە دەيىن سول جاقتا الدەبىر زاۋال جاتقانداي، قاسىرەت تە سول جاقتان كەلەتىندەي كورىنىپ ەدى، نە ويلاپ، نە كورسەم دە ەسىمنەن سەنكا كەتپەي، تۇنشىعىپ جاتقاندا نە كۇيدە بولدى ەكەن، ءقازىر قانداي بوپ جاتىر ەكەن، ول نەگە سول كەشتە ولۋگە ءتيىس ەدى دەگەن الباتى سۇراۋ كوكەيىمنەن كوشپەي قويدى.
XI
كۇن جيىلىپ اپتانى، اپتا جيىلىپ ايدى قۇرايدى، جازدى كۇز ىعىستىرادى، كۇزدى قىس قۋالاپ، كوكتەم قىستى اعىزىپ جىبەرەدى... بۇل تۋرالى مەن نە ايتا الامىن؟ ايتەۋىر كوپكە ورتاق تىرلىك: بايقاماي سول جىلدارى سانالى ومىرگە اياق باسقان سەكىلدىمىن.
ەسىمدە: ءبىر كۇنى شەشەمنىڭ تۇنەمەلىنە كىرە بەرىپ ايناداعى ءوز سۋرەتىمە كوزىم ءتۇستى (ەسىكتىڭ قارسى الدىندا جاڭعاق اعاشىمەن جيەكتەلگەن تريۋمو تۇراتىن) دە قالشيىپ تۇرا قالدىم: ۇزىن بويلى، ارىقشا كەلگەن سىپتىعىرداي ءبىر بالا ماعان ەدىرەيىپ قادالىپ قارايدى، ۇستىندە قيسىق ءوڭىرلى قوڭىر كويلەك، جىلتىراق قارا شالبار، توزا قويماعان بىلعارى ەتىك. بۇدان بۇرىن دا ايناعا سان تەسىلگەنمىن، ءبىراق ءدال وسىنداي ءمان بەرگەن جوق ەدىم. ال ءقازىر نە بولدى؟ اسىلى، بويىمداعى ءبىر وزگەرىسكە قورقا قاراعان شىعارمىن، سونى تانىپ تاڭدانعان شىعارمىن، كەيدە ادامىڭ ءبىر جازدىڭ وزىندە-اق وزگەرىپ سالاتىنى بولادى عوي. قاشان، قاي مەزگىلدە. قانشا جاستا ەكەنىم دە ەسىمدە جوق. مولشەرى كۇز بولسا كەرەك، ويتكەنى، بالانىڭ كۇڭقاقتى ءجۇزى بوزارا باستاپتى، جاسى جەتىلەر شاماسىندا، ال انىق بىلەتىنىم، ونىڭ سۇڭعاق بويى، كۇنگە كۇيگەن قوڭىر شاشى، شىرايلى بەت الپەتى ماعان قاتتى ۇنادى، مەنى تاڭداندىرعان دا وسى بولسا كەرەك. بۇل دا نەنىڭ اسەرى؟ شاماسى، ويدا جوقتا ءوزىمنىڭ سىمباتتى ەكەنىمدى بايقاعان شىعارمىن (بوگدەنىڭ كوزىمەن)، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وسىنىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى مەنى مۇڭعا بولەگەن ءتارىزدى - سۇڭعاق تارتقان بويىم، قىزىلاش دەنەم، سابىرلى دا ويلى بەت الپەتىم: ءبىر سوزبەن، كۇتپەگەن جەردەن ەندى بالا ەمەس ەكەنىمدى، ومىرىمدە ءبىر وزگەرىستىڭ بولعانىن، جاقسىلىق پا، جاماندىق پا، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر بوپسالاپ بولسا دا سەزگەنىم...
ويلاعانىمداي سولاي بولىپ شىقتى. سول كەزدەن باستاپ ەسكە ساقتار باقىتتى كۇندەر تاۋسىلعان سياقتى، پەندەگە بۇل دا از جۇك ەمەس، جەر باسىپ جۇرگەن سوڭ سەزىمگە شابار، ويىڭدى قاجار، بۇرىن-سوڭدى تانىپ بىلمەگەن جايسىز قۇبىلىستار كوپ قوي. كەشىكپەي، مەنىڭ باعالاۋىمشا، تاماشا ءبىر كىسىمەن تانىستىم، مەنىڭ ادام بولۋىما ازداپ بولسا دا، سەپتىگىن تيگىزگەن سول كىسىدەن ساباق الا باستادىم. ەڭ العاش قاتتى اۋىرعانىم ەسىمدە. الدىمنان توسقان قارالى كۇندەر — ناديانىڭ ءولىمى، ودان سوڭ اجەم دۇنيە سالدى...
XII
جازعا سالىمنىڭ قارلى-جاڭبىرلى جەلدى كۇندەرىندە اۋلادان كورگەن سۇرتىكتى ادام ءبىزدىڭ ۇيگە تاعى كەلدى، قاشان ەكەنىن ۇمىتتىم، ايتەۋىر ەسىمدە. راسىندا بۇل ادام ناعىز باقىتسىز جان ەكەن، باقىتسىز بولعاندا دا ەرەكشە، ءوزىن-وزى باقىتسىز قىلىپ، سودان وزىنشە ءلاززات تاپقان اپەندە، قىسقاسى، كەيىن جۇرە كەلە ەستيار كەزىمدە كورگەن ورىس جۇرتىنىڭ ءپاتۋاسىز وكىلى. ءاتى-جونى باسكاكوۆ، اسا باي، تەكتى تۇقىمنان، اقىلدى ءارى تالانتتى، جۇرتتان ارتىق بولماسا كەم ءومىر سۇرمەيتىن جاعدايى بولىپتى. قىرساڭ قىزىلى جوق تىرىلي ارىق، بۇكىش، تاناۋى قولاقپانداي، بەتى قارابۇجىر، ەل ونى "الباستى" دەپ اتايتىن: حاراكتەرى جىندى ءتارىزدى، ليسەيدە وقىپ جۇرگەن كەزىندە اكەسىمەن ۇرسىسىپ قالىپ، ۇيىنەن قارعىس ەستىپ شىققان ەكەن: كەيىن اكەسى ولگەن كەزدە اعاسىمەن ەنشى بولىسە الماي اكت قاعازىن بىت-شىت قىلىپ، "بۇيتكەن دۇنيەنى لاعىنەت اتسىن" دەپ تۋىسقانىنىڭ بەتىنە بىلش ەتكىزىپ ءبىر تۇكىرىپتى دە تۋعان شاڭىراعىنىڭ ەسىگىن ءبىرجولا تارس جاۋىپ كەتىپ قالىپتى. سودان بەرى قاڭعىباس: نە ءبىر جەردە، نە ءبىر ۇيدە ايدان اسىپ تۇراقتاي الماعان. اۋەلدە ءبىزدىڭ ۇيدەن دە قونىس تاپپاعان ەدى: كەلە سالا اكەم ەكەۋى اۋلادا قىلىشتاسىپ قالا جازداعان. ەكىنشى دۇركىن كەلگەندە قىزىق بولدى: باسكاكوۆ ولە-ولگەنشە وسى ۇيدەن كەتپەيمىن دەپ مەن گيمنازياعا تۇسكەنشە ءۇش جىل بويى ءبىزدىڭ ۇيدە تۇردى. ادام كورسەم يت كورگەن ەشكىكوزدەنىپ تۇرۋشى ەدىم، ال سەندەرگە دەگەن ىقىلاسىم بولەك دەپ مويىنداعانى بار، اسىرەسە مەنى جاقسى كورەتىن. ول ماعان ءارى تاربيەشى، ءارى ۇستازىم بولدى، ۋاقىت وتكەن سوڭ مەن دە وعان باۋىر باسىپ كەتتىم، مەندەگى ءار ءتۇرلى قيعاش-قيعاش سەزىمنىڭ باستاۋى سودان جۇققان.
ەرەكشە اسەرشىلدىك تەك اكەم مەن شەشەمنەن عانا ەمەس، كەزىندە ورىستىڭ اعارتۋشىلىق قوعامىنىڭ وزەگى بولعان كوپتەن بوتەن-الا اتالارىمنان، بابالارىمنان سۇيەككە سىڭگەن مىنەز. تۇقىمنان ميراس بوپ قالعان سول قاسيەتتى باسكاكوۆ دامىتا ءتۇستى. جالپىعا تانىس تاربيەشى، ۇستاز دەيتىن ۇعىمعا ونىڭ ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن. كەزدەيسوق كىتاپتاردىڭ اراسىندا جاتقان دون-كيحوتتىڭ ورىسشا اۋدارماسىن تاۋىپ الىپ، سول ارقىلى مەنى وقۋ، جازۋعا تەز ۇيرەتتى، ال ونىڭ ار جاعىندا نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلمەيتىن، بىلگىسى كەلىپ قينالىپ تا جاتپايتىن. شەشەمدى قاتتى سىيلاپ، ونىمەن فرانسۋز تىلىندە سىپايى سويلەۋشى ەدى. مەنى دە وسى تىلگە ۇيرەت دەپ شەشەم ءوتىنىش جاساعان. باسكاكوۆ مۇنى دا قۋانا-قۋانا ورىنداپ، ارمان قاراي تاعى دا توقتاپ قالدى: قالادان قايداعى ءبىر وقۋلىقتى ساتىپ الىپ، گيمنازيانىڭ ءبىرىنشى كلاسىنا ءتۇسۋ ءۇشىن قاجەت دەپ مەنى تاپجىلتپاي وتىرعىزىپ قويىپ ال كەپ جاتتاتسىن. ونىڭ ماعان دەگەن اسەرى سونشالىق، اقىرى بۇيرەكتەن سيراق شىققان ءتارىزدى. جالپى ول تاعى سەكىلدى توماعا تۇيىق جان ەدى. كەيدە كەرەمەت كوڭىلدى، سۇيكىمدى دە سىپايى، سوزشەڭ، ءتىپتى وراق اۋىز، اڭگىمەگە دە شەبەر. ءبىراق كوبىنە تاس كەرەڭ، الدەبىر وي ۇستىندە جۇرگەندەي كوكەسىن ەزۋ تارتىپ، وزىمەن-وزى كۇبىرلەسەتىنى بار، مۇندايدا ۇيدە دە، شىقىردا دا بەزەكتەپ، قومىت اياعى ءشيتيىپ تەڭسەلەدى دە جۇرەدى. بۇل كەزدە ونىمەن سويلەسۋ مۇمكىن ەمەس، سويلەسە قالساڭ اششى كەكەسىن، بولماسا دورەكى جاۋاپپەن بەتىڭنەن الىپ تاستايدى. ال مەنى كورسە بولدى، وزگەرىپ سالا بەرەدى. جۇگىرىپ كەلىپ يىعىمنان الادى دا دالاعا جەتەلەيدى، ايتپەسە وڭاشا ءبىر بۇرىشقا اپارىپ اڭگىمە ايتادى، داۋىستاپ الدە نەنى وقيدى، ءوزى تۋرالى مەنىڭ كەرەعار سەزىمدە وتىرعانىمدا جۇمىسى جوق.
اڭگىمە ايتقاندا بەت-اۋزى سان قۇبىلىپ، قولى ەربەڭدەپ، داۋسى دا وزگەرىپ كەتەتىن. كىتاپ وقىعاندا سول كوزىن قىسىپ، قاعازدى الدىنان الىس قويىپ وتىراتىن ادەتى. مەنى ءار ءتۇرلى سەزىمدە قالدىراتىنى، مەنىڭ جاسىمدى مۇلدەم ەسكەرمەي، ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەن قايداعى ءبىر كوڭىلسىز دە قيىن ساتتەرىن، پەندەنىڭ بەيشارالىعى مەن قاتىگەزدىگىن ءسوز ەتەتىندىگى، ال وقۋعا تاڭدايتىنى - ەرەسەن ەرلىك، ادامنىڭ تاماشا قاسيەتتەرى مەن ادام جانىنىڭ جومارتتىعى جايىنداعى كىتاپتار، سونى تىڭداپ وتىرىپ كەيدە مەنىڭ زىعىردانىم قاينايدى دا كەيدە جۇرتتان تارتقان ازابىنا بولا وعان جانىم اشىپ، ەندى بىردە قۋانىشتان جادىراپ، ىشتەي ەگىلەتىن ەدىم. الىستى اڭعارمايتىن قىسىق كوزى قاشاندا قىزىل جالقاق، بەت-جۇزىنەن ىلعي دا ىزعار تەۋىپ تۇراتىن. جۇرگەندە ءيا جۇگىرگەندە بۋرىل شاشى جالپىلداپ، ەسكىنىڭ جۇرناعىنداي كونە سۇرتىگىنىڭ ەكى ەتەگى دالپىلداپ جونەلەدى. "بىرەۋگە اۋىرتپالىعىمدى سالمايمىن" دەيتىن قىرسىقتىعى جانە بار، شىلىمنان شەگەتىنى تەك ماحوركا، جاز بويى امباردا جاتادى دا قىستاعى قونىسى قاڭىراپ بوس قالعان جالشىلاردىڭ لاشىعى، ال تاماق دەسە، ونى ەسكىنىڭ كەرتارتپا نانىمى دەگەنگە قۇدايداي سەنەدى، داستارحان باسىندا تاڭدايتىنى اراق پەن سىركە قىشقىلىنا ەزگەن قىشا. بۇل قالاي ءتىرى جۇرگەن دەپ جۇرت تاڭعالادى...
ول ماعان ومىرىندە نەبىر "جەكسۇرىن سۇمدارمەن" ارپالىسقانىن، ءبىر كەزدە ماسكەۋدە وقىعانىن، ەدىل بويىنىڭ مەڭىرەۋ ورمانىندا قاڭعىرعان شاقتارىن جىر قىلىپ ايتاتىن. مەنىمەن بىرگە "دون-كيحوتتى"، "دۇنيەجۇزىلىك جيھانكەزدەر" دەيتۇعىن جۋرنالدى، ەشكىم بىلمەيتىن "جەر جانە ادامزات" اتتى كىتاپ پەن روبينزوندى جارىسىپ وقىدى... اكۆارەلمەن سۋرەت سالىپ، سۋرەتشى بولسام دەگەن ارمانىمەن قىزىقتىراتىن. بوياۋ سالعان جاشىكتى كورىسىمەن-اق تاعاتىم تاۋسىلىپ، تاڭنان كەشكە دەيىن قاعاز شيمايلايتىن ەدىم، كوك اسپاننىڭ ءموپ-مولدىر كۇمبەزىنە، تال تۇستەگى كۇن كوزىمەن شاعىلىسقان كوگىلدىر ساعىمعا، كوگىلدىر ساعىمعا شومىلعان اعاشتاردىڭ ۇشار باستارىنا قادالىپ وتىرىپ جەر مەن كوكتىڭ ءتاڭىر بەرگەن عاجايىپ بوياۋىن كوكەيىمە قوندىرعانداي بولۋشى ەدىم. قورىتا كەلگەندە، ءومىردىڭ ماعان بەرگەن وسىناۋ ەنشىسىنە ەش باعا جەتپەيتىن سەكىلدى. اعاش باسىنان، جىبىرلاعان جاپىراقتاردان جامىراپ تۇسكەن وسى ءبىر كوگىلدىر ساعىمدى ءولىپ بارا جاتىپ تا كوز الدىمدا ەلەستەتەتىن شىعارمىن...
XIII
اكەمنىڭ كابينەتىندە ەسكىدەن قالعان اڭشىنىڭ قانجارى ءىلۋلى تۇرۋشى ەدى. اكەم ونى اندا-ساندا قىنىنان سۋىرىپ سىرمالى جىبەك شاپانىنىڭ وڭىرىمەن جالتىراعان ءجۇزىن ءسۇرتىپ جاتقانىن كورگەنمىن. مۇپ-مۇزداي قىلپىلداعان جۇزىنە قولىم تيگەن سايىن توبەم كوككە جەتكەندەي ءماز بولۋشى ەدىم. ءسۇيىپ العىم كەلىپ، كوكىرەگىمە باسىپ، سوسىن ءبىر نارسەگە سابىنا دەيىن بويلاتا سۇڭگىتىپ جىبەرگىم كەلەدى. اكەمنىڭ ۇستاراسى دا بولاتتان جاسالعان وتكىر، ءبىراق مەن وعان ءمان بەرمەيتىنمىن. ال بولات قارۋ كورسەم كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىزىعامىن، ءبىراق بۇل ءسوزىمنىڭ قايدان پايدا بولعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. بالا كەزىمدە نازىك تە مەيىرىمدى سەكىلدى ەدىم، سويتە تۇرا قاناتى سىنعان ءبىر ۇزاقتى اياماي كەسكىلەگەنىم بار. ەسىمدە، اۋلا جىم-جىرت، ءۇي دە تىم-تىرىس بولاتىن، الدەبىر قاپ-قارا قۇس قاناتىن سۇيرەتىپ ءبىر جامباستاپ ءشوپتىڭ ۇستىمەن امبارعا قاراي جورعالاپ بارا جاتقانىن كورىپ قالدىم. دەرەۋ كابينەتكە جۇگىرىپ كىرىپ، قانجاردى الا سالىپ تەرەزەدەن قارعىپ شىقتىم... مەن قۋىپ جەتكەندە ۇزاق تاپجىلماي تۇرا قالدى دا كەنەت ىرشىپ ءتۇسىپ، كەكتى كوزىن مەنەن الماستان ولىسپەي بەرىسپەيمىن دەگەندەي ىسقىرىپ، اۋزىن اشىپ تۇمسىعىن ساق-ساق ەتكىزدى. ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت ءتىرى ماقۇلىقتى اياۋسىز ولتىرگەنىم مەن ءۇشىن ۇمىتىلماس وقيعا بولدى دا، بىرنەشە كۇن دەل-سال بولىپ ءجۇردىم، ىشىمنەن قۇدايدان دا، قۇداي جاراتقان جالپاق دۇنيەدەن دە كۇنامدى كەشىرە كورىڭدەر دەپ جالبارىنىپ جانىم قينالدى. ءبىراق نە پايدا، قۋ جان ءۇشىن ارپالىسىپ، قولىمدى قانعا بوياپ، اقتىق دەمى بىتكەنشە توبەلەسكەن بايعۇس ۇزاقتى ولتىرگەنىم راس، سودان ءلاززات العانىم دا راس.
اتامنىڭ با، بابامنىڭ با، قاي زامانعى قىلىشى جاتىر دەگەنگە سەنىپ باسكاكوۆ ەكەۋمىز شاتىردىڭ ءىشىن قانشاما تىنتتىك. قارا-كولەڭكەدە تىك باسپالداقپەن كۇشەنىپ، مىقشىڭداپ ءجۇرىپ كوتەرىلەتىن ەدىك. ماتكە، بورەنەلەردى اتتاپ-بۇتتاپ، كۇل-قوقىردى كەشە بۇكشەڭدەپ جونەلەمىز. شاتىر ءىشى قاپىرىق، ءتۇتىن مەن ىستىڭ ءيىسى قولقانى قابادى. بىلايعى دۇنيەدە اسپان بار، كۇن بار، كەڭ جازيرا دالا بار، ال مۇندا بۇلىڭعىر قاپاس، ميلىقتان باسقان مىلقاۋ ءزىل. دالانىڭ ەركىن جەلى شاتىر توڭىرەگىن ەڭىرەتىپ تۇرادى، ال مۇندا ونىڭ ەكپىنى وزگەرىپ، سيقىرلى سۇمدىق بوپ ەستىلەدى... قارا كولەڭكە بىرتە-بىرتە قاشا باستايدى، پەشتىڭ كومەيى مەن كەرنەيىن اينالىپ ءوتىپ، جىرتيعان تەرەزەنىڭ بىردە بوز، بىردە كوكشىل قاڭعىرعان ساۋلەسىندە مەتكەنىڭ استىن، يتارقانىڭ قۋىسىن تىنتكىلەپ كۇلدىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپ اقتارامىز... قۇرعىردى سول قىلىش تابىلا قويسا عوي! مەن قۋانىشتان جارىلىپ كەتەر مە ەدىم؟ ءبىراق ول ماعان نەمەنەگە كەرەك بولدى دەسەڭشى؟ قۇر انشەيىن ماقساتسىز قۇمارلىق قايدان پايدا بولدى؟
دەسەك تە، وسى جالعان دۇنيەنىڭ وزىندە نە ماقسات بار، سوندا بۇل ءومىر نەمە قاجەت — مەن وسىنى دا تۇسىنە باستاعان سياقتىمىن.
قۇر بەكەر اۋرەدەن ابدەن شارشاپ، دەمالۋعا وتىرامىز. بۇكىل ءومىرىن ءوزى توزدىرىپ، ماقسات-مۇددەسىز كەزبەلىكپەن كۇن كەشكەن تۇسىنىكسىز جۇمباق ادام مەنىمەن بىرگە شارشاپ ماتكەگە قۇيرىق باسادى دا، ماحوركاسىن وراپ وزىنشە ويعا باتادى، ءتۇبى مەنىڭ قۇمارلىعىم مەن قيالىمدى تۇسىنەتىن دە جالعىز وسى بولار، ال مەن جىرتيعان تەرەزەدەن جارىق دۇنيەگە تەلمىرەمىن دە تۇرامىن. شاتىر ءىشى الگىدەن كورى جارىق تارتقان، اسىرەسە تەرەزەنىڭ ماڭى، جەلدىڭ ىزىڭىندا دا اۋەلگىدەي ۇرەي جوق. ءبىز وزىمىزبەن ءوزىمىز، تومەندەگى تىرشىلىك مۇلدەم باسقا، جايىمەن ءوتىپ جاتقان ءومىر. تۋرا اياعىمنىڭ استىنداعى كۇن نۇرىنا شومىلعان كوك جاسىل باقتىڭ توبەسىنەن قاراساڭ ءتىپتى تاماشا. ءىشى تولعان تورعاي، باۋىرى كولەڭكە، باسى كۇن ساۋلەسىنە سان قۇبىلادى، سونى كورىپ تۇرىپ: وسىنىڭ ءبارى نە ءۇشىن دەپ ويلايمىن. بالكىم قىزىق ءۇشىن شىعار؟ باقتىڭ ارعى بەتىندە، كوكجيەككە بارىپ تىرەلەتىن جازىق دالانىڭ شەتىندە ورمان جيەگىنە ۇقساعان باتۋرينونىڭ توبەسى قاراۋىتادى، سول جەردەگى مەكەن-جايدا بيىك شاتىرلى، ويۋ-ورنەكتى تەرەزەلى اتامزامانعى ەسكى ۇيدە شەشەمنىڭ شەشەسى، مەنىڭ ناعاشى اجەم، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، سەكسەن جىل بويى عۇمىر كەشىپ جاتىر. سول جاقتا، كۇن كوزىنىڭ شاڭىتىندا نوۆوسەلكا؛ شالعىندى ساي، باۋ-باقشا، مۇجىقتاردىڭ قورا-قوپسىسى، كوشە بويىنداعى توزىعى جەتكەن لاشىقتار... سونشاما تاۋىقتاردىڭ، بۇزاۋ-تورپاق، يتتەردىڭ، سۋ تاسيتىن اربالاردىڭ، ءتىسى اقسيعان قاتىندار مەن سۇلۋ قىزداردىڭ، دۋدارباس ەنجار مۇجىقتاردىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ نيكولاي اعام كۇن سايىن سول جاققا نەمەنەگە قايتا-قايتا بارا بەرەدى؟ تەك قانا ساشكانىڭ سۇيكىمدى ءجۇزىن، سىمباتتى دەنەسى مەن جالاڭاش اق بالتىرىن كورىپ، اپپاق موينىنا جاراسقان ارزان شىت كويلەگىن قىزىقتاۋ ءۇشىن بە؟.. سول ءبىر ارزان ماتا ماعان دا ۇناۋشى ەدى، مەن دە سودان بىردەمە تىككىم كەلەدى، ءبىراق نە تىكسەم ەكەن؟ نە ءۇشىن، نەمەنەگە بولا تىكپەكپىن؟
ءبىراق مەنىڭ ەسىل-دەرتىم شاتىردا جاسىرىن جاتقان قىلىشتا ەدى. دەگەنمەن ارا-تۇرا ساشكانى دا ەسىمە الىپ قويامىن: بىردە ونىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ، باسپالداق الدىندا تۇقىرايىپ تۇرىپ شەشەممەن سويلەسكەنىن كورگەنىم بار، نە ايتقانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر سول كەزدە تۇلا بويىم شىمىرلاپ، ادام بالاسىنا ءتان العاشقى ءبىر ءتاتتى سەزىمنىڭ ۇشقىنى جارق ەتكەنىن بىلەمىن...
XIV
جازۋ-سىزۋدا ماعان الىپپە بولعان دون-كيحوت، سونداعى سۋرەتتەر، سەرىلەر زامانى تۋرالى باسكاكوۆتىڭ اڭگىمەلەرى مەنى ەس-اقىلىمنان ايىردى: قايداعى ءبىر قورعاندار، ايىر ءتىستى قابىرعا، بيىك مۇنارالار، باسپالداق كوپىر، ساۋىت-سايمان، نايزا مەن ساداق، سوعىس پەن سايىس جاتسام-تۇرسام كوز الدىمنان كەتپەي قويعانى. سەرىلەر ساناتىنا مەن دە كىرسەم دەگەن قيالمەن ويعا كەتىپ وتىرىپ، شاشى جالبىراعان جاس جىگىتتىڭ يىعىنان وسىپ تۇسكەن الداسپاندى ەلەستەتكەنىمدە تۇلا بويىم تىتىرەنىپ جونەلدى. ا.ك.تولستويدىڭ حاتىندا مىنا ءبىر جولدار بار: "ۆارتبۋرگتە كەرەمەت تاماشا! وندا XII عاسىردىڭ قۇرال-سايماندارى دا بار. ازيا الەمىندە وتىرىپ جۇرەگىڭ قالاي بۇلقىنسا، سەرىلەر دۇنيەسىندە دە جۇرەگىڭ اتشا تۋلايدى، بىلەمىن، مەن دە ءبىر كەزدە وسىلاردىڭ ءبىرى بولعانمىن." ءيا، مەن دە ءبىر كەزدە سولاردىڭ ءبىرى بولعانمەن، مەن ءوز عۇمىرىمدا ەۋروپانىڭ تالاي-تالاي عاجايىپ قورعان-عيماراتتارىندا بولعانمىن، سولاردى ارالاپ ءجۇرىپ تاڭعالاتىنىم: مەن دە ۆىسەلكانىڭ كوپ موجانتوپاي بالالارىنىڭ ءبىرى ەدىم، سويتە تۇرا، ماحوركا شەگەتىن جارىمەس قارتتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ كونە قورعاننىڭ كونە تىرشىلىگىن قالاي ءدوپ باسىپ، سۋرەتىن قالاي اينىتپاي سالعانمىن؟ ءيا، مەن دە سول كەزدە وسى تىرشىلىكتىڭ ورتاسىندا بولعانمىن. مەن دە ولەرمەن كاتوليكتىڭ ءبىرى بولعان شىعارمىن. اكروپول دە، باالبەك تە، فيۆا دا، اۋليە سوفيا دا، ورىس كرەملدەرىنىڭ كونە شىركەۋلەرى دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن گوتيكالىق سوبورلارمەن تالاسا المايدى. العاش رەت كوستەلگە كىرىپ كەلگەنىمدە (بالا كەزىمدە) ورگاننىڭ ۇنىنە عاجاپ قالعانىم ەسىمدە، ونىڭ ءوزى دە بار بولعانى ۆيتيەۆسكىنىڭ كوستەلى بولاتىن. جەر جيھاندا مۇنداي جانىڭدى تولقىتار اسەم ساز جوق شىعار دەپ ەدىم، كەيدە كۇركىرەپ، كەيدە جاڭعىرىق بوپ ەستىلگەن قاھارلى ءۇننىڭ الاساپىرانىندا اسپاننان جەتكەن پەرىشتەلەردىڭ داۋسىن قۇلاعىم شالعانداي بولعان...
دون-كيحوت پەن سەرىلەر مەكەنىنەن سوڭ مەنىڭ كوز الدىمدا تۇراتىن عاجايىپتار: تەڭىز، كەمەلەر، روبينزون، تروپيكا مەن مۇحيت دۇنيەسى. ارينە، مەن مۇندا دا بولعانمىن. روبينزون مەن "دۇنيەجۇزىلىك ساياحاتتاعى" سۋرەتتەر، وعان قوسا جەر شارىنىڭ ەسكى كارتاسىنداعى وڭتۇستىكتەگى ۇلى مۇحيتتار، پولينەزيانىڭ نوقاتتاي-پوقاتتاي ارالدارى مەنىڭ قيالىمدا ماڭگىلىك قالىپ قويدى. سۇمپيگەن جەڭىل قايىقتار، سۇڭگى، شوقپار ۇستاعان جالاڭاش ادامدار، كوكوس ورمانى، سالپايعان ءداۋ جاپىراقتار مەن سونىڭ كولەڭكەسىندەگى كۇركەلەر - وسىنىڭ ءبارى ماعان ءارى تانىس، ءارى جاقىن سياقتى كورىنگەن، سول كۇركەدەن جاڭا عانا شىققانداي بولىپ، كەشە عانا تالما تۇستەگى مۇلگىگەن تىنىشتىقتا سولاردىڭ قاسىندا وتىرعانداي سەزىنەتىنمىن. سول سۋرەتتەردى كورىپ وتىرىپ ارمانداي ءتاتتى ەلەستەردى، وتانعا دەگەن قىمبات ساعىنىشتى باستان كەشكەنىم بار. پەر لوتي: بالالىق شاعىمدا "كولونيا" دەگەن ءسوزدىڭ مەن ءۇشىن "سەزىم تولقىتار سيقىرى" بار ەدى دەپ جازادى. "مەنىڭ كىشكەنتاي انتۋانەتتامنىڭ كولونيادان كەلگەن كوپتەگەن زاتتارى بار ەدى: توتىقۇس، تور ىشىندە وتىراتىن ءتۇرلى-تۇرلى قۇستار، جاندىكتەر مەن قاۋاشاقتاردىڭ كوللەكسياسى. اناسىنىڭ مۇككامال ۇستەلىنەن حوش ءيىستى داندەردەن جاسالعان ادەمى مونشاقتى كورگەنمىن. اندا-ساندا شاتىرعا شىققانىمىزدا اڭداردىڭ تەرىسى، ءار ءتۇرلى قاپتار، جاشىكتەر جاتاتىن، سودان انتيل ارالدارىنداعى قالالاردىڭ ادرەسىندە وقۋعا بولاتىن..." ال كامەنكادان وسىنداي زاتتاردى تاۋىپ كور؟
"جەر مەن ادامزات" كىتابىنداعى سۋرەتتەر بوياۋلى ەدى. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە ەسىمدە قالعاندارى ەكەۋ: بىرىندە قۇرما اعاشى، تۇيە، مىسىر پيراميداسى، ەكىنشىسىندە — كوكوس پالماسى، سونىڭ شاشاقتى بۇتاعىنا قىلدىرىقتاي موينىن سوزىپ، بىزدەي تىلىمەن جالماپ تۇرعان ايەلدىڭ جانارىنداي قىلي كوزدى شۇبار الا جيراف، تۋرا سوعان قاراي جۇدىرىقتاي بوپ اتىلىپ كەلە جاتقان ارىستان. وسىنىڭ كۇللىسى - تۇيە، قۇرما اعاشى، پيراميدا، كوكوس پالماسىنىڭ تۇبىندەگى جيراف، ارىستان دا كەز قارىقتىرار ەكى-اق بوياۋمەن: شاقىرايعان كوك اسپان، سوسىن قۇم تۇستەس سارى بوياۋمەن سالىنعان. ءموپ-مولدىر كوك اسپان مەن سارى ساعىمدى كورگەندە لاپىلداعان اڭىزاق پەن اششى كۇننىڭ اپتابىندا قالعانداي، ايتپەسە جەر جانناتىندا وتىرعانداي بويىمدى قۋانىش سەزىمى بيلەيتىن. تامبوۆ دالاسىندا، تامبوۆ اسپانىنىڭ استىندا ءجۇرىپ وسى كورگەندەرىمدى كوڭىلىمە توقىپ ءجۇرىپ، كەيىن مىسىر مەن نۋبيادا، تروپيكادا بولعانىمدا، ءتاڭىرىم-اۋ، مۇنىڭ ءبارىن باياعىدا باسىمنان كەشىپ، وسىنىڭ ءبارىن وسىدان وتىز جىل بۇرىن بىلگەن ەدىم عوي دەپ ەسىمە العانمىن.
XV
پۋشكين "رۋسلانعا" جازعان كىرىسپەسىمەن مەنى عاجاپ قالدىرعان:
تەڭىز جاعاسىندا جاسىل ەمەن، التىن شىنجىر دۇمىنە ىلگەن...
ءبىر قاراساڭ تۇككە تۇرمايتىن نارسە — مەيلى، جاپ-جاقسى شۋماق، سيرەك كەزدسسەتىن تاماشا ەلەڭ بولسىن-اق. ءبىراق مەنىڭ بۇكىل عۇمىرىما ازىق بولعان، جەر باسىپ جۇرگەن شاعىمدا باسىمنان كەشكەن شەكسىز قۋانىشىم. ويلاپ وتىرساڭ ميعا سىيمايتىن ساندىراق -جالعاندا جوق قايداعى ءبىر جاعا، وعان قايدان بارعانى بەلگىسىز "ءبىلىمپاز" مىسىق، ونىڭ ءوزىن ەمەنگە ارقانداپ تاستاعان، قايداعى ءبىر قۇبىجىق، رۋسالكا، سۇلباسى جوق سۇرلەۋگە تۇسكەن كوزگە كورىنبەيتىن اڭداردىڭ ءىزى. ءبىراق بار گاپ اقىلعا سىياتىن بولمىستى نارسەدە ەمەس، وسى قيسىنى جوق ساندىراقتا بولسا كەرەك؛ مۇنىڭ كەرەمەتى سوندا، وسى "ساندىراقتى" الدەبىر ماساڭ "ءبىلىمپاز" اقىننىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرعان سياقتى: ءبىر عانا سيقىرعا تولى شىراينالىستىڭ ءوزى نەگە تۇرادى ("كۇن-تۇن دەمەي ءبىلىمپاز مىسىق، شىنجىرىن سۇيرەپ شىر اينالعان")، "سۇلباسى جوق سۇرلەۋ" مەن "كوزگە كورىنبەيتىن اڭداردىڭ ءىزى" شە؟ — اڭداردىڭ ءوزى ەمەس، ىزدەرى عانا! — ەندى "تاڭ شاپاعى تۋرالى"، تاڭعى شاپاقتىڭ ءوزى ەمەس،تۇسىنىكتى، دالمە-دال، ايقىن باستاما (تەڭىز جاعالاۋى، جاسىل ەمەن، التىن شىنجىر) اقىرىندا — ءتۇس، ەلەس سەكىلدى قىم-قۋىت شاتاسۋ، تەڭىز جاعالاۋىندا، قالىڭ ورماننىڭ ورتاسىنداعى الدەبىر تەرىسكەي ەلدىڭ بۇلت وراعان تاڭعى تۇمانىنداي سان قۇبىلىپ قالىقتاعان ماۋجىر كورىنىس:
عاجاپقا تولى ورمان مەن دالا،
شاپاققا شاعىلىسقان تولقىندى قارا
قۇم باسقان تىلسىم يەسىز جاعا
وتىز سەرى تولقىننان شىقتى
سىمباتى كەلىسكەن وڭشەڭ دارا
قاستارىندا تەڭىزشى اعا...
ماعان ەرەكشە اسەر ەتكەن گوگولدىڭ "كونەنىڭ پومەششيكتەرى" مەن "قورقىنىشتى كەگى". قانداي عاجايىپ سۋرەتتەر! بالا كۇنىمنەن مەنىڭ قانىما ءسىڭىپ، گوگولدىڭ ءوزى ايتقانداي "ومىرلىك ءبىتىم-بولمىسىمدى جاساعان" قايتالانباس اسەرلى اۋەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوكەيىمدە سايراپ تۇر. سول ءبىر "ءانشىل ەسەكتەر"، باقتى شۋلاتقان سول بip جازعى نوسەر، ب ا ق سىرتىنداعى ورماندى جايلاعان تاعى مىسىقتار، شىرماۋىق قاۋسىرىنعان كارىاعاشتاردىڭ ءدىڭى ءجۇندى بالاق كەپتەردىڭ سيراعى سياقتى" بولىپ كورىنۋى... ال "قورقىنىشتى كەك شە؟!
"كييەۆتىڭ شەتى دۇرلىككەن توپىر: ەساۋل گوروبەس ۇلىنىڭ ۇيلەنۋىن تويلاپ جاتىر. ەساۋلعا قوناققا كەلگەن ادامدار دا ۇلى-جىڭگىر...".
"دنەپردىڭ ارعى بەتىنەن جاس قاتىنى كاتەرينا مەن ءبىر جاسار ۇلىن ەرتىپ ەساۋلدىڭ تەلىمە اعايىنى دانيلو بۋرىلباش تا كەلىپتى. قوناقتار پاني كاتەرينانىڭ قاعازداي اپپاق بەتىنە، نەمىس بارقىتىنداي قاپ-قارا قاسىنا، كۇمىس ءنالىسى بار ەتىگىنە قىزىعا قاراستى، ونان دا بەتەر تاڭعالىسقانى كارى اكەسىنىڭ ەرە كەلمەگەنى...".
بۇدان ءارى:
"دۇنيە جارقىراپ سالا بەردى: تاۋ يىعىن ايدىڭ تەسىپ شىققانى عوي. قۇددى داماسكىنىڭ قارداي اپپاق ماتاسىنداي دنەپردىڭ جايپاۋىت جاعاسىن بۇركەپ، كولەڭكەنى ودان ارمەن سامىرسىندى ورمانعا قۋالاپ تاستادى... دنەپردىڭ ورتاسىندا قايىق ءجۇزىپ كەلەدى. ەكى جىگىت الدىندا وتىر: قازاقتىڭ قارا سەڭسەڭ بوركىن كوزدەرىنە باسا كيگەن، ەسكەك استىنان شاشىراعان سۋ مونشاقتارى وشاقتان جامىراعان ۇشقىن سەكىلدى...".
ۇيىقتاپ جاتقان بالانىڭ بەتىن ورامالمەن جەلپىپ كاتەرينا كۇيەۋىمەن سىبىرلاسىپ سويلەسىپ وتىر: "ورامالدا قىزىل جىبەكپەن كەستەلەگەن جاپىراق پەن جيدەكتىڭ سۋرەتى بار-دى". (بۇل دا مەن كورگەن، ءومىر باقي ۇمىتپايتىن سۇيكىمدى سۋرەت). مىنەكي، ول "قالعىعان سۋعا جانارىن قاداپ ءۇنسىز قالدى؛ سۋ بەتىن سامال دىرىلدەتىپ، ءتۇن ىشىندەگى قاسقىردىڭ جون ارقاسىنداي بۇكىل دنەپر جىبىرلاپ جونەلدى..."
تاعى دا تاڭعالاتىنىم: باياعىدا، كامەنكادا وتىرىپ وسى سۋرەتتەردى قالايشا قاتەلەسپەي دالمە-دال كوز الدىما ەلەستەتتىم ەكەن! بالا كوڭىل سول كەزدە-اق نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جەركەنىشتى ەكەنىن، نەنىڭ ءايبات، نەنىڭ جامان، نەنىڭ قاجەت، نەنىڭ قاجەت ەمەستىگىن ايىرا بىلسە كەرەك. ءبىر نارسەگە سالقىن بولدىم دا تەز ۇمىتتىم، ەندى ءبىردى قۋانا قابىلداپ، عۇمىرى ۇمىتپايتىنداي جادىما توقىدىم - وسىنىڭ بارىندە تالعام مەن سەزىمىم ەشقاشان جاڭىلعان ەمەس.
"ءبارى دە دالاعا شىقتى. دوڭ استىنان سابان شاتىر كورىندى. ءبۇل دانيلونىڭ اتاسىنان قالعان مەكەن-جاي. ونىڭ ارعى جاعى دا بەلەس، ونىڭ ارعى جاعى قۋ دالا، ءجۇز شاقىرىم جۇرسەڭ دە قازاقتى ەمگە تاپپايسىڭ..."
ءيا، ماعان كەرەگى دە وسى ەدى.
"پان دانيلونىڭ حۋتورى ەكى بەلەستىڭ ورتاسىنداعى دنەپرگە قۇلايتىن تار قولاتتا. ءۇيى ونشا بيىك تە ەمەس؛ سىرتىنان قاراعاندا قاراپايىم قازاقتىڭ لاشىعىنان ايىرماسى جوق، جالعىز تەرەزە... قابىرعاسى شىر اينالدىرا شەگەلەگەن سورەلەر. وعان قاتار-قاتار مەسكەي، قۇمىرالاردى ءتىزىپ قويىپتى. سولاردىڭ اراسىندا سىيعا تارتقان، سوعىستا ولجالاعان كۇمىس توستاق پەن قۇتىلار. ودان تومەن قىمبات مۋشكەتتەر، قىلىش، اڭشى سىرنايى، نايزالار ىلىنگەن... قابىرعانىڭ ەتەگىندە جىلميتا ۇستىرىكتەگەن ەمەن تاقتاي؛ سونىڭ قاسىندا، ساكىنىڭ قارسىسىندا شىعىرىقتى ارقانمەن توبەگە ءىلىپ قويعان بەسىك. بولمەنىڭ ەدەنىن جىپ-جىلماعاي تەگىستەپ، بالشىقپەن سىلاپ تاستاعان. پان دانيلو مەن ايەلىنىڭ جاتار ورنى ساكى، ال قىزمەتكەر كارى ايەلدىڭ توسەگى ەدەندەگى تاقتاي بولسا كەرەك؛ بەسىكتىڭ يەسى كىشكەنتاي ءسابي، ال جىگىتتەردىڭ قونالقىسى تاقىر ەدەن...". ەپيلوگقا ايتار جوق:
"پان ستەپان ءۇشىن، كنياز سەميگرادسكييدىڭ بوداۋىنا ەكى قازاق عۇمىر كەشۋدە: يۆان مەن پەترو..."
"قورقىنىشتى كەك" مەنىڭ سانامدا ەرەكشە اسقاق سەزىمدى وياتتى، بۇل اركىمنىڭ جۇرەگىندە ماڭگى باقي ساقتالاتىن قاسيەتتى سەزىم، ۋاقىتى جەتكەندە زۇلىمدىق اياۋسىز جازاسىن الىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ جەڭىسى سالتانات قۇرۋعا ءتيىس. بۇل سەزىم جاراتقانعا دەگەن قۇشتارلىقتىڭ، سوعان دەگەن سەنىمنىڭ ايعاعى. جاقسىلىق جەڭىسكە جەتىپ، زۇلىمدىقتىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان ساتتە پەندەنىڭ جانى تۇرشىكسە دە ارمان تىلەگى ورىندالعانداي ورەكپىپ، سودان دا ءلاززات الماق، شىندىعىندا بۇل ءبىزدىڭ جاراتقانعا دەگەن، جاقىنعا دەگەن اپ-ساتتە بۇرق ەتكەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگىمىز...
XVI
مەنىڭ ەستيار شاعىم وسىلاي باستالدى. ءومىردىڭ وزىنەن، شىنايى تىرشىلىكتەن العان ءلاززاتىم شامالى، كوبىنە ءوزىم ويلاپ تاۋىپ، ءوزىم كوكسەگەن وتىرىك دۇنيەسىنە ءماز بولدىم.
ناعىز ءومىر قىزىققا كەدەي ەدى.
قايتالاپ ايتسام، مەن ەۋروپالىقتاردىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن قۋ دالادا تۋىپ ءوستىم. ماڭايىمىز بۇدىرى جوق، شەگى دە جوق كەڭ جازيرا: مەكەن-جايىمىز كوز جەتپەيتىن جازىققا بارىپ ۇلاساتىن. مەنىڭ بار كورگەنىم سول دالا مەن ءتۇپسىز اسپان عانا.
كولونيا! مەنىڭ بىلەتىنىم روجدەستۆوداعى "كولونيا" لاپكەسى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدەگى كولونيا — پاسحا كەزىندەگى اتكوپىر كەپكەن جەمىس، ونان سوڭ جىلتىراعان قارا بۇجىر قۋىس قاتىرما، ونىڭ دا ءدامىن روجدەستۆونىڭ جارمەڭكەسىندە تاتىپ كورگەنمىن، ارينە، جىڭىشكە سىمعا ورالعان بوتەلكە سىرتىنداعى جيدەك سۋرەتتەرى دە قىزىقتىراتىن (حەرەس، مادەرا)، سول سىمداردى ارى سوزىپ، بەرى سوزىپ ەرمەك قىلاتىن ەدىم، سوڭعى كەزدە بۇل دا ءبىزدىڭ ۇيدە كوبەيىپ كەتتى، ويتكەنى، اكەم تاعى دا ءجيى-جيى ىشەتىندى شىعاردى. روجدەستۆودا مايىسقان مولشىلىقتى دا كوردىم: شىركەۋدەن. ناننان باسقا، شالعىن مەن شاڭداق جولدان باسقا، قارا مايلى اربادان، تاۋىقتىڭ قوراسىنان باسقا، شارقاي مەن كەنەپ كويلەكتەن باسقا تۇك كورمەگەن كوزگە، بوزتورعايدىڭ شىرىلى، تاۋىقتىڭ قاڭقىلى مەن بالاپاننىڭ شيقىلىنان باسقا دىم ەستىمەي تاس-كەرەڭ تىنىشتىققا ۇيرەنگەن قۇلاققا ءبارى تاڭ: اقباۋىر بۇلتتاردىڭ ەتەگىن تۇرتكەن كوكجولاق كۇمبەز، قاھارلى دا اق شاشتى ساۆاوف، التىن يكونوستاس، التىن قىرساۋلى قۇداي سۋرەتتەرى، ءبىرىن-بىرى بالقىتىپ، بىر-بىرىنە سۇيەنە التىن ساعىم شاشقان، مەرەكە الدىندا عانا قادالعان بالاۋىز شىراقتار، دياكون مەن قوڭىراۋشىنىڭ تۇسىنىكسىز گۇجىلدەگەن داۋسى، سۆياششەننيكتىڭ شەكپەنى، تۇسىنىكسىز تىلدە كۇڭىرەنگەن ءان، تاعزىم ەتۋ، قارا مايدىڭ تۇتىنىمەن الاستاۋ، تەمىر قۇتىدان شالقىعان سونىڭ حوش ءيىسى، جوعارى-تومەن سەرپىلگەن كۇمىس شىنجىردىڭ جارقىلى — وسىنىڭ ءبارى پاتشا كوڭىلدى سەرگىتىپ، جانىڭدى نۇرعا بولەيتىن ەرەكشە سالتانات...
بۇعان قوسا مەن جۇتاعان دۆوريانداردىڭ ورتاسىندا ءوستىم، ءوزىن-وزى قۇرتۋعا اۋەس ورىس جۇرتىنىڭ تابيعاتىنان حابارسىز ەۋروپالىقتارعا بۇل دا جات. بۇل اۋەستىك تەك دۆورياندارعا عانا ءتان ەمەس. ورىس مۇجىعى نەگە قايىرشىنىڭ كۇنىن كەشىپ وتىر؟ ەۋروپا شارۋاسىنىڭ تۇسىنە دە كىرمەگەن بايتاق جەر، بايلىق دەگەنىڭ يگەرۋسىز جاتقان جوق پا؟ ءجۇمىسسىز-دايىمسىز ءوزىنىڭ سالبوكسە ەرىنشەكتىگىن، قىسىر قيالىن كورشىدەگى پومەششيك جەرىنىڭ ۇلتاراقتاي پۇشپاعىن تارتىپ الۋعا باتپادىم دەگەن سىلتاۋمەن اقتاعىسى كەلەدى، ال پومەششيك بولسا جىلدان-جىلعا توزىپ بارادى. نەلىكتەن كوپەستەردىڭ ولەرمەندىك دۇنيەقوڭىزدىعىن قارعاپ-سىلەپ، ىسىراپشىلدىقتىڭ ەل كورمەگەن تاعىلىعىمەن تۇساپ تاستادىق، سويتە تۇرا ناعىلەت اتقان تاعدىرىن ماسكۇنەم كوزدىڭ وتىرىك جاسىمەن بۇلاپ، نەلىكتەن قايىرشىلىق پەن قاڭعىباستىققا، دۋانالىققا ءولىپ-تىرىلىپ قۇمار بولدىق؟ ياپىر-اۋ، بۇل نە سۇمدىق، رەسەيگە نە بولدى، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا، كوز الدىمىزدا ءولىپ كەتكەن جوق پا!
مەنىڭ تۋىسقاندارىم مەن جاقىندارىمنىڭ ىشىندە بەتىن جاسپەن جۋىپ، مۇڭعا باتىپ، ورازامەن، جالبارىنۋمەن كۇن كەشىپ، ومىردەن ءتۇڭىلىپ وتىراتىن شەشەمدى عانا تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى: قاشاندا كوڭىلى قاياۋ، تىرشىلىكتە جان راقاتى جوق، قاسىرەتكە تولى ءفانيدىڭ قىسقا عۇمىرى تەك و دۇنيەنىڭ ماڭگىلىك جۇماعىنا دايىندىق دەگەنگە قاتتى سەنەتىن. ال ودان باسقالارى شە، اناۋ جەڭىلتەك كورشىلەر، تۋىسقاندارىمىز، اكەم، باسكاكوۆ؟ ءوز ءومىرىن ءوزى قور قىلعان باسكاكوۆ تۋرالى ايتتىم. ال ءوز بايلىعىن ءوزى شاشقان، قاجىر-قايراتى مول، جومارت تا كەڭپەيىل، ءبىراق اسپانداعى قۇس سەكىلدى قامسىز اكەم شە؟ باياعى ءبىر بايلىقتىڭ جۇرناعىنا ءماز بولعان ارسەنيەۆ اۋلەتىنىڭ بەيشارا ۇرپاعى مىنا ءبىز شە؟ ساشكاعا بولا، دەريەۆنيانىڭ ساندالباي بوس قىزىعىنا بولا نيكولاي گيمنازيانى تاستاپ كەتتى. اعام گەورگيي كانيكۋلداعى بۇكىل بوس ۋاقىتىن لاۆروۆ، چەرنىشيەۆسكييلەردى وقۋمەن ءولتىردى. ال مەنىڭ قانشالىقتى ارمانىم بولعانىن مىنادان-اق بىلۋگە بولار: بىردە نيكولاي مەنىڭ بولاشاعىم تۋرالى بوپسالاعانى بار. ءازىل-شىنى ارالاس سونداعى ايتقانى — اقىرى تاقىر كەدەي بولدىق، وسكەن سوڭ سەن دە ءبىر وقۋعا تۇسەرسىڭ، قىزمەت ىستەرسىڭ، ۇيلەنەسىڭ، بالالى-شاعالى بولاسىڭ، جيعان-تەرگەنىڭە ءۇي ساتىپ الارسىڭ دەگەندە بولاشاقتىڭ قايىرشى تىرلىگىنەن جانىم تۇرشىگىپ جىلاپ جىبەرگەنمىن.
XVII
كامەنكادا وتكەن سوڭعى جىلدارى مەن العاش رەت قاتتى اۋىردىم، بۇرىن اۋىر ناۋقاس دەگەندى ەستىپ قانا جۇرگەن باسىم، شىندىعىندا باسقا ءبىر دۇنيەگە بارىپ قايتقانداي بولدىم. مەزگىل قارا كۇز بولاتىن. سوندا مەن پاقىر نە كۇن كەشتى دەيسىز عوي؟ اياق استىنان ءالىم قۇرىپ، كوڭىلدەن نيەت قاشىپ، بۋىن-بۋىنىم بوس قالدى دا جانعا قاجەت بەس سەزىمنەن ايىرىلدىم — جانار ءوشتى، تاڭدايدان ءدام كەتتى، قۇلاق كەرەڭ، تاناۋ بىتەلگەن، تۇيسىك جوق؛ ءتىپتى ءومىر سۇرگىم كەلمەي قالدى، بىلايشا ايتقاندا، تاماققا دا، سۋسىنعا دا تابەت جوق، ەڭ جاقىن قيماس جاندارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىم دە جوعالدى؛ كۇندىز دە، تۇندە دە ومىردە جوق سياقتىمىن، اندا-ساندا عانا ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى ەلەستەر، ونىڭ ءوزى دە دۇنيەدەگى قايداعى جوق جەكسۇرىن قۇبىجىقتار ارپالىسىپ وت پەن جالىننىڭ ورتاسىندا ورتەنىپ جاتادى (الگى ادام ساناسىنداعى توزاقتىڭ وتى سەكىلدى). ەپتەپ ەس كىرە باستاعان ساتتە قاسىمدا وتىرعان انامنىڭ الىپتاي زور تۇلعاسى ەلەستەيتىن، بولمەدە ەمەس، قاراڭعى قاپىرىق قىرماندا جاتقانداي بولامىن دا ەدەنگە قويعان شىراق زورايىپ، سونىڭ جالىنىندا نەشە ءتۇرلى اڭ مەن الباستى سەكىرىپ-بيلەپ جاتادى. وسى توزاق دۇنيەسىنەن جارىق دۇنيەگە قايتىپ ورالعاندا جانىمنىڭ جاي تاۋىپ، قاراپايىم دا تانىس تىرشىلىكتى كورگەنىمدە ءتاتتى تىنىشتىقتى جۇماقتان ارتىق ساناعانىمدى ايتساي! سول كەزدە مەن قارا نانعا قۇمار بولدىم، قارا ناننان دەريەۆنيانىڭ ساعىنىشتى جۇپار ءيىسى اڭقىپ تۇرعانداي ەدى.
مەن اۋىرىپ تۇرعان سوڭ ەكى ايدان كەيىن سۆياتكانىڭ اياعىندا ناديا قايتىس بولدى. سۆياتكا جاقسى ءوتىپ ەدى. اكەم ءىشىپ كەتتى، كۇن سايىن، ەرتەڭنەن كەشكە دەيىن اۋزى قۇرعاعان جوق، ءۇي تولا قوناق... شەشەم كوڭىلدى: وتباسى تۇگەل جينالسا، ونىڭ قۋانىشىندا شەك جوق، اسىرەسە اعام گەورگيي كانيكۋلعا كەلگەندە، ال ول سۆياتكانى قۇر جىبەرمەيتىن. وسى داڭعازا ابىر-سابىردىڭ ۇستىندە اياق استىنان ناديانىڭ اۋىرا قالعانى، الدىندا عانا بيلەپ-سەكىرىپ، ايعايعا باسىپ، كوكشىل جانارى جارقىلداپ جۇرتتىڭ ءبارىن تاڭعالدىرىپ ءجۇر ەدى. مەرەكە وسىمەن ءبىتتى، اعام كەتتى، قوناقتار زىم-زيا جوعالدى، قارىنداسىم ەس-تۇسسىز كۇيىپ-جانىپ جاتىر، بالالار بولمەسى الا كۇڭگىرت: تەرەزە پەردەسى قىمتالعان، ولەۋسىرەگەن شىراقتىڭ ساۋلەسى عانا. قۇدايدىڭ بۇكىل وتباسىنىڭ قۋانىشى ناديانى تاڭداعانى نەسى ەكەن؟ ءبارىمىز دە قايعىدان شوگىپ قالعانداي بولدىق، ءبىراق اياعى جاماندىقپەن بىتەدى دەپ ويلاعان جوق ەدىك، كەشكى ىمىرتتا اس بولمەنىڭ ەسىگىن اسىعا سەرپىپ تاربيەشى ايەل ناديا ءال ۇستىندە دەپ ايقايلاپ كىرىپ كەلدى. وسى ءبىر "ءال ۇستىندە" دەگەن جان تۇرشىگەرلىك ءسوزدى مەن قاراڭعى قىستىڭ ىشىندە، قار باسقان يەن دالانىڭ شەتىندەگى جاپانداعى جالعىز ۇيدە وتىرىپ ەستىگەن ەدىم. ءتۇن ىشىندە، بۇكىل ءۇيدى باسىنا كوشىرگەن اپالاڭ-توپالاڭ باسىلعان كەزدە مەنىڭ كورگەنىم: زالداعى ۇستەلدىڭ ۇستىندە، قارالى شىراقتىڭ جارىعىندا قاپ-قارا كىرپىگى ءسال اشىلىپ، ءوڭ-تۇس جوق، قان ءسولسىز ادەمى كيىندىرگەن قۋىرشاق تىرپ ەتپەي جاتىر ەكەن... بۇكىل ومىرىمدە بۇدان سوڭ ءدال وسىنداي سيقىرلى ءتۇندى كورگەن ەمەسپىن...
ال كوكتەم شىعا اجەم قايتىس بولدى. كوكەك ايىنىڭ تاماشا ءبىر كۇنى ەدى، انام اشىق تەرەزەنىڭ الدىندا وتىرعان، ۇستىندە قارا كويلەك، جۇدەگەن، ءوڭى سۇپ-سۇر. كەنەت امبار سىرتىنان سالت اتتى ءبىر مۇجىق شىعا كەلدى دە ەلىرىپ شەشەمە بىردەمە ايتتى. شەشەم دە قۋانعان سەكىلدى كوزى شاراسىنان شىعىپ الاقانىمەن كاسەكتى ءبىر سالدى... وتباسىنىڭ تىنىشتىعى تاعى دا ويلاماعان جەردەن بۇزىلدى. تاعى دا بۇرىن مەن كورگەن بەي-بەرەكەت ابىگەر باستالدى ارباكەشتەر ات جەگۋگە جۇگىرىستى، اكەم مەن شەشەم كيىنىپ الەك. قۇدايعا شۇكىر، ايتەۋىر بىزدەردى ەرتپەي كەتتى...
XVIII
ناديانىڭ ءولىمى مەن كورگەن ەڭ ءبىرىنشى ءولىم، ەندى عانا تاني باستاعان ومىرگە دەگەن مەنىڭ سەزىمىمدى كوپكە دەيىن ءوشىرىپ كەتتى. مەن دە ولەدى ەكەنمىن دەپ، كەز كەلگەن ساتتە نادياعا كەلگەن زۇلماتتان مەن دە قاشىپ قۇتىلمايتىنىمدى ءتۇسىندىم، جالپى وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم دەگەندى ۇيدەن شىعارىپ بارا جاتقاندا ناديانىڭ كەبەرسىپ، قارايىپ كەتكەن ەرنىنە قاراپ تۇرىپ سەزىندىم. زارە-قۇتى قالماعان، الدەبىر نارسەدەن ماسقارا بولىپ قورلانعان مەنىڭ قۋ جانىم پانا تىلەپ، قۇتقارا كور دەپ قۇدايعا جۇگىندى. كەشىكپەي مەنىڭ بۇكىل وي-سەزىمىم ءبىر-اق نارسەگە كۇرمەلدى — ىشتەي قۇدايعا جالبارىنۋ، تىنىم تاپپاي اياۋشىلىق سۇراپ، مىناۋ توبەمنەن ءتونىپ تۇرعان اجال دەيتىن سۇمدىقتان قۇتىلۋدىڭ جولىن كورسەت دەپ شىر قاقتىم.
انام دا كۇندىز-تۇنى قۇلشىلىق ۇرۋمەن بولدى. تاربيەشىنىڭ دە ماعان ايتاتىنى وسى:
— بالاقاي، جاراتقانعا جان-تانىڭمەن جالبارىنا ءبىل. سەن تۇگىلى اۋليەلەر دە قۇلشىلىق ەتىپ، ورازا ۇستاعان، وزدەرىن وزدەرى ازاپقا سالعان. ناديا ءۇشىن جىلاۋ كۇنا، قايتا قۋانۋ كەرەك، — دەيتىن كوز جاسىن سورعالاتىپ تۇرىپ، — ول ءقازىر جۇماقتا، پەرىشتەلەرمەن بىرگە...
سونىمەن مەن تاعى ءبىر جاڭا دا عاجايىپ دۇنيەگە كىرىپ كەتەيىن: جالىقپاستان اۋليەلەر مەن تاقۋالاردىڭ تىرشىلىگىن جاتپاي-تۇرماي وقي باستادىم، ونى دا ماعان كاسىبى ءۇشىن قالاعا ءجيى باراتىن ۆىسەلكانىڭ پاۆەل دەگەن ەتىكشىسى اكەلىپ بەرەتىن. پاۆەلدىڭ كۇركەسى ىلعي دا بىلعارى، اششى جەلىمگە قوسا كوگەرگەن سىزدىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇراتىن. ءسويتىپ، وڭەز ءيىسى ماڭگىلىك مەنىڭ تاناۋىمدا، قينالىپ مىڭ قايتارا وقىعان ءبيتتىڭ قابىعىنداي جۇقا كىتاپشالار ەسىمدە قالدى. وڭەز ءيىسى تاناۋىما كەلسە، مەن ءۇشىن قىمباتتىلىعى سونشا، كوز الدىما سول ءبىر ەرەكشە قىستى الىپ كەلەتىنى بار: ءوزىن-وزى ازاپقا سالعان العاشقى حريستياندارعا ەسىم كەتكەنشە ەلىرىپ تاڭعالامىن، قايداعى ءبىر الاڭدا تاعى جىرتقىشتار تالاپ ولتىرگەن بويجەتكەندەر، قاتىگەز ءوز اتا-اناسىنىڭ قولىنان باسى شابىلعان تازا دا پاك، ليليا گۇلىندەي پاتشانىڭ سۇلۋ قىزدارى، يوردانيانىڭ قاڭسىعان ءشولى، سول شولدە وكشەسىنە دەيىن وسىرگەن، ءوز شاشىمەن جالاڭاش ءتانىن جاۋىپ، دۇنيەدەن زيناقورلىعىن جاسىرعان ماريا ەگيپەتسكايا، كييەۆتىڭ ۇڭگىرلەرى، سول ۇڭگىرلەردەگى شۋلاعان جىن-شايتاندار مەن بەيپىل الباستىلار، جەر استىنداعى قاراڭعى قاپاستا جىلاپ-ەڭىرەپ جالبارىنىش كىتابىن وقيمىن دەپ ءوزىن-وزى تىرىدەي كومگەن پاقىرلاردىڭ ەتىن جەپ وتىرعان قۇبىجىق پەرىلەر... مەن ءۇي شارۋاسىنان مۇلدەم قول ءۇزىپ، وسى سۋرەتتەردى ىشتەي پايىمداۋمەن عانا ءومىر ءسۇردىم، ءوزىمدى-وزىم شارشاتىپ، ءوزىمدى-وزىم قيناپ، ازاپتانۋمەن ەرتەگى-ەلەس دۇنيەسىنە ءوزىمدى-وزىم قاماۋمەن كۇن كەشتىم. مەن دە سول ازاپقا تۇسكەن قۇرباندىقتاردىڭ قاتارىندا بولسام دەگەن ارماندا ەدىم، بوس بولمەگە ۇرلانىپ كىرەمىن دە ساعاتتار بويى تىزەرلەپ ارقاننىڭ ۇزىگىنەن جيناعان سالپىنشاقتاردى بەلىمە بۋاتىنمىن، ىشكەنىم تەك قارا سۋ، جەگەنىم تەك قارا نان...
بۇكىل قىس بويى كورگەنىم وسى. ال كوكتەم كەلە ءبارى دە ۇمىتىلا باستادى. كۇن كوزى جىلىنىپ، قوس تەرەزەنىڭ ورتاسىنداعى شىبىندار دا ءتىرىلىپ قالدى — نازارىڭدى بولەر ەرمەك كوبەيدى، ونىڭ ۇستىنە دۇعا وقۋ، قۇلشىلىق ەتۋ سۇيسىنەرلىكتەي ءلاززات بەرگەن جوق. ءساۋىر كەلە، جارقىراعان ءبىر ساۋلەلى كۇندە قىسقى تەرەزەنىڭ سىڭارى دا الىندى، ءۇي ءىشى ابىر-سابىر، ەدەن تولى قوقىر-سوقىر ىبىرسىق، اقىرى جازعى جالاڭاش تەرەزەنى اشىپ تاستاپ ەدى، كەلە جاتقان جاس ءومىردىڭ، جاڭا ءومىردىڭ لەبى كەرنەپ، تازا اۋا، دىمقىل جەردىڭ ءيىسى تاناۋ جاردى، قايتىپ كەلگەن ۇزاقتاردىڭ ەرىنشەك شيقىلى دا قۇلاققا جاعىمدى ەستىلەدى... باتىستاعى قىزىل جالقىن كوكجيەك كوپكە دەيىن وشپەي، سول تۇسقا كوكتەمنىڭ كوكشىل بۇلتتارى جينالاتىن بولدى، كوكتەمنىڭ كوز بايلانار ىمىرتىندا كەلەر تۇندە سەلدەتەر جىلى جاڭبىردىڭ كۋاسىندەي تاناپتاعى توعاننان ۇيقىسىراعان باقالاردىڭ شۇرىلى كەشقۇرىمدى قوسا قالعىتقانداي... ءسويتىپ، مىنە تاعى دا، بىزدەردى ءومىر باقي الداۋمەن جۇباتقان جەر-انا تاعى دا قۇشاعىنا الدى...
XIX
سول جىلدىڭ تامىزىندا مەن ماڭدايىندا كۇمىس تاناسى بار كوك كارتۋزدىڭ يەسى بولدىم. كەشەگى الەشا جوق، الدەبىر ەرلەر گيمنازياسىنىڭ ءبىرىنشى كلاسىنىڭ شاكىرتى ارسەنيەۆ الەكسەي بولىپ شىعا كەلدىم. جاز شىعا قىس بويعى دەنە سىرقاتى مەن جان كۇيزەلىسىنەن دىم دا قالماعان سياقتى. سول جىلى الا جازداي اسپان اشىق بولدى، ءۇي ءىشىنىڭ كوڭىل كۇيى دە اقجارقىن كوڭىلدى ەدى، سوعان لايىق مەن دە سابىرلى، كوڭىلدى بولدىم. ناديا دا وتكەن ءبىر كۇندەردىڭ ەستەلىگىنە اينالدى، ءتىپتى انام مەن تاربيەشى دە ونى اسپانداعى سابي-پەرىشتە دەپ ءتۇسىنىپ، ماڭگىلىك كوك تۇراعى رەتىندە قۋانىشپەن سايران سالىپ ءجۇر دەپ ويلايتىن؛ كەيدە ەكەۋى دە ونى ساعىناتىن، ارەدىكتە اڭگىمە قىلىپ، ارا-تۇرا جىلاپ تا الاتىن، ءبىراق باياعىداي ەمەس، قازىرگى كوزدىڭ جاسىندا كۇلكى ارالاس ەدى. ال اجەم مۇلدە ۇمىت بولدى، ۇمىت بولعانى بىلاي تۇرسىن، ءۇي ءىشى ءبىر ءتۇرلى جادىراپ سالا بەرگەن سەكىلدى: بىرىنشىدەن، باتۋرينو ءبىزدىڭ مەنشىگىمىزگە اينالدى، وسىعان بايلانىستى جاعدايىمىز دا جاقسارىپ قالدى، ەكىنشىدەن، كۇزگە قاراي سوندا كوشىپ بارماقپىز، وعان دا ىشتەي قۋانىشتىمىز، ادام قونىس اۋدارسا سودان ءبىر جاقسىلىق كۇتەتىن ادەتى ەمەس پە، ءتىپتى بولماسا سوناۋ وتكەن كۇندەردى، كوشپەندى كەزدى ەسىڭە العانىڭنىڭ ءوزى عانيبەت قوي.
شەشەمنىڭ ايتۋى بويىنشا، اكەم ەكەۋىنىڭ باتۋرينوعا اسىعىس بارعانداعى جاعدايدى كوز الدىما ەلەستەتتىم: كوكەك ايىنىڭ تامىلجىعان كۇنى، شارۋا جايىنىڭ ورتاسىنداعى تاپ-تۇيناقتاي اۋلا، قوس باسپالداقتى، اعاش باعانالى باياعىنىڭ ءۇيى، ەتەگى كوگىلدىر، ماڭدايى قىزىل كۇرەڭ زالدىڭ بيىك تەرەزەلەرى، سونىڭ الدىندا بىر-بىرىنە تەلىگەن ەكى ۇستەلگە ءشوپ، ونىڭ ۇستىنە داكە جاپقان، سول جەردە ەكى قولىن كوكىرەگىنە ايقاستىرىپ شىلتەرى اق كەپەش كيگەن ءوڭى قۇپ-قۋ كەمپىر جاتىر، ونىڭ باس جاعىندا كارى قىز كىرپىك قاقپاستان بوزداتىپ ءبىر نارسەنى وقىپ وتىر، اكەم مۇنى جاقتىرماعاندىقتان كەكەتىپ "سۇڭقىل" دەپ اتاۋشى ەدى. وسى ءسوزدى مەن ءجيى-جيى ەسىمە الاتىنمىن، راسىندا بۇل ۇندە ادامدى دەلسال قىلاتىن سۇيكىمسىزدىك، وعان قوسا بويدى بالقىتاتىن سيقىرلى اسەر بار. ەلەس بوپ ۇشىراعان وسى كورىنىستەردىڭ ءوزى دە سۇيكىمسىز. بار بولعانى جاعىمسىز كورىنىس قانا. ارينە، كۇناھارلىق بولسا دا ايتايىن، اجەمنىڭ تاماشا مەكەن-جايى ەندى بىزدىكى عوي دەپ ويلاعاندا اۋەلگى سۇيكىمسىز سەزىمدى ۇمىتىپ، كوڭىلىڭ جاي تابادى، قۇداي بۇيىرتسا مەن كەلەسى كانيكۋلدا ەكىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى بولىپ وسى ۇيگە كەلەتىن شىعارمىن، اكەم اجەمنىڭ اتتارىن تاڭداپ ءجۇرىپ ماعان باس بىلەتىن ءبىر بيەنى مىنگىزەتىن بولار، ول مەنى جاقسى كورىپ، ىسقىرسام بولدى، قايدا جۇرسە دە جەتىپ كەلەر مە ەكەن؟
جاز بويى انامنان، وليادان، باسكاكوۆ پەن تۋعان شاڭىراقتان جىراق كەتىپ قالامىن-اۋ دەگەن قوبالجۋ، بۇرىن بەت-جۇزىن كورمەگەن قالانىڭ بوتەن جۇرتىنىڭ، قايداعى ءبىر گيمنازيانىڭ مۋندير كيگەن قازىمىر ۇستازدارىنىڭ ورتاسىندا جالعىزدىق كەشەمىن-اۋ دەگەن قورقىنىش بيلەدى؛ انام مەن باسكاكوۆتىڭ بەت-جۇزىن كورگەن سايىن جۇرەگىم شى-ىم-م ەتەتىندى شىعاردى، ءسىرا، ولاردىڭ دا مەنى كورگەندە جۇرەكتەرى سىزدايتىن بولار؛ ال ازىرگە ول كۇن ءالى الىس قوي دەپ ءوزىمدى-وزىم جۇباتىپ قويامىن: مەن دە گيمنازيست بولامىن، فورما كيەمىن، مەن دە قالادا تۇرامىن، جولداستارىم دا كوپ بولادى، سولاردىڭ ىشىنەن سەنىمدى دوس تاڭدايتىن شىعارمىن دەگەن كوڭىلدە قۋانىش تا جوق ەمەس... بارىنەن دە سول جاڭا ءومىردىڭ قىزىعىنا قۇشتار قىلعان اعام گەورگيي، ول ماعان ەرەكشە ءبىر قىمبات جان بوپ كورىنەتىن: اعام بوزبالانىڭ كوركەمى ەدى — ارتىق ەتى جوق، ونشا ارىق تا ەمەس، جارقىراعان كەڭ ماڭدايلى، جالتىلداعان جانار، ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزىل كۇرەڭ، بۇل كەزدە ول الگى مەن بارماق گيمنازيانى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، يمپەراتورلىق ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى بولاتىن.
اقىرى تامىز ايىنىڭ ورتاسىندا مەنى ەمتيحانعا الىپ باردى. تارانتاستىڭ سالدىرى ەستىلۋى مۇڭ ەكەن، انامنىڭ دا، تاربيەشى مەن باسكاكوۆتاردىڭ دا ءتۇسى وزگەرىپ سالا بەردى. وليا جىلاپ جىبەردى دە، اكەم مەن اعالارىم ىڭعايسىزدانىپ كۇلگەن بولدى. "ال، تىزە بۇگەلىك" دەپ اكەم زىرك ەتكەندە ءبارىمىز دە شوگە قالدىق. مينۋت وتپەي جاتىپ "ءبىر قۇدايعا تاپسىردىم" دەگەن ءزىلدى داۋسى ەستىلگەندە ءبارىمىز دە شوقىنىپ ورنىمىزدان تۇردىق. زارەم ۇشقاننان بۋىن-بۋىنىم ۇستاماي قالعانى، شەشەم جىلاپ كەلىپ مەنى شوقىندىرا باستاعان، جىلاپ تۇرىپ شوقىندىرىپ، قايتا-قايتا ءسۇيىپ بولعانشا مەن دە ەسىمدى جيعانمىن، ىشىمنەن: " قۇداي دەس بەرگەندە ەمتيحاننان وتپەي قالسام ەكەنمىن" دەپ تۇرعام.
امال قانشا، ءوتىپ-اق كەتتىم. وسى ءبىر سالتاناتتى كۇنگە مەنى ءۇش جىل دايىنداپ ەدى، ال ماعان بار بولعانى ەلۋ بەستى وتىزعا كوبەيت، اماليكيتيانداردىڭ كىم ەكەنىن ايت، "قار اپپاق، ءبىراق ءدامسىز" دەگەندى ادەمىلەپ جاز دەدى، ودان سوڭ: "القىزىل شاپاق شىعىستى بۇركەپ..." دەگەندى جاتقا ايتقىزدى. ءتىپتى اياقتاتقان دا جوق، "تابىن ىلعالدى سايعا جەتە بەرگەندە" دەپ باستاعانىمدا كىلت توقتاتىپ (التىن كوزىلدىرىك كيگەن تاناۋى شەلەكتەي جيرەن وقىتۋشى)، ار جاعىن ءوزى دە بىلەتىن بولسا كەرەك:
ءجا، تاماشا، بولدى، بولدى، بىلەدى ەكەنسىڭ، — دەدى.
ءيا، اعام دۇرىس ايتقان ەكەن، پالەندەي قورقىنىشتى ەش نارسە بولا قويعان جوق. مەن ويلاعانداي ەمەس، ءبارى دە وڭاي، ءارى تەز، دابىرايتپاي شەشە سالدى. ال، شىندىعىندا مەن قانداي بوساعانى اتتاپ كىردىم دەسەڭشى!
سوناۋ العاشقى ساياحاتىمنان كەيىن قايتىپ كورمەگەن قالانىڭ كىرەبەرىسىندەگى ەرتەگىدەي تاڭعاجايىپ كوشە، ودان سوڭعى كەرەمەت تاڭسىق بولعان قالانىڭ ءوزى — ءبارى دە باياعىداي ەمەس، تاڭعالاتىن دا، تامساناتىن دا تۇگى جوق ەكەن. ميحايل ارحانگەلدىڭ قاسىنداعى قوناق ءۇيى دە مىجىرايىپ قالعان سەكىلدى، بيىك قورعاننىڭ ىشىندە، تاس توسەلگەن اۋلانىڭ تۇكپىرىندەگى ءۇش قابات گيمنازيانىڭ عيماراتى دا مۇنداي ۇلكەن دە تاپ-تازا ۇيگە بۇرىن-سوڭدى باس سۇعىپ كورمەسەم دە ماعان ەجەلدەن تانىس سياقتى كورىندى. التىن تۇيمەلى فراك كيگەن وقىتۋشىلارى دا كىسى قورقاتىنداي ەمەس، ءبىرى جيرەن، ءبىرى كۇيەدەي قاپ-قارا، شەتىنەن ءىرى، ءتىپتى ديرەكتوردىڭ ءوزى دە قورقاۋ قاسقىر سەكىلدى ەكەن.
ەمتيحان بىتىسىمەن-اق اكەم ەكەۋمىزگە مەنىڭ قابىلدانعانىمدى، ءبىرىنشى قىركۇيەككە دەيىن دەمالىستا ەكەنىمدى حابارلادى. اكەمنىڭ يىعىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي، مەنەن ەمتيحان الىپ بىتكەنشە توسا-توسا ابدەن زەرىككەن، ال مەن بولسام ودان ارمەن. مۇنداي جاقسىلىقتى كۇتپەگەن ەدىم: ەمتيحاننان دا ءوتتىم، الدا ءۇش اپتا ەركىندىك جانە بار. كەرىسىنشە، كەيىسەم كەرەك ەدى، شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن كۇنى كەشەگە دەيىن ەركىندىكتە جۇرگەن قايران باسىم، جوق جەردەن ءۇش-اق جۇماعا بوستاندىق الىپ قۇلدىقتىڭ قۇرىعىنا ىلىكتىم، ءبىراق مەنىڭ ەسىل-دەرتىم باسقادا: قۇدايعا شۇكىر، تۋرا ءۇش اپتا، قۇددى سول ءۇش اپتا ماڭگىلىك تاۋسىلمايتىنداي.
— ال، ەندى تىگىنشىگە بارامىز — دەدى اكەم گيمنازيادان شعىسىمەن كوڭىلدەنىپ، — سوسىن تۇستەنەمىز.
ءبىز سيراعى ءبىر تۇتام قورتىق كىسىگە كىردىك، مەنىڭ تاڭعالعانىم، پىتىر-پىتىر تەز سويلەيدى ەكەن دە ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ قويىپ كىرجيىپ كەپ تۇرادى، قۇرشا جورعالاپ ءجۇرىپ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا تۇرقىمدى ولشەپ الدى، ودان سوڭ شاڭ باسقان "باس كيىمدەردىڭ مەكەنىنە" باردىق، ونسىز دا قالانىڭ قاپىرىق اۋاسىنان بولمە ءىشى تۇنشىعىپ تۇر ەكەن، تەكشەلەپ ۇيگەن قوراپتاردان اياق الىپ جۇرگىسىز، ونىڭ ءوزى دە ىبىرسىپ ءار جەردە شاشىلىپ جاتىر، مۇلىك يەسى تۇكپىر-تۇكپىردى ۇزاق تىنتكىلەپ، كورشى بولمەدەگى قاعازداي اپپاق قاتىنعا ارا-تۇرا ايقايلاپ قويادى. دۇكەن يەسى ەۆرەي ەكەن، ءبىراق تۇرپاتى بولەك: قاپساعاي كەلگەن شالدىڭ ۇستىندە جىلتىر شۇعادان تىگىلگەن سۇرتىك، توبەسىنە جاپسىرعان شۇعا تەلپەك، كوكىرەگى قاپتاي، قولتىعى قومپيعان، قاباعى رەنىشتى، كوزىنەن باستالعان كۇيەكتەي قارا ساقال القىمىن كەپتەپ جاتىر، ءبىر سوزبەن، قورقىنىشتى ءارى قارالى ادام سياقتى. اقىرى ماڭدايىنا كۇمىس مونشاق قاداعان ادەمى كارتۋزدى دا ماعان وسى شال تاۋىپ بەردى. وسى كارتۋزبەن مەن ءۇيدى دە تاپتىم، انامنىڭ قۋانىشىندا شەك جوق، باسقالار دا ماز-مەيرام، ءبىراق قۋاناتىن دا تۇك جوق ەدى:
— سولاردىڭ اماليكيتيانداردا نە شارۋاسى بار ەكەن؟ — دەپ اكەم وتە دۇرىس ايتقان.
XX
اكەم تامىزدىڭ اياق كەزىندە ۇزىن قونىشتى ەتىگىن كيىپ، وقشانتايىن بەلىنە بايلاپ، بوقشاسىن يىعىنا ءىلدى دە، قابىرعاداعى قوساۋىزىن قولىنا الىپ ماعان ايقاي سالدى، سوسىن ءوزىنىڭ سۇيىكتى قوڭىر جالماسىن شاقىردى، ءسويتىپ ۇشەۋىمىز ەگىنجايدى جاعالاپ سوقپاق جولمەن توعانعا تارتتىق.
اكەمنىڭ ۇستىندە قيسىق جاعالى شۇبار كويلەك، باسىندا اق كارتۋز، شاقشيعان كۇننىڭ ىستىعىنا قاراماي مەن گيمنازيا فورماسىن كيىپ العان ەدىم. ەگىننىڭ سارعايعان ساباعىن جاپىرا ادىمداي باسىپ، اكەم سورايىپ الدا كەلەدى، يىعىنان اسا بۋداقتاعان تەمەكىنىڭ ءتۇتىنى، وڭ جاعىن الا سالاقتاپ مەن كەلەمىن، سوڭىنان ەرگەندەردى وڭ جاعىنا ۇستايتىن اڭشىلاردىڭ ادەتى، مەن دە سوعان جاتتىققانمىن. اندا-ساندا ەركەلەتە ىسقىرىپ قويسا جالما قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ، تاناۋىمەن ءيىس الىپ العا تۇسەدى دە، شالعىن اراسىن تىنتكىلەي جونەلەدى. دالا يەن، القاپ كەڭەيىپ قالعان كەز، ءبىراق جازدىڭ جايماشۋاعى تاۋسىلا قويعان جوق. ىستىق اڭىزعاق تىنا قالسا كۇن كوزى شىجعىرىپ الا جونەلەدى، سول كەزدە شەگىرتكەلەردىڭ ىسقىرىعىنان قۇلاق تۇنعانداي، ال ءلۇپ ەتىپ جەل تۇرسا، تاقتاق جولدىڭ شانىن كوتەرىپ، بارا-بارا قۇيىنعا اينالادى دا، ۇرشىقتاي شيراتىلىپ قاسىمىزدان زۋ ەتىپ وتە شىعادى. ءبىزدى سوڭىنان ەلىكتىرە قىرعا قاراي جەتەلەپ بارا جاتقان جالمادان كوز الماي اڭدىپ كەلەمىز. ول اراكىدىك توقتاپ، ىلگەرى ۇمتىلىپ بارىپ وڭ اياعىن كوتەرەدى دە بىزگە بەلگىسىز الدەبىر نارسەگە ءسۇزىلىپ قارايدى. سول كەزدە اكەم "باس!" دەپ قالادى، يت سەكىرە بەرگەندە تۋرا اياعىنىڭ استىنان سەمىز بودەنە پىر ەتىپ كوتەرىلەدى دە، قادام ۇزاماي مىلتىقتىڭ وعىنان تاس كەسەكتەي ەگىن اراسىنا ءتوپ ەتە تۇسەدى. مەن جۇگىرىپ بارىپ كوتەرىپ الامىن دا اكەمنىڭ دورباسىنا اكەلىپ سالامىن.
ءوستىپ قارابيداي القابىنان، كارتوپ ەككەن الاڭقايدان دا وتتىك، وڭ جاعىمىزدا مال تاپتاپ تاستاعان تاقىر بەلەستەردىڭ جىلعاسىندا ايدىنى جارقىراپ تىپ-تىنىش توعان قالىپ بارادى. بەلەستەردىڭ ءار جەرىندە قۇمالاقتاي شاشىلىپ ۇيقىلى-وياۋ ۇزاقتار قالعىسىپ وتىر. اكەم وسىلاردى كورىپ، مىنەكي، ۇزاقتار دا كۇزگى كەڭەسكە جينالا باستادى، قاي جاققا ۇشامىز، قايدا بارامىز دەسىپ وتىرعان بولار دەگەندە ماعان دا ايىرىلىسار كۇن جاقىن-اۋ دەگەن كوڭىلىمە قوبالجۋ ءتۇستى: جازبەن دە قوشتاسارمىن، تۇكپىر دە بولسا ماعان ەڭ قىمبات قيماس دالا؛ مەن وسىدان باسقا دۇنيەدە نە كوردىم، مەنىڭ ەشكىم بىلمەگەن، ەشكىمگە قاجەتى جوق سابيلىگىم، بالالىق شاعىم تىپ-تىنىش وسى وڭىردە وتكەن جوق پا...
كەشىكپەي جىرتىپ تاستاعان جالپاق سۇدىگەردى كەسىپ ءوتىپ قورىققا بۇرىلدىق. بۇل ازىرگە ءبىزدىڭ جەرىمىز ەدى، تورى قۇنان كەۋىپ قالعان قارا توپىراقتى تىلگىلەپ بورانا سۇيرەتىپ ءجۇر ەكەن، ءبىر كەزدە بۇيرا قۇيرىق، ەنەسىنىڭ ەمشەگىن سورعان قومىتاياق قۇلىن ەدى، ماعان باسىرەگە مىنگىزگەن بولاتىن، ەندى مىنە رۇقساتسىز، سۇراۋسىز، ۇيات دەمەي جۇمىسقا جەگىپ الىپتى. اڭىزعاق جەل ۇرىپ تۇر، جازدىڭ اپتابىنان اينىمايتىن تامىزدىڭ اششى كۇنى اتىزدى جالاپ تۇر، قۇمان باياعى قۇلىن ەمەس، زورايىپ ءوسىپ قاپتى، موينىندا كەندىر ءتاجىلى قومىت، سوڭىندا تەمىر ءتىستى بۇرانا بىلعاقتاپ قارا جەردى باۋىرداي ءتىلىپ كەلەدى، ارقان دەلبەنى قوس قولىمەن تاس قىلىپ ۇستاعان شارقايلى بوزبالا. وسى كورىنىسكە ۇزاق قارايمىن دەپ مەنىڭ كوڭىلىمدى تاعى دا مۇڭ باستى...
ورماندى قورىق ايتارلىقتاي اۋماقتى، يەسى جارىمەستەۋ پومەششيك ەدى، جالعان دۇنيەمەن جاعالاسىپ، روجدەستۆونىڭ ىرگەسىندەگى قارا ورمانىن قاباعان يتتەرگە كۇزەتتىرىپ قويىپ وزىنشە قامال جاساپ تىرپ ەتپەي جاتىر، ايتەۋىر، ەكى بىردەي ەلدى مەكەننىڭ مۇجىقتارىمەن سوتتاسادى دا جۇرەدى، سونداعى كەلىسپەيتىنى — جۇمىستىڭ پارقى، وسىنىڭ سالدارىنان جىل سايىن ەگىنى شالا ورىلىپ، قارا كۇزگە دەيىن دالادا ءشىرىپ، ودان قالعان مىڭداعان شومەلە قار استىندا بوسقا قۇريدى. بيىل دا سول. ءبىز قورىققا جەتكەنشە مال تاپتاپ تاستاعان س ۇلىنىڭ ءۇستىن باسىپ وتتىك. جالما تاعى دا ەكى-ۇش بودەنە ۇركىتكەن، مەن ونى دا جۇگىرىپ ءجۇرىپ جيناپ الدىم. قورىقتى اينالىپ ەكىنشى الاپقا تۇسكەن ەدىك، داننەن باسىن كوتەرە الماي شۇلعىعان تارعىل تارى كۇن كوزىنە جىبەكتەي جىلتىراپ، اپتاپ ىستىقتا مونشاقتاي سىلدىراپ اياق استىندا توگىلىپ جاتىر. قاپىرىقتان قانى بەتىنە شاپقان اكەم ءوڭىرىن اعىتىپ، قاتالاپ بارامىن، قورىقتىڭ توعانىنا جەتەلىك دەدى. ەگىنجاي مەن ورماندى قاق بولگەن ارىقتان ءوتىپ ەپتەپ سارعايا باستاعان اعاش ىشىنە كىرگەندە عاجايىپ ءبىر پاتشالىققا كەلگەندەي بولدىق — تامىزدىڭ ءموپ-مولدىر اسپانى، تازا اۋا سۋسىز دا ءشولىڭدى باسقانداي.
قۇس تىم از ەكەن، تەك ابدەن تويىنىپ العان بوزعىلت تورعايلار عانا توپ-توپ بولىپ اعاش باسىندا شۋلاسىپ ءجۇر. ورمان مۇلدەم بوس قالىپتى، اعاشتارى دا سيرەك، جامىراعان كۇن ساۋلەسى الاڭقايلاردى قاق جارىپ سوناۋ جازىق دالامەن ۇلاسىپ جاتىر. بىردە كارى قايىڭداردىڭ كولەڭكەسىن ساعالاپ، بىردە قۋ تاقىر ويپاڭعا شىقتىق: دوڭگەلەك جازىقتىڭ ءار تۇسىندا ەپتەپ جاپىراعى سارعايا باستاعان شانجاۋ-شانجاۋ ەمەندەر كەڭ ويپاتتى تولتىرىپ تەڭكيىسىپ-تەڭكيىسىپ وتىر. اعاش بۇرىنەن جەرگە تۇسكەن كولەڭكە شۇبار الا، كۇزگى جاپىراقتىڭ ءيىسى قانداي تاماشا، قۋراعان ءشوپ تە سۋسىما، كوز ۇشىندا سارعايىپ جالپاق جازىق جاتىر، ونىڭ ار جاعىنان ەندى عانا جەلكىلدەپ كەلە جاتقان ۇيەڭكىنىڭ جاس كوشەتتەرى قاراۋىتادى. وسى بىتقىلدىڭ اراسىنداعى سۇرلەۋمەن توعانعا بۇرىلا بەرگەنىمىزدە قالىڭ بۇتانىڭ تۇبىنەن ويلاماعان جەردە سارالا بۇلدىرىق پار ەتىپ ۇشا جونەلگەنى. مەزگىلسىز بۇل قايدان ءجۇر دەپ اكەمنىڭ تاڭعالعانى سونشا، ابدىراپ تۇرىپ اتقان بولىپ ەدى، ءبىراق تيگىزە المادى. ەرتە كەلگەن قوناققا رەنجىگەندەي، ءارى تيگىزە الماعانىنا وكىنىپ، ورنىنان تۇردى دا توعان جاعاسىنا مىلتىعىن تاستاي بەرىپ تىزەرلەپ الاقانىمەن كوسىپ-كوسىپ سۋ ءىشتى. سوسىن راقاتتانا كۇرسىنىپ اۋزىن ءسۇرتتى دە، جاعاعا جاتا قالىپ تەمەكى تارتتى. توعان سۋى تاپ-تازا، مولدىرلىگىنەن ءتۇبى كورىنىپ جاتىر. اڭ مەن قۇس بولماسا ەشكىم اۋزىن تيگىزبەيتىن ورمان ىشىندەگى بۇلاق بىتكەن قاشاندا وسىنداي عوي. اسپاننىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىعىنداي تۇپ-تۇنىق ايناسىندا جەل شايقاعان اعاشتىڭ ۇشار بيىگى باياۋ تەڭسەلەدى. اكەم ەكى قولىن جاستانىپ، سالقىن سامالدىڭ لەبىندە قالعىپ كەتتى. جالما دا ءشولىن قاندىرىپ الىپ بۇرق ەتىپ سۋعا قويىپ بەرگەن، قالقان قۇلاعى سالپايىپ، تاناۋى سۋدان ەربەيىپ ءبىراز جەر مالتىپ بارعان ەدى، كەنەت تەرەڭ تۇڭعيىقتان شوشىنعانداي جاعاعا قارعىپ شىقتى دا، قاتتى سىلكىنىپ ءبىزدىڭ ءۇستى-باسىمىزدى سۋ قىلدى. سوسىن ءتىلىن سالاقتاتىپ اكەمنىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى، جالتاقتاپ بىرەسە ماعان، بىرەسە ايدالاعا قاراپ قويادى... مەن تۇردىم دا اعاشتىڭ اراسىمەن ءوزىمىز كەلگەن سۇلىلى القاپ جاققا اياڭدادىم...
XXI
ورمان جيەگىندەگى قاراعايلاردىڭ ساڭلاۋىنان سارعايعان كۇنقاقتى دالانىڭ شەتى كورىنەدى، جازدىڭ سوڭعى جىلىمىعى مەن اقسەلەۋ جارىعى، سوڭعى راقاتى دا سول جاقتان ەسىپ تۇرعانداي. وڭ جاعىمداعى اعاشتاردىڭ تۋ سىرتىنان قايدان كەلگەنى بەلگىسىز اق بۇلت قالقىپ شىقتى دا، اپ-ساتتە سان قۇبىلىپ كوگىلدىر اسپاندا باياۋ جىلجىپ جۇرە بەردى. بىرنەشە قادام وتكەن سوڭ مەن دە بىر-بىرىنە جابىسىپ وسكەن ءاپالى-سىڭلىلى اق بالتىر قوس قايىڭنىڭ كولەڭكەسىنە ەكى قولىمدى جاستانىپ جاتا كەتتىم؛ ءشوپ سۋسىما، كۇن نۇرىنا بولەنگەن اعاشتار مەنى شىر اينالىپ جۇرگەن سەكىلدى، توبەمدە قايىڭنىڭ سىرعالى بۇتاقتارى سالبىراپ تۇر، بىرەسە اعاش ساڭىلاۋىنان جالتىراعان سارى دالاعا، بىرەسە اسپانداعى اقشا بۇلتقا قاراۋمەن بولدىم. ىرگەدەگى جازىقتان ەسكەن قۇرعاق سامالدان ورمان جىبىرلاپ، مازاسىز سىبدىرى بىرتە-بىرتە قۇمىعىپ، الىستاپ بارا جاتقان سياقتى. ەندى بىردە سول سىبدىر قايتادان ۇدەپ، جەردەگى الا-شابىر كولەڭكە جىلجىپ كەتەدى دە كۇن ساۋلەسى جالت-جۇلت ويناپ، اعاش باسى ءيىلىپ كوگىلدىر اسپاننىڭ تۇڭعيىعىن اشىپ تاستايدى.
جاتىپ الىپ ويعا قالام، وي دەيتىن ءبىر جەتىسكەن وي دا ەمەس. ارينە، گيمنازيانى ويلادىم، سودان كورگەن ءبىر ءتۇرلى جات ادامداردى ەسىمە الدىم، وقىتۋشى دەپ اتالاتىن شىركىندەردىڭ تۇقىمى مۇلدەم بولەك سياقتى، ومىردەگى بار بىتىرەر مىندەتى وقىتۋ، قورقىتۋمەن شاكىرتتەردىڭ زارەسىن الۋ، وسىنى ويلاعاندا قۇتىم قاشىپ، نەگە مەنى تۋعان شاڭىراقتان، كامەنكادان، مىناۋ ورماننان الاستاپ سولاردىڭ قۇلدىعىنا اپارىپ تاستاماق دەپ قاتتى قىنجىلدىم... سۇدىگەردە باعانا سۇيرەتكەن قۇناندى ويلادىم. وزىمشە سونداعى تۇيگەنىم: جارىق دۇنيە دەگەنىمىز جالعان دۇنيە ەكەن-اۋ — ايتالىق، تورى قۇنان مەنىكى ەدى عوي، ال ونى مەنەن سۇراماستان باسقا بىرەۋ يەمدەنىپ الىپتى... تىلەرسەگى تىلتيعان ۇركەك، تىنىشسىز كوپ قۇلىننىڭ ءبىرى ەدى، ويىنشىل جۇرتتىڭ بارىنە ۇيىرسەك ەدى، تۇپ-تۇنىق قاراقات كوزى قانداي ەدى دەسەڭشى، ەرەكشە ءبىر مەيىرىممەن وقىرانىپ ىزدەپ جۇرەتىن ەنەسىنەن باسقا ەشكىمگە باعىنبايتىن ەركىن دە قامسىز تەنتەك... سول قۇلىندى ماعان سىيلاعان كۇنى ءوزىمدى باقىتتىمىن دەپ ساناعانمىن، ساعان باسىبايلى بەردىك دەگەن سوڭ كەرەمەت قۋانىپ، ەكەۋمىزدىڭ ەرتەڭگى كۇنىمىزدى قيالداعانمىن، باسىرەمدى كورىپ مالساقتىعىم ويانعان، كەيىن بىرتە-بىرتە سۋىنىپ، ونى دا ۇمىتا باستادىم، دەمەك، جۇرت تا ول قۇلىننىڭ مەنىكى ەكەنىن ۇمىتقانى دا. مەنىڭ دە ءبىرجولا ەسىمنەن شىعىپ كەتكەن جوق پا، كۇندەردىڭ كۇنىندە باسكاكوۆتى دا، وليانى دا، ءتىپتى اڭعا شىقسا جارباڭداپ قاسىنان قالمايتىن، دۇنيەدە ەڭ جاقسى كورەتىن اكەمدى دە ۇمىتارمىن، ءار قۋىس، ءار قالتارىسى كوزىمە ىستىق كامەنكا دا ەسىمدە قالماس... ارادا ەكى-اق جىل ءوتىپتى، سول جىلدار ءتىپتى بولماعان سەكىلدى — سول تەنتەك تە اقىماق قۇلىن قايدا؟ بارانا سۇيرەتكەن تورى قۇنان ءجۇر — باياعى مىنەزى، باياعى ەركىندىگى قايدا؟ موينىندا قومىت، بارانا سۇيرەپ قارا توپىراقتى ايعىزداپ بارادى...بۇگىنگى مەنىڭ كەيپىم كەشەگى سول قۇلىننىڭ كۇنىن كەشكەن جوق پا؟
اماليكيتيانداردىڭ ماعان قانشا قاجەتى بار ەدى؟ سوندا مەنىڭ بۇل دۇنيەگە نە قاجەتىم بار دەپ تاعى دا تاڭ قالىپ، وزىمنەن-وزىم تورىقتىم. قايىڭنىڭ تاساسىنان قالقىپ شىققان اقشا بۇلت تا وزگەرىپ قالىپتى. بۇل شىركىن نەمەنەگە وزگەرە بەرەدى؟ ورمان كۇن ساۋلەسىنەن سان قۇبىلىپ، قالعىپ كەتكەندەي سىبدىرى دا الىستاپ بارادى... قايدا، نە ىزدەپ بارادى؟ ونى توقتاتا قوياتىن امال بار ما؟ كوزىمدى تارس جۇما قويدىم: ءتۇسىم شىعار، تۇسىنىكسىز ءبىر ءتۇس شىعار! قاشسام دا قۇتىلمايتىن مىناۋ قيىر دالانىڭ ارعى بەتىندەگى قالا، سول قالاداعى مەنىڭ بولاشاعىم، كامەنكادا قالىپ پارا جاتقان مەنىڭ وتكەن ءومىرىم، ەڭكەيىپ بارا جاتقان كۇن استىنداعى مىناۋ التىن كۇز، مەنىڭ ءوزىم، ويىم، قيالىم، سەزىمىم — ءبارى ءتۇس! مۇڭ با، ۋايىم با؟ جوق، قايتكەنمەن دە وسىنىڭ ءوزى دە كوڭىل عوي، باقىت قوي...
وسىنى راستاعانداي مەنىڭ تۋ سىرتىمنان بۇكىل ورماندى كۇڭىرەنتىپ مىلتىق داۋسى كۇرس ەتە قالدى دا ءيتتىڭ ابالاعانى، قۇستىڭ قيقىلداعان جان داۋسى ەستىلدى، تەگى پار ەتىپ ۇشقان قۇستىڭ ءۇيىرى، قاقالىپ-شاشالعان جالما بولسا كەرەك: مىلتىق اتقان اكەم شىعار. تابان استىندا الگى ءبىر ويدى سەرپىپ تاستاپ سولاي قاراي تۇرا جۇگىردىم — ءالى جىپ-جىلى، ءوق-دارى مۇڭكىگەن قۇستاردى قانىن سورعالاتىپ جيناپ الۋىم كەرەك قوي.
ەكىنشى داپتەر
I
مەن كامەنكانى تاستاپ شىققان كۇنى قايتىپ وعان ورالمايتىنىمدى بىلگەنىم جوق، گيمنازياعا جاڭا جول چەرناۆامەن شىققان ەدىك، سوندا عانا كونە جولداردىڭ پوەزياسى ۇمىتىلىپ، ورىستىڭ كونە تاريحىنا كومىلگەنىن سەزدىم. كىرە جولدىڭ كۇنى وتكەن. چەرناۆانىڭ ءوزى دە توزا باستاپتى. بۇرىنعى كەڭ سۇلباسىن ءشوپ باسىپ، وڭدى-سولدى تارماقتارى قۇلازىپ، ونسىز دا جابىرقاۋ كوڭىلدى زەرىكتىرىپ جىبەردى. جول جيەگىندەگى نايزاعاي قيراتقان ءداۋ مولاق ءالى ەسىمدە. توبەسىندە كۇرجيىپ قارا قارعا وتىر ەدى، اكەمنىڭ ايتۋىنشا بۇلار بىرنەشە ءجۇز جىل ءومىر سۇرەدى، مۇمكىن باعى زامانعى تاتارلاردى دا كورگەن شىعار دەگەنىنە عاجاپ قالعانمىن... سوندا مەن اكەمنىڭ سوزىنە نەگە تاڭعالىپ، نەنى سەزىندىم؟ رەسەي مەنىڭ وتانىم ەكەنىنەن بە؟ سەنىڭ جەكە باسىڭنىڭ تىرشىلىگى مەن وتكەن ءبىر زاماننىڭ بايلانىسىن، جال دۇنيەڭە دەمەۋ بەرەر ورتاق ءومىردى، سول ورتاق دۇنيەگە سەنىڭ دە قاتىسىڭ بارىن سەزىنۋ مە؟
اكەمنىڭ ايتۋىنشا وسى جەرمەن ءبىر كەزدە ماماي ماسكەۋگە جورىققا اتتانىپ، جول-جونەكەي ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرسا كەرەك، ونان سوڭ ايتقانى — الدىمىزدا قاراقشىلاردىڭ ورداسى بولعان ستانوۆوي دەگەن ۇلكەن دەريەۆنيا بار، اسىرەسە ميتكا دەگەن قانىشەرمەن اتاعى شىققان، زۇلىمدىعىنىڭ جۇرتقا باتقانى سونشالىق، قولعا تۇسكەن كەزدە جاي عانا جازالاپ قويماي ءتورتباقتاپ ولتىرگەن دەسەدى. ءدال وسى مەزگىلدە، ستانوۆوي مەن ەكى ورتاداعى ۇلكەن جولدىڭ سول جاعىنان بۇرىن مەن كورمەگەن پويىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەنى ەسىمدە. باتار كۇننىڭ ساۋلەسى جەلكەمىزدە ەدى، باۋىرىندا زىرىلداعان دوڭعالاقتارى بار ءبىرى سارى، ءبىرى جاسىل ۇيشىكتەردى سۇيرەتكەن قۋىرشاق سەكىلدى كىپ-كىشكەنتاي باقىراۋىق پاروۆوز ءبىزدى باسىپ وزىپ، قالاعا قاراي زاۋلاپ جونەلگەن. پاروۆوز، سونىڭ ىشىندە مەن دە وتىرسام-اۋ دەپ ارمانداعان ۇيشىكتەر، كۇن كوزىمەن شاعىلىسقان اينەكتەر، زىرىلداعان دوڭعالاقتاردىڭ ىسىلى — وسىنىڭ ءبارى ماعان ءبىر ءتۇرلى قىزىق كورىنگەن؛ ءبىراق مەنىڭ بۇكىل وي-سانامدى قاجاعان تەمىرجولدىڭ ارعى بەتىندەگى توبەسى قاراۋىتقان ءارى جۇمباق، ءارى قورقىنىشتى ستانوۆوي بولاتىن. تاتارلار، ماماي، ميتكا... ءسوز جوق، ءدال وسى كەشتە العاش رەت ءوزىمنىڭ ورىس ەكەنىمدى، قايداعى ءبىر ۋەزدىڭ، قايداعى ءبىر بولىستىڭ كامەنكاسىندا ەمەس، رەسەيدە تۇراتىنىمدى، ونىڭ بۇگىنى مەن وتكەنىن ەلەستەتىپ، ونىڭ قورقىنىشى مەن تاعىلىعىنا قاراماستان جان-تانىممەن رەسەيدىڭ پەرزەنتى ەكەنىمدى سەزىندىم...
II
مەنىڭ بالالىق شاعىم شىپ-شيكى ورىس تابيعاتىنىڭ ورتاسىندا ءوتتى.
باسقاسىن ايتپاعاندا ستانوۆويدىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتىر. كەيىن ستانوۆويدا سان رەت بولعانىمدا قاراقشى تۇرماق كولەڭكەسى دە جوق ەكەنىنە كوزىم جەتتى. الايدا ونىڭ تۇرعىندارى شەتىنەن و باستان-اق باۋكەسپە بوپ تۋعان دەگەن ءبىر ۇعىمنان قۇتىلا الماي-اق قويدىم. ونىڭ ۇستىنە ستانوۆويدىڭ ءمۇتتايىم ۇڭگىرى دە اڭىز بولىپ كەتكەن. ستانوۆويدىڭ تۇسىندا ۇلكەن كىرە جول تەرەڭ سايعا كەلىپ كىرەتىن ەدى، ءبىز ونى ۇڭگىر دەپ اتايتىنبىز، جىلدىڭ قاي مەزگىلى بولسا دا كەشىككەن جولاۋشى سوعان جەتكەندە زارە-قۇتى قالمايتىن، جاس كەزىمدە مەنىڭ ءوزىم دە سول ۇڭگىردەن جانىمدى شۇبەرەككە ءتۇيىپ وتەتىن ەدىم. چەرناۆا تراكتىسىنىڭ بويىندا اڭىزعا اينالعان جەرلەر تولىپ جاتىر. ءتۇن بالاسىندا تاس-كەرەڭ تىنىشتىقتا الىستان جەتكەن قوڭىراۋ سىلدىرىن، بولماسا اربانىڭ سىقىرىن ەستي سالىپ ساي-سالا، سۋاعار جىرادان جىرىندى بولعان جىگىتتەر جول بويىن توريدى ەكەن. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندە ستانوۆويداي لاقاپ بولعان ەشقايسىسى جوق. اسىرەسە ءتۇن ىشىندە جانىڭ تۇرشىگىپ نە ىستەرىڭدى بىلمەيسىڭ — اتقا قامشى باساسىڭ با، الدە اقىرىن اياڭداتىپ، تىرس ەتكەن دىبىسقا قۇلاق تۇرەسىڭ بە؟ كوزىڭە ەلەستەمەيتىن نارسە جوق: قولىندا بالتا، بەلىن تاس قىلىپ بۋىنعان، كوزىن بوركىمەن جاۋىپ الدەكىم جولىڭدى كەسكەستەپ الدىڭنان شىقتى دا ءزىلدى ءبىر داۋىس: "كوپەسىم توقتاي قال!" دەپ زىرك ەتتى. قايسىسى قورقىنىشتى: جازعى مىلقاۋ دالادا، ءۇنىڭدى شىعارماستان بۇيرىققا كونۋ مە، الدە قىستىڭ ۇلىعان اقتۇتەك بورانىندا، بولماسا كۇزدىڭ شاقىرايعان جۇلدىزدى اسپانىنىڭ استىنداعى بۇلىڭداعان ءولى دالانىڭ شەتىنە جەتە الماي، قاتقاق جولدا دوڭعالاعىڭدى تارسىلداتىپ، ارباڭدى شارقىلداتىپ قاشقانىڭ ءجون بە؟
ستانوۆويدان وتكەن سوڭ كىرە جول تراسساعا بارىپ تىرەلەدى، ءدال وسى توراپتا شلاگباۋمدى بەكەت بار: مىندەتتى تۇردە توقتاۋىڭ كەرەك، الاباجاق قارالى دۇڭگىرشەكتەن نيكولاي سولداتى شىققانشا، ول بارىپ الاباجاق سىرىقتى بوساتقانشا، وسى سىرىق ششىنجىرى سىلدىرلاپ، دىرىلدەپ-قالشىلداپ كوتەرىلگەنشە كۇتۋىڭ كەرەك ( سول ءۇشىن قازناعا ەكى تيىن سالىق تولەۋگە ءتيىسسىڭ، ارى وتكەن، بەرى وتكەندەر مۇنى قىپ-قىزىل توناۋ دەسىپ ءجۇر). بۇدان ءارى جول ەجەلگى بەگلايا سلوبودانىڭ بويىمەن جاعالاپ، اتىن ايتۋدىڭ ءوزى جەركەنىشتى، ساسىعان باتپاقتىڭ ىرگەسىنەن وتەدى دە كونە بەكىنىس پەن ەسكى موناستىردىڭ ورتاسىنداعى تاس جولعا تۇسەدى. قالانىڭ ءوزى دە كونەلىگىن ماقتانىش تۇتاتىن، وعان قاقىسى دا بار ەدى: راسىندا بۇل قارا توپىراقتى ۇلى جازىقتىڭ ورتاسىندا جاتقان ورىستىڭ ەڭ ەسكى قالاسىنىڭ ءبىرى، ءبىر كەزدە "بەيتانىس تاعى دالا" دەپ اتالاتىن ۇشى-قيىرسىز كەڭ جازيرانىڭ شەكاراسىندا تۇر؛ سۋزدال مەن ريازان كنيازدىگىنىڭ تۇسىندا ورىستىڭ اسا ماڭىزدى تىرەگى بولسا كەرەك، جىلناماشىلاردىڭ ايتۋىنشا، توبەسىنەن تونگەن ازيا بۇلتىنىڭ داۋىلى شاڭىنا، قاھارلى ىزعىرىعىنا الدىمەن ارقاسىن توساتىن دا، كۇندىز-تۇنى سولار سالعان زاۋال ءورتىن الدىمەن كورەتىن دە، كەلە جاتقان قاسىرەتتى ماسكەۋگە ءبىرىنشى بولىپ حابارلاپ، قاندى قىرعىنعا الدىمەن باس تىگەتىن دە وسى قالا دەسەدى. كەزىندە تاعدىر جازمىشىمەن بۇل قالانىڭ باسىنان كەشپەگەنى جوق: پالەن عاسىردا پالەنشە حان، تۇگەن عاسىردا تۇگەنشە حان، كەلەسى عاسىردا تاعى ءبىر حان تىرپىن قالدىرماي توناپتى، باگى ءبىر زاماندا تىپ-تيپىل ءورت جالماپ، ودان قالعانىن ۇلى دەرت سيپان-تازا قۇرتىپ كەتكەن... وسىنداي-وسىنداي قيامەتتىڭ كەسىرىنەن، ارينە، كوزگە تۇسەر ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاي العان جوق. ءبىراق كونەنىڭ بەلگىسى ءار نارسەدەن سەزىلىپ-اق تۇر: ونى ساۋداگەرلەر مەن مەششانداردىڭ بىربەتكەي تابيعاتىنان، وزەن جاعاسىنداعى سارىبالشىق بيىك جارلاردىڭ توبەسىندە وتىرعان چەرنايا سلوبودا، زارەچە، ارگاماچي سەكىلدى مەكەندەردىڭ جىگىتتەرىنىڭ جۇدىرىعىنان، تەنتەك مىنەزىنەن تانيسىڭ، سول جاردان تاتاردىڭ الدەبىر كنيازى ات-ماتىمەن قۇلاپ كەتىپتى دەگەن دە اڭىز قالعان. بۇل قالانىڭ ءيىسىنىڭ ءوزى الەمدە جوق شىعار. كوز ۇشىنداعى جالپاق جازىقتا، كۇنگە شاعىلىسقان سانسىز شىركەۋلەردىڭ كۇمبەزى شوشايىسىمەن-اق ءيىسى مۇڭكي باستايدى: الدىمەن اتىنىڭ ءوزى ادىرا قالعان ىرگەدەگى باتپاقتىڭ كۇڭىرسىگى كەڭسىرىك جارادى، ونان سوڭ بىلعارى زاۋىتىنىڭ، ودان كەيىن كۇنگە قاڭسىعان تەمىر شاتىرلاردىڭ، اقىرى ساۋدا-ساتتىققا بولا بازارعا جينالعان مۇجىقتاردىڭ قولاڭساسى، ودان ارعىسىن اجىراتۋعا تاناۋدىڭ شاماسى جەتپەيدى، قويشى ايتەۋىر، ورىستىڭ ەسكى قالاسىنا ءتان بۇكىل كوڭىرسىكتىڭ ءبارى وسىندا...
مەن گيمنازيادا ءتورت جىل روستوۆسيەۆ دەگەن كەدەي مەششانيننىڭ ۇيىندە پاتەردە تۇردىم: باسقاداي باسپانا تابۋ قيىن ەدى، اۋقاتتى قالا تۇرعاندارىنا پاتەرشىنىڭ بەس تيىندىق قۇنى جوق-تى.
العاشقى تىرشىلىگىمنىڭ ازابىن ادام باسىنا بەرمەسىن. قالا كورمەگەن ماعان اۋەلگى كەشتىڭ ءوزى قيامەتتەي بولدى، بۇل اكە-شەشەدەن جىراقتا، بوتەن دە سۋىق وشاقتا وتكىزگەن ءبىرىنشى كەشىم ەدى: اياداي ەكى بولمە، كوزىڭ دە، كوڭىلىڭ دە وتىقپاعان جات ادامدار، وزىمشە بۇلاردى تەكسىز توبىر دەپ سانايتىن بايباتشانىڭ تۇقىمى ەدىم، ەندى كەلىپ سولاردىڭ ماعان بيلىك جۇرگىزە باستاعانىنا جاتىپ جانىم تۇرشىكپەسىن بە. روستوۆسيەۆتاردىڭ مەنەن باسقا دا پاتەرشىلەرى بار ەكەن، مەنىمەن جاستى كلاستاسىم، باتۋريندىك ءبىر پومەششيكتىڭ نەكەسىز ۇلى گلەبوچكا دەگەن جيرەنباس سارى بالا؛ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ول كەشتە پالەندەي بايلانىس بولا قويعان جوق، يت كورگەن ەشكى كوزدەنىپ بۇرىشتا وتىردى دا قويدى، ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاستان قاباعىنىڭ استىنان ماعان قادالىپ قاراي بەرەدى، مەن دە وعان جالپىلداپ جارماسا قويعانىم جوق، ونىڭ ۇستىنە اش نالەدەن قاش پالە دەگەندەي، ماڭايىنان اۋلاعىراق جۇرەتىن ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمسىز جان سياقتى كورىندى: مەن مۇنىمەن بىرگە تۇراتىنىمدى كامەنكادا ءجۇرىپ-اق ەستىگەنمىن. بىردە ءبىزدىڭ تاربيەشىمىز مۇنى شاتادان تۋعان دەپ جامانداپ وتىرعانىن قۇلاعىم شالىپ قالعان. قاس قىلعانداي تىستا دا قاراقۇرىق، كەشكە قاراي جاڭبىر سىركىرەي باستادى، تەرەزەگە تەلمىرىپ وتىرمىن، شۇباتىلعان تاس جول يەن جاتىر، قارسى بەتتەگى ءۇيدىڭ قوراسىندا وسكەن جارتىلاي قۋ اعاشتىڭ باسىندا كۇرجيگەن قارا قارعا جاماندىق شاقىرعانداي كۇشەنە قارقىلداپ قويادى، سوناۋ تەمىر شاتىرلى ۇيلەردىڭ ارعى جاعىنداعى، قاراقۇرىق اسپاندى تەسىپ تۇرعان بيىك مۇنارادان الدەبىر نازىك ساز تالىپ جەتكەندەي... اكەم مۇنداي كەشتەردە ايقايىن سالىپ شام جاقتىرىپ، ساماۋىر قويعىزىپ، مەزگىلى جەتپەسە دە كەشكى استى اكەلدىرەتىن دە: "مۇنداي ءىبىلىس باسقان ىمىرتتى جانىم جاقتىرمايدى!" دەيتۇعىن. ال مۇندا شام جاعۋ جوق، مەزگىلسىز داستارحان دا جايىلمايدى، ءبارىنىڭ دە شارتتى ۋاقىتى بار. بۇگىن دە سولاي: شام ابدەن قاراڭعى تۇسكەندە جاعىلدى، داستارحان دا قالاعا كەتكەن قوجايىن كەلگەن سوڭ جايىلدى. ءۇي يەسى ۇزىن بويلى، قارا ساقالدى، اتجاقتى، كەلىستى كىسى ەدى، يەگىنە ەپتەپ اق قىلشىق جۇگىرە باستاعان، سوزگە تىم ساراڭ، وزىنە دە، جۇرتقا دا تالابى قاتاڭ، قاشاندا اقىلشى بولۋعا تىرىساتىن، جۇرتتىڭ دا، ءۇي ءىشىنىڭ دە "بۇگىنگى اقىماقتار ەمەس، كەشەگى اكەلەر مەن بابالاردىڭ" سىزىپ بەرگەن تالىمىنەن وزباۋىن بۇزىلماس قاعيدا دەپ سانايتىن تاقۋا جان. بار كاسىبى استىق، مال ساتىپ الىپ، سونى قايتادان ساۋدالاپ جۇرگەنى، سونان سوڭ، دا كوبىنە جولاۋشىلاپ كەتەدى. ءتىپتى ۇيدە جوق كەزىندە دە وتباسىندا (سۇيكىمدى دە سابىرلى ايەلى، موينى سورايعان ەكى بويجەتكەن، (ون التى جاسار ۇل) اكە ورناتقان قاتاڭ دا سابىرلى ءتارتىپتىڭ پىسى باسىپ تۇراتىن: ءۇنسىز تىنىشتىق، يبالى ءتارتىپ، بوس كۇيبەڭى جوق، ارتىق سوزگە بارمايتىن تياناقتى شارۋا... ەندى مىنە، كەشكى ىمىرتتا ايەلى دە، قىزدارى دا كەستە تىگىپ وتاعاسىنىڭ كەشكى اسقا كەلۋىن زارىعا كۇتىپ وتىر. سىرتقى قاقپانىڭ سىقىر ەتۋى مۇڭ ەكەن، ءبارىنىڭ دە قاس-قاباعى جادىراپ سالا بەردى.
— مانيا، كسيۋشا، داستارحان جايىڭدار! — دەپ بايبىشە ورنىنان تۇرىپ اس بولمەگە جونەلدى.
وتاعاسى تار دالىزگە كىرىسىمەن كارتۋزىن، سىرت كيىمىن شەشىپ، كەستەلى قيسىق جاعالى كويلەك، جەڭسىز كامزول، قونىشى ويۋلى ەتىكپەن قالعاندا ونىڭ ورىستىق سىمباتى ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. ايەلىنە سىبىرلاپ قانا جىلى ءسوز ايتتى دا، اعاش كۇبىنىڭ استىندا تۇرعان جەز لەگەنگە قولىن جۋىپ، ساۋساقتارىن سىعىپ تۇرىپ قايتا-قايتا سىلىكتى. كەنجە قىزى كسيۋشا سىزىلىپ كەلىپ وعان ەتەكتەي ۇلكەن ورامال ۇسىنعان، ول اسىقپاي قولىن ءسۇرتىپ جىميىپ كۇلدى دە ورامالدى قىزىنىڭ باسىنا جابا سالدى. كسيۋشا سىقىلىقتاپ كۇلدى. بولمەگە كىرگەن سوڭ وتاعاسى بار پەيىلىمەن ساندەپ قانا شوقىنىپ، بۇرىشتاعى قۇداي سۋرەتىنە تاعزىم ەتتى.
روستوۆسيەۆتىڭ ۇيىندەگى العاشقى مەنىڭ قوناقاسىم ەرەكشە ەسىمدە قالىپتى — بۇرىن مەن كورمەگەن تاعام بولعاندىقتان دا ەمەس. اۋەلى سىلدىر كوجە بەردى، ودان سوڭعى اعاش توستاققا بۇقتىرعان ىشەك-قارىننىڭ دا ءيىسى عاجاپ ەكەن، ءۇي يەسى وعان قولىنا ۋىستاپ وتىرىپ تۇزداعان قاربىز تۇرادى، ەڭ سوڭىندا الدىمىزعا ءسۇت قاتقان قىشا تالقانىن قويعان. مەن كوجەقاتىق پەن قاربىزدى عانا جەگەن ەدىم، وتاعاسى ماعان كوزىنىڭ قيىعىمەن ەكى-ۇش رەت قارادى دا:
— مىرزا بالا، بارىنە دە وتىققان ءجون، — دەدى. — ءبىز ورىس دەگەن قاراپايىم جۇرتپىز، تاعام تالعاپ جاتپايمىز، الدىمىزعا كەلگەندى كەيىن يتەرمەيمىز.
ونىڭ سوڭعى ءسوزى ماعان قاتقىل دا وكتەم ەستىلگەندەي بولىپ ەدى، كەيىن، قالادا وتكەن كۇندەرىمدە مەنى ماس قىلعان تاكاپپارلىق دەيتۇعىن سەزىمگە العاش تاپ بولعانىم دا وسى ەدى.
IV
روستوۆسيەۆتىڭ سوزىنەن قاشاندا تاكاپپارلىقتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇراتىن. بۇل قايدان كەلگەن تاكاپپارلىق؟ ارينە، ءبىز روستوۆسيەۆتار ورىسپىز، ناعىز ورىستارمىز دەگەن پاڭدىقتان تۋعان، ءبىز ەشكىمگە ۇقسامايتىن قاراپايىم، سىرت كوزگە جاداعاي ءومىر سۇرەتىن جاندارمىز، ناعىز ورىس تىرشىلىگى دەگەن وسى، بۇعان جەتەر ءومىر جوق، بولعان دا ەمەس، ويتكەنى بۇل ونىڭ سىرت سيپاتى عانا، ال شىندىعىنا كەلگەندە مۇنداي ەن بايلىق ەش ەلدىڭ ەنشىسىنە بىتپەگەن، تەك ورىستىڭ ەجەلگى تابيعاتىنان تۋعان ورىس حالقىنا عانا ءتان، سەبەبى، رەسەي بايلىعى استا-توك، الەمدە مۇنداي كۇشتى دە داڭقتى ەل جوق. جالعىز روستوۆسيەۆ قانا ماقتانشاق پا ەدى؟ جوق، ونىڭ جالعىز ەمەستىگىنە كەيىن كوزىم جەتتى: مۇمكىن سول كەزدەگى زامان بەلگىسى مە، تەك ءبىزدىڭ قالادا عانا ەمەس، ماقتانىش سەزىمى جالپاق رەسەيدىڭ جاعاسىنان اڭقىپ تۇرعان.
رەسەي ءولىپ بارا جاتقاندا سول ماقتانىش قايدا قالدى؟ كەزىندە بولمىسىنا دا، بولاشاعىنا دا سونشالىقتى سەنگەن، ماقتانىشپەن كوكىرەك قاعاتىن ورىستارىمىزدان قالايشا ايىرىلىپ قالدىق؟ قالاي دەگەنمەن دە بىلەتىنىم، مەن ورىستىڭ اسا قۋاتتى دا ەرەسەن سانالى كەزىندە تۋىپ ءوستىم. بوزبالالىق شاعىمدا كورگەنىم كوش بويىنان اسپاسا دا سول تانىپ-بىلگەنىمنىڭ ءوزى ماقتانۋعا تۇرارلىق ەدى. ءيا، كەلە-كەلە، كورە-كورە وعان دا كوزىم جەتتى، جالعىز روستوۆسيەۆ قانا ەمەس، مۇنداي مونتانى ءسوزدى تالاي اۋىزدان ەستىدىم — ءبىز مومىن جۇرتپىز، پاتشا اعزام الەكساندر الەكساندروۆيچتىڭ ءوزى توزعان ەتىگىن مايلاپ كيەدى دەيتۇعىن، ەندى بايقاسام بۇل تەك ءبىزدىڭ قالاعا عانا لايىقتى كوپىرمە ەمەس، تامام ورىسقا ءتان سەزىم ەكەن. ارينە، سەزىمنىڭ ءبارى سەنىمدى ەمەس، كوبىسى جورتا، ماسەلەن، سوبالاق شۇعا شەكپەندى اۋەيلەر ءار بۇرىشتا تاقپاقتاپ بىردەمەنى كوكىپ جاتادى، شىركەۋ كورسە شاپكەسىن شەشىپ شوقىنىپ، باسى جەرگە جەتكەنشە تاعزىم ەتكەن بولادى؛ اۋەلگى اۋەنىنەن جاڭىلىپ، ومىرگە قيسىنى جوق مىلجىڭى سەزىمگە ۇرمايتىن، ءار ءسوزى بىر-بىرىنە قايشى كەلىپ جاتاتىن مىجىما. ءبىراق وسىنىڭ شىنى قايسى، وتىرىگى قانشا؟
تەرەزە كاسەگىنە بورمەن سىزىلعان الدەبىر بەلگىلەردى كورسەتىپ تۇرىپ روستوۆسيەۆتىڭ ءبىر كۇنى ايتقانى:
— ۆەكسەل دەگەن نەمەنە! بۇل ورىستىڭ تابيعاتىندا جوق نارسە. باياعى زاماندا ۆەكسەلدى ەشكىم بىلمەيتىن دە، ساۋداگەر قاي ادام قانشا قارىزدار ەكەنىن بورمەن ءوستىپ سىزا سالاتىن. بورىشكەر مەزگىلىن وتكىزىپ السا، ساۋداگەر سىپايى عانا ەسىنە سالاتىن. ەكىنشى رەت ۇمىتسا — ەسكەرتەتىن: ءاي، بايقا، ءۇشىنشى رەت ۇمىتىپ كەتىپ جۇرمە، ايتپەسە مىنا بەلگىلەرىمدى وشىرەم دە تاستايمىن. سوندا بەتىمە قاراي الماي ءوزىڭ ۇياتقا قالاسىڭ.
ارينە، روستوۆسيەۆ سەكىلدىلەر از بولاتىن. ءوزىنىڭ كاسىبىنە ساي ول "كۋلاك" بولاتىن، ءبىراق ءوزىن كۋلاكپىن دەپ سانامايتىن، سانايتىن ءجونى دە جوق-تىن: جاي عانا ساۋدامەن كۇن كەشكەن پەندەمىن دەيتۇعىن، كۋلاكتارعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، كوپشىلىك قالا تۇرعىندارىنان بولەك جان بولدى. كەيدە ول بىزدەرگە كەزدەيسوق كىرىپ كەلەتىن دە ويدا جوقتا كۇلىمسىرەپ:
— بۇگىن سەندەرگە تاقپاق جاتتاۋدى تاپسىرعان جوق پا؟ — دەپ سۇرايتىن.
— تاپسىرعان، — دەيمىز ءبىز.
— قانداي تاقپاق؟
— "اسپاندا شولعىنشىداي اي كۇرگەيلەپ، سىعالايدى مۇز باسقان تەرەزەنىڭ ورنەگىنەن" دەپ ءبىز كۇڭكىلدەگەن بولامىز.
— مىنالارىڭنىڭ ءتىپتى ۇيقاسى جوق قوي، — دەيتىن ول. — "اسپاندى شولعىنشىداي اي كۇرگەيلەپ" — بۇلارىڭدى مەن تۇسىنبەدىم.
ءبىز دە تۇسىنبەيتىنبىز، سەبەبى "كۇرگەيلەپ" دەگەن سوزدەن كەيىنگى ۇتىرگە ءمان بەرمەيتىن ەدىك. راسىندا ءسويتىپ ءسوز ۇيقاسىن جوعالتىپ الادى ەكەنبىز. ءبىز وعان نە ايتارىمىزدى بىلمەي وتىرىپ قالامىز، ول تاقىمداپ:
— تاعى دا؟ — دەپ قويمايدى.
— تاعى ما؟ "كارى ەمەننىڭ كولەڭكەلى ساياسى، ءانشى قۇستىڭ بولعان ەكەن ۇياسى..."
— ءجون، ءبۇل ەندى اجەپتاۋىر، قۇلاققا جاعىمدى. ەندى انە ءبىر "ۇلكەن شاتىر استىنداعى" تۇنگى مەيرام تۋرالى وقىشى.
مەن سوندا كۇمىلجىپ باستايتىن ەدىم:
— "بەيشارا پەندەم كەلە عوي، قۋانىش دابىلىن قاعىپ تۇر، قۇلشىلىق ەتەر تۇنگى توي..."
ول كوزىن تارس جۇمىپ تىڭدار ەدى. ودان سوڭ نيكيتيندى وقي باستايمىن: "كوگىلدىر اسپاننىڭ كۇمبەزىندە جاتىپ، كوز جەتپەس دالانىڭ شالعايىن كورەمىن..." بۇل قيىرسىز ۇلى دالانىڭ عاجايىپ سۋرەتى، رەسەيدىڭ ەسەپسىز بايلىعى مەن قۇدىرەتى، تىرشىلىگى حاقىندا ەدى. مەن ولەڭدى: "بۇل سەنسىڭ مەنىڭ ايبىندى وتانىم، بۇل سەنسىڭ ءدىنىمنىڭ وشاعى!" دەيتىن قۋانىش سەزىمىنە تولى استامشىل شۋماقپەن بىتىرگەندە روستوۆسيەۆتىڭ شىقشىتى بىلەۋ-بىلەۋ بولىپ، ءتۇسى وزگەرىپ سالاتىن. ول كوزىن اشىپ، سابىرمەن ورنىنان تۇرادى دا شىعىپ بارا جاتىپ:
— مىنەكي، ولەڭ دەپ وسىنى ايت! — دەيدى. — مۇنى جاتقا بىلۋلەرىڭ كەرەك. بۇنى كىم جازعانىن بىلەسىڭدەر مە؟ ءبىزدىڭ باۋىرىمىز، جەرلەسىمىز، مەششانين!
قالانىڭ "ساۋداگەر" اتانعان ءىرىسى بار، ۋاعى بار باسقا پەندەلەرى روستوۆسيەۆتەي بولا العان جوق، ءسوز جۇزىندە عانا يگى-جاقسىنىڭ ساناتىندا بولعانسيدى: ءار ءىسىنىڭ ءوزى قاراقشىلىق، ءولىنىڭ دە، ءتىرىنىڭ دە ءتورت قابات تەرىسىن سىپىرىپ الۋعا دايار، باۋكەسپە جۇلىكتەردەي كەم ءپىشىپ، كەم ولشەپ، ار-ۇياتتان بەزىپ، وتىرىكتى سۋداي ساپىرىپ دورەكى دە ارام تىرلىك كەشتى، ءبىرىن-بىرى جامانداپ، ءبىرىن-بىرى مەنسىنبەي، ءبىرىنىڭ سىرتىنان ءبىرى عايبات ءسوز ايتاتىن، قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتىن ايتاقتاپ، قالادا ءورىپ جۇرەتىن كەمتارلار مەن مۇگەدەكتەردى، دۋانالاردى اياۋسىز قورلاپ، مۇجىقتاردى كورسە وشپەندىگىن جاسىرماي ولارعا شەكەسىنەن قارايتىن، وتىرىك كولگىرسىپ، وتىرىك كۇلىپ الداپ-اربايتىندارى دا سول مۇجىق بايعۇستار. روستوۆسيەۆتىڭ وپەكا وتانداستارى دا اۋليە ەمەس-تۇعىن — ورىس شەنەۋنىگىنىڭ، ورىس ناشاندىگىنىڭ، ورىس پەندەسىنىڭ، ورىس مۇجىعى مەن ورىس جۇمىسشىسىنىڭ كىم ەكەندىگى الەمگە ايگىلى. ءبىراق سولاردىڭ ىشىندە دە قادىر-قاسيەت قونعاندارى بولعان جوق پا. رەسەيمەن، ورىسپەن ماقتاناتىندار دا قيساپسىز ەدى. نيكيتيننىڭ: "سەن مەنىڭ ايبىندى وتانىمسىڭ" دەيتىن شالقىما ءسوزىن ەستىگەندە ءوڭى قۇبىلاتىن جالعىز روستوۆسيەۆ قانا ەمەس ەدى عوي، نەمەسە سكوبەليەۆ، چەرنيايەۆ تۋرالى، ازاتتىقتىڭ ۇرانى اق پاتشامىز، تاۋپىقتى، شەكسىز بيلىكتىڭ كەمەڭگەرى، ۇلى تاقسىرىمىز الەكساندر الەكساندروۆيچتى ماداقتاپ، سوبوردى كۇڭىرەنتكەن اقسەلەۋ شاش، التىن شەكپەندى دياكوننىڭ زور داۋسىنا تولقىمايتىن كىم بار — سول ءبىر ساتتە ورىس ءتاجىنىڭ الەمدەگى قانشاما تايپا، قانشاما ەل، جەر جۇزىندەگى قانشاما ەنسىز بايلىقتان، تىرشىلىك قۋاتى — تىنىش تا راقات ءومىردىڭ تىنىسىنان بيىك تۇرعانىن ساناسىمەن سەزبەيتىن جان بار ما!
V
گيمنازياداعى مەنىڭ العاشقى كۇندەرىم تۇسىمە دە كىرىپ شىقپاعان سۇرقاي تىرشىلىكتەن باستالدى. قالالىق ءبىرىنشى كەشتى كورگەندە-اق وسىمەن بىتكەن شىعارمىن دەپ ويلادىم. بۇدان دا وتكەن سۇمدىعى، كوپ كەشىكپەي تاعدىردىڭ جازعانىنا كونە كەتكەنىم، ەگەر ءولىمنىڭ ەرەكشە سەزىمتالدىعىمدى ەسكەرمەگەندە، مەنىڭ ءتۇرمىس-حالىم گيمنازيا ومىرىنە ابدەن جاتىعىپ الدى. گلەبوچكا ەكەۋمىز العاش گيمنازيا ەسىگىن اشقاندا ەرتەڭگىسىن كۇن اشىق ەدى، وسىنىڭ ءوزى-اق كوڭىلگە قۋانىش اكەلگەن. ونىڭ ۇستىنە كيىمىمىز قانداي ءساندى ەدى! جىپتەن جاڭا شىققانداي، ءارى مىقتى، ءارى جەڭىل، كوز تويدىرادى: جالتىراعان ەتىك، سۇرعىلت شۇعادان تىگىلگەن پانتالون، كۇمىس تۇيمەلى سۇر مۋندير، ساندەپ كۇزەلگەن باستا جىلتىراعان كوك كارتۋز، بىلعارى اڭقىعان سىقىرلاۋىق بوقشادا كەشە عانا ساتىپ العان وقۋلىقتار، پەنال، قارىنداش، داپتەرلەر... ودان سوڭعى بىردەن كوزگە ۇشىرايتىن گيمنازيانىڭ مەرەكەلىك سالتاناتى: مۇنتازداي تاس توسەلگەن اۋلا، كۇنگە شاعىلىسقان تەرەزەلەر، كىرەر ەسىكتىڭ جەز تۇتقالارى، جاز ايىندا قايتا سىرلانعان ءدالىز تاپ-تازا ساڭعىرلاپ تۇر، جاپ-جارىق كلاسس، زال، باسپالداق، جازعى دەمالىستان قايتقان بالالاردىڭ بىر-بىرىمەن قايتا تابىسقان قۋانىشتى ايقايى مەن دابىرلاسقان داۋىستارى، ساباق باستالار الدىندا سوبور زالىندا وتكەن سالتاناتتى ءمىناجات، "ەكى قاتاردان اياقتى نىق باسىڭدار!" دەپ بۇيرىق بەرىپ كلاسقا ايداعان ناعىز اسكەري، وتستاۆكاداعى كاپيتان كەكىرەيىپ الدىمىزدا كەلەدى، پارتاعا تالاسقان العاشقى توبەلەس، ەڭ اقىرىندا ءبىرىنشى رەت كلاسقا ەنگەن وقىتۋشى: ۇستىندە تىرنا قۇيرىقتى فراك، جىلتىراعان كوزىلدىرىكتەن باقىرايعان ۇركەك كوز، ساقالى كوكتە، قولتىعىندا پورتفەل... ءبىرىنشى كۇن وتكەن سوڭ دۇنيەگە بۇدان باسقا تىرشىلىك جوقتاي ءبارى دە زەرىكتىرگەن جاتتاندى ومىرگە اينالدى. زىمىراپ كۇندەر، زىرلاپ اپتالار، اسىعىس ايلار ءوتىپ جاتتى... وقۋعا ونشا قينالعانىم جوق، وزىمە ۇنايتىن كەيبىر پاندەردەن وتە جاقسى، قالعاندارىنان ورتاشا، تەك ولە جەك كورەتىن سلاۆيان ءتىلىنىڭ وتكەن شاعى بولماسا، ءبىر وقىعاندى قاعىپ الاتىن زەرەكتىگىمنىڭ ارقاسىندا ەل قاتارىنان قالعانىم جوق. بىزگە وقىتقان ساباقتارىنىڭ تورتتەن ءۇشىنىڭ كەرەگى جوق ەدى، ونىڭ ۇستىنە توپاس ۇستازدارىمىزدىڭ ءمانسىز مىلجىڭىنان ميىمىزعا دىم جۇقسا ناعىلسىن. ولاردىڭ كوپشىلىگى نادانداۋ، ساناسى دا باكەنە، ىشتەرىندە ىلعي دا جۇرتتىڭ مازاعىنا ۇشىراپ جۇرەتىن ەكى-ۇش ءدالدۇر، ەكى-ۇش ناعىز جارىمەستەر دە بار بولاتىن. سونىڭ ءبىرى قىلىعىمەن ەستە قالىپتى: جامباسىنا جۋالدىز تىقساڭ دا ءۇن شىعارمايتىن، كىر-قوڭنان قاتتى قورقىپ، جۇرت جاناپ كەتسە دە، دەمى تيسە دە جەركەنىپ، كوشەنىڭ تەك ورتاسىمەن جۇرەتىن، گيمنازياعا كىرىسىمەن قولعابىن شەشىپ، ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاۋ ءۇشىن قالتاسىنان ورامالىن سۋىرىپ الاتىن، سول ورامالمەن كافەدرا الدىنداعى ۇستەلدى دە سۇرتەدى؛ بويى ءبىر تۇتام، تىرتيعان ارىق، قوڭىر بۇيرا شاشىن جەلكەسىنە قاراي سەرپىپ تاستايدى دا، قاسقا ماڭدايى جارقىراپ، قايماقتاي جۇقا سۇپ-سۇر بەتتەگى تاس بولىپ قاتىپ قالعان تۇڭعيىق جانارى قاشاندا ءدويدالاعا تەلمىرەتىن دە تۇراتىن...
گيمنازياداعى جىلدارىم جايىندا تاعى دا نە ايتسام ەكەن؟ بۇل جىلدارى مەن بوزوكپە بالادان بوزبالاعا اينالدىم. ءبىراق قالاي ەسەيگەنىمدى ءبىر قۇدايدان باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ارينە، سىرت كوزگە ءومىرىم ءبىرىڭعاي كۇيبەڭمەن وتكەن سەكىلدى كورىنەر. باياعى سول كۇن سايىن گيمنازياعا بارۋ، كۇن سايىن ءوزىڭدى ءوزىڭ زورلاپ ەرتەڭگى ساباققا دايىندالۋ، جۇرسەڭ-تۇرساڭ الداعى كانيكۋلدى اڭساۋ، سۆياتكاعا جەتە الماي، جازعى دەمالىستى كوكسەپ، كۇن ساناۋمەن ۋاقىت ءولتىرۋ، ياپىراي، سول ۋاقىت شىركىن تەزىرەك جىلجىسا ەكەن!
VI
مىنەكي، قىرقۇيەكتىڭ ءبىر كەشى. قالانى شارلاپ ءجۇرمىن، مەنى گلەبوچكا سەكىلدى قۇلاعىمنان سوزىپ ەشكىم ساباققا وتىرعىزبايدى، سودان با، ول بايعۇس كۇن وتكەن سايىن ىزاقور، ەرىنشەك تە قياس بولىپ بارا جاتىر. تاۋسىلمايتىنداي كورىنگەن جازدىڭ زىر ەتىپ وتە شىققانىنا وكىنگەندەي كوڭىلدە مۇڭ، مىڭ سان جوسپارىڭدى سول جاز كەلمەسكە الا كەتكەندەي، كوشەدە ارلى-بەرلى سابىلعان اتتى، جاياۋلىعا، بازارداعى ساتۋشىلارعا، لاپكەنى جاعالاعان جاندارعا ارالاسا الماعانىڭ دا مۇڭ... ءبارىنىڭ دە ءوز شارۋاسى، ءوز اڭگىمەسى بار، اركىم شارۋاقوردىڭ ۇيرەنشىكتى تىرلىگىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر، تەك سولارعا ەش قاتىسى جوق ءوز مۇڭىن ارقالاعان جالعىزباس گيمنازيست قانا. قالا ءوزىنىڭ بايلىعىنان، قاپتاعان حالقىنان مايىسىپ تۇر: بۇرىن دا باي ەدى، قىسى-جازى ماسكەۋمەن، ۆولگامەن، ريگامەن، ريەۆەلمەن دە ساۋدا جاسايتىن، ءقازىر ودان دا اسىپ ءتۇستى — دەريەۆنيا ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن ءونىمىن قالاعا تاسىپ الەك، ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن ءار بۇرىشتا ۇيىلگەن استىق، بازار مەن الاڭقاي اتاۋلىدا سان ءتۇرلى جەمىس-جيدەك پەن كوكونىس تاۋ بولىپ جاتىر، مۇنداعى ءىسىن بىتىرگەن سوڭ كوڭىلى تاسىپ، ءبىر-بىر شكاليكتى تاستاپ العان مۇجىقتار دابىرلاي سويلەسىپ كوشەنىڭ قاق ورتاسىمەن تىسكە باسارىن جول-جونەكەي جۇلىپ جەپ كولىكتەرىنە اسىعىپ بارادى. كۇنى بويى سول مۇجىقتاردى اينالدىرعان دەلدالدار دا جاعاجول بويىندا بورس-بورس جەلىپ، ەلىرە كوپىرىپ كەلەدى — توتىققان، ءۇستى-باستارى شاڭ، شەتىنەن اسىرە پىسىق الىپساتار مەششاندار، تاڭ اتپاي مۇجىقتاردى قالا شەتىنەن توسىپ الىسىپ ەدى، ەندى سولاردى بىرىنەن-بىرى قاقپايلاپ، بازار مەن دۇكەندەرگە تاراتىپ قايتقان بەتتەرى؛ بۇلار دا تراكتيردىڭ شاي-سۋىنان ەرمەك قىلىپ وزدەرىنشە دەم الماق. قالانى قاق جارىپ تۇرمە مەن موناستىرگە شىعاتىن وقتاي ءتۇزۋ كوشەنىڭ ءوڭ بويى قۇلا شاڭ، سول كوشەنىڭ قاسقا ماڭدايىندا شاقىرايىپ باتىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسى قۇلا شاڭدى التىن بوياۋعا شومىلدىرىپ، جەلپىنىپ بارا جاتقان، جەلىپ بارا جاتقان جۇرتتى ساپ-سارى قويمالجىڭعا بولەپ تاستاعان، بۇلار دا وسى قالانىڭ ماقتانىشىنداي — سىبەر-سىلقىمى قانشاما، حاتشىسى مەن پىركانشىگى قانشاما، توتىقۇستاي تۇرلەنگەن بوياۋلى بيكەشتەر قانشاما، جاس قاتىندارىن قاسىنا الىپ، دەلديگەن شالبارلارىن كوپتىڭ كوزىنە ماقتانىشپەن كورسەتۋ ءۇشىن اتتارىن قايتا-قايتا تەجەگەن كەرسەن بوكسە كوپەستەر قانشاما. كەشكى ءمىناجاتقا شاقىرىپ قوڭىراۋ قاققان سوبور، جايلى تراشپەڭكەگە سەمىز ات جەككەن قاۋعا ساقال ارباكەشتەر الدەقانداي بوپ شىرەنىپ، قولدارىنا بالاۋىز شىراق ۇستاپ، تۇلا بويىنا الەم-جالەم جاپسىرعان اتتان سەمىز كوپەستىڭ كارتەمىش قاتىندارىن، ولىكتەي سۇپ-سۇر تىرتيعان قىزىلاش بيبىلەردى سولاي قاراي الىپ بارا جاتىر...
مىنەكي، سوبورداعى سالتاناتتى يبادات كۇنى دە كەلىپ جەتتى. سوندا اپاراردىڭ الدىندا ءبىزدىڭ كاپيتان اۋلاعا جينالعان بالالاردىڭ تۇيمەسىنە دەيىن تۇگەل تەكسەرىپ شىعادى. وقىتۋشىلار مۋندير كيگەن، باستارىندا ءۇش بۇرىشتى قالپاق، وڭىرلەرىندە وردەن. كوشەدە كەلە جاتىپ سەزەتىنىم، جۇرت ءبىزدى بۇگىنگى سالتاناتقا قاتىسۋعا مىندەتتى، سونىڭ ءسانىن كەلتىرەتىن قازنانىڭ جارتىلاي اسكەري مەنشىگى دەپ تۇسىنەدى. سوبورعا جان-جاقتان باسقا دا "مەكەمەلەر" اعىلىپ كەلىپ جاتىر، تاعى دا سول مۋنديرلەر، وردەندەر، مايلى ەپولەتتەر. سوبورعا جاقىنداعان سايىن قوڭىراۋ ءۇنى كۇڭگىرلەپ، كۇڭىرەنىپ، سالتاناتتى ەستىلەدى. شىركەۋگە كىرەبەرىستەگى باسپالداققا جەتىسىمەن "قالپاعىڭدى سىپىر"، قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ، ءتارتىپتى بۇزا ساپ-سالقىن اشىق پورتالعا كىرەمىز، سەنىڭ كەلگەنىڭدى قوش الىپ، ەرەكشە يشارات بىلدىرگەندەي قوڭىراۋدىڭ مىڭ باتپان داۋسى ەندى تاس توبەڭنەن وكىرەدى. ىعى-جىعى حالىق، توبەسىنەن بالاعىنا دەيىن التىن قۇيعانداي جارقىراعان يكونوستاس، سارى الا شەكپەندى شىركەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ تۇرپاتى، قاداۋ-قاداۋ شىراقتاردىڭ ساعىمى قانداي عاجاپ، قىزىل شۇعا توسەلگەن امبون باسپالداعىنىڭ الدىنا توپتالعان شەن-شەكپەندىلەر دە قاپتاپ ءجۇر. بالاڭ جۇرەككە وسىنىڭ ءبارى وڭاي جۇك ەمەس: كوپكە سوزىلعان كوپىرمە ءمىناجاتتان، لەپىرمە سوزدەن، ارى-بەرى سابىلىستان، گۇجىلدەگەن وكىرمە داۋىس پەن كليروستىڭ سىڭسىما ۇنىنەن، جان-جاعىڭنان قىسقان كۇبىدەي ىستىق جۋان قارىنداردان، توبەڭنەن تونە قارايتىن شولاق مۋندير، كۇمىس بەلدىكتى پوليسەي-مەيستردىڭ قابان تۋشاسىنان ارى-بەرىدەن سوڭ باسىڭ اينالادى...
مۇنداي كۇندەردە كەشكە جاقىن قالا قىزىل جالقىن وتقا ورانادى: تروتۋارلارعا قويىلعان شىراعدانداردىڭ كوڭىرسىك ءيىسى، جالاۋ قاداعان ءار ءۇيدىڭ ماڭدايىنداعى الاۋلاعان ساعىمدا ادام اتتارىنىڭ العاشقى ءقارپى مەن ءتاج سۇلباسى كوزگە ۇرىپ تۇرادى - وسىنىڭ ءبارى قالاعا كەلگەلى العاشقى كورگەن قىزىعىم، ەڭ ءبىر ەسىمدە قالعان ۇمىتىلماس كورىنىستەر. ول كەزدە قالادا سەرۋەن دەگەن ءجيى بولۋشى ەدى. ءبىر كۇنى روستوۆسيەۆتىڭ التىنشى كلاستا وقيتىن ۇلى گلەبوچكا ەكەۋمىزدى قالا باعىنداعى وسىنداي ءبىر سەرۋەنگە الىپ باردى. مەنى تاڭعالدىرعان، باس اللەيامەن باياۋ جىلجىپ، شاڭ قاۋىپ، ءاتىر مۇڭكىگەن ءيىن تىرەسكەن حالىق، اللەيا تۇكپىرىندە ءتۇرلى-تۇستى جارىقتىڭ استىنداعى كەپەشتى قالقايمادا ءۆالستىڭ باياۋ سازى قالىقتاپ، اسكەري وركەستردىڭ كۇمىس كەرنەيى مەن ليتاۆرى كۇمپىلدەپ جاتتى. قاسىندا قۇربىسى بار، بىزگە اللەيامەن بەتپە-بەت كەلە جاتقان ادەمى بيكەشكە كىلت توقتاپ روستوۆسيەۆ قىزاراقتاعان كۇيدە ازىلدەگەن بولىپ وكشەسىن سارت ەتكىزىپ چەست بەرىپ ەدى، قىز ءساندى شلياپاسىمەن بەتىن كولەگەيلەپ وتە ءبىر سىپايىلىقپەن ەزۋ تارتتى. تاعى ءبىر ەسىمنەن كەتپەيتىنى، قالقايمانىڭ الدىنداعى الاڭدا، اۋماقتى گۇلدىڭ اراسىنان اتقىلاعان ۇلكەن فونتان، سول فونتاننىڭ شاشىراعان بۋىمەن شالقىعان گۇلدىڭ حوش ءيىسى، سالقىن لەپ؛ كەيىننەن بىلسەم، ونىڭ اتىن انشەيىن "تەمەكى" دەپ قويا سالىپتى: ەسىمدە قالعان سەبەبى، سول ءبىر حوش ءيىستىڭ اسەرىنەن العاش رەت ماحاببات سەزىمىنە ۇشىراپ، بىرنەشە كۇن عاشىقتىقتىڭ ءتاتتى دەرتىنە شالدىقتىم. بۇعان دا دانەكەر بولعان ۋەزد بيكەشى، مەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن "تەمەكىنىڭ" ءيىسى تاناۋىما كەلسە تولقىماي تۇرا المايمىن، ال مەن تۋرالى ول قىزدىڭ ويىنا دا ەشتەڭە كىرىپ شىقپاعان شىعار، مەن بولسام ونى ءومىر بويى مەزگىل-مەزگىل ەسىمە الىپ، فونتاننىي سالقىن لەبى مەن اسكەري مۋزىكانىڭ ءۇنىن ۇمىتا الماي جۇرگەنىمدى قىز شىركىن قايدان ءبىلسىن...
VII
العاشقى بوزقىراۋ دا ءتۇستى: قارا كۇزدىڭ قورعاسىنداي سالماقتى ەرىنشەك كۇندەرى. قالا تەرەزەسىن ەكىنشى اينەكپەن قىمتاپ، پەش جاعىپ، جىلى كيىنىپ، قىسقا قاجەت دەگەندەرىنىڭ بارىمەن قامدانىپ جاتىر، كۇنى بۇرىن جىلى باسپانانىڭ راقاتىن سەزىنىپ، جىل سايىن قايتالاناتىن، جۇزدەگەن جىلدار ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ەسكى ادەتىن ەسىنە العانداي.
— قازدار قايتىپ بارادى، — دەدى روستوۆسيەۆ، ۇستىندە جىلى كۇرتە، جىلى كارتۋز، جايدارى سويلەپ، تىستان سالقىن ىزعاردى الا كىردى.
تۇتاس ءبىر ءۇيىرىن كورىپ كەلدىم... ءبىر مۇجىقتان ەكى اربا كاپۋستا ساتىپ الدىم، قابىلداپ ال، ليۋبوۆ اندرەيەۆنا، ءقازىر اكەلەدى. كاپۋستا بولعاندا قانداي!
مەنىڭ كوڭىلىمدى ءبىر ءتۇرلى قۋانىشتى مۇڭ كەرنەدى. گيمنازيانىڭ كىتاپحاناسىنان الىپ كەلگەن ۆالتەر سكوتتى تاستاي بەرىپ ويلاندىم — ىشتەگى الدەبىر سەزىمدى كوكەيدە تولعاتىپ، سىرتقا قالاي شىعارسام ەكەن دەدىم. قالانى قيالمەن كورىپ، ارالاپ ءجۇرمىن. سوناۋ كىرەبەرىستە ەركەكتەردىڭ موناستىرى تۇر... جۇرتتىڭ ايتۋىنشا سونىڭ ءار بولمەسىندە، ءاربىر قۇداي سۋرەتىنىڭ ارتىندا موناحتار تىققان شۇجىق پەن اراق بار دەسەدى. گلەبوچكانىڭ ويلايتىنى — موناحتاردىڭ شەكپەنىنىڭ استىندا دامبال بار ما ەكەن، جوق پا ەكەن دەپ قينالادى، ال مەنىڭ ويىم موناستىر، ورازا ۇستاپ، قۇلشىلىق ەتىپ، اۋليە بولسام دەگەن قيالي ۋاقىتتارىم ەسىمە ورالادى، وعان قوسا، كەشەگى وتكەن زاماندا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت تاتارلاردىڭ باسىپ كىرىپ، ورتەپ، تىرپىن قالدىرماعانى ويىمنان شىقپايدى: وسىنىڭ وزىنەن دە ءلاززات الىپ، ءارى قينالىپ، پوەزيا تىلىمەن ولەڭگە تۇسىرسەم دەپ تە ارماندايمىن... بۇدان سوڭ قالاعا كەرى قايتقاندا ءموناستىردىڭ سول جاعىنداعى دولگايا دەيتۇعىن كوشەدەن بۇرىلاتىن ءارى كەدەي، ءارى لاس شولاق كوشەلەر تابانىندا وزەن جاتقان ساسىق سايعا بارىپ تىرەلەدى، بۇل جەردە تەرى ءجىبىتىپ، ودان سوڭ سونى بورسىتاتىن ەدى: وزەن تايىز، تۇبىندە قارايىپ قابات-قابات تەرىلەر جاتادى، ساسىق ءيىس تە سودان مۇڭكيدى، جاعادا تەرى يلەپ، كەپتىرەتىن ۇزىن دوڭبەكتەر، دابىرلاسىپ، تەمەكى شەگىپ، بوقتاسىپ جۇرەتىن الپامساداي، بەت-جۇزىن ماي باسقان نويىس تا جەكسۇرىن ادامدار دا وسى ماڭدا جۇمىس ىستەيدى... بۇل دا كونەنىڭ كوزىن كورگەن باياعىنىڭ مەكەنى، ءۇش ءجۇز بە، ءتورت ءجۇز بە، كىم ءبىلسىن، مەن وسى ءبىر لاعىنەت اتقان جەر تۋرالى دا ويدان قۇرسام دا جاقسى ءبىر لەبىز ايتسام دەيمىن... وزەن سالاسىنىڭ ار جاعىندا، بيىك جاردىڭ باسىندا چەرنايا سلوبودا، ارگاماچا، ونىڭ استىندا مىڭ جىلدار بويى تۇستىككە، دونعا بارىپ قۇياتىن وزەن جاتىر، ءبىر كەزدە وسىعان تاتاردىڭ جاس كنيازى قۇلاپ ولگەن دەسەدى: سول تۋرالى دا قيىستىرىپ ولەڭمەن بىردەمە جازعىم كەلەدى؛ اڭىزدا، ونى قۇداي انا يكونىنىڭ كيەسى اتسا كەرەك دەسەدى، سول يكونا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارگاماچانىڭ قارسىسىنداعى وزەن جاعاسىنداعى ەڭ كونە شىركەۋدە تۇر، قاشان كورسەڭ دە شىراق قويعان بەينەنىڭ الدىندا قارا جامىلعان ايتەۋىر ءبىر ايەل ساۋساعىمەن ماندايىن باسىپ شوقىنادى دا وتىرادى، مۇڭعا تولى جانارى شىراقتىڭ الاكەۋىم جارىعىندا جالتىلداعان يكونانىڭ التىن ءتۇستى راماسىندا، ونىڭ ار جاعىنداعى تەسىكتەن جىڭىشكە تاقتايدان ويىلعان وڭ قولدىڭ كوكىرەككە باسقان نوبايى كورىنەدى، ودان ءسال جوعارى شاعىن عانا ءجۇزىن قاسىرەت شالعان ورتاعاسىرلىق كۇڭگىرت بەينە باسىن سول يىعىنا سۇيەپ وتىر، بەينەنىڭ اينالاسى كۇمىس ورنەك، ۇساق الماس، ءىنجۋ مەن لاعىل تاستارمەن كومكەرىلگەن... وزەننىڭ ارعى بەتىندە، قالا شەتىندە بۇكىل جازىققا كوسىلىپ زارەچە جاتىر: بۇل ءوزى ءبىر قالا، تۇتاسىمەن تەمىر جول پاتشالىعى، توبەسىنەن كوگىلدىر سۋىق اسپاندى قاق جارىپ كۇندىز-تۇنى الىس ءبىر جاققا توپ-توپ قازدار ۇشادى دا جاتادى، وعان مۇزداي كوك كۇمبەزىن تەسىپ كەيدە مۇڭدى، كەيدە شاقار پاروۆوزدار ءۇن قوسادى، رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە كۇندىز-تۇنى جول شەككەن پويىزداردىڭ تۇتىنىمەن ارالاسقان قۋىرما ءبالىش، ساماۋىر، كوفەنىڭ يىسىنە مەلدەكتەپ ۆوكزال وتىر...
مەن مۇنداي كۇندەردىڭ تالايىن كوردىم: كوڭىلسىزىن دە، قارعا ادىم قىسقاسىن دا، ويعا باتىراتىن ءۇيدىڭ جايما-شۋاق تىنىشتىعىن دا، سول ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن كوسىلىپ جاتقان كۇزگى دالانى دا، قالانىڭ وتكەنى جايلى قيالعا باتىراتىن ءتاتتى كۇندەردى دە. تاۋسىلىپ بەرمەيتىن سول ءبىر كۇندەردە گيمنازيانىڭ كلاسىندا وتىرىپ، ايتەۋىر مەن بىلۋگە ءتيىس دەيتۇعىن نارسەلەردى وقي-وقي ابدەن زەرىكتىم، ەكى بىردەي جىپ-جىلى مىلقاۋ بولمەنىڭ تىنىشتىعىن بۇزاتىن ليۋبوۆ اندرەيەۆانىڭ كەستەلى جاپقىشتى كومودىنىڭ ۇستىندەگى ساعاتتىڭ تىقىلى، كۇنى بويى كەستە تىگۋمەن وتىراتىن مانيا مەن كسيۋشانىڭ كەستە ءبىزىنىڭ تىرسىلى — وسىنىڭ ءبارى ءبىرقالىپتى جىلجىمايتىن ۋاقىت، تاۋسىلمايتىن باياۋ تىرلىك كەنەت كىلت توقتاي قالادى: كوز قاراۋىتقان مۇڭدى ءبىر كەشتىڭ ىمىرتىندا سىرت داربازانىڭ قاقپاسى سارت ەتىپ، ودان سەنەكتىڭ، كىرەبەرىستىڭ ەسىكتەرى اشىلادى دا، ويدا جوقتا اكەم كىرىپ كەلەدى، باسىندا قۇلاقتى تەرى بورىك، ۇستىندە ايقارا كيگەن تۇلكى ىشىك، مەن جۇگىرىپ بارىپ موينىنا اسىلىپ، جىپ-جىلى ەرىن مەن قىراۋ شالعان ەدىرەك مۇرتقا تۇنشىعىپ، تاس قىپ قۇشاقتاپ الامىن: وسى ءسات ول ماعان قالانىڭ بىردە-بىر پەندەسىنە ۇقسامايتىن، مۇلدە بولەك، بارىنەن ارتىق بولىپ كورىنەتىن ەدى...
VIII
كوشەمىز قالانىڭ باس-اياعىن قاق جارىپ وتەتىن. ءبىزدىڭ تۇسىمىزدا ەل جوق، قاشاندا يەن تۇراتىن كوپەستەردىڭ وڭشەڭ ءبىر تاس ۇيلەرى.
ەسەسىنە ورتا شەنى ىعى-جىعى، بازار دا وسىندا، نە كەرەكتىڭ ءبارى دە وسىندا: تراكتيرلەر، قاتار-قاتار لاپكە، تاڭداۋلى دۇكەندەر، ەڭ ءتاۋىر قوناق ۇيلەرى، ايتپاقشى، دولگايا كوشەسىنىڭ بۇرىشىنداعى عيمارات دۆورياندار ءۇيى دەپ تەگىن اتالماعان: مۇندا تەك پومەششيكتەر عانا توقتايتىن، تومەنگى قاباتىنىڭ تەرەزەلەرىنەن ارى وتكەن، بەرى وتكەندەر ءدامدى تاماقتىڭ ءيىسىن الىپ، اق قالپاق كيگەن اسپازداردى، كىرەبەرىستەگى شىنىلى ەسىكتەن قىزىل شۇعا جاپقان جالپاق باسپالداقتى كورىپ قىزىعاتىن.
مەن گيمنازيادا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە اكەم داۋلەتىنىڭ سوڭعى قىزىعىن كورىپ قالدى: باتۋرينوعا كوشىپ قونعان سوڭ ونى كەپىلدىككە بەرىپ، كامەنكانى ساتىپ جىبەردى — اۋەلدە اجەپتاۋىر شارۋاشىلىق جوسپارى دا بار ەدى، وسىدان سوڭ ءوزىن تاعى دا داۋلەتتى بايباتشا سەزىنىپ، قالاعا كەلگەن سايىن دۆورياندار قوناق ءۇيىنىڭ ەڭ جاقسى بولمەسىنە توقتايتىن بولدى. اكەم كەلگەندە مەن دە روستوۆسيەۆتىس ۇيىنەن باسقا ءبىر دۇنيەگە كىرىپ كەتكەندەي بولامىن، ۋاقىتشا تاعى "بارچۋك" اتانام دا ءبارى دە ماعان جىميا قاراسىپ، تاعزىم ەتىپ جاتقانى — كىرەبەرىستەگى "پىسىقتار"، سول جەردەگى شۆەيسار، ءدالىز قىزمەتكەرلەرى مەن ءۇي سىپىرۋشىلار، ءتىپتى كولدەي فراك، اق گالستۋك تاعىنىپ شىرەنىپ جۇرەتىن بۇرىنعى شەرەمەتيەۆتىڭ باسىبايلى ق ۇلى تاقىرباس ميحەيچتىڭ ءوزى دە ءمۇلايىمسىپ باعادى، ال بۇل شىركىن بار بولعانى ءبىر كەزدە پاريج بەن ءريمدى، پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋدى بۇكىل عۇمىرىندا ءبىر كورىپ قايتقان ەكەن، ەندى بۇگىن مەڭىرەۋ تۇكپىردەگى قايداعى ءبىر دۆورياندار قوناق ۇيىندە لاكەي بوپ كۇن كەشۋدە، مۇنداعى يگى-جاقسىلاردىڭ ءوزى دە وتىرىك مىرزامسىنعان بولادى، ال بىلايعى جۇرت ميحەيچتىڭ سوزىمەن ايتقاندا انشەيىن ۋەزدىك "بايشىكەشتەر"، وتىرىك جۋانسىپ، اراقتان قارلىققان بارىلداق داۋسىمەن جوقتى تالاپ ەتكەنى بولماسا مىرزالىقپەن قوڭسىلىعى شامالى.
— سالەمەتسىز بە، الەكساندر سەرگەيەۆيچ! — دەپ ەسىك كوزىندەگى جاندايشاپتار جالبالاقتاپ جاتقانى. — كوڭىلىڭىز قوش بولسا، مۇمكىن ارباكەش كۇتە تۇرار، الدەقالاي كەشكە تامان سيرككە بارا قالعانداي بولساڭىز...
باياعىدا قۇرىپ كەتكەن داۋلەتتىڭ بۋىنا كۇپىنگەن اكەم باي ادامنىڭ ءرولىن ويناپ، جوق-جۇقانانىڭ جالباعىنا رازى بولادى دا، قوناق ءۇيدىڭ قاسىندا كولىكتىڭ نەشە ءتۇرى قاپتاپ تۇرسا دا اقى-پ ۇلىنىڭ ارتىق باعاسىنا قاراماستان ارباكەشكە كۇتە تۇراسىڭ دەپ بۇيرىق بەرەدى. شىنىلى ەسىكتى كىرەبەرىس جىپ-جىلى، جارقىراعان شامدار كوزگە ۇرىپ تۇرادى دا كىرگەن بويدا بارلىق پەن بايلىقتىڭ ءلاززاتىن ەسكە سالادى. باعى زاماننان دۆوريانداردىڭ جيىنى مەن سەزدەرى ءدال وسى تۇكپىردەگى ەسكى قوناق ۇيىندە وتەتىن ادەتى ەدى. ءبىرىنشى قاباتتاعى رەستورانعا اپاراتىن دالىزدەن ايعاي-شۋ ەستىلەدى، الدەكىم داۋىستاپ: "ميحەيچ، الباستى باسقىر، گرافقا ايتساڭشى، ءبىز ونى كۇتىپ وتىرمىز!" — دەيدى. ال ەكىنشى قاباتتىڭ باسپالداعىنا كوتەرىلە بەرگەندە مۇجىق ەكەنى بەلگىسىز، كنياز دەۋگە دە كەلمەيتىن تون جامىلعان الدەبىر ءداۋ قىرعي كوزى شانشىلىپ، شەشەمنىڭ قولىنان سۇيەدى دە، تاڭعالعان پىشىندە لەپىرىپ كەم جارماسادى. جوق جەردەن اكەمنىڭ دە اقسۇيەكتىگى ۇستاپ كەتىپ:
— ءجۇرىڭىز، كنياز، تورلەتىڭىز، بەك قۋانىشىتىمىز! — دەيدى.
ۇستىندە قيسىق جاعالى باتەس كويلەك، اياعى ءبىر تۇتام كۇبىدەي تاعى بىرەۋ دەدەكتەپ جۇگىرىپ كەلەدى، شاشىن جىلميتا تاراعان، شاعىر كوزى شاراسىنان شىعىپ، ماساڭ كەيىپتە سونادايدان قاقالىپ-شاشالىپ (ءتىپتى ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىمىز بولماسا دا) قۋانىشتان جۇرەگى جارىلاتىنداي ايقايدى كەپ سالادى:
— قىمباتتى كوكەتايىم، قانشا جاز، قانشا قىس ءوتتى! جۇرت: "ارسەنيەۆ، ارسەنيەۆ!" — دەپ شۋلاسادى، سەن بە، سەن ەمەس پە دەپ... امانسىزبا، سۇيكىمدى اپايىم! — دەپ شەشەمنىڭ قولىنا جارماسقاندا بۇل دا امالسىز ماڭدايىنان يىسكەۋگە ءماجبۇر بولادى.
— الەكساندر، قال قالاي؟ — دەپ مەنىڭ اماندىعىمدى دا سۇراپ ۇلگەرەدى. — ءداۋ جىگىت بوپ قالىپسىڭ عوي! مەن الگى قۇداي اتقىر كريچيەۆسكييدى كۇتكەنىمە بەس كۇن بولدى، بانك بورىشىن وتەۋگە اقشا بەرەم دەپ ەدى، ال ءوزى، سايتان العىر، ۆارشاۆاعا تايىپ وتىرىپتى، قاشان كەلەرىن ءبىر مورداحاي عانا بىلەتىن شىعار... سەن تاماقتانىپ قويدىڭ با؟ تومەنگە تۇسەلىك، ۇلى-جىڭگىر سوندا...
اكەم ونى بار ىقىلاسىمەن قۇشاقتاپ، نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەيدى، جوق جەردەن ءدام تاتۋعا تومەنگە شاقىرىپ، استا-توك تاماق پەن اراق-شاراپ جەتكىز دەپ ميحەيچكە تاپسىرما بەرەدى... وتىرىك تۋىسىمىزدىڭ ىشىپ-جەۋىندە قيساپ جوق! سويلەگەندە ەرنى ەرنىنە جۇقپايدى، ەلىرىپ، قارقىلداپ، تاڭقىلداپ ءولىپ قالادى. قۇلاعىمنان ءالى كۇنگە ونىڭ قىرىلداعان داۋسى مەن مىڭ قايتالايتىن:
— كوكەتايىم-اۋ، سەن شىنىمەن مەنى سونداي سۇمدىققا بارادى دەپ ويلايسىڭ با؟ — دەيتۇعىن جاراپازانى.
كەشىندە ءبىز اعايىندى ءترۋسسيدىڭ كۇلىمسى ساسىعان مۇزداي كەڭ شاتىرىندا وتىرامىز، كادىمگى سيركتىڭ كۇلىمسى ءيىسى. گۋىلدەسكەن جۇرتتىڭ لەپىرگەن داۋسىنان ارەناعا دالپىلداپ ۇشىپ شىققان توتىقۇس، جۇگىرىپ كەلىپ جورتا جالپ ەتە قالاتىن قىزىل شاشتى، بەتىن ۇنمەن بوياعان كەڭ بالاق شالبارلى كلوۋندار، اياعىن سۇيرەتە باسقان كارى شابدار ات، ونىڭ بۇكىرەيگەن جون ارقاسىندا تۇلا بويىنا جىلتىراق جاپسىرعان قىسقا سيراقتى بيكەش تىرسيعان بۇتىنا ءبيشىنىڭ تىرتيعان قىزىل دامبالىن كەرىپ تۇرىپ كيىپ العان. "يۆۋشكا، يۆۋشكا، زەلەنايا مويا" دەپ قاقساعان مۋزىكا، باسىندا تۇبەكتى قالپاق، ۇستىندە فراك، اياعىنا ۇزىن قونىشتى ساپتاما كيگەن كەرىمسال قارا ساقالدى ديرەكتور ارەنانىڭ ورتاسىندا تۇرىپ الىپ ۇزىن بيشىكپەن شىقپىرتقاندا ات بايعۇستار موينىن ءيىپ شەڭبەر بويىمەن شىر اينالا شاپقىلايدى دەيسىڭ، ساۋىرىندا جۇرەلەپ وتىرعان بيكەش ات ەكپىنىمەن قوپاقتاپ، قارسى الدىندا شتالمەيستەرلەر كورگەن قاعاز شىمىلدىقتى قىشقىرىپ بارىپ قاق ايىرادى. سودان سوڭ قاۋىرسىنداي قالقىپ ارەنا ورتاسىنداعى ۇيىلگەن قۇمعا سەكىرىپ تۇسەدى دە، كوپكە قىرىق بۇرالا تاعزىم ەتىپ، بۋىنسىز قولدارىن مايىستىرا سەرمەپ، دۋ قول شاپالاقتاعان جۇرتتىڭ قوشەمەتىمەن بالاشا جۇگىرىپ ارەنادان جوق بولادى. مۋزىكا كىلت توقتايدى (كلوۋندار الدەبىر قاڭعىباس جارىمەستەردەي سەندەلىپ، ءتىلىن شايناپ: "تاعى دا جارىم-جارتى كامارينسكييدى!" دەپ ايقايلاسىپ جاتادى)، سيرك تىم-تىرىس بولعاندا شتالمەيستەرلەر جايتالاسىپ اباجاداي تەمىر توردى ارەنادان سۇيرەي جونەلەدى دە، كۋليستىڭ ارعى جاعىنان الدە نە جۇرتتىڭ ۇرەيىن ۇشىرا كۇركىرەپ، الدەكىم قۇسا الماي تۇنشىعىپ لوقسىپ جاتقانداي، اقىرى ۋھ دەگەن كۇڭىرەنىس اعايىندى ءترۋسسيدىڭ شاتىرىن قاقىراتىپ جىبەرە جازدايدى...
IX
اكە-شەشەم كەتكەن سوڭ قالادا ۇلى ورازانىڭ كۇندەرى باستالادى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ولار ىلعي دا سەنبى كۇنى قايتۋشى ەدى، ءدال سول كۇنى كەشقۇرىم مەن ۆوزدۆيجەنە شىركەۋىنە قۇلشىلىق ەتۋگە بارۋىم كەرەك-تى. شىركەۋ گيمنازياعا ىرگەلەس تۇيىق كوشەنىڭ تۇكپىرىندە تۇراتىن.
اسپانى الاسا قارا كۇزدىڭ مۇڭعا تولى بۇلىڭعىر تىم-تىرىس كەشى مەنىڭ ەسىمنەن كەتەر ەمەس. ءداستۇر بويىنشا ءبىزدى سالتانات باستالاردان بۇرىنىراق الىپ كەلدى دە، قارا كولەڭكەدە تىرس ەتپەي ۇزاق كۇتىپ تۇرامىز. بىزدەن باسقا ءتىرى جان جوق، تەك بۇرىشتا ەكى-ۇش كەمپىردىڭ نوبايى قاراۋىتادى، سولاردىڭ جاراتقانعا جالبارىنعان كۇبىرى مەن التارداعى ازعانتاي شىراقتاردىڭ باياۋ تىرسىلىنان باسقا دىبىس تا جوق. ىمىرت بىرتە-بىرتە قويۋلانىپ، كوگىلدىر تەرەزەلەر كوڭىلگە مۇڭ شاقىرىپ، كەتەر كۇننىڭ سوڭعى ساعىمى ءوشىپ بارادى... مىنەكي، جىلى شەكپەن، قونىشتى كەبىس كيىپ التارعا بەت العان شىركەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ مايدا تىقىرى ەستىلەدى. بۇدان سوڭ دا مىلقاۋ تىنىشتىق ءبىرازعا دەيىن سوزىلادى، تاعاتسىز كۇتەمىز، قىزىل شىمىلدىقپەن بۇركەگەن ءالتاردىڭ ار جاعىندا الدەبىر قۇپيا دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر، شىمىلدىق اشىلعان سوڭ دا شوقىنار تاقتى قويعانشا تاعى كۇتەمىز، الدەن ۋاقىتتا امۆونعا دياكون شىعادى دا، اسىقپاي سالتاناتتى داۋىسپەن: "ۆوستانيتە!" دەپ سوزعاندا ءالتاردىڭ ارعى تۇكپىرىنەن: "سلاۆا سۆياتەي ي ەدينوسۋششنوسنەي ي جيۆوتۆورياششەي ي نەرازدەلنەي ترويسە" دەگەن مۇڭدى دا شاراسىز، قامىقتى ءۇن جاۋاپ قاتادى، بۇعان "امين" دەپ سوزىلتا سالعان حور مۋزىكاسى قوسىلادى...
مەن بۇعان دا ەرەكشە تولقيمىن. مەن ءالى تۇبىتيەك بالا بولسام دا ءاۋ باستا-اق وسى ءبىر سەزىممەن دۇنيەگە كەلگەنمىن، ودان بەرى دە قانشاما جىلدى باستان كەشتىم: كەلەر ءساتتى كۇنى بۇرىن ەسكە سالاتىن تىلسىم تىنىشتىقتى، كۇڭىرەنگەن ءۇن مەن ونىڭ ارتىن ىلە-شالا سول ءۇندى كومىپ تاستايتىن "امين" دەپ اياقتالاتىن حوردى — وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ جان دۇنيەمنىڭ سارقىلماس سازىنداي، شىركەۋ قىزمەتشىلەرىنىڭ ءار ءسوزى كۇنى بۇرىن كوكەيىمە ورالىپ، سوعان جان-تانىممەن، بار تابيعاتىممەن باس ۇرامىن. ءالتاردىڭ ار جاعىنان "سلاۆا سۆياتەي، ەدينوسۋششنەي" دەگەن تانىس تا سۇيكىمدى داۋىستى ەستيمىن دە، كەش بىتكەنشە ەسىمنەن ايرىلعانداي تاپجىلماي تۇرامىن دا قويامىن.
— كەلىڭىزدەر، قۇلشىلىق ەتەلىك، كەلىڭىزدەر، قۇلشىلىق ەتەلىك... جاراتقان يەم، مەنىڭ جانىمدى جارىلقاي كور" — دەگەن داۋىس قۇلاعىمدا، سول ەكى ارادا دياكوننىڭ سوڭىنا ەرگەن سۆياششەننيك جول-جونەكەي يكوندارعا تابىنىپ، قولىنداعى شىراقتىڭ حوش يىسىمەن اۋانى تولتىرا بۇكىل شىركەۋدىڭ ءىشىن ارالاپ شىعادى، ال مەنىڭ كوزىمە جاس تولىپ، ءبۇل دۇنيەدە مۇنان عاجاپ، مۇنان ارتىق ەش نارسەنىڭ جوقتىعىنا كامىل سەنىپ تۇرامىن. مەيلى، گلەبوچكانىڭ ايتۋىنشا، شاشىن شالا كۇزەگەن كەيبىر جوعارعى كلاستىڭ وقۋشىلارىنىڭ قۇداي جوق دەگەنى راس بولعان كۇندە دە، مەنىڭ سانا-سەزىمىمدى تەربەتكەن ءدال وسى ساتكە ەش نارسە جەتپەيدى: كۇمبىرلەگەن قوڭىر ءۇن، كۇڭىرەنگەن ءان، كونە يكونوستاستىڭ ۇستىندەگى شىراقتىڭ قىزىل-جالقىن جالىنى، مەنىڭ تۇسىمداعى التىن باعانعا سالىنعان جاراتىلىسىندا اۋليە اتانعان ارۋاقتى باتىر الەكساندر نيەۆسكييدىڭ قولىن كوكىرەگىنە باسىپ جاراتقانعا تاۋپىق ەتىپ تۇرعان قاھارلى ءجۇزى... وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ كوز الدىمدا...
دۋالى سيقىردىڭ اعىسىندا شەك جوق. پەندە شىركىننىڭ جوعالتىپ العان جۇماعىنىڭ نالاسىنداي، الدە سونىڭ ەلەسىندەي سالتانات شىمىلدىعى سان رەت اشىلىپ، سان رەت جابىلادى، تىرشىلىكتەگى دارمەنسىزدىگىمىز بەن وسالدىعىمىزدىڭ قاسىرەتىن، قۇداي جولىنان دامەلى كوڭىلىمىزدىڭ ءناشىن ايعاقتاعانداي تولاسسىز وقىلعان قاسيەتتى دۇعا، ادام جۇرەگىن ءۇمىت ساۋلەسىنە بولەپ، الداعى ازاپ كۇنىنەن ارىلۋدىڭ نىشانىنداي شىركەۋ كۇمبەزى سانسىز شىراقتىڭ ساۋلەسىمەن جارقىراي تۇسەدى، جاراتقاننىڭ جومارتتىعىنا حاق سەنىم بىلدىرگەن دياكوننىڭ دۇعاسى: "و دۇنيەدەگى شىبىن جانىمىزدىڭ پاكتىگىن تىلەگەن... بۇكىل دۇنيەنىڭ تىنىشتىعى مەن قۇداي جولىنداعى قاسيەتتى شىركەۋدىڭ اماندىعىن سۇراپ..." بۇدان سوڭ تاعى دا باياۋ قالىقتاپ، ءبارىن تۇيىقتاعان قوڭىر داۋىس: "قاشان دا سەنىڭ داڭقىڭ شەكسىز شارىقتاسىن، قاشان دا جاراتۋشى قۇدايدىڭ قاسيەتىنە، اۋليەنىڭ رۋحىنا اق نيەتپەن كۇن سايىن جانە ماڭگىلىك تاۋپىق ەتىپ وتەلىك..."
جوق، گوتيكالىق سوبورلار مەن ورگان تۋرالى ايتقاندارىمنىڭ ءبارى دە بەكەر: سول سوبورلاردىڭ بىرىندە دە ءداپ ۆوزدۆيجەنە شىركەۋىندەگىدەي جىلاعان ەمەسپىن؛ تىپ-تىنىش قاراكولەڭكە كەشتە اكە-شەشەمدى شىعارىپ سالىپ، ءوزىمنىڭ تىپ-تىنىش الا كولەڭكە قارا شاڭىراعىمنىڭ جىپ-جىلى الاسا بولمەسىنە كىرگەندەي سەزىنىپ، سوبالاڭداعان ۇزىن شينەلدىڭ ىشىندە شۇلعىپ تۇرىپ: "وسى دۇعام جاراتقاننىڭ قۇلاعىنا جەتسە ەكەن" دەيتىن شەرلى داۋىستى، بولماسا "يگى دە اۋليە، كوك ءتاڭىرى، ماڭگى ولمەيتىن يسۋس حريستوستىڭ جارىق دۇنيەدەگى اتاعى داۋىرلەي بەرسىن" دەيتىن جان تەبىرەنتەر اۋەندى ەستىگەنىم جانە بار، وسى ۇنگە بالقىپ تۇرىپ الدەبىر سيقىرلى ىمىرتتى ويشا كورەتىن ەدىم: "كوكجيەككە جەتكەن كۇن كەشكى ىمىرتتى جىرتقان-دى"... جۇمباققا تولى شەرلى ساتتە تىزەرلەپ قۇلشىلىق ەتكەن كەزدە بۇكىل شىركەۋدە تاعى دا تىنىشتىق ورنايدى دا شىراقتىڭ ءبارى ءوشىپ، عيماراتتى كونە عۇمىردىڭ تاس قاراڭعى ءتۇنى باسادى، ودان سوڭ بىرتە-بىرتە سىزدىقتاپ اتقان تاڭنىڭ الىستان باياۋ جەتكەن شاپاعىنداي: "كوك تاڭىرىنە قۇرمەت، تىرشىلىككە تىنىشتىق، ادامزاتقا راقىم" دەيتۇعىن ءۇش دۇركىن قايتالاناتىن ءارى قۋانىشقا، ءارى قايعىلى وكسىككە پارا-پار قالىڭ شەردىڭ اراسىندا: "جاراتقان يەم، ماعان اراشا بوپ قايىرىمدى باتاڭدى بەر!" — دەپ تاعى دا جالبارىنامىز...
X
بۇدان سوڭ دا ورىس تۇكپىرىنىڭ تالاي-تالاي سۇرقاي دا ىزعارلى قىستارىن، بالشىققا مەلدەكتەگەن جازعاسالىمعى بۇلىڭعىر كۇندەرىن وتكەردىم، ەجەلدەن تابيعاتقا تابىنىشتى ورىس جۇرتىنىڭ مىنەزى عوي، ادامداردىڭ اجارى قاشىپ، ابدەن زەرىككەندىكتەن بە، يەندە بىتكەندى جەك كورىپ، تەك ءوز تىرشىلىگىن عانا ەمەس، جالعان دۇنيەنى تالاق قىلاتىن ادەتى...
كەيدە اپتا بويى تولاسسىز ۇرىپ كەپ تۇراتىن ازيانىڭ بۇرقسانىندا قالانىڭ قاپتاعان مۇنارالارى دا كورىنبەي قالادى. قارا جەردى قاق ايىرىپ، كونە ءرۋستىڭ ءوشىپ قالعان وتكەنىن ەسكە سالاتىن قاڭتاردىڭ قاقاعان ايازىن دا كوردىم: قاسات قاردىڭ تاۋ-تاۋ ۇيىندىسىنە شوككەن قالانىڭ توبەسىنەن ءتۇن بالاسىندا القارا كوك اسپاننان جارقىراپ تەمىرقازىق ءتونىپ كەپ تۇراتىن ەدى، ال ەرتەڭگىسىن كوكجيەكتە قۇلاقتانىپ ەكى كۇن تۇرادى، سىڭعىرلاعان تاستاي سۋىق اۋانى جىلىتا الماي بۇكىل قالانىڭ بۇكىل مۇرجالارى اق ءتۇتىندى قۇسىپ جاتقانى، جاياۋدىڭ ۇلتانى، شانانىڭ تابانىنان دۇنيە ىسقىرىپ، شيقىلداپ جونەلەدى. وسىنداي ءبىر ايازدا سوبوردىڭ باسپالداعىندا جارىمەس دۋنيا قاتىپ ءولدى، بايعۇس جارىماعان قالادا جارتى عاسىر قاڭعىرىپ ەدى، تىرىسىندە قايىرىم جاساماعان سول قالا ولگەندە پاتشاداي ارداقتاپ جەرلەدى-اۋ...
ءبىر قىزىعى، بۇدان كەيىنگى بىردەن مەنىڭ ەسىمە ورالاتىنى — ايەلدەر گيمنازياسىندا وتكەن ءبىرىنشى بال، مەن قاتىسقان العاشقى بال. سول كۇنى دە اياز تىم قاتتى ەدى. ساباقتان سوڭ ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ گلەبوچكا ەكەۋمىز ادەيى بۇرىلىپ ايەلدەر گيمنازياسى تۇرعان كوشەنى جاناپ وتتىك، اۋلاسىن قاردان تازارتىپ، باس قاقپاعا اپاراتىن سۇرلەۋدىڭ جيەگىنە جاڭادان اسەم شىرشالار قاداپ قويعان ەكەن. كۇن كوكجيەككە قۇلاپ بارا جاتقان، اۋا شىتقىل، شىنىداي تاپ-تازا، قار باسقان كوشە، قار جامىلعان شاتىرلار، اقشاڭقان ۇيلەردىڭ قابىرعاسى، ايناداي جارقىراعان تەرەزەلەر — ءبارى دە باتار كۇننىڭ قىزىل شاپاعىنا مالىنىپ تۇرعان، كاۋسارداي شىمىر اۋانىڭ لەبى كوكىرەگىڭدى كەرىپ، سارايىڭدى اشادى. قارسى جولىققان گيمنازيانىڭ قىزدارى تون كيىپ، مويىندارىنا ءشالى وراعان، باستارىندا ادەمى بورىك، اياقتارىندا قىسقا قونىشتى ەتىك، قىراۋ قونعان كىرپىكتەرىنىڭ استىنان ويناقى كوزدەرى جالت-جۇلت ەتەدى، كەيبىرەۋلەرى جۇرە سويلەپ: "ساۋىق كەشىمىزدىڭ قوناعى بولىڭىزدار" — دەپ جىلى دا نازىك ۇنمەن ءتىل قاتادى، وسى ءبىر جىلى ءسوز، قىراۋ شالعان ۇزىن كىرپىك، جىلتىلداعان ىستىق جانار، ايازدان الابۇرتقان سۇيكىمدى جۇزدەر كوكەيىمنىڭ تۇكپىرىندە تىنىش جاتقان ءتاتتى ءبىر سەزىمدى ۇركىتىپ وياتقان ەدى، سول سەزىم كەيىن دە مەنىڭ بۇكىل ەركىمدى جاۋلاپ الدى...
بالدان سوڭ ءوزىمدى دە، وزگەنى دە كوز الدىمنان قايتا وتكىزەمىن دەپ ابدەن ماس بولدىم: اۋەلى ەسىمدە قالعانى — سۋ جاڭا ءمۋنديرلى، اق قولعاپ كيگەن ءسانقوي دا اسەمپاز قۋاقى گيمنازيست قولدى-اياققا تۇرماي جورتاقتاپ، سىلانعان سۇلۋ قىزداردىڭ ورتاسىنا قويىپ كەتىپ، بىردە دالىزدە، بىردە باسپالداقتا قۇيعىتىپ ءجۇردى، بىرەسە بۋفەتتەن سۋسىن ءىشىپ، ەندى بىردە اتلاس پاراشوك سەپكەن پاركەت ۇستىندە تايپالا بيلەگەن بۇراڭ بەلدەردىڭ اراسىندا بالىقشا ءجۇزىپ، اپپاق زالداعى اپپاق ليۋسترانىڭ استىندا كۇمپىلدەگەن اسكەري وركەستردىڭ مۋزىكاسىن قىزىقتادى، بۇرىن مۇنداي بالعا قاتىسىپ كورمەگەن ساراۋىز بالاپانعا سالتاناتتىڭ تىمىرسىق اۋاسى دا كاۋسارداي بوپ باسىن اينالدىرسا كەرەك، كوزىنە تۇسكەن ءار تۋفلي، ءار كەۋدەشە، قىز موينىنداعى قارا بارقىت ورامالدارعا سۇقتانىپ كەپ قادالسىن، باستاعى جىبەك شاشپاۋ، ۆالستەن سوڭعى كوكىرەك تەپكەن قوس اناردى دا كوزدەن تىس قالدىرعان جوق...
XI
ءۇشىنشى كلاستا ديرەكتورعا قاتتى ءسوز ايتامىن دەپ گيمنازيادان شىعىپ قالا جازدادىم. گرەك ءتىلىنىڭ ساباعىندا ۇستازىمىز بىزگە الدەنەنى ءتۇسىندىرىپ، وزىنشە وسىدان ءبىر ءلاززات العانداي بورمەن تاقتانى قايتا-قايتا تارسىلداتىپ بىردەمەنى جازىپ جاتقان، مەن ەڭ جاقسى كورەتىن كىتابىم وديسسەيانىڭ بەتىن اشىپ قويىپ، پاۆزيكايانىڭ قىزمەتشى قىزدى ەرتىپ تەڭىز جاعالاۋىنا كىر جۋۋعا بارا جاتقان تۇسىن ءجۇزىنشى رەت وقىپ وتىرعان ەدىم. جوق جەردەن ديرەكتوردىڭ كلاسقا كىرىپ كەلگەنى. ءدالىزدى شارلاپ ءجۇرىپ، ءار ەسىكتەن سىعالاي بەرەتىن ادەتى بولاتىن، كىرە سالىپ ماعان جەتىپ كەلدى دە، قولىمنان كىتاپتى جۇلىپ الىپ:
— ساباق بىتكەنشە بۇرىشقا بارىپ تۇراسىڭ! — دەپ ايقاي سالعانى.
مەن ورنىمنان تۇردىم دا:
— ماعان ايقايلاماڭىز، سوسىن "سەن" دەپ سويلەمەڭىز. مەن سىزگە بالا ەمەسپىن! — دەپ جاۋاپ بەردىم.
راسىندا مەن بالالىقتان كەتكەن ەدىم. بويىم دا، اقىل-ويىم دا تەز ەسەيدى. ءبىر عانا سەزىممەن ەمەس، سوعان بارىنشا تەجەۋ سالىپ، كورگەندەرىم مەن بىلگەندەرىمە ەستيارلىقپەن قاراپ، باستان كەشكەندەرىمە، ماڭايىما بيىكتەن باعا بەرەتىن دارەجەگە جەتتىم. بالالىقتان بوزبالالىقتىڭ باسپالداعىن باسىپ تۇرىپ مەن وسىنى سەزىندىم. بۇل سەزىم ەسەيگەن سايىن ۇدەي تۇسكەن سەكىلدى. مەرەكە كۇندەرىندە گلەبوچكا ەكەۋمىز قالادا قىدىرىپ ءجۇرىپ بايقاعانىم، مەن ورتا بويلى جۇرتپەن تەڭەسىپ قالىپپىن، تەك بوزبالانىڭ سىپتىقتاي قىزىلاش دەنەسى، ءالى دە ءتۇبىت شالا قويماعان جىپ-جىلماعاي بەت-جۇزىم بولماسا ايىرمام شامالى ەكەن.
سول جىلدىڭ قىركۇيەگىندە، ءتورتىنشى كلاسقا كوشكەن كەزىمدە ويلاماعان جەردەن لوپۋحين دەگەن ءبىر جولداسىم دوس بولالىق دەپ جابىسا كەتتى. ۇلكەن ءۇزىلىستىڭ كەزىندە قاسىما كەلەدى دە بىلەگىمنەن ۇستاپ موليگەن وتسىز جانارىن ماعان قاداپ تۇرىپ:
— ءبىزدىڭ توپقا كىرگىڭ كەلە مە؟ — دەدى. — قايداعى ءبىر ارحيپوۆتار، زاۋسايلوۆتارمەن ارالاسپاس ءۇشىن ءبىز دۆوريان-گيمنازيستەردىڭ توبىن قۇرعانبىز.
ول قاي جاعىنان بولسا دا مەنەن ەرەسەك ەدى، ويتكەنى ءار كلاستا ەكى جىلدان وتىرعان، بويى ۇزىن، كەۋدەسى يىقتى، كوك كوز، اقسارى شاشتى، يەگىندەگى جيرەن قىلشىق تا ەداۋىر تەبىندەپ قالعان. ءومىردىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن بىلەتىن تۇكپىش، باسىنان ءبارىن دە كەشكەن الاياق ەكەنى كورىنىپ تۇر، بۇعان ءوزى ابدەن رازى، جاسىنىڭ ۇلكەندىگىن دە تەكتىلىككە ساياتىن بولسا كەرەك: ءۇزىلىس كەزىندە ەتىگىن ەدەندى شارقىلداتا سۇيرەتىپ، ەكى قولىن كەڭ پانتالوننىڭ قالتاسىنان شىعارماستان ءوزىنىڭ بايباتشالىعىن تانىتقىسى كەلگەندەي جۇرتتى مەنسىنبەيتىنى بار، اياقتى سەرپىپ باسىپ، ماڭايىن كەكەسىن كوزبەن تىمىسكىپ ىسقىرىپ جۇرەتىن ادەتى، ەگەر سويلەسە قالسا تەك "ءوز تانىستارىنا" عانا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، نادزيراتەلدى كورە قالسا قىرىق جىلعى قۇداسىنداي يەك قاعا سالاتىن... ول كەزدە مەن ادامداردى تاني باستاعانمىن، جۇرتتى سىرتتاي باقىلاپ، ولاردى سورت-سورتقا ءبولىپ، بىرەۋدى جەك كورىپ، ەندى بىرەۋدى جانتارتىپ، جەك كورگەندەرمەن ءبىرجولا اجىراسىپ تىناتىن ەدىم. لوپۋحين دە سول مەن جەك كورەتىندەردىڭ توبىنا جاتاتىن. دەگەنمەن ۇسىنعان قولدى ءارى يتەرگەن جوقپىن، دۆوريان توبىن دا ماقۇلداعان بولدىم، ول بىردەن بۇگىن كەشكە كەل دەپ قالالىق باققا شاقىردى.
— سەن الدىمەن ءبىزدىڭ توپتىڭ كەيبىر جىگىتتەرىنە ۇناۋىڭ كەرەك، — دەدى ول — ەكىنشىدەن، مەن سەنى ناليا ر-مەن تانىستىرامىن. ول ازىرگە گيمنازيستكا، اكە-شەشەسى وتە كىرپياز ادامدار، ءبىراق وت پەن سۋدان، قيامەتتىڭ قىلكوپىرىنەن وتكەن قىز، الباستىدان دا اقىلدى، فرانسۋجەنكادان دا جەڭىلتەك، ءبىر بوتەلكە شامپاندى ەشكىممەن بولىسپەي- اق ءسىمىرىپ سالا بەرەدى. بويى سىرىقتاي، اياعى سۋ پەرىشتەسىنەن دە سۇمبىدەي... ءتۇسىندىڭ بە؟ — دەدى ول ادەتىنشە مەنىڭ كوزىمە قادالىپ، سونىڭ وزىندە دە الدەنەنى ويلاپ تۇرعانداي سىڭاي تانىتتى.
مىنەكي، وسى اڭگىمەدەن سوڭ ويلاماعان جاعدايعا تاپ بولدىم: ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت لوپۋحين سۋرەتتەگەن نالياعا كەرەمەت ىنتىق بولدىم، بۇل باياعىدا ساشكانى كورگەندەگى ءبىر ساتتىك جەڭىل-جەلپى، جاسىرىن دا عاجايىپ ىنتىزارلىق تا ەمەس، مەرەكە كۇنگى بوزبالا روستوۆسيەۆ پەن بويجەتكەندى كورگەن كەزدەگى لاپ ەتكەن سەزىمگە دە مۇلدەم ۇقسامايتىن، كادىمگى ەر ادامنىڭ توسەكقۇمارلىعى بويىمدى كەرنەگەندەي بولدى. الداعى كەشتى اسىعا كۇتتىم. ورەكپىگەن كوڭىل اقىرى جەتتىم بە دەپ تۇر! سوندا نەگە جەتىپتى؟ ماڭدايعا باياعىدا جازىلىپ قويعان، ەرىكسىز مەن اتتاپ باساتىن بىلعانىش دۇنيەسىنىڭ راقاتى... مەنىڭ ويىمشا، نە بولسا دا بۇگىن بولادى، ايتپەسە بۇگىننەن باستالماق. شاشتارازعا باردىم، ول نەمە "بوبريك" جاسايمىن دەپ شاشىمدى ەدىرەيتىپ قويدى دا، ءيىسماي ساسىعان تاراقپەن ءورلى-قىرلى قاسىسىن كەلىپ، ۇيگە جەتىسىمەن تۋرا ءبىر ساعات بويى جۋىنىپ، تارانىپ، باققا تايانعاندا قولىمنىڭ ۇيىپ، قۇلاعىمنىڭ ورتەنىپ بارا جاتقانىن سەزدىم. تاعى دا كۇمپىلدەگەن مۋزىكا، شاپتىرعان فونتان، سودان بۇرىككەن سىركە جاڭبىردىڭ لەبىنەن سالقىن اۋا شالقيدى، باتار كۇننىڭ قىزعىلت ساعىمىنان قۇلپىرعان گۇلدەن ايەلدەردىڭ القىمىنان اڭقيتىن حوش ءيىس مۇڭكيدى. حالىق تىم از ەكەن، سولاردىڭ ىشىندە قوقيىپ وڭاشا ءجۇرۋ، قايداعى ءبىر "دۆوريان-گيمنازيستەرىمەن" يگى-جاقسىلاردىڭ تاتىمايتىن اقسۇيەك اڭگىمەسىنە ارالاسۋ مەن ءۇشىن ۇيات سەكىلدى. كەنەت الدەنەمەن توبەمنەن قويىپ كەپ جىبەرگەندەي ءدىر ەتە قالدىم: بىزگە قارسى اللەيامەن اياعىن تىق-تىق باسىپ، ءساندى دە قاراپايىم كيىنگەن ءبىتىمى قۋىرشاقتاي كىشكەنە عانا ايەل زاتى كەلە جاتىر ەكەن. كەلە سالىپ، جانارى جارقىلداپ، قارا قولعاپ كيگەن كىشكەنە ساۋساقتارىمەن قولىمىزدى قاتتى قىسىپ، جايراڭداپ امانداستى دا سوزگە ارالاسىپ، ناز كۇلكىسىمەن ماعان بىر-ەكى دۇركىن كوز تاستاپ قويدى. مەن تۇڭعىش رەت ايەل تابيعاتىنداعى ەرەكشە ءبىر قۇبىلىستى اڭعارىپ، تامسانعانداي بولدىم — ەزۋ تارتقان ايەلدىڭ كۇلكىسىندە نە سيقىر بار، ءسابي داۋىسىنداي ايەل ءۇنى نەگە دۋالى، ايەلدىڭ قۇلىن ءمۇسىندى قوس يىعىندا، قىلدىرىقتاي بەلىندە نە جۇمباق تۇر، ءتىپتى ايەل قىلتاسىندا جانارىڭدى جاۋلايتىنداي نە قاسيەت بار ەكەن — وسىنىڭ بارىنە دە مەن پاقىر جاۋاپ تابا العانىم جوق.
— ناليا، مىنانى ەپتەپ بىزگە قاراي يكەمدەرسىڭ، — دەدى لوپۋحين، سەلت ەتپەستەن كەكەسىندى تۇردە يەگىمەن مەنى نۇسقاپ، بەتباقتىقپەن الدەبىر نارسەنى مەڭزەگەندەي بولدى دا نامىستان مەنىڭ ءىشىم قازانداي قايناپ، ءتىسىم سىقىرلاپ كەتتى بىلەم.
باقىتىما وراي ناليا كەشىكپەي گۋبەرنيالىق قالاعا كەتىپ قالدى، ناعاشى اعاسى، ءبىزدىڭ ۆيسە-گۋبەرناتور قايتىس بولعان ەكەن. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا ۇلكەن ءبىر وقيعا بولدى: اعام گەورگيي تۇرمەگە قامالدى.
XII
بۇل وقيعا ءتىپتى اكەمنىڭ دە دەگبىرىن تاۋىستى. "جەردەگى قۇداي" دەپ ارۋاعىن اسپانداتىپ، اياعىن جەرگە تيگىزبەيتىن "پاتشاعا قارسى تۇرۋ" ءبىر كەزدەگى قاتارداعى ورىس ادامىنا قانشالىق اسەر ەتكەنىن بۇگىندە ويعا الۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس، الەكساندر ەكىنشىنىڭ ءىزىن باعىپ، ءتىپتى ونى ولتىرگەن كۇننىڭ وزىندە دە ول اركىمنىڭ جۇرەگى مەن ساناسىندا اسا ءقادىرلى بەينە بولىپ قالىپتاسىپ قالعان-دى. سونداي-اق "سوسياليست" دەگەن ءسوز دە ميستيكالىق ۇعىمعا اينالدى، سەبەبى، بۇل نەشە ءتۇرلى زۇلىمدىقتى بويىنا جيعان ماسقارا سۇمدىق بولىپ كورىنگەن. اعايىندى روگاچيەۆتەر مەن ءاپالى-سىڭلىلى سۋببوتينالار سەكىلدى "سوسياليستەر" وسى وڭىردە دە پايدا بولىپتى دەگەن لاقاپتى ەستىگەندە ۋەزگە تىرىسقاق پەن بيبليالىق الاپەس كەلىپ قالعانداي ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ زارەسى كەتتى. بۇدان سوڭ تاعى دا ءبىر سۇمدىققا تاپ بولدىق: اياق استىنان ەڭ جاقىن كورشىمىز، پەتەربۋرگتە اسكەري-دارىگەرلىك اكادەميادا وقىپ جاتقان الفەروۆتىڭ ۇلى جوعالىپ كەتتى دە ارتىنان ەلەڭ تۇبىندەگى سۋ ديىرمەنىندە قاراپايىم جۇكشى بولىپ ىستەپ ءجۇر ەكەن دەگەندى ەستىدىك — اياعىندا شارقاي، ۇستىندە ەسكى-قۇسكى، ساقالىن قاۋعاداي قىلىپ قويا بەرسە دە تانىپ قويىپتى، "ناسيحاتشى" دەگەن ايىپپەن ۇستالىپ، پەتروپاۆل بەكىنىسىنە قامالسا كەرەك، بۇل دا بىزگە كەرەمەت ۇرەي بوپ جەتتى. اكەمىز ساۋاتسىز ادام ەمەس-تى، كەرتارتپالىعى دا جوق، ەشنارسەدەن قورقىپ جاتپايتىن، بالا كەزىمدە نيكولاي ءبىرىنشىنى نيكولاي پالكين، بۋربون دەپ قىجىرتىپ وتىرعانىن دا تالاي ەستىگەنمىن؛ ءبىراق ەرتەڭگىسىن ءسوزى مۇلدەم باسقا، "مارحاباتتى يمپەراتور نيكولاي پاۆلوۆيچ" دەپ اۋىز تولتىرا ماداقتايدى كەلىپ... ءبارى دە اكەمنىڭ بايباتشالىق مىنەزىنەن تۋعان كوڭىل كۇيىنە بايلانىستى، ءبىراق سونىڭ ەستە قالارلىعى قايسى؟ الگى ساقالدى جاس جىگىتتى، جۇكشىنى ۇستاپ اكەتتى دەگەندە دە تاڭعالىپ جاتپاي قۇر انشەيىن قولىن سەرمەي سالعان:
— باقىتسىز فەدور ميحايلوۆيچ! — دەپ كارى اكەسىنە اياۋشىلىق بىلدىرگەن. — بالكىم ول نەمەنى دارعا اساتىن شىعار. ءيا، مىندەتتى تۇردە اسادى، — دەدى قاشاندا وسىنداي قيىن جاعدايعا ەلەگزىپ وتىراتىن ادەتىمەن. — وزىنە دە وبال جوق، سول كەرەك! ارينە، شالعا قيىن، ءبىراق قيىن دەپ ەسىركەۋگە بولمايدى. بۇيتە بەرسەك فرانسۋز ريەۆوليۋسياسىنىڭ كەبىن كيىپ جۇرەرمىز. ەستەرىڭدە مە، ايتىپ ەدىم عوي، وسى ءبىر ۇڭىرەيگەن تاسماڭداي ءتۇبى تۇرمەگە كەتىپ، بۇكىل وتباسىن ماسقارا قىلادى دەپ.
مىنەكي، سول ماسقارا سۇمدىق ءبىزدىڭ باسىمىزعا دا كەلدى. قالايشا، نەلىكتەن؟ گەورگيي دىم سىزبايتىن تاسماڭداي ەمەس-تى. ونىڭ "قىلمىستى ىستەرىنىڭ" سيقى سۋببوتين بويجەتكەندەرىنىڭ قىلىعىنان دا سوراقى جالعان بوپسا سەكىلدى، ول بايعۇستار دا داۋلەتتى، تەكتى دۆورياننىڭ تۇقىمى بولا تۇرىپ ايەلگە ءتان اڭعالدىقپەن، الدە قايداعى روگاچيەۆتەردىڭ ازعىرۋىنا ءتۇسىپ قالۋى دا مۇمكىن.
سونداعى اعامنىڭ "قىلمىسى" نە، ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن جىلدارىن قالاي وتكىزدى، ودان مەن بەيحابارمىن. بار بىلەتىنىم، ونىڭ بۇل ارەكەتى سوناۋ گيمنازيادا، الدەبىر دوبروحودوۆ دەيتۇعىن "ءقادىرلى تۇلعانىڭ" ايتاعىمەن باستالعان. ءبىراق اعامنىڭ ونىمەن ءبولىپ-جاراتىنداي ورتاق نەسى بار ەدى؟ اعام كەيىننەن ونى داسەردەي قىلىپ ماقتاپ، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسارلىعىن، قايىسپايتىن بەرىكتىگىن، "سامودەرجاۆياعا دەگەن بىتىسپەيتىن وشپەندىگىن، حالىققا دەگەن وشپەيتىن سۋيىسپەنشىلىگىن" جىر قىلىپ ايتىپ وتىراتىن؛ سول قاسيەتتىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋى اعا بويىنان تابىلا ما، ايتپەسە وعان سونشالىقتى نەگە ءتانتى بولدى؟ ءسوز جوق، راديششيەۆتەر، چاسكيلەر، وگاريەۆ، گەرسەندەر شاشى اعارعانشا ارىلا الماعان دۆوريان تۇقىمىنا ءتان سۇيەككە بىتكەن جەلوكپەلىك پەن داڭعويلىقتىڭ اسەرى بولسا كەرەك؛ سونسوڭ دا دوبروحودوۆ بەينەسى ورلىك پەن ەرلىكتىڭ ۇلگىسى بولدى؛ بۇدان سوڭعى قاراپايىم سەبەپ — دوبروحودوۆ دەسە، ءوزىنىڭ قىزىققا تولى بوزبالالىق داۋرەنى ەلەستەگەن بولار: بوزبالالىق داۋرەننىڭ ەسەر شاعى، سول شاقتىڭ "كۇناھارلىق" ۇمىتىلماس تاتتىلىگى، قۇپيا ۇيىرمەگە قاتىسۋ، مەرەكەلى جيىن، ويىن-ساۋىق، قىزىل ءسوز، ءقاۋىپتى جوسپار، كۇدىكتى ارەكەت...
ياپىراي، ورىستىڭ مەرەكەگە دەگەن تاۋسىلمايتىن قۇمارلىعى- اي! ومىرگە دەگەن قۇشتارلىق تا ەمەس، قۇمارلىق — راحات ءۇشىن ەمەس، كادىمگى قوماعايلىق — ايىقپاس كايفكە، اۋىز قۇرعاتپاي ىشۋگە جانتالاسامىز دا، كانىگى تىرلىكتەن زەرىگىپ، كۇندەلىكتى ەڭبەكتەن بەزەمىز! رەسەي مەنىڭ ۋاقىتىمدا ەرەكشە كەڭ تىنىستى، قارەكەتى مول ەدى، جىل سايىن جۇمىسشى سانى، دەنى دۇرىس، قايراتتى ادامداردىڭ قاراسى كوبەيىپ كەلە جاتقان. ورىستىڭ ريەۆوليۋسياشىلدىعىنىڭ باستى سەبەبى شەكسىز بوستاندىقتى، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندى اڭساۋ مەن قاشاندا ىردۋ-دىردۋعا دايار تۇراتىندىعىن دا جاسىرا المايمىز. جالپى ورىس پروتەستانتى، بۇلىكشىل، ريەۆوليۋسيونەر دەگەنىمىز كىم، بولمىسقا مىسقالداي قاتىسى جوق، شىندىقتى جەك كورەتىن، اقىلعا ەشبىر كونبەيتىن، ەسەپ دەگەندى بىلمەيتىن، قىزمەتكە جوق، كۇيكى تىرلىكتى كۇندەيتىن جاندار ەمەس پە؟ پا شىركىن! قوعام تىرلىگىنە ساباقتى جىپتەي عانا سىلەكەي قوسىپ، گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىندە شىكىرەيىپ وتىرسا! قوي، ايتا كورمە — " كۇيمە اكەلىڭدەر، كۇيمە!"
گيمنازيادا دا، ۋنيۆەرسيتەتتە دە اعامىزدىڭ ۇلكەن عىلىمي بولاشاعى بار دەپ ساۋەگەيلىك ايتىپ ەدى. ءبىراق ول كەزدە ونىڭ عىلىمعا دەگەن قۇلقى بولدى ما! قالايدا ول "قارا باسىنىڭ قامىنان مۇلدەم بەزىنىپ، قاسىرەت شەككەن حالقىنىڭ ۋايىمىن ويلاۋى كەرەك بولدى". ول جومارت تا قايىرىمدى، جانى تازا جاس جىگىت ەدى، ءسويتىپ ءجۇرىپ ءوزىن-وزى الدادى، دۇرىسىن ايتقاندا، مىڭداعان تۇستاستارى سەكىلدى ويدان قۇرعان وتىرىك تىرشىلىكپەن ءومىر ءسۇردى. دۆوريان ۇرپاقتارىنىڭ "ەل ىشىنە" بارۋى، وزىمەن-وزى كۇرەسىپ الپارىسۋى، جاسىرىن جيىن، تالاس-تارتىسى، جالىندى ءسوز، جالعان ارەكەتى نەدەن تۋعان؟ ءتۇبىن قۋساق، دۆوريان تۇقىمدارى قان-جىنىمەن دە، وزەك-وتىمەن دە ءوز ءومىرىن بوسقا قۇرباندىققا شالعان اكەلەرىنەن اۋمايدى. مەيلى، يدەيا دەسىن، ءبىراق بەلسەندى ارەكەت دەيتۇعىن سىلتاۋدىڭ ادىبىندە الگى بوزوكپە ريەۆوليۋسيونەرلەردىڭ ماقساتسىز دۋمانعا دەگەن قۇمارلىعى جاتقان جوق پا؛ جيىن-تالاسقا ماس بولىپ، ايقاي-سۇرەن، ولەڭدەتىپ ءجۇرىپ قاۋىپ-قاتەرلى جاسىرىن ىسكە بوي ۇسىنۋ، سۋببوتينالار سەكىلدى سۇيكىمدى بيكەشتەرمەن "قول ۇستاسىپ"، ءتىنتۋ مەن تۇرمەنى، داقپىرتتى سوت پروسەسىن كوكسەۋ، اقىرى دوس-جارانمەن سىبىردە، تەرىستىك شەڭبەرىندە قاڭعىرۋ — وسىنىڭ ءبارى قىسىر قيال سەكىلدى-اۋ. ءوزىنىڭ ەرەكشە قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا گيمنازيانى دا، ۋنيۆەرسيتەتتى دە وتە جاقسى بىتىرگەن اعامنىڭ بۇكىل جاستىق جىگەرىن "جاسىرىن جۇمىسقا" سارپ ەتۋىنە ءماجبۇر قىلعان نە سەبەپ؟ پيلا مەن سىسويكانىڭ اششى تاعدىرى ما؟ ءسوز جوق، سولار تۋرالى وقىپ وتىرىپ تالاي رەت كوزىنە جاس العان. ءبىراق ونىڭ پىكىرلەس سەرىكتەرى دە، ءوزى دە سول پيلا مەن سىسويكالاردى ومىردەن، مىناۋ نوۆوسەلكادان، باتۋرينودان كورىپ پە؟ جوق، ول بار بولعانى اكەسىنەن وزعان جوق، اكەمىز ەكى-ۇش توستاق اراقتى تاستاپ جىبەرىپ:
— كەرەمەت تاماشا! ىشكەنگە نە جەتسىن! ادامدى جاسارتادى! — دەپ وتىراتىن.
"جاسارتادى" دەگەن بوپسا باياعىدان شاراپحانادان قالعان ادەت، شاراپ ىشكەن ادام، جاسارىپ قالدىم، جادىراپ قالدىم، الدەبىر ءتاتتى ءلاززات بويىمدى بالقىتتى دەپ اقىلىنىڭ اداسقانىنا، كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكتى ۇمىتقانىنا ءماز بولىپ وتىراتىن. مۇجىقتار اراق تۋرالى: "اراققا نە جەتسىن! اراقتان اناڭنان قايتا تۋعانداي بولاسىڭ!" دەيتىنى بار. "ورىس — ىشىمدىكتىڭ دۋمانى" دەگەن تەگىن ايتىلماعان ءسوز. "دۋماننىڭ" دۋانالىقپەن، قاڭعىباستىق، قايىرشىلىق، قۇرباندىق پەن بۇلىنشىلىككە تۋىسقاندىعى جوق پا ەكەن، ءتىپتى ورىس ادەبيەتىندەگى كول-كوسىر ءسانقوي بويامالىقتىڭ، ءسوز تاتتىلىگىنىڭ توركىنى قايدا جاتىر؟
XIII
اعام جالعان اتپەن مەكەن اۋىستىرىپ كوپكە دەيىن جاسىرىنىپ ءجۇردى. سودان قاۋىپ-قاتەر ءوتتى-اۋ دەگەندە باتۋرينوعا كەلگەن. ءبىراق ەرتەڭىندە تاعى دا ۇستاپ اكەتتى: ونىڭ كەلگەنىن كورشىمىزدىڭ پريكازششيگى ايتىپ قويسا كەرەك.
ءبىر قىزىعى، باتۋرينوعا جاندارمدار كەلگەن كۇننىڭ تاڭىندا پريكازششيكتى اعاش باسىپ ءولتىردى. ب ا ق ىشىندەگى ءداۋ ۇيەڭكىنى جىعىندار دەپ بۇيرىق بەرگەن ءوزى ەكەن. سول كۇنگى وقيعا مەنىڭ كوز الدىمدا ۇمىتىلماس ەلەس بوپ قالىپتى: اينالاسى ات شاپتىرىم ەسكى ب ا ق، العاشقى بوزقىراۋ، كۇزگى جاڭبىر، قارا داۋىلدان ىرسيىپ قالعان اعاشتار، سارالا كۇزدىڭ بوران باستاعان سارعىش جاپىراقتارى ەدەندە كىلەمدەي قۇلپىرىپ كوپسىپ جاتىر، شىنىداي تاڭعى تازا اۋا، اعاش اراسىنان ساعال-ساعال جامىراعان كۇننىڭ اششى كىرپىگى، ەتەكتەن سوققان ىزعار، كولەڭكەنى قۋالاي ەسكەن بوزعىلت تۇتىندەي ءالى دە سەيىلە قويماعان ەرتەڭگى تۇمان، ەكى سوقپاقتىڭ تۇيىسىندەگى ءجۇز جىلدىق ۇيەڭكى بۇتاقتارى بۇلاداي كوسىلىپ، توبەسىمەن كوك تىرەپ، بۇلىڭعىر تۇماندى جىرتىپ تۇردى، جالاڭاش قالعان سىرىقتاي بۇتاقتارىنىڭ ءار تۇسىندا جالپاق جاپىراقتار جەلمەن جەلبىرەپ، قۇلاش جەتپەيتىن جۋان دىڭىنە وتكىر بالتا كىرش-كىرش قادالعان سايىن ءدىر-دىر ەتەدى، جەلبەگەي جەيدەلى مۇجىقتار تەلپەكتەرىن جەلكەسىنە قاراي ءتۇرىپ تاستاپتى، پريكازششيك ەكى قولى قالتاسىندا، ۇيەڭكىنىڭ قالشىلداعان ۇشار باسىنا قادالىپتى دا قالىپتى. مۇمكىن، ءسوسياليستى قالاي ۇستاپ بەرگەن قۋلىعىن دا ەسىنە الىپ تۇرعان شىعار. كەنەت اعاش ىڭىرسىپ بارىپ ەڭكەيدى دە، قاسپەن كوزدىڭ اراسىندا كورشى اعاشتاردىڭ بۇتاقتارىن جاپىرا ساتىر-سۇتىر جەرگە بۇرق ەتتى...
ءبۇل يمەنيەدە مەن كەيىن دە سان دۇركىن بولدىم. تەگىندە ول شەشەمىزدىڭ مەنشىگى ەدى. ءبىر نارسەنى قولما-قول جىتىرا قوياتىن اكەم ونى باياعىدا-اق ساتىپ جىبەرگەن. جاڭا قوجايىن ولگەن سوڭ ونىڭ ماسكەۋدە تۇراتىن جەسىرىنە ءتيدى دە بىردەن توزىپ كەتتى: جەردى مۇجىقتارعا جالعا بەردى دە، ب ا ق ءبىر قۇدايدىڭ بيلىگىندە قالدى. ءجيى-جيى ىرگەسىندەگى كىرە جولمەن ءوتىپ بارا جاتىپ، بار-جوعى ءبىر شاقىرىمدىق مەكەنگە جان-جاعىن ەمەن كومكەرگەن اللەيامەن باراتىن ەدىم دە ۇلكەن اۋلاداعى اتقوراعا كولىگىمدى قالدىرىپ ۇيگە بەتتەيمىن... ورىس ادەبيەتىندە يەن قالعان قانشاما يمەنيە، قانشاما توزعان باقتى جىلاپ وتىرىپ جانى كۇيزەلىپ جازدى دەسەڭشى! وسىنىڭ اسەرى مە، توزعان تۇكپىر، قاراڭ قالعان قۋ مەديەن دەسە ورىستىڭ جۇرەگى ەلجىرەپ سالا بەرەدى. مەن ۇيدەن ءوتىپ، ءۇي سىرتىنداعى باققا كىردىم... اتقورا، جۇمىسشىلاردىڭ باسپاناسى، امبار، قورا-قوپسىدا قيساپ جوق، ءبارى دە توزىپ، بۇتا، قۋراي باسقان باقشا قول تيمەگەن سوڭ جابايىلانىپ، ىرگەدەگى جازىقپەن ۇلاسىپ كەتىپتى. سۇرعىلت تاقتايمەن قاپتالعان اعاش ءۇي جىل وتكەن سايىن ءشىرىپ، شوگىپ بارا جاتىر، جىل وتكەن سايىن ول دا ماعان ساعىنىشتى، اسىرەسە ونىڭ جىپىرلاعان ۇساق رامالى تەرەزەلەرىنە قاراپ تۇرۋدى ۇناتاتىن ەدىم... جۇمباققا تولى يەن ءۇيدىڭ ۇمىت بولعان وتكەن ءومىرىن ويلاپ تۇرىپ، ۇرلانا كەز تاستاعان ساتتەگى مۇڭعا تولى سەزىمدى ايتىپ جەتكىزە المايسىڭ. ارينە، ءۇي سىرتىنداعى باقتى جارتىلاي وتاپ تاستاعان، ايتسە دە اتامزامانعى جوكە، ۇيەڭكى، كۇمىس قابىقتى يتاليا تەرەگى، قايىڭ، ەمەندەر ءالى دە تولىپ جاتىر، بۇلار دا جاپادان جالعىز يەن قالعان باقتا زامانىن وتكەرىپ، كارىلىكتىڭ اقىرعى دا اسەم قىزىعىن بۇلداعانداي، قارتايعان سايىن قۇلپىرىپ، تىم-تىرس جەتىم تىرلىكتە وزدەرىنىڭ تابيعي تاكاپپارلىعىمەن ەسكەرۋسىز قالعاندارىن دا ەسكەرمەيتىن ءتارىزدى. كوگىلدىر اسپان، كارتامىش اعاشتاردىڭ دا وزدەرىنە ءتان بويى بار، ويى بار، جانى دا بار - سولارعا قاراپ تۇرىپ كوز تويار ما؟! مەن باقتى ۇزاق ارالاپ، ءار اعاشتىڭ ۇشار باسىنا ۇزاق قادالىپ، ءار بۇتاقتىڭ تەربەلىسىنەن، ءار جاپىراقتىڭ سىبدىرىنان سىر ۇققىم كەلەتىن، ءار قايسىسىنىڭ ءتۇر-تۇسىن جاتتاپ العىم كەلەتىن، ىرگەدەگى قىرعا شىعىپ الىپ، شالعىن باسقان ەمەن تومارلارىنىڭ قارايىپ كەتكەن تۇبىرلەرىن سانايمىن دا ويعا قالىپ وتىرامىن، ساي تۇبىندەگى ءمولدىر بۇلاقتاردىڭ سىلقىلى ءالى كۇنگە قۇلاعىمدا... شىبىن جان ءولى دەنەنى تاستاپ، مۇڭ مەن ىزگى دانالىقتى وزىمەن الا كەتكەندە تىرشىلىكتەن اۋلاقتاپ بارىپ ادامزاتتىڭ "پەندەشىلىك عۇمىرى" حاقىندا نە ويلادى ەكەن؟ سوندا ىلعي دا مەن كارى ۇيەڭكىنىڭ استىندا قالىپ، سونىمەن بىرگە ولگەن بەيشارا ادامدى ەسىمە الامىن، سول بەيشارانىڭ كەسىرىنەن قور بولعان اعامنىڭ تاعدىرىن ويلايمىن، ساقالدى ەكى جاندارم كۇزدىڭ سالقىن ءبىر كۇنىندە ونى قالاعا، باياعىدا ءوزىم كورگەن، تەمىر توردىڭ ار جاعىندا ءبىر تۇتقىننىڭ باتار كۇنگە تۇكسيە قاراپ تۇرعان ۇرەيلى تۇرمەگە الىپ كەتكەن...
اكەم مەن شەشەم سول كۇنى-اق ءۇش اتتى پارلاپ جەككەن قازىنا تراشپەڭكەسىن قۋالاپ سالىپ-ۇرىپ قالاعا جەتىپ كەلىستى. ابدەن ەستەرى كەتكەن. شەشەمنىڭ كوزىندە جاس تا جوق، ءموپ-مولدىر تۇنىق جانارى شاراسىنان شىعىپ كەتكەن. اكەم وعان دا، ماعان دا تىكتەپ قاراي الماي قايتا-قايتا تەمەكىسىن سوراپتاپ:
— قيسىنى جوق ساندىراق! — دەپ قويادى. — سەنسەڭدەر، ەكى-ۇش كۇن وتپەي-اق بۇل قيمىجىقتىڭ ارتى اشىلادى!
سول كۇننىڭ كەشىندە-اق اعامدى ارمان قاراي حاركوۆقا الىپ كەتتى. ونى تۇتقىنداۋعا سەبەپ بولعان الگى جاسىرىن ۇيىم دەيتىن لاقاپتىڭ شىققان جەرى سوندا ەدى. ءبىز ۆوكزالعا شىعارىپ سالۋعا باردىق. مەنى تاڭعالدىرعان ءبىر نارسە، ۆوكزالعا كەلگەن سوڭ ءبىز ءۇشىنشى كلاستىڭ زالىنا كىرۋگە ءماجبۇر بولدىق، ويتكەنى، اعام جاندارمداردىڭ كۇزەتىندە سول جەردە پويىزدىڭ كەلۋىن كۇتىپ وتىر ەكەن، ءجونى ءتۇزۋ جۇرتپەن قاتار وتىرىپ، شۇيىركەلەسىپ شاي ىشۋگە دە، جۇرەك جالعاۋعا دا مۇمكىندىگى جوق. ازان-قازان داڭعاراعا كىرىپ كەلىسىمەن-اق اعامدى كورىپ جۇرەگىم مۇزداپ سالا بەردى: قور بولعان بەيشارا تۇتقىن ەكەنىن ءوزى دە سەزسە كەرەك، ەرىكسىز ەزۋ تارتىپ كۇلگەن بولدى. جاپادان جالعىز شىعار اۋىزداعى بۇرىشتا وتىر ەكەن، سۇيكىمدى جۇدەۋ ءجۇزىن مۇڭ شالعان، جۇقا سۇر كوستيۋمنىڭ ۇستىنە اكەمنىڭ بۇلعىن ىشىگىن جامىلىپ الىپتى. ماڭايىندا ادام دا جوق، تۇتقىنعا تۇسكەن ءتىرى ءسوسياليستى كورگىسى كەلىپ انتالاعان جۇرتتى جاندارمدار قاقپايلاپ قۋىپ تاستاپ ءجۇر. اسىرەسە سەلولىق ءبىر قاريا وندىرشەكتەپ قويار ەمەس، باسىندا بيىك تىشقان بورىك، اياعىندا شان باسقان شۇڭعىل كەبىس، كوزىن اعامنان الماستان سىبىرلاپ جاندارمدارعا سۇراقتى جاۋدىرىپ ءجۇر، وعان جاۋاپ بەرىپ جاتقان دا ەشكىم جوق. جاندارمدار اعاما تەنتەكتىك جاساعان بۇزاقى بالا دەپ قارايتىن سەكىلدى، ايتەۋىر بۇيرىق بويىنشا ونى امالسىزدان كۇزەتىپ، اپارار جەرىنە جەتكىزىپ سالۋعا مىندەتتى، بىرەۋى شەشەمە مۇسىركەي، جىميىپ قانا جىلى سويلەپ:
— قامىقپاڭىز، سۋدارىنيا، قۇداي وڭداسا، جاقسىلىقپەن بىتەر، — دەپ قويادى. — قاسىنا بارىپ وتىرىڭىز، پويىزدىڭ كەلۋىنە ءالى جيىرما مينۋت بار... ءقازىر مەنىڭ سەرىگىم ىستىق سۋ الىپ كەلەدى، ءسىزدىڭ قالاۋىڭىز بويىنشا جول ازىعىن دا اكەلەدى... تون كيگىزگەندەرىڭىز جاقسى بولعان، ايتپەسە ءتۇن بالاسىندا ۆاگون ءىشى تىم سۋىق...
ءالى ەسىمدە، وسى كەزدە انام جاتىپ كەپ جىلاعانى، اعامنىڭ قاسىنا بارىپ وتىرىپ، بەتىن ورامالمەن باسىپ سولقىلدادى دەيسىڭ، اكەم بەت-اۋزىن تىرجيتىپ، قولدى ءبىر سەرمەدى دە اۋلاققا تايىپ تۇردى. ول قاشاندا بىرەۋدىڭ كۇيزەلىپ قايعىرعانىنا شىداي المايتىن، ءارى جاقتىرمايتىن، سودان ءوزىن اۋلاق ۇستاۋ ءۇشىن جالتارىپ كەتەتىن ادەتى، ول ءتىپتى بولار-بولماس قوشتاسۋ ساتىنەن دە قاشقاقتاپ، جولاۋشىنى ۇزاق ۇستاۋ ورىنسىز دەپ قاباق ءتۇيىپ كىلت ءۇزىپ تاستايتىن. اكەم بۋفەتكە باردى دا ەكى-ۇش ريۋمكا اراقتى تاستاپ جىبەرىپ، اعاما ءبىرىنشى كلاستان ورىن سۇراۋ ءۇشىن بەكەتتىڭ جاندارم پولكوۆنيگىن ىزدەۋگە كەتتى...
XIV
مەن كەش بويى دەل-سال كۇيدە سەندەلىپ ءجۇردىم دە قويدىم... اعامدى الىپ كەتتى، اكەم مەن شەشەم دە كەتىپ قالدى... جان كۇيزەلىسى ساباسىنا تۇسكەنشە ءبىراز ۋاقىت ءوتتى.
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اكەم مەن شەشەم ەرتەڭىندە تاڭ اتىسىمەن ءجۇرىپ كەتكەن. قازان ايى بىزدە قاشاندا اشىق بولادى. تەرىستەن سوققان سۋىق جەل قالانى ىزعىرىققا قاماپ تۇر، دۇنيە تاپ-تازا، تىنىسقا كەڭ، كوشەلەر ايناداي، كوز ۇشىنداعى قىر دا بوزامىق تارتىپ بوس قالعانداي، ءمولدىر اسپاننىڭ ءار تۇسىندا اق شاڭقان بۇلتتار اسىعا جىلجىپ بارادى... اكە-شەشەمدى موناستىر مەن تۇرمەگە دەيىن شىعارىپ سالدىم. دالا توڭ، سۋىرتپاقتاي سوزىلعان كىرە جول دا سۋىقتان سىرەسىپ، كۇن كوزىنەن الا-شۇبار بولىپ شاعىلىسىپ جاتىر. وسى تۇسقا كەلگەندە تارانتاس كىلت توقتادى. ءبىز شىققاننان بەرى ەداۋىر كوتەرىلىپ قالعان كۇن كوزى الا بۇلتقا ءبىر سۇڭگىپ، ءبىر شىعىپ، بوزارعان ساۋلەسى جەر بەتىن جىلىتا الماي تۇر، يەن دالاعا ىلىنە بەرگەندە قارا سۋىق ءتىپتى قاتايىپ، ارباكەش تۇقىرايىپ بۇعا ءتۇستى، تون قاۋسىرىنىپ، قىسقى تىماقتى ميلىقتاتا كيگەن اكەمنىڭ سۋىق جەلدەن مۇرتى جەلبىرەپ، كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. اربادان ءتۇسۋىم مۇڭ ەكەن، شەشەم مەنى قۇشاعىنا الىپ تاعى دا اعىل-تەگىل جىلاسىن، اكەم بولسا، مەنى اسىعىس شوقىندىرىپ، مۇپ-مۇزداي قولىن مەنىڭ ەرنىمە تيگىزدى دە ارباكەشتىڭ تۋ سىرتىنان:
— تارت! — دەپ ايقاي سالدى.
قالقاندى تارانتاس سول ساتتە-اق سالدىر-كۇلدىر جونەلدى. دۇپكە جەككەن مىعىم تورى باسىن كەگجەڭ ەتكىزگەندە قوڭىراۋ بەزىلدەپ، قوسارداعى قوس تورى شوقىراقتاپ بىردەن شابىسقا باستى. كىرە جولدا كوز تالعانشا ۇزاق تۇردىم: كوز الدىمدا كوكجيەك، زىرىلداعان ارتقى قوس دوڭعالاق، تارانتاس قالقانىنىڭ توبەسىنەن جەلپىلدەگەن دۇپتەگى جۋان تورىنىڭ جالى، ەكى قاپتالدان جارق-جۇرق ەتكەن قوسارداعى اتتاردىڭ تاعاسى، قۇمىققانشا قۇلاعىمنان كەتپەگەن دوعا استىنداعى قوڭىراۋدىڭ داۋسىن قينالا تىڭدادىم. ۇستىمدە جۇقا شەكپەن، ىزعىرىق جەلگە ءبىر قىرىمدى بەرىپ، كەشە كەشكىسىن دۆورياندار قوناق ۇيىندە كەشكى استا وتىرعاندا ايتقان اكەمنىڭ ءسوزىن ەسىمە الدىم. شاراپتى سوراپتاپ وتىرىپ:
— تۇككە تۇرمايتىن نارسە! — دەپ كەسىپ تاستاپ ەدى. — ونى دابىرايتاتىن تۇگى دە جوق! مەيلى، سوتتالعان ەكەن، مەيلى، ايداپ كەتسىن، مۇمكىن سىبىرگە اكەتەر، سوز جوق اكەتەدى. ايدالعان جالعىز سول ما ەكەن؟ توبىل، ەلەس پەن ۆورونەجدەن جامان بولىپ پا؟ جالپى، وسىنىڭ ءبارى بوس اۋرە! جاقسىلىق تا وتەر، جاماندىق تا كەتەر، ءبارى دە وتكىنشى دەپ تيحون زادونسكيي ايتقان.
اكەمنىڭ بۇل ءسوزى مەنى جۇباتۋدىڭ ورنىنا كوڭىلىمدى ونان سايىن جابىرقاتا ءتۇستى. مۇمكىن بۇل قيسىنسىز ساندىراق شىعار، ءبىراق مەنىڭ ءومىرىم وسى ساندىراقپەن ءوتىپ جاتقان جوق پا، ەندەشە مەن تۇككە تۇرمايتىن ساندىراق ءۇشىن نەسىنە قينالۋىم كەرەك، مەنىڭ بار سەزىم-بولمىسىم كۇنى بۇگىن ءىز-توزسىز كۇيكى تىرلىككە بولا نەگە كۇيزەلمەك؟ تۇككە تۇرمايتىن بوس ابىگەر بولسىن-اق، دەگەنمەن اعامدى الىپ كەتكەن سوڭ مىنا دۇنيە مەن ءۇشىن ءمانىسى جوق يەن قالعان قۋ مەديەن سەكىلدى، جاپاندا جالعىز قالعانداي كوكىرەگىمدى شەر باستى، بۇل جاھانعا كەرەكسىز پەندە سەكىلدىمىن، ال وسى جالعان دۇنيەدە مەنىڭ دە كورەتىن قىزىعىم، ماحابباتىم، قۋانىشىم بار ەمەس پە ەدى! مەن ونى جاقسى كورەتىن ەدىم، ەجەلدەن جاقسى كورەتىنمىن، كەشە عانا تون جامىلىپ ۆوكزالدا وتىرعان سۇر پەنجاقتى سورلى "ءسوسياليستى"، بەيشارا تۇتقىندى بەيماعلۇم جاققا الىپ كەتتى، باس بوستاندىعىنان، باقىتىنان، بىزدەن، بۇكىل پەندەشىلىگىنەن ايىرىپ. بۇل دا تۇككە تۇرمايتىن نارسە مە؟ مىناۋ ومىردە ءوڭى بۇزىلعان ەشنارسە جوق، ءبارى دە باياعىسىنداي، ءبارى دە باقىتتى، ءبارى دە ەركىن، باسى بايلى تەك سول عانا، باقىتسىز دا تەك سول عانا. مىنەكي، جول جيەگىن جاعالاي، ىزعىرىق جەل قۋعان الدەبىر جۋاس يت ءوز ۋايىمى وزىندە، قالاعا قاراي سۇمەڭدەپ بارادى؛ ال ول بولسا كوزدەن عايىپ، تۇستىكتىڭ ءبىر يەن دالاسىندا، كۇڭسىگەن قاپىرىق كۋپەدە، قارۋلى ەكى جاندارمنىڭ ورتاسىندا قايداعى ءبىر حاركوۆكە كەتىپ بارا جاتقان شىعار. مىنە، تورلى تەرەزەلەرى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ، قارسى بەتتەگى موناستىرگە بەجىرەيە قاراپ تۇك بولماعانداي، تۇك كورمەگەندەي تۇرمەنىڭ سارعىش ءۇيى ءتۇر، كەشە عانا ول وسى ۇيدە بىرنەشە ساعات وتىرىپ ەدى، ارتىنا تاستاپ كەتكەن مۇڭى بولماسا، بۇگىن مۇندا قاراسى دا جوق، حاركوۆتە دە ونى وسىنداي ءبىر ءۇي كۇتىپ تۇرعان بولار. ارا تىسىندەي ىرسيعان كەرتپەش-كەرتپەش موناستىر قابىرعاسىنىڭ ار جاعىنان سوبورلاردىڭ التىن بوياۋلى كۇمبەزدەرى جالتىرايدى، زيرات باسىنداعى ءزاۋلىم اعاشتاردىڭ سيديعان ۇشار باستارى شانشىلىپ تۇر، وسى ءبىر تاماشا سۋرەتتى ەندى ول كورە المايدى، وسى ءبىر ءساتتىڭ قۋانىشىن ول ەندى مەنىمەن بولىسە المايدى... ءموناستىردىڭ دالاقتاي جابىق داربازاسىندا ۇزىن بويلى، وڭدەرى ولىك جۋعانداي كەيىستى ەكى ارحيەرەيدىڭ بەينەسى تۇر، مويىندارىندا كولدەي ورامال، قولدارىندا جەرگە دەيىن سوزىلعان جازۋلى پەرگامەنت؛ بۇلاردىڭ ءدال وسىلاي تۇرعاندارىنا نەشە جىل بولدى ەكەن، بۇلاردىڭ ومىردەن وتكەندەرىنە نەشە عاسىر بولدى ەكەن؟ ءبارى دە وتەر، ءبارى دە كەتەر، ۋاقىتى كەلگەندە بۇل ومىردەن اكەم دە كەتەر، شەشەم دە كەتەر، اعام دا كەتەر، مەن دە كەتەرمىن، ءبىراق مىنا ورىستىڭ كونە قارتتارى دانالىق قاسيەتتى جازۋلارىن قولدارىنا ۇستاپ، مۇڭدى جۇزدەرى ءمىزباقپاستان داربازادا تۇرا بەرەتىن شىعار... مەن كارتۋزىمدى شەشتىم دە كوزىم جاساۋراپ، قاقپاعا قاراپ شوقىندىم، مينۋت وتكەن سايىن مۇسىركەۋ سەزىمى بويىمدى بۋىپ، اعامدى، ءوزىمدى دە ايادىم، ءوزىمدى دە، ونى دا، اكەمدى دە، انامدى دا قياناتقا قيا المايتىنىمدى سەزدىم، ەكى اۋليەدەن كومەكتەسە كورىڭدەر دەپ جاتىپ جالبارىندىم، ويتكەنى، قانشاما قاسىرەت شەكسەڭ دە مىناۋ بەيماعلۇم دۇنيە عاجاپ قوي، سونىڭ قىزىعىن كورىپ، باقىت قۇشاعىندا ءبىر-بىرىڭدى ءقادىر تۇتىپ وتكەنگە نە جەتسىن...
مەن ارتىما قاراي-قاراي كەرى قايتتىم. ءىزعىرىق جەل بارعان سايىن ۇدەي ءتۇستى، كۇن كوتەرىلىپ قالعان، ونىڭ ەرتەڭگى شاپاعى كوڭىلدى جەلىكتىرىپ، الدا ءومىر بار دەگەندەي جارىق دۇنيەنى، بۇكىل قالانى نۇرعا بولەدى — بوس قالعان شەپنايا الاڭىن، بيىك قورعانعا تىعىلعان ءموناستىردىڭ ولىكتەي تىم-تىرىس اۋلاسى مەن التىن جالاتقان كۇمبەزدەردىڭ اسپانعا شانشىلعان ۇشار بيىگىن، زيرات توعايىن، تەرىستىك كوكجيەككە قاراي كوز جەتپەيتىن ۇشى-قيىرسىز جازىقتى ءتىلىپ وتكەن كىرە جولىن — كۇزدىڭ بوزعىلت اسپانىندا بۋداق-بۋداق اقسۇر بۇلتتار قالىقتاپ بارادى، الاشۇبار كوك ءجۇزى جاپ-جارىق، بۇلتقا وقتىن-وقتىن سۇڭگىپ كەتكەن كۇن كوزىنەن جەر بەتىندە سەلدىر كولەڭكە جىلجيدى، قىزىعىپ قاراعانعا وسىنىڭ ءبارى ادەمى سالىنعان سۋرەت سەكىلدى. مەن قايتا-قايتا توقتاپ، قايتا-قايتا جان-جاعىما قادالا قاراپ، تاعى دا ىلگەرى تارتامىن... سول كۇنى مەن قايدا بارمادى دەيسىڭ!
مەن بۇكىل قالانى شارلاپ شىقتىم. جارتىلاي قيراپ قالعان بۇكىر تاس كوپىر ارقىلى جيدىگەن تەرىدەن بورسىپ كەتكەن ساسىق وزەننەن ءوتتىم دە، شەپنايا الاڭىمەن قۇلديلاپ قارا لاشىقتارداعى بىلعارى زاۋىتىنا سوقتىم، ودان قارسى بەتتەگى ايەلدەردىڭ موناستىرىنا كوتەرىلدىم - اق قىشپەن سىلاپ تاستاعان قابىرعاسى كۇن كوزىنە جارقىراپ شاعىلىسىپ تۇر ەكەن، قاقپادان جاپ-جاس موناشكا شىقتى، اياعىندا دولبار باشپاق، ۇستىندە ولاق تىگىلگەن قارا كيىم، ءبىراق بەلى قىلدىرىقتاي، باعى زاماننىڭ يكونىنداعى سۋرەتتەي قاس سۇلۋدىڭ ءوزى ەكەن، مەن اۋزىمدى اشىپ اڭىرىپ قالدىم...سوبور سىرتىنداعى جار جاعاسىندا مەششاندار باسپاناسىنىڭ ءشىرىپ كەتكەن تاقتاي شاتىرلارىنا قاراپ تاعى دا ءبىراز تۇردىم: وزەن بويىن قۋالاي بەلەس-بەلەسكە جاپسىرا سالىنعان قيقى-جيقى ۇيلەردىڭ اۋلاسى دا بىلىعىپ جاتىر، سولاردى كورىپ ادام عۇمىرى جونىندە ويعا قالدىم، ءبارى دە وتەر-كەتەر، وتەر دە قايتالاپ قايتىپ كەلەر، قۋراي باسقان سارى بالشىق بەلدەردە بۇدان ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن دا شىرىك شاتىرلى كۇركە تامدار تۇرعان شىعار-اۋ، بۇدان سوڭ ەلسىز-كۇنسىز ەن دالادا تراشپەنكەمەن اعىزىپ بارا جاتقان اكە-شەشەمدى كوز الدىما ەلەستەتتىم، باتۋرينونى كوردىم، قانشاما ۋايىم شەككەنمەن تىنىشتىقتا قالعىعان جانعا جايلى ەجەلگى قارا ورمانعا نە جەتسىن؛ اعام نيكولايدى كوردىم، ون جاسار قاراقات كوز وليانى دا ۇمىتقام جوق، ەكەۋمىز ساياسىندا وينايتىن تەرەزە الدىنداعى ءزاۋلىم شىرشا، جاپىراقسىز سيديعان كۇزگى ب ا ق، ۇيتقىعان قارا جەل، باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ كەشكى شاپاعى - كوڭىلىم سولارعا الىپ ۇشقانمەن، سان ءتۇرلى ويعا قالعانمەن كوكەيىمنەن اعامنىڭ كەتپەي-اق قويعانى. كىر باسقان قويمالجىڭ قۇلا وزەننىڭ بەتى جىبىر-جىبىر، يرەلەڭدەپ قۇلا جارتاسقا بارىپ سوعادى دا، تۇستىككە قاراي كىلت بۇرىلىپ كوز ۇشىنان جوعالادى، بۇل دا سوناۋ پەچەنەگ زامانىنان تولاس تاپپاعان بولار. زارەچەنىڭ شەتىندەگى قىزىل شاتىرلى ۆوكزالعا قاراعىم كەلمەيدى، كەشە كەشكىسىن عانا سول جەردەن اعامدى الىپ كەتىپ ەدى، كەشكى سالقىن اۋادان قۇمىعىپ پاروۆوزداردىڭ مۇڭدى كۇڭكىلى تالىپ جەتىپ تۇر... موناستىر قاقپاسىنان شىعا كەلگەن كوركەم قىزعا دەگەن ءتاتتى ءبىر تامسانىسىم بولماسا، بۇل كۇنگى بار كورگەندەرىم اعا بەينەسىمەن ارالاسىپ كوڭىلگە ەشقانداي قۋانىش اكەلە قويعان جوق.
انام بۇل كەزدە ۇلىنىڭ اماندىعىن تىلەپ، ءومىر-باقي ورازا ۇستايمىن دەپ قۇدايعا انت بەردى، سول انتىن كوز جۇمعانشا بۇزعان جوق. جاراتقان ونى مۇسىركەپ قانا قويماي، باعىنا قاراي شەكسىز جارىلقادى: جىل وتكەن سوڭ انام بوسانىپ، كۇتپەگەن قۋانىش — "پوليسيا باقىلاۋىمەن" ءۇش جىل باتۋرينودا تۇرۋعا رۇقسات الدى.
XV
جىل وتكەن سوڭ مەن دە رۇقسات الدىم — گيمنازيانى تاستاپ، اتا-انامنىڭ قاسىنا كەلدىم، بۇل ءوز ومىرىمدەگى ۇمىتىلماس ەڭ ءبىر عاجايىپ كۇندەر ەدى.
بۇل بوزبالالىقتىڭ باسى ەدى، ءار نارسەگە تاڭعالىپ، قىزىعاتىن بۇلا شاق، ال مەن ءۇشىن كوپتە جوق كەيبىر سەزىمنىڭ ارقاسىندا تىپتەن دە ەرەكشە بولدى: ماسەلەن، مەنىڭ جانارىم اسپان الەمىندەگى جەتى جۇلدىزدى تۇگەل كورەتىن، كەشقۇرىم دالاداعى سۋىردىڭ شاڭقىلىن شاقىرىمنان ەستىپ، توزعان كىتاپتىڭ كۇڭىرسىك قاڭسىعىنا، ءىنجۋ گۇلدىڭ حوش يىسىنە ماس بولاتىنىم بار.
بۇل شاقتاعى مەنىڭ ومىرىمدەگى سىرتتاي وزگەرىستى ايتپاعاندا، بۇكىل جان دۇنيەمدە كۇتپەگەن، جازىمىشتىڭ تابيعات بەرگەن ەرەكشە ءبىر تاڭعاجايىپ سىيى بولدى.
كوكتەمنىڭ جاپىراق جايعان اعاشتارى قانداي عاجاپ. ەگەر ول اياق استىنان بۇرق-سارق بىردەن قۋانىش الا كەلسە. ەگەر كوكتەمنىڭ كوزگە ىلىنبەيتىن، سىزدىقتاپ كىرىپ، جاناردىڭ جاۋىن الاتىن اسەم كورىنىسى بىردەن جارق ەتە قالسا! ءبىر كۇنى ەرتەڭگىسىن اعاش ءبۇرىنىڭ جاپپاي كۇشىكتەپ تۇرعانىن كورىپ قايران قالاسىڭ. ەندى ءبىر مەزگىل وتكەندە بۇرشىكتەر جارىلىپ، سيديىپ تۇرعان جالاڭاش بۇتاقتار جاسىل بۇيرا ورنەككە بولەنەدى. ارتىنان اسپاندى العاشقى بۇلت وراپ، العاشقى ناجاعاي ويناپ، العاشقى نوسەر توگىپ بەرەدى — دۇنيەنىڭ تىل-كوز جەتپەس سيقىرى دا وسى: كەشەگى جالاڭاش اعاشتار كوكجاسىل كورپەسىن جامىلىپ، بۇتاقتارى جان-جاعىنا قۇلاش جايىپ، الاقاندارىن ەندى جازعان جاس جاپىراقتاردىڭ اسەمدىگىنە كوزىڭ تويمايدى... وسى كەز مەندە دە ءدال وسىنداي ءبىر قۇبىلىس بولعان ەدى. سول عاجايىپ كۇندەردىڭ بىرىندە...
كوكتەمگى كوركەم دالاما،
كول بولىپ ساي مەن سالا دا،
قيقۋلاپ اققۋ كەلگەندە،
مۋزا كەپ قوندى ساناما...
"ساندالىپ ءجۇرىپ سارقىلعان اكەلەردىڭ" ۇرىق-شارقىنا ليسەيدىڭ باعى دا، سارسكوە سەلونىڭ اققۋلى كولدەرى دە بۇيىرماعان. ءبىراق جاراتقان بەرگەن ۇلان-عايىر جاڭعىرۋ، "تىرشىلىك اكەلگەن" جاڭا ءبىر قۋانىش، جاس جۇرەكتى جادىراتقان جۇمباققا تولى تىلسىم دالا، ايناداي جالتىراعان تىنىش كول، جاسقانشاق تا بولسا ەستەن كەتپەس العاشقى رەت مۋزامەن قاۋىشۋ — وسىنىڭ ءبارى دە مەنىڭ باسىمنان كەشكەن. ءاۋ باستا پۋشكين جىرلاعان تانىس تا دۋالى شۋماقتار ەدى مەنى سيقىرلاعان. مەنىڭ جانىمنىڭ تىلەنشى قىلىن ءدوپ باسىپ تەربەتكەن، تۇنىقتا جاتقان سەزىمدى ءتۇرتىپ وياتقان اققۋدىڭ سىرعا تولى سۇڭقىلى ەدى! سول سىردىڭ قۇپياسىن اشا السام ايىپ پا؟ سونى ايتۋعا، جەتكىزۋگە ءتىل تاپپاسام قايتەيىن!
XVI
ادام بىتكەننىڭ تاعدىرى كوپتىڭ تاعدىرىمەن بىتە قايناسقان... مەنىڭ جاستىق داۋرەنىم بولاشاق بۇكىل تاعدىرىمنىڭ كىلتىن اشتى. وتكەننەن قالعان ەسكى ءبىر ولەڭدە ايتىلۋشى ەدى:
قارا ورمانىم، جاتىرقاماي قارسى الدىڭ،
كىندىك كەسكەن دالامدى كورىپ تامساندىم.
جاراستى كوڭىل، جايدارى جاندار كەلبەتى،
جانىمدى مەنىڭ ىستىق قۇشاعىمەن تەربەتتى...
مەن گيمنازيانى نەگە تاستاپ، قارا شاڭىراققا نەگە قايتىپ كەلدىم؟ ءبىر قاراعاندا وسى ءبىر تۇككە تۇرمايتىن وقيعا بولماعاندا مەنىڭ جاستىق داۋرەنىم، بولاشاق ءومىرىم قالاي قالىپتاسار ەدى؟
اكەم كەيدە ايتاتىن، سەن گيمنازيانى ويدا جوقتا سەبەپسىزدەن سەبەپسىز اقىماقتىقپەن تاستاپ كەتتىڭ دەيتۇعىن، ءوزىنىڭ ادەتى بويىنشا "ەرمەكسىز دۆورياننىڭ ەركەلىگى" دەيتۇعىنى تاعى بار، ميسىز تەنتەك دەپ بالاعاتتاپ، سوعان ەرىك بەرگەن مەن دەپ ءوزىن دە كىنالايتىن. بۇدان باسقا دا ايتاتىندارى بار، جالپى ول كىسىنىڭ پىكىرى قاشاندا كەرەعار كەلىپ جاتادى، سەنىڭ مىنەز-قۇلقىڭا قاراعاندا قىلىعىڭ دا اقىلعا سىيىمدى دەپ سول ءسوزدى ناپا-ناق، سىبەرلىكپەن سىزداتىپ وتىراتىن.
— ءجوق-ا، - دەيتىن، — الەكسەيدىڭ ماڭدايىنا جازعانى كوپتىڭ كۇيبەڭى ەمەس، شارۋا دا ەمەس، مۇنىڭ جان-سەزىمى پوەزيا ءۇشىن جارالعان. قۇدايعا شۇكىر، شارۋا دەيتىن دە ەشتەڭە قالعان جوق. كىم بىلەدى، دۇنيەگە مۇمكىن ەكىنشى پۋشكين، الدە ەكىنشى لەرمونتوۆ كەلگەن شىعار؟..
راسىندا، كوپتەگەن جاعداي مەنىڭ قازىنالىق ءبىلىم الۋىما ەرىك بەرمەدى: كەز كەلگەن دۆوريانعا ەنشى بولىپ بۇيىرماعان سول كەزدەگى ءرۋستىڭ ەركىندىگى، قانىمدا جاتقان، تۇقىمعا ءتان اكە مىنەزىنەن جۇققان بىربەتكەيلىك، سودان سوڭ سول كەزدىڭ وزىندە قالىپتاسىپ قالعان "اقىندىق بولمىسىم"، ەڭ سوڭىندا، كۇتپەگەن جەردەن اعامدى سىبىرگە ايداماي باتۋرينوعا جەر اۋدارعانى.
گيمنازيادا وتكەن سوڭعى جىلدارى بۋىنىم قاتىپ، تەز ەسەيدىم. بۇعان دەيىن بويىمدا شەشەمنىڭ قاسيەتى باسىم سياقتى ەدى، كەنەت اكەمە ۇقساپ شىعا كەلدىم — قايمىقپايتىن ومىرشەڭدىگى، قيىندىقتى قينالماي كوتەرەتىن وركوكىرەكتىگى، سەزىمپازدىعى، سول سەزىمدى قاجىماس قول، قايتپاس قايسارلىققا جەڭدىرە ءبىلۋى، كوزدەگەن ءبىر ماقساتى بولسا سوعان جەتپەي قويمايتىن ولەرمەندىگى. اعامنىڭ باسىنا تۇسكەن ۋايىم ءبىر قاراعاندا تۇككە تۇرمايتىن نارسە بولعانمەن ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا اۋەلدە وڭاي سوققان جوق، مەن دە سول ۋايىمنان كوپكە دەيىن ارىلا الماي ءجۇردىم، دەگەنمەن وسى وقيعانىڭ ءوزى مەنىڭ تەز ەسەيىپ، كۇش-جىگەرىمنىڭ قۋات الۋىنا اجەپتاۋىر اسەر ەتتى. اكە اقىلىنىڭ ورىندى ەكەنىن تۇسىنە باستادىم: اندا-ساندا قىزىپ وتىرىپ، "ءسامبى تال سەكىلدى سۇمىرەيىپ ءومىر سۇرمە"، "قايتكەنمەن ءومىر دەگەن قيماس تا قىمبات داۋرەن" دەپ قۇلاققا قۇياتىن، مەن دە سول عاجايىپتى سانامەن قابىلداپ، وندا ءسوز ونەرىنىڭ دە بار ەكەنىن مويىندادىم. مەنىڭ كوكەيىمە قوناقتاعان ۇزىلدى-كەسىلدى ءبىر شەشىم — قايتكەن كۇندە دە بەسىنشى كلاسقا كوشىپ، سودان سوڭ ءبىرجولا گيمنازيامەن قوشتاسىپ باتۋرينوعا قايتىپ كەلۋ، "ەكىنشى پۋشكين، بولماسا لەرمونتوۆ"، ايتپەسە جۋكوۆسكيي، باراتىنسكيي بولۋ، بۇلارعا دەگەن ءوزىمنىڭ تۋىستىق جاقىندىعىمدى ءاۋ باستا-اق، العاش سۋرەتتەرىن كورگەننەن اتالاسىمداي تانىپ-بىلگەن سياقتىمىن.
بۇكىل قىس بويى ەڭبەكپەن ءومىر كەشتىم، ال كوكتەم كەلە ءتىپتى تىراشتانۋدىڭ دا قاجەتى جوق ەدى. قىس كەزىندە مەندە ءبىر ۇلكەن وزگەرىس بولعان سەكىلدى — ەڭ الدىمەن بويىم ءوستى، بوزبالا تارتقان ءتىرى جاننىڭ اۋەلى تۇبىتيەك بوپ، قول-اياعىنىڭ ەرەپەيسىز ۇلكەن كورىنەتىن ادەتى ەمەس پە؟ وسى كەزدىڭ وزىندە دە مەندە ەشقانداي دورەكىلىك بولعان ەمەس، ءبىراق كوكتەگى ءجۇن-جۇرقا تەبىندەي باستادى، جانارىم ەرەكشە جانىپ، جاق-شىقشىتىم شىعىپ، بەت-جۇزىم توتىعىپ قالدى. سونسوڭ دا ەمتيحاننان بۇرىنعىداي ەمەس جەپ-جەڭىل ءوتتىم. ۇزاقتى كۇن ساباقتى جاتتاۋمەن بولدىم، وسىنىڭ وزىنەن ءلاززات العانداي تاباندىلىعىما تاڭعالدىم، قۇددى ەمتيحانعا ەمەس، ءدىني مەرەكەگە، تاۋبەگە كەلىپ، عيبادات ەتۋگە دايىندالعانداي كوڭىلدە ءبىر قۋانىش بار. تاۋلىگىنە ءۇش-تورت-اق ساعات ۇيىقتايمىن دا ەرتەڭگىسىن اتىپ تۇرىپ راقاتتانىپ جۋىنامىن، تازا كيىنىپ، وڭ نيەتىڭدى بەرگەي دەپ جاراتقانعا بار پەيىلىممەن جالبارىنىپ، كەشەگىدەن بەرگى ميعا توقىعانىمدى ويدا قايتالاپ، سولاردى توكپەي-شاشپاي جەتكىزۋ ءۇشىن سابىرمەن تىسقا شىعامىن. وسى ابىگەردەن قۇتىلعان كۇنى مەنى تاعى ءبىر قۋانىش كۇتىپ تۇر ەكەن: مەنى باتۋرينوعا الىپ كەتۋگە اكەم دە، شەشەم دە كەلگەن جوق، ەرجەتىپ قالدى دەسە كەرەك، پار ات جەككەن تارانتاس جىبەرىپتى، ارباكەش كوڭىلدى ءبىر جاس جىگىت ەكەن، جول بويى شۇيىركەلەسىپ دوس بولىپ كەتتىك. باتۋرينو ۇلكەن دە داۋلەتتى دەريەۆنيا، ءۇش بىردەي پومەششيكتىڭ مەكەن-جايى باققا مالىنىپ تۇرادى، بىرنەشە توعانداردىڭ جاعاسى جايلاۋ، مەن كەلگەندە توڭىرەك كوكوراي، دۇنيە گۇلدەپ تۇر ەكەن، كولدىڭ تۇنىعىنا، جەلەكتى كوكورايعا، بۇلبۇلدىڭ ءانى مەن باقانىڭ شۇرىلىنا دا كەرەمەت قۋاندىم.
جازدا نيكولاي ۇيلەندى. ءبىزدىڭ تۇقىمعا بىتكەن سابىرلى ادامنىڭ ءبىرى ەدى، قارەكەتسىز بوس ساندالىستان زەرىككەن بولار، ۆاسيليەۆسكوە سەلوسىنداعى قازىنالىق يمەنيەنىڭ ءىس باسقارۋشىنىڭ قىزىن تاڭداپتى. بۇكىل جازعا سوزىلعان توي-دۋمان، وتباسىنا جاڭا ءبىر جاس ايەلدىڭ قوسىلۋى مەنى ونان سايىن ەسەيتسە كەرەك.
بۇدان سوڭ اياق استىنان باتۋرينوعا اعام گەورگيي كەلە قالدى. مامىر ايىنىڭ كەشى ەدى، اۋلانىڭ كوگالىنا شىق قونا باستاعان، تىپ-تىنىش كەشكى سالقىندا، راقات ءومىردىڭ پولوتنوداعى كونە سۋرەتىندەي شاتىرى توزعان اعاش باعانالى ءبىزدىڭ ەسكى ءۇيىمىز تۇر، ورەن-جارانىمىز تۇگەلىمەن ب ا ق ىشىندەگى ساكىدە شاي ءىشىپ وتىرعان، مەن اۋلانى كەسىپ ءوتىپ، ات ەرتتەپ الايىن دەپ اتقوراعا بارا جاتىر ەدىم، ويىم — ۇلكەن جولعا شىعىپ سەرۋەندەپ قايتۋ بولاتىن، كەنەت بۇرىن-سوڭدى دەريەۆنيادا كورىنە بەرمەيتىن قالا كۇيمەسى قاقپادان كىرىپ كەلگەنى. مەنىڭ ءالى كۇنگى ەسىمدە قالعانى، اعامنىڭ ءارى تانىس، ءارى بوتەن، قاعازداي اپپاق قۋقىل ءجۇزىن كورىپ قايران قالعانىم...
بۇل ءبىزدىڭ وتباسىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر باقىتتى كەشى ەدى، ءۇش جىلعا سوزىلعان راقاتى مول تىنىشتىق وسى كۇننەن باستالىپ، اقىرى توز-توز بولىپ وسىمەن اياقتالعان سياقتى...
XVII
سول جىلدىڭ كوكتەمىندە مەن باتۋرينوعا ناعىز بوزبالالىق كوڭىل-كۇيمەن ورالدىم. اعام نيكولايدىڭ ۆاسيليەۆسكوە سەلوسىنا قالىڭدىق ويناي بارعان ساپارىنىڭ بار قىزىعىن دا ءبولىپ-جارىستىم: كىشى بەسىننىڭ كەزى، بىتىك وسكەن قارابيدايدىڭ القابىن قاق جارىپ وتەتىن قارا جولمەن لەكىتە جورتقان ءۇش اتتىڭ ەكپىنى، كوگال مەن گۇلگە مالىنعان قايىڭدى توعايدان كۇڭكىلدەگەن كوكەك داۋسى، دولىرعان باتىس كوكجيەكتەگى قۇبىجىق بۇلتتار، كەشكى سەلونىڭ تاناۋ جارعان ءيىسى، جىپىرلاعان ۇيلەر، اسەم ب ا ق، سىلقىم وزەن، شاراپ بوكتىرەتىن زاۋىت، باسقارما ۇيىندەگى كەشكى اس، كەنجە قىزدارىنىڭ ويناتقان اريستوننىڭ عاجايىپ ءۇنى، ۇستەل ۇستىندەگى ءبىر قۇشاق يون گ ۇلى، ءبىزدى قوشەمەتتەپ كۇتكەن نەمىس وتباسىنىڭ اق جارقىن جۇزدەرى، ىشتەي جان تارتىپ مەنىمەن "سەن" دەپ سويلەسە باستاعان، سونشالىق كورىكتى بولماسا دا سۇپ-سۇيكىمدى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بولاشاق كەلىنى...
قۇدالىققا جۇرۋگە مەن ءالى جاراعان جوق ەدىم، ءبىراق جاراماسام دا قۇدالىق سالت بويىنشا مىندەت اتقارۋعا تۋرا كەلدى، قولىمدا اپپاق بەس ساۋساقتى قولعاپ، شىكىرەيىپ سۋ جاڭا مۋندير كيىپ العانمىن، جانارىمدا ويناقى نۇر بار، جىلپىلداعان جىبەك شۇلىقتى قالىڭدىقتىڭ اياعىنا اتلاس تۋفلي كيگىزىپ، قوس تەڭبىل كوكتى پار جەككەن كۇيمەمەن زنامەنە سەلوسىنا الىپ باردىم. كۇن سايىن تولاسسىز جاڭبىر، ات تۇياعىنان ۇشقان بىلەم-بىلەم قارا بالشىق، ءالى دە ءپىce قويماعان قارابيدايدىڭ تورسيعان ماساقتارى ىلعالدان باستارىن كوتەرە الماي جول بويىندا ءيىلىپ سالەم بەرىپ قالىپ جاتىر، نوسەر شىمىلدىعىنىڭ ارعى بەتىنەن باتۋعا اينالعان كۇننىڭ التىن ساعىمى وقتا-تەكتە جارق ەتىپ جامىرايدى دا جوق بولادى — ىرىمعا سەنسەك بۇل دا جاقسىلىقتىڭ نىشانى دەسەدى — كۇيمە تەرەزەسىنەن كوز جاسىنداي مولتىلدەپ جاڭبىر تامشىلارى سورعالايدى، قوراپ ءىشى تار، اق شاڭقان ۇلدە مەن بۇلدەگە مالىنىپ وتىرعان قالىڭدىقتىڭ ءيىسمايىنان مەن دە ماس بولىپ وتىرمىن، قولىما اق باتانىڭ جورالعىسى دەپ قۇداي سۋرەتىن ۇستاتىپ قويعان ەدى، اندا-ساندا قالىڭدىقتىڭ دومبىققان جاستى كوزىنە قاراپ قويامىن... ال نەكە قيۋ كەزىندە مەن العاش رەت سوناۋ باعى زاماننىڭ اماناتىن جاڭعىرتقان جۇمباق ءبىر عاجايىپتىڭ ەرەكشە قۋانىشىن سەزىندىم، اسىرەسە، جۇپىنى بولسا دا دەريەۆنيا شىركەۋىنىڭ جان-جاقتان جامىراعان شىراعدان ساعىمىنىڭ سالتاناتى، سەلو كليرىنىڭ كۇمبەز كۇڭىرەنتكەن داۋسى قانداي، اشىق ەسىكتەن كەشكى كوگىلدىر اسپاننىڭ ەتەگىن كولەگەيلەگەن قىز، قاتىنداردىڭ جۇزىندە دە قۋانىشتى مۇسىركەۋ بار... ءبىزدىڭ ۇيگە جاستارمەن كىرگەن جاڭا لەپ، جاڭا قۋانىش كۇتپەگەن جەردە اعايىم گەورگييدىڭ كەلۋىمەن اياقتالدى دا وتباسىمىزدىڭ ءتورت كوزى اياق استىنان تۇگەلدەنىپ قالدى، ەندىگى جەردە گيمنازياعا قايتىپ ورالسام دەگەن مەنىڭ ويىم انشەيىن بوس اۋرە سەكىلدى.
كۇزدە قالاعا قايتىپ كەلدىم دە، كلاسقا بارىپ ءجۇردىم، ءبىراق ساباققا دەگەن قۇلقىم جوق، وقىتۋشىلاردىڭ سۇراعىنا باسىم اۋىرىپ وتىر دەپ بۇلتارىپ، جاۋاپ بەرۋدى دە قويدىم، ولار بۇعان قۋانا-قۋانا ءبىر دەگەن باعانى باسىپ-باسىپ قويا سالادى. ۋاقىتتى ءولتىرۋ ءۇشىن كۇنى بويى قالانى شارلايمىن، قاڭعىرىپ سلوبوداعا، زارەچەگە بارىپ، كەلگەن-كەتكەن پويىزداردى كۇتىپ الىپ، شىعارىپ سالامىن، تالاسىپ-تارماسقان جولاۋشىلارعا قاراپ تۇرىپ، بۋما-بۋما جۇك ارقالاعان جۇرتتىڭ "الىس ساپار" دەيتۇعىن ۆاگوندارعا ءمىنىپ جاتقانىن كورگەندە كەرەمەت قىزعانامىن. ءبىر كەزدە سولاڭداعان ۇزىن شەكپەنىن سۇيرەتىپ الپامساداي شۆەيسار زالدىڭ ورتاسىنا شىعادى دا داۋسىن سوزا، بۇكىل ۆوكزالدى باسىنا كوتەرىپ، كوپتىڭ زارەسىن الىپ، قاي پويىزدىڭ قاي جاققا باراتىنىن حابارلاعاندا ءبىر ورىندا تىرپ ەتپەي تۇراسىڭ دا قالاسىڭ... ءوستىپ اۋليەلەر كۇنىنە دەيىن ۋاقىت ءولتىردىم. ەندى دەمالىسقا شىعاسىڭدار دەگەندى ەستىگەندە جىن قاققانداي جۇگىرىپ ۇيگە جەتتىم، بەس مينۋت جينالدىم دا روستوۆسيەۆتارمەن، گلەبوچكامەن زورعا قوشتاسىپ (ول دەريەۆنيادان كولىك كۇتىپ وتىرعان، مەن ۆاسييەۆسكوس ارقىلى تەمىر جولمەن قايتپاقپىن)، چەمودانىمدى الدىم دا تىسقا اتىپ شىقتىم. ايتەۋىر كوزىمە ىلىككەن كىرەشىنىڭ مۇز قاتقان سۇپ-سۋىق كوشوۆكاسىنا قويىپ كەتتىم دە ىشتەي: "قوش بول، گيمنازيا!" — دەدىم. ۇيپالاق شابدار تىراقى بىردەن شابا جونەلىپ ەدى، جولدىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىندا شارق-شۇرق سەكىرگەن شانا ىشەگىمدى تۇيگىشتەپ، شەكپەنىمنىڭ جەڭ-جاعاسىنان گۋلەگەن سۋىق جەل مەن بەتىمنەن وسقان قار ۇشقىنى دەنەمدى تۇرشىكتىرىپ، بويىمدى سەرگىتىپ تاستادى. قالا قاراقۇرىق بۇرقاسىنعا كومىلىپ جاتسا دا مەنىڭ كوڭىلىم كوك تىرەگەندەي. جولدى بوگەپ تاستاعان ومبىنىڭ كەسىرىنەن ۆوكزالدا ەكى ساعات وتىرعانىم... شىركىن، بوراندى رەسەيگە نە جەتسىن، قاراڭعى ءتۇن، سوقىر بوراسىن، سوسىن تەمىر جول! بۇعان جەتەر باقىت بار ما — اق ۇلپاعا ورانعان پويىز، جىپ-جىلى ۆاگون، الدەقايداعى پەش كومەيىندە ساتىر-سۇتىر اتقىلاعان وت تىرسىلى، ال تىستا سىقىرلاعان اياز، ساڭىلاۋى جوق تۇتەگەن بوران، ەندى ءبىر ساتتە قوڭىراۋ داۋسى ەستىلەدى دە الدەبىر بەكەتتىڭ وتتارى جىلتىراپ، ۆاگونداردىڭ توبەسى مەن ەتەكتەن ۇيتقىعان اق ءتۇتىننىڭ اراسىنان ابىگەرگە تۇسكەن ادامداردىڭ بۇلدىراعان سۇلباسىن كورەسىڭ، تاعى دا پاروۆوزدىڭ ايقايى، جۇلقا جونەلگەن ۆاگون، بەلگىسىز بوراندى تۇنەككە سۇڭگي جونەلەسىڭ دە مارجانداي جىلتىراعان بوز قىراۋلى تەرەزەدەن پلاتفورمانىڭ شامى بۇلىڭداپ قالىپ بارا جاتادى -سودان سوڭ تاعى دا قاراڭعى ءتۇن، قاعىنعان بوران، جەلمەن جارىسىپ ۇلىعان بۋلىق، ال سەن بولساڭ سولقىلداق بارقىت ديۆاننىڭ ۇستىندە كوگىلدىر شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنان تۇسكەن جۇپ-جۇمساق ساۋلەنىڭ استىندا، تولاسسىز تەربەلگەن ىلگەشەكتەگى تونىڭنىڭ اتكەنشەگىنە كوزىڭدى تالدىرىپ قالعىپ-شۇلعىپ ۇيقىلى-وياۋ جاتاسىڭ!
ءبىزدىڭ بەكەتتەن ۆاسيليەۆەكىگە دەيىن ون شاقىرىم ەدى، ال مەن بەكەتكە ءتۇن ىشىندە كەلدىم، مۇندا دا ورەكپىگەن بوران، كەرەسىن ءتۇتىنى ساسىعان سۋىق تا كۇڭگىرت ۆوكزالدا تۇنەپ شىعۋعا تۋرا كەلدى، قولدارىندا شام، قابات-قابات قىمتانا كيىنگەن تاۋارلى پويىزداردىڭ كوندۋكتورلارى كىرىپ-شىققان سايىن مۇز قۇرساعان ەسىكتەر شارق-شۇرق ەتىپ ونسىز دا داڭعاراداي يەن ۆوكزالدى قاقىراتىپ جىبەرە جازدايدى. دەگەنمەن وسىنىڭ ءوزى دە ءبىر راقات. ايەلدەر بولمەسىنە كىردىم دە ديۆاندا ءبۇرىسىپ جاتقانمىن، مينۋت سايىن ويانىپ تاڭنىڭ اتۋىن كۇتتىم، ونىڭ ۇستىنە ۇلىعان بوران مەن الدەكىمدەردىڭ الدەقايدان دابىرلاسقان ايقايى مازا بەرمەدى، بۇل از بولعانداي پىسىلداق پاروۆوز تەرەزە تۇبىندە تۇرىپ الىپ كوكساۋداي كۇرس-كۇرس جوتەلدى-اي دەيسىڭ. سونان تاڭ بوزارا اتىپ تۇرىپ تىسقا شىقسام، دۇنيە تىم-تىرىس، قولقا قاپقان سارى ايازدان سەرگىپ سالا بەردىم...
ءبىر ساعات وتكەندە ۆاسيليەۆسكىدە جاڭا تۋىسىمىز ۆيگاندتىڭ ۇيىندە، جىپ-جىلى داستارحان باسىندا، قىسىلسام دا قۋانا-قۋانا كوفە ءىشىپ راقاتتانىپ وتىردىم: ريەۆەلدەن كەلگەن جاپ-جاس جيەن قىزى انحەن كىزمەت كورسەتىپ قۇراق ۇشىپ ءجۇر...
XVIII
باتۋرينو مەكەن-جايى اسەم-اق، اسىرەسە قىس كۇندەرى. كىرە بەرىستەگى تاس دىڭگەكتەر، شانا تابانىمەن ءتىلىم-تىلىم بولعان اۋلانىڭ اقشا قارى، جىم-جىرت تىنىشتىق، جارقىراعان كۇن ساۋلەسى، سىقىرلاعان ايازدى تىلە شالقىعان اسحانانىڭ تاناۋ جارعان ءتاتتى ءيىسى، اسحانادان ۇيگە، ۇيدەن اتقوراعا، باسقا دا قورا-قوپسىعا جالعاساتىن شىم-شىتىرىق ىزدەردە ءۇي تىرشىلىگىنىڭ كوڭىل يدىرەر جىپ-جىلى سۇرلەۋى جاتىر... تىنىشتىق، اپپاق دۇنيە، قار جامىلعان اپپاق شاتىر، كارعا مەلدەكتەگەن الاسا باقتا اعاشتاردىڭ سيديعان قىزعىلتىم بۇتاقتارى تاربايادى، ءجۇز جاساعان كارى شىرشانىڭ كوك كۇمبەزىنە شانشىلعان جاپ-جاسىل ۇشار باسى شاتىر سىرتىنان ىزديىپ كەپ تۇرعانى، قارلى تاۋدىڭ قياسىن تەسىپ شىققانداي ەربەيگەن ەكى گرۋبادان ەرىنشەك ءتۇتىن شالقيدى... كۇن كوزىنەن جىلىمىق تارتقان باسپالداقتىڭ ارقالىعىندا بىر-بىرىنە تىعىلىپ ەكى ۇزاق وتىر، انشەيىندە مىلجىڭداپ سويلەسە بەرەتىن ەدى، ءقازىر تىم-تىرىس؛ شاعىلىسقان كۇن ساۋلەسىنەن، اقشا قاردىڭ قىلاۋىنان ۇيالعانداي كارتامىش تەرەزەلەردىڭ اينەكتەرى سىقسيادى... قار باسقان باسپالداقتى سۋىقتان سىرەسكەن پيمامەن سىقىرلاتا وڭ جاقتاعى باس ساكىگە بۇرىلاسىڭ دا قالقان استىنان ءوتىپ، كونەرىپ، قارايىپ كەتكەن ەمەن ەسىكتى اشساڭ ار جاعىنان الا كولەڭكە ۇزىن سەنەكتى كورەسىڭ. تەرەزە جاقتاۋى دورەكىلەۋ جالشىلار بولمەسى كۇڭگىرت ءارى سالقىن، اينەگى تەرىسكە قارايتىن بولعان سوڭ پەش جاعىپ قويعان، سول جاقتان گۇرىلدەگەن جەز كەرنەيدىڭ دىبىسى ەستىلەدى. وڭ جاقتاعى تۇرعىن بولمەگە اپاراتىن ءدالىز دە كۇڭگىرت، تۋرا قارسى الدىڭدا زالدىڭ ەمەن ەسىگى، بۇل دا زامانى ءوتىپ قاپ-قارا بولىپ وڭىپ كەتكەن. زالعا وت جاقپايدى، كىرە قالساڭ ىزعاردان تىسىڭ-تىسىڭە تيمەيدى، قابىرعادا باسىنا پاريك كيگەن اتامىزدىڭ پورترەتى قاتىپ وتىر، قاسىندا قىزىل جاعالى مۋنديردە كەرتپەش تاناۋ يمپەراتور پاۆەل، بۇدان باسقا دا ەشكىم تانىمايتىن پورترەتتەر مەن سۋرەتتەردى كەرەكسىز بولىپ قالعان كارى بۋفەتكە قالاي بولسا سولاي ءۇيىپ تاستاپتى، بالا كەزىمىزدە وسى بۋفەتتىڭ شىنى قاقپاعىنان سىعالاپ تا ءلاززات الۋشى ەدىك. ەسەسىنە بۇل بولمە جارقىراپ تۇر، جىپ-جىلتىر جالپاق ەدەندە قىزعىلت ساعىم ويناپ، ويۋلى تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنەن مارجانداي نەشە ءتۇرلى سۋرەتتەر كوز قىزىقتىرادى. سول جاقتاعى تەرىسكە قاراعان تەرەزەنى ءداۋ ۇيەڭكىنىڭ سالبىراعان جالاڭاش بۇتاقتارى شىرماپ الىپتى، ال تۇستىكتەگى جارىق قاپتالدا قار باسقان قىسقى ب ا ق جاتىر. ورتاداعى تەرەزەنى ەربەيگەن قوس كەرنەيدىڭ ورتاسىنان ىزديعان سابالاق شىرشا بۇركەپ تاستاپتى: تىستان قاراساڭ ونىڭ قاردان يىلگەن قالىڭ بۇتاقتارى كەرەمەت اسەم... اياز قىسقان ايلى تۇندەگى عاجايىپتى ايتىپ جەتكىزە المايسىڭ. كىرىپ بارساڭ، زالدا شام دا جوق، تەك تەرەزە سىرتىنداعى جارقىراعان تولعان اي. زال بوس، ءتىپتى ۇلكەيىپ كەتكەن سەكىلدى، سابالاق شىرشا قاردان كەبىن جامىلىپ، تەرەزە سىرتىندا تاكاپپار شىرەنىپ، سۇمپيگەن ۇشار باسى كوك كۇمبەزىن ءتۇرتىپ تۇرعانداي، سول تۇستان كۇمىستەي جالتىراپ وريون شوق جۇلدىزى جامىرايدى، ودان تومەنىرەك، ەتەكتەگى كوكجيەكتە انامنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن سيريۋس جۇلدىزى الماستاي جارقىراپ، ينەلى كىرپىگىمەن كەمەرگە قادالىپ قالىپتى... سەلدىر ءتۇتىن سەكىلدى بوز ساعىمدا، تەرەزە تورىنان ەدەنگە تۇسكەن ايقىش-ۇيقىش كولەڭكەنى تاپتاپ قانشاما ءجۇردىم ەكەن، جاستىق شاقتىڭ ارمانىن تاۋىسا الماي، دەرجاۆيننىڭ تەكتى ءبىر تەنتەك جولدارىن قانشاما قايتالادىم ەكەن:
قارا-كوك تەڭبىل اسپاندا
التىن تاباق اي ءجۇزىپ...
تەرەزەمنەن نۇرىن شاشقاندا
التىنمەن ورنەك ءان سىزىپ،
ءتورىمدى مەنىڭ سان ءسۇزىپ
التىندى ءمورىن باسقاندا...
جاڭا ءبىر سەزىم وياتقان وسى ۇيدەگى العاشقى قىسىم تاماشا ءوتتى. سونىڭ كوبى سەرۋەنمەن كەتتى، اعام گەورگيي ۆاسيليەۆسكىگە اپارىپ قايتىپ ءجۇرىپ سىر-سۇحباتقا تارتىپ، دەرجاۆين، پۋشكين زامانىنىڭ اقىندارىمەن تانىستىرۋى مەنىڭ ءومىرىمدى ەداۋىر ءوسىرىپ تاستادى. باتۋرينوداعى ۇيدە كىتاپ دەگەن اتىمەن جوق ەدى. سونان سوڭ دا ۆاسيليەۆسكىدەگى نەمەرە اپايىمىزدىڭ مەكەن-جايىنا ءجيى قاتىنايتىن بولدىم، ونىڭ ءۇيى ءدوڭ باسىندا، ۆيگاندتىڭ مەڭگەرۋشىلىك ەتەتىن شاراپ زاۋىتىنىڭ قارسىسىندا تۇراتىن. اپايىمىز پيساريەۆكە تۇرمىسقا شىققان، ءبىراق كوپتەن ارالاسپاي كەتكەنبىز، ويتكەنى كارى پيساريەۆ پەن قۇداعيىمىز ۇلىنا ۇقسامايتىن وتە ءبىر تاقۋا ادامدار ەدى، سونان دا اكەمىز ءجيى-جيى ۇرسىسىپ قالا بەرەتىن. شال سول جىلى ءولىپ قالدى دا، ارالاس-قۇرالاس قايتا باستالىپ، مارقۇمنىڭ بۇكىل ءومىر بويى جيناعان كىتاپحاناسىنا قولىم جەتتى-اۋ. قالىڭ تىسپەن قاپتالعان، قوڭىر سارعىش بىلعارىعا التىنداتىپ جۇلدىزبەن اشەكەيلەپ تاستاعان باعا جەتپەس تومداردا قيساپ جوق - سۋماروكوۆ، اننا بۋنينا، دەرجاۆين، باتيۋشكوۆ، جۋكوۆسكيي، ۆەنيەۆيتينوۆ، يازىكوۆ، كوزلوۆ، باراتىنسكيي... ليرا، گۇل، باتىرلاردىڭ باس كيىمدەرىمەن اسەمدەلگەن رومانتيكالىق مۇقابالارى قانداي عاجاپ ەدى، ارىپتەرىندە، بۇدىرلى كوكشىل قاعازىندا، سوعان باسىلعان ءاربىر سوزىندە ەرەكشە ءبىر ادەمىلىك، قاسيەت تۇتار تەكتىلىكتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇراتىن. مەنىڭ العاشقى بوزبالالىق ارمانىم، ءوزىم دە بىردەمە جازسام دەگەن تالپىنىسىم وسى تومدارمەن باستالىپ، ورەكپىگەن كوڭىل كۇيىمدى قيالعا جەتەلەدى. قيال شىركىن قاشاندا كوڭىلگە دە سىيمايتىن عاجايىپ قوي! "جاس جىراۋ ارپالىسقا اتتاندى" نەمەسە "ارسى-كۇرسى بيىكتەن اقجال تولقىن اتقىلا" بولماسا "تاۆريدانى قۇشقان كوگىلدىر تولقىن ىشىندە، تاڭ شاپاعىندا تۇر ەكەن نەرسيدا پىشىندە" دەگەن جولداردى وقىعاندا مەن سول جىراۋدى دا، جالاڭاش نەرسيدانى دا اينا-قاتەسىز كورىپ، كوگىلدىر تولقىندى، تەڭىز جاعاسىن شارپىعان تاڭ شاپاعىن دا كوڭىلمەن سەزىنگەم، سول كەزدە ايقايلاپ ولەڭ ايتقىم كەلەتىن، سول كەزدە قالامىمنان شىققان شاتپاعىما ۇيالامىن!
ءبىر قىسقا سوزىلعان العاشقى عاشىقتىق سەزىمىم دە ەرتەگى سەكىلدى. انحەن قاراپايىم، بۇلدىرشىندەي قىز ەدى، بار بولعانى وسى. اڭگىمە مۇندا دا ەمەس، قاراپايىمدىلىعىنا قوسا كوڭىلدى ەدى، سۇيكىمدى، اسا قايىرىمدى، شىن پەيىلىمەن اعىنان جارىلىپ ماعان ايتاتىن: "الەشەنكا، ءسىز ماعان قاتتى ۇنايسىز، سىزدە ىستىق تا قالتقىسىز سەزىم بار!" ارينە، ول سەزىم اياق استىنان تۇتانعان. ونى العاش، ءبىر كورگەننەن كوكەيىمە وت تۇسكەن - بەكەتتەن ءۇسىپ-جىعىلىپ زورعا جەتكەنىمدە الدىمنان ادەمى قىزىل كويلەكتى، ەرنىنەن ۋىز كەپپەگەن ەركەلەۋ قىز شىعىپ، نەمىستەرگە ءتان بۇكپەسىز تازا پەيىلمەن تاڭنىڭ قىزىل شاپاعىنا مالىنعان ۆيگاندىلاردىڭ اس بولمەسىنە اپارىپ كوفە قۇيىپ بەرگەن. سۋىق سۋدان مۇزداعان جۇپ-جۇمساق الاقانىن ۇستاي الۋىم مۇڭ ەكەن، جۇرەگىم اتتاي تۋلاپ، ىشىمنەن: "مىنە، تاپتىم-اۋ دەدىم". مەن باتۋريناعا باقىتىمدى تاۋىپ قايتقانداي قۋانىشپەن اتتانىپ ەدىم: ەرتەڭگى اۋليە كۇنىندە ۆيگاندىلار ءبىزدىڭ ۇيگە كەلمەك-تى. ايتقانداي-اق كەلدى دە ءۇيىمىز ابىر-دۇبىر كوڭىلدى قۋانىشقا تولدى، سەبەپسىز كۇلكى، ءازىل-وسپاق، ادەتتە قوناق كەلسە دەريەۆنيادا ىلعي دا وسى، اسىرەسە مەرەكە كەزىندە؛ ايازدى كۇندەرى ىزعاردى قوسا ەرتە كەلەتىن تون-تىماق، پيمالارىن كىرەبەرىسكە تاستاي سالىپ قاۋىشىپ جاتقاندارى. كەشىندە باسقا قوناقتار دا كەلىپ جەتتى، ۇلكەندەردەن باسقامىز تۇگەلدەي كورشىلەرگە قىدىرىپ قايتپاققا جينالا باستادىق. قولىمىزعا ىلىككەندى كيىپ الدىق، ءبىرىمىز مۇجىق بولدىق، ءبىرىمىز قاتىندارشا ۇستىمىزگە الەم-جالەم جاپسىردىق، مەنىڭ شاشىمدى تاراپ، بەتىمدى اپپاق قىلىپ بورلاپ، ۇشىنا قىزىل سۇرمە جۇرگىزدى دە كومىرمەن قاپ-قارا مۇرت جاساپ بەردى. ءبارىمىز توپىرلاپ تىسقا شىققانىمىزدا ىمىرتتا بىرنەشە كولىك كۇتىپ تۇر ەكەن، تالاسا-تارماسا كەلىپ شاناعا قۇلادىق تا قوڭىراۋلاتىپ، قارقىلداي كۇلىسىپ، قاقپا اۋزىنداعى ۇيىلگەن قاسات قاردى بۇزا ىزعىتىپ جونەلدىك. ارينە مەن الاس-قاپاستا انحەننىڭ قاسىنان شىقتىم... قىسقى تۇندە سىڭعىرلاعان قوڭىراۋ ءۇنىن، تىم-تىرىس قارلى دالانىڭ تاس قاراڭعى مىلقاۋ ءۇنىن قايتىپ ۇمىتارسىڭ، مۇندايدا جۇپ-جۇمساق اق كورپەسىن جامىلعان قىسقى دالا كوز الدىڭنان زىرلاپ ءوتىپ، سوناۋ كوكجيەكتەگى الاسا سۇرعىلت اسپانمەن ۇلاسىپ كەتەدى دە، كەيدە الىس تۇكپىردەن تەك قىس كەزىندە بولاتىن الدامشى وتتار ەلەستەيدى. قىسقى دالانىڭ كاۋسارداي تۇنىق اۋاسىن قالاي ۇمىتارسىڭ: بۇلعىن ىشىكتىڭ ىشىنەن تىنتكەن ىزعار، جۇقا قونىشتان بالتىرىڭدى قىسقان اياز، تۇڭعىش رەت تۇمسا قولمەن جىلى قولعاپتان سۋىرىپ الىپ، سۇيسىنە قىسقان قىزدىڭ ىستىق الاقانى، ال الاكولەڭكەدە جىلت-جىلت ۇشقىن اتقان قىز جانارىن ايتارعا ءسوز جوق!
XIX
سوڭىنان كوكتەم كەلدى، مەنىڭ ومىرىمدە قايتالانباعان، ۇمىتىلماس ءبىر كوكتەم.
ءالى ەسىمدە، تەرەزەسى اۋلاعا قارايتىن وليانىڭ بولمەسىندە وتىرعانبىز. ناۋرىزدىڭ شۋاقتى كەشى، ساعات بەستىڭ شاماسى بولسا كەرەك. ءىىىولاق تونىن جۇرە قاۋسىرىنىپ، قاشاندا اسىعىپ جۇرەتىن ادەتىمەن ويدا-جوقتا اكەم كىرىپ كەلدى، مۇرتىن قىراۋ شالا باستاعان كەزى، ءبىراق ءالى دە باياعىسىنداي شيراق، كىرە سالىپ:
— ۆاسيليەۆسكىدەن حابارشى كەلدى، — دەدى. — پيساريەۆ ەسىتسىن تانىپ جاتىر دەدى مە... ءقازىر سوندا كەتىپ بارامىن. ەرەمىن دەسەڭ ءجۇر.
مەن دە اسىعىس تۇردىم، ۆاسيليەۆسكىگە جەتە الماي، انحەندى كورۋگە ىنتىق بولىپ وتىرعام، اپىل-قۇپىل جۇردىك تە كەتتىك. تاڭعالعانىم، پيساريەۆ ساپ-ساۋ، ءتىپتى كوڭىلدى، نە الباستى باسقانىن ءوزى دە بىلمەيدى. ەرتەڭىندە كىرەبەرىستە كيىنىپ جاتىپ اكەم وعان: "سەن تەگى ازداپ ىشسەڭ قايتەدى؟" — دەدى. "تۇك تە ەمەس!" — دەپ پيساريەۆ اكەمە شولاق تونىن كيگىزىپ جاتىپ سىعان كوزىن سىقسيتا مىسقىلمەن جاۋاپ قاتتى، بويى تىپ-تىك، قارا ساقالدى سۇرقاي ءجۇزى ءالى كوز الدىمدا، جەڭىل قارا شالباردىڭ سىرتىنان بوس جىبەرگەن قيسىق جاعالى قىزىل جىبەك كويلەگىن، زەرمەن كوكتەگەن قىزىل ءماسىسىن ءقازىر دە ۇمىتقان جوقپىن. ءبىز جايباراقات ۇيگە قايتتىق. كەشىكپەي اعىل-تەگىل كوكتەمگى قار سۋى تاسىدى دا، ۆاسيليەۆسكىمەن قاتىناسىمىز ەكى جۇماعا مۇلدەم ءۇزىلىپ قالدى. پاسحانىڭ العاشقى كۇنى-اق دۇنيە قۇرعاپ، جەر كوكتەپ سالا بەردى. ءبىز ۆاسيليەۆسكىگە بارماق بولىپ گارانتاسقا وتىرىپ جاتىر ەدىك، كەنەت قاقپادان اتتىڭ باسى كورىندى دە، ارتىنان قوس دوڭعالاقتى جەڭىل اربا كىرىپ كەلدى، ۇستىندە وتىرعان نەمەرە اعامىز پەتر پەتروۆيچ ارسەنيەۆ ەكەن.
—حريستوس ۆوسكرەس! — دەدى جايباراقات ۇنمەن ارباسىنان تۇسە بەرە. — ۆاسيليەۆسكىگە جينالدىڭدار ما؟ دەر كەزىندە قوزعالىپسىڭدار. پيساريەۆ ولمەيمىن دەۋشى ەدى، بۇگىن ەرتەڭگىسىن ويانىپ، قارىنداسىمىزعا بارىپتى دا كرەسلوعا وتىرا بەرىپ تىرقيىپ قالىپتى.
ءبىز ۇيگە كىرگەندە پيساريەۆتى جۋىپ، ارۋلاپ قويعان ەكەن. ءمايىتتى جاڭا عانا ۇستەلگە جاتقىزىپتى، وسىدان ەكى اپتا بۇرىن ءدال وسى زالدا، پاپيروستىڭ ءتۇتىنى مەن باتار كۇننىڭ كەشكى شاپاعىنان كوزىن سىقسيتىپ بوساعادا كۇلىپ تۇر ەدى، ءقازىر دە ولىككە ۇقسامايتىن سەكىلدى. كوزى تارس جۇمۋلى، تەك سارعىش تارتىپ ىسىڭكىرەپ كەتكەنى بولماسا، كادىمگى ۇيقىداعى ءتىرى ادامنان اۋمايدى: كومىردەي قارا شاشى مەن قاپ-قارا ساقالىن ساندەپ تۇرىپ تاراعان، ۇستىندە جاڭا سۇرتىك، كراحمالدى اق كويلەكتىڭ جاعاسىن قارا گالستۋكپەن بايلاپتى، كەۋدەسىنە دەيىن وراعان اق داكەنىڭ استىنان سەرەيگەن ەكى اياقتىڭ نوبايى بايقالادى. مەن سەسكەنبەستەن انىقتاپ قاراپ الدىم، ءتىپتى ماڭدايى مەن قولىنان ۇستاپ كورىپ ەدىم، ءالى جىپ-جىلى سەكىلدى. ءبىراق كەشكە قاراي ءبارى دە وزگەرىپ سالا بەردى. ءبىرىنشى قوشتاسۋعا شاقىرعاندا زالعا كىرىپ كەلىپ نە بولعانىن مەن ەندى عانا ءتۇسىندىم. باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ ساۋلەسى تەرەزەنى قان قىزىل پەردەگە بوياپ تۇر ەدى، ءبىراق وزەن بويىنان ورلەگەن ىمىرت، يەن دالادان كەۋلەپ كەلە جاتقان قاراقۇرىق جەردىڭ جون ارقاسىن ىزعارىمەن سۋىتىپ، ءتۇننىڭ العاشقى الاكەۋىمىن اكەلدى دە، ونسىز دا كۇڭگىرت زال بالاۋىز تۇتىنىنەن تۇمانعا اينالدى، تۇمان ىشىندەگى ىعى-جىعى جۇرتتىڭ قولىندا جالپىلداعان ءبىر-بىر شىراق، تابىتتىڭ اينالاسىنا قويىلعان شىركەۋدىڭ ۇلكەن شىراعداندارىنان ءتۇتىن بۋداقتايدى، تۇلا بويىڭدى تىتىرەنتكەن شىركەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ وكىرگەن داۋسى اۋەلدە ۇرەيلى ەدى، كەيىن: "حريستوس و دۇنيەدەن قايتىپ كەلدى" دەگەندە قۋانعانداي اندەتە سوزدى. مەن بىردە العا قاراپ، كوك ءتۇتىننىڭ ىشىندە ءبىر كۇندە قاپ-قارا بوپ بارلىعىپ كەتكەن ولىكتىڭ بەتىن كورىپ تۇرشىگەمىن دە، بىردە ارتقا قاراپ، شىراق وتىنان اق ءجۇزى البىراپ، توپتىڭ ورتاسىندا مونتيىپ تىپ-تىنىش تۇرعان انحەندى كورگەن سوڭ كوڭىلىمدى قۋانىش سەزىمى بيلەپ، جانىما جۇبانىش تاپقانداي بولامىن...
تۇنىمەن ەلەگزىپ جامان ۇيىقتادىم: ىعى-جىعى، ءبىرىن-بىرى باسا-كوكتەگەن حالىق كۇندىزگى كورگەنىمنىڭ ەلەسى بولىپ، كوز الدىمنان بۇلىڭداپ كەتپەي قويعانى، ءبارى دە ابىڭ-كۇبىڭ اسىعىس: ابىگەردى ءۇن-تۇنسىز باسقارىپ جۇرگەن ولىكتىڭ ءوزى سەكىلدى — بولمە بىتكەندى ارالاپ، بىر-بىرىنە اقىل ايتىپ، ۇستەلدەردى، كەرەۋەتتەردى، كرەسلو، كومودتاردى ارلى-بەرلى سۇيرەلەپ ساپىرىلىستىرىپ جاتىر...
ەرتەڭگىسىن تىسقا ماس ادامداي سەندەلىپ شىقتىم. كۇن اشىق، تىپ-تىنىش ءارى جىلى ەكەن. كۇن كوزى كەۋىپ قالعان باسپالداقتى جىلىتىپ تاستاپتى، كوگى تەبىندەي باستاعان اۋلا جاپ-جاسىل دا اعاشتارى سيديعان سيرەك ب ا ق ەندى-ەندى كۇشىكتەيىن دەپ قالىپتى. اينالامدى شولىپ، قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇرعان تابىتتىڭ كوك-جاسىل قاقپاعىن كورگەندە زارەم ۇشقانى. باسپالداقتان جۇگىرىپ ءتۇستىم دە، باكقا قويىپ كەتتىم، كۇنشۋاقتا جالاڭاش باقتى ارالاپ ۇزاق ءجۇردىم، اقىرى ىرعاي تۇبىندەگى ورىندىققا بارىپ وتىردىم... تورعايلار دامىلسىز شىرىلدايدى، ىرعايدىڭ سارعىش گۇلدەرى الاقان جايا باستاپتى، جەردىڭ ىلعالى مەن جاس ءشوپتىڭ ءيىسى كەڭسىرىگىڭدى قىتىقتايدى، باقتىڭ تۇنىق تىنىشتىعىن بۇزباستان سوناۋ كەڭ جازيرا جازىقتىڭ شەتىندە ۇزاقتار شۋلاسىپ جاتىر، سول جاقتان كارى قايىڭدار مەن كوكتەمنىڭ سەلدىر تۇمانىمەن ۇلاسىپ ءالى جاپىراق جايا قويماعان ءسامبى تالدىڭ توعايى كورىنەدى... قايدا قاراساڭ دا ءولىم، تەك ءولىم، ماقساتسىز دا ماحابباتقا تولى قىمبات ومىرگە ءجون-جوسىقسىز كيلىككەن ءولىم!.. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ويدا جوقتا "ۆيلگەلم تەللدىڭ" كىرىسپەسى ەسىمە تۇسكەنى — كوپتەن بەرى شيللەردى وقىپ ءجۇر ەدىم، كوز الدىمنان تاۋ، كول، قايىقتا ءان سالعان بالىقشى ەلەستەپ ەتتى... كوڭىلىم جادىراپ، كوكەيىمە الىستاعى عاجايىپ ءبىر باقىتتى ەلدىڭ عاجايىپ، ءتاتتى دە اسەم ءانى قوناقتاعانداي بولدى...
كۇنى بويى ەسەڭگىرەپ، ماساڭ كەيىپتە ءجۇردىم دە قويدىم، جۇيكەمدى سىرەستىرگەن ءبىر قىرسىق بويىمدى جازدىرسايشى: تاعى دا جانازا، تاعى دا قاپتاعان حالىق، ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتقان كورشىلەر، جان-جاعىنان بەكىتىپ تاستاعان سابيلەر بولمەسىندە تۇكتى سەزبەگەن مۇڭسىز بالالاردىڭ ويىنىن كوزى جاستى، كوڭىلى كۇپتى كۇتۋشى ايەلدەر باقىلاپ كەتىپ ءجۇر...
مىنەكي، تاعى دا قاس قارايىپ، تاعى دا زالعا جۇرت جينالا باستادى، جانازانىڭ باستالۋىن كۇتىپ، كۇبىر-سىبىر كوبەيدى... شىركەۋ كىزمەتكەرلەرى كەلىسىمەن ءسوز پىشاق كەستى تىيىلىپ، شىراق جانعان سوڭ سوڭعى دايىندىق تا ءبىتتى؛ مىلقاۋ تىنىشتىقتا شىراقتى شامنىڭ شايقالۋى مۇڭ ەكەن، قوڭىر داۋىس بوزداپ جونەلدى — وسىنىڭ بارىندە، مارقۇمنىڭ اقىرعى كەشىندە ەرەكشە ءبىر ءمان بار سەكىلدى كورىندى، مەن الدىمىزداعى بارقىتپەن قاپتالعان ءساندى تابىتقا كوز تاستاۋعا دا قايمىقتىم؛ جالعاستىرا قويعان ەكى ۇستەلدىڭ ۇستىندە، باقيدىڭ قورقىنىشىن شاقىرىپ جانسىز سۋرەت جاتىر، تابىتقا جاپقان التىندى جامىلعىدا، ءمايىتتىڭ باسىنداعى سۇتتەي اق جاستىق پەن كوكىرەگىنە قويعان التىندى يكوندا، ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتكەن قارا ساقالدى سۋرەتتە جانىڭدى تۇرشىكتىرەر سۇمدىق ۇرەي بار ەدى، كەڭسىرىگىڭدى اشىتقان ءتۇتىن مەن ىستىق الا ساعىمنىڭ ىشىندە قاباعى سالبىراپ، قاپ-قارا بوپ كەتكەن بىردەمە تەڭكيەدى...
تۇندە گەورگيي ەكەۋمىزگە توسەكتى تاعى دا شالدىڭ بۇرىنعى كابينەتىنە سالدى. ءۇي ءىشى تىم-تىرىس، جۇرت تا تىنىشتالعان، ءالى دە بالاۋىز ءيىسى كەتە قويماعان يەن زالدىڭ ەسىك-تەرەزەسىن بەكىتىپ تاستاعان، ىشىنەن دياكوننىڭ ءبىرقالىپتى سابىرلى داۋسى ەستىلەدى. اعام شىراقتى ءوشىرىپ ۇيىقتاپ قالدى. مەن كيىمىمدى شەشپەستەن جاتا سالىپ ەدىم، شىراق سونگەن سوڭ كوزىمدى جۇمۋىم مۇڭ ەكەن، ءوزىمدى زالدا جۇرگەندەي سەزىنىپ، زارەم ۇشىپ اتىپ تۇردىم. جۇرەگىم تارسىلداپ، ءار دىبىسقا قۇلاق ءتۇرىپ، تاس قاراڭعىعا ءۇڭىلىپ وتىرمىن. بۇرىن سەزىنبەگەن بوتەن دۇنيە، تىنىشتىق تا ادامدى الباستىداي باسادى ەكەن، تەك زال جاقتان تۇسىنىكسىز ءبىر داۋىس كەلەدى... ءوزىمدى ءوزىم زورلاپ ديۆاننان ءتۇستىم، كابينەتتىڭ ەسىگىن اشىپ، قاراڭعى دالىزدەن اياعىمنىڭ ۇشىمەن ءوتتىم دە، ساڭىلاۋىنان جارىق جىلتىراعان زالدىڭ ەسىگىنە قۇلاعىمدى توستىم.
— پاتشام دا سەنسىڭ، جاراتقان يەم، سەن ۇلىسىڭ، قۇدىرەت تە سەنسىڭ! — دەگەن ەسىكتىڭ ار جاعىنان دياچوكتىڭ اسىعىس تا نەمقۇرايلى داۋسى ەستىلەدى. — جاراتقان يەم وزەندى تاسىتادى، سەنىڭ داۋسىڭ وزەننىڭ تاسقىنىنداي، تەڭىزدىڭ تولقىنىنداي كۇشتى... سەن الدىمەن جەر مەن اسپاندى جاراتتىڭ، بۇل دا سەنىڭ قۇدىرەتىڭ... بۇلاردىڭ ءبارى دە ولەدى، ال سەن ماڭگىلىكسىڭ، ولار شەكپەن سەكىلدى ءبارى دە توزادى، ال سەن وزگەرتىپ قانا كيىندىرەسىڭ... جاراتقاننىڭ داڭقى ماڭگىلىك بولسا ەكەن. جاراتقاننىڭ ءىسى جاڭعىرا بەرسىن!
كوزىمە قۋانىشتى جاس كەلدى، دەنەم قالتىراپ، قاراڭعى دالىزبەن اسىعىس ارتقى كىرەبەرىسكە جۇگىردىم دە، سول بەتتەگى باسپالداققا شىقتىم. ءۇيدى شىر اينالىپ اۋلانىڭ ورتاسىنا كەلدىم. ءتۇن قاراڭعى، كادىمگى العاشقى كوكتەمنىڭ تىپ-تىنىش تازا اۋاسى. جەر توڭ، قارا قاتقاق. جۇلدىزى جامىراعان كىرشىكسىز كوگىلدىر اسپانمەن جەردىڭ تۇيىسكەن تۇسىندا بولار-بولماس اقشىل سىزات قالىپتى. الىستان، تىنىشتىقتىڭ شىرقىن باياۋ ۇركىتىپ كوكتەمگى تاسىعان وزەننىڭ گۇرىلى جەتىپ تۇر. مەن قاراڭعىعا تەسىلىپ، سايدىڭ قارسى بەتىندەگى ءدوڭدى ىزدەدىم، جاپادان جالعىز جىلتىراپ ۆيگاند ءۇيىنىڭ تۇنگى شامى ءالى وشپەپتى. قىز ءالى ۇيىقتاماعان-اۋ دەپ ويلادىم. "قۇدىرەت وزەن داۋسىن تاسىتادى، تەڭىز تولقىنىن وزەندەي تاسىتادى". كوزىمنەن جاس پارلاپ، الىستاعى جالعىز شامنىڭ ساۋلەسى جامىراپ كەتتى — بۇل باقىت پەن ماحابباتتىڭ، ءۇمىت پەن شەكسىز مەيىرىمنىڭ قۋانىشقا تولى جاسى ەدى.
ءۇشىنشى داپتەر
كوكتەمنىڭ سول ءبىر ۇرەيلى كەشىن ۇمىتپايتىنىم، سول كۇنى ولىكتى جەرلەگەن ەدىك.
مەن تاڭعا جۋىق قانا كوز ءىلدىم. ۇيگە بىردەن قايتىپ بارۋعا ءداتىم جەتپەدى، ويتكەنى جۇلدىز ساعىمىنىڭ استىنداعى قارالى ءۇيدىڭ نوبايى قورقىنىشتى ەدى، ونىڭ ۇستىنە باسپالداق قاسىندا تابىت قاقپاعى سۇيەۋلى تۇردى.... سول بويدا دالاعا تارتتىم دا باسىم اۋعان جاققا كەتە باردىم... قايتا ورالعاندا شىعىس بەلدەۋ اعاراڭ تارتىپ قالعان، سەلونىڭ بۇكىل قورازدارى جارىسا ايقايلاپ جاتىر ەكەن، الگى تەرىستەگى ەسىكتەن ۇرلانا كىرىپ، سول بويدا ۇيىقتاپ كەتكەم. ءبىراق كەشىكپەي ۇيقىلى-وياۋ قالپىمدا الداعى جاۋاپتى مينۋتتار قايتا-قايتا ەلەگىزىپ، ءۇش ساعات ۇيىقتادىم با، جوق پا، تاعى دا اتىپ تۇردىم. ءۇي ءىشى ءالى دە ەكى دۇنيەگە ءبولىنىپ وتىرعان: تابىت تۇرعان زالدا ءولىم، ەكىنشىسىندە، ەسىك-تەرەزەسى قىمتالعان بارلىق بولمەلەردە كۇيبەڭ تىرلىكتىڭ ءبىتۋىن كۇتكەن كۇيبەڭ تىرشىلىك. مەن سول ابىگەر ءبىتتى-اۋ دەگەن نىق سەنىممەن ويانىپ ەدىم، مارقۇمنىڭ كابينەتىندە مەنىمەن بىرگە ۇيىقتاعان اعامنىڭ قاننەن قاپەرسىز تەمەكى شەگىپ وتىرعانىن كورىپ تاڭعالدىم، ۇستىندە ىشكيىمنەن باسقا لىپا جوق، جامىلعىسى سالبىراپ ەدەندە جاتىر، ەسىك سىرتىنداعى دالىزدە ابىڭ-كۇبىڭ اياق ءدۇبىرى، الدەكىم الدەنەنى سۇراپ جاتىر، الدەكىم قىسقا عانا جۇرە جاۋاپ قاتۋدا. شارۋا جايىن باسقاراتىن قىزمەتشى ايەل كىرىپ، ءۇن-تۇنسىز تاعزىم ەتىپ، شاي تەڭدەگەن تاباقتى جازۋ ۇستەلىنە قويدى دا، بىزگە قاراماستان اسىعىس شىعىپ كەتتى. مەن قولىم قالتىراپ كيىنە باستادىم. التىن ءتۇستى ەسكى قاعازبەن قاپتالعان كابينەت ءىشى قاراپايىم، ءتىپتى كوڭىلدى دەسە دە بولادى، ءبىزدىڭ ەرتەڭگى تىرلىگىمىزدى ەسكە سالعانداي پاپيروستىڭ ءتۇتىنى قالقىپ ءجۇر. اعام تەمەكىسىن ءشۇيىرىپ، پيساريەۆتىڭ كاۆكاز ماسىسىنە قاراپ قويادى، مەن ونى وسىدان ەكى جۇما بۇرىن سىعانداي سىلقىم يەسىنىڭ اياعىنان كورىپ ەدىم، ەندى جازۋ ۇستەلىنىڭ استىندا تىمپيىپ جاتىر. مەن دە قاراپ وتىرمىن: يەسى جوق، ءماسى جاتىر، قانشاعا دەيىن، مۇمكىن ءجۇز جىل جاتاتىن شىعار. ءقازىر ءوزى قايدا ەكەن، عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن قايدا بولار ەكەن؟ ەگەر راس بولسا، ەندىگى ءبىزدىڭ اتام-زاماندا ءولىپ، ەرتەگىگە اينالىپ كەتكەن اجەلەرىمىز بەن اتالارىمىزعا كەزدەسكەن دە بولار، سوندا ول ءقازىر كىم؟ ياپىر-اۋ، مىناۋ زالداعى ۇستەل ۇستىندە، قاقپاعى ەرنەۋىنە ۇيلەسپەگەن تابىت جاشىگىندە جاتقان قۇبىجىق سول ما؟ تۇقىلىنا دەيىن جانىپ تاۋسىلعان پۇشىق شىراعداننىڭ الاكەۋىم ساعىمىندا، سونى شىر اينالدىرا قاداعان كۇلدى-كومەش قاعازدىڭ ورتاسىندا تالما تۇسكە دەيىن دىم سىزباي سەرەيىپ جاتقان دا سول ما؟ وسىدان ەكى-اق كۇن بۇرىن، ءدال وسىنداي ەرتەڭگى شاقتا، جۋىنىپ-تارانىپ، ساقالىن سىلاپ، كورشى بولمەدەگى ايەلىنە كىرگەن كىم؟ جارتى ساعات وتپەي جاتىپ سول بولمەنىڭ ەدەنىندە بىلق-سىلق ەتكەن تىرجالاڭاش دەنەسىن ارۋلاپ جۋعان ولىكتىڭ يەسى كىم ەدى؟ ءيا، سونىڭ ءوزى دەپ ويلادىم، ءدال بۇگىن، ءدال ءقازىر ەڭ سوڭعى رەت، ءتىرى كەزىندە تيتتەي دە قارىم-قاتىناسى بولماعان شىركەۋ ءراسىمىنىڭ ازابىنا تۇسپەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن مەن كورمەگەن دۇنيەدەگى ەڭ عاجايىپ سالتاناتقا تۇڭعىش رەت كۋاگەر بولماقپىن، دەمەك، گيمنازيادا جاتتاي-جاتتاي جالىقتىرعان مىنا ءبىر ءسوزدىڭ ءمان-ماقساتىن تۇسىنەتىن بولدىم: "ءۇش تاۋلىك وتكەن سوڭ دۇنيە سالعان حريستياننىڭ دەنەسى حرامعا قويىلۋعا ءتيىس... وعان جاقىندارى، تۋىسقاندارى مەن دوس-جاراندارى جينالىپ، ءمايىتتى ايلانىپ ءجۇرىپ، توزاق سوتىنا، بارلىق باقۇل بولعانداردىڭ تابىتتان ويانۋىنا دەيىن مارقۇمنىڭ جان تىنىشتىعىن تىلەپ داۋىس قىلۋى ءتيىس"... كەنەت سول ءحريستيانيننىڭ پيساريەۆ ەكەنىنە عاجاپ قالدىم دا بۇكىل ولگەن-جىتكەندەر باقيدان قايتقانشا مارقۇمنىڭ قانشا مەرزىم كۇتەتىنىن ويلاپ شوشىندىم، قۇددى سونان سوڭ ءمانى دە، ماقساتى دا، مەرزىمى دە جوق الدەبىر ماڭگىلىكتە بەلگىسىز دۇنيە باستالاتىنداي...
II
ولىكتى شىعارعاندا دا قاداعالاپ قاراپ تۇردىم. تابىت كوتەرۋشىلەر مەرەكەدەگىدەي تازا كيىنگەن، شەتىنەن توق، قارۋلى جاس جىگىتتەر، ءبىراق پيساريەۆتىڭ تۋعان شاڭىراق، جارىق دۇنيەمەن قوشتاسار ساتىندە ءبارى دە سەسكەنىپ، باستارىن تەرىس بۇرىپ، ولىكتى ۇستەلدەن سىرعىتتى دا، زىلدەي دەنەنى اق داكەگە اۋدارىپ زورعا كوتەرىستى. سول كەزدە ماعان تاعى دا وعاش كورىنگەنى — كۇمىس تاعاندى اباجاداي، كوگىلدىر بارقىتپەن تىستالعان جەكسۇرىن تابىتتا الدەبىر اۋليە، سونىمەن قاتار جالعان دۇنيەگە قاجەتسىز ءبىر پەندە جاتقانداي بولدى. قارا سۇرتىكتىڭ جەڭىنەن سورايعان اعاش قولىن كوكىرەگىنە ايقاستىرىپ، جانسىز اعاش باسى قالتاڭداپ، يىنتىرەسكەن كوپتىڭ ورتاسىمەن كوك ءتۇتىندى قاق جارا، اياعىمەن اشىق ەسىككە قاراي سىرعي جونەلدى — ەندى ول بۇل ءۇيدىڭ بوساعاسىن ماڭگى-باقي اتتامايدى — مىناۋ كىرەبەرىس اۋىزدى، باسپالداقتى، جارىق دۇنيەنى، اناۋ قالىڭ توبىردىڭ توبەسىنە قاراپ تۇرعان حريستوستىڭ كەرىپ تاستاعان بەينەسىن، تابىتتىڭ قاقپاعىن كوتەرگەن ەكى مۇجىقتىڭ تۋ سىرتىنداعى كەڭ اۋلانى ەندى قايتىپ كورە المايدى. تابىت كوتەرگەن جىگىتتەر وسى تۇستا ايالداپ، قىزارىپ كەتكەن جەلكەلەرىنەن داكەنىڭ ۇشىن بوساتىپ ەدى، دياكون دا داۋسىن سوزا ءتۇستى — "جارىقتىق باقيعا اتتاندى، ەندى ول جاراتقاننىڭ جانىندا سونىڭ قۇدىرەتىن ماداقتاپ اۋىز جاپپايتىن اۋليەلەر رۋحىنىڭ پاتشالىعىنا قوسىلماق"... اۋلانىڭ سىرتىندا، تۋرا باسپالداقپەن تۇسپا-تۇس شوشايعان بيىك مۇنارا وسى كەزگە دەيىن جاي عانا مۇڭعا تولى جىلاڭقى دىبىس شىعارىپ تۇر ەدى، كەنەت قاڭعىر-كۇڭگىر قوڭىراۋ قاعىپ، قاسىرەت شاقىردى دا، اۋلا تولى تازىسى بار، كوكپەگى بار شوشىنعان يتتەردىڭ ءبىرى ابالاپ، ءبىرى ۇلىپ ازان-قازان بولدى. مۇنىڭ جان تۇرشىكتىرگەن داراقىلىعى سونشالىق، اپايىمىز ۇزىن سارافاننىڭ ەتەگىنە شالىنىپ، ەڭىرەپ جىبەردى دە قاتىندار سىڭسىپ، تابىتتىڭ شەتىنەن دەمەپ تۇرعان اكەمنىڭ جەركەنىشتەن بەت-اۋزى جىبىرلاپ كەتتى.
مەن شىركەۋدە دە ولىكتىڭ سۇپ-سۇر بەت-جۇزىنەن كوز العانىم جوق: ءمايىت سالتانات قاقپاسىنىڭ قارسىسىندا، شاربى بۇلتتىڭ سۇلباسىن سالعان بىتەۋ كۇمبەزدىڭ استىنا قويىلعان ەدى، تاستوبەدەگى دورەكىلەۋ سۇرعىلت ءۇشبۇرىشتان جانارى سۋىق، كەكەسىن جۇزبەن قۇدايدىڭ سۋرەتى قادالىپ تۇردى. جوقتاۋ باستالعان، مارقۇمنىڭ تاناۋى سورايىپ، جىلتىراعان جۇپ-جۇقا ەرىننىڭ ۇستىندەگى ەدىرەيگەن مۇرتى مەن كومىردەي قارا ساقالىن كوردىڭ قاعاز ۆەنوگىمەن قىمتاپ تاستاعان. مەن وسىعان قارايمىن دا ويلايمىن: مارقۇم ەندى باعى زاماننىڭ ۇلى كنيازدەرىنەن اۋمايدى، ول ەندى ماڭگىلىك اۋليە-انبيلەر مەن باقيعا كەتكەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ساناتىنا قوسىلعان شىعار... داۋىس مارقۇمنىڭ توبەسىنەن ءالى سۇڭقىلداپ تۇر: "كۇنادان پاك پەندەسى قۇدايدىڭ قۇزىرىنا دا سىيادى"، ال مەن بولسام ونى اياپ، قينالىپ، ءوزىمدى اقتاپ تۇرمىن: ءقازىر عوي كوبەسى قاپ-قارا سىرەسكەن ساۋساقتارىنا قاپشىق كيگىزەدى دە، كەبىنمەن جاۋىپ، قاقپاعىن شەگەلەيدى، سودان سوڭ الىپ شىعادى دا كومىپ تاستاعان سوڭ ءبارى دە تارقاسادى، ءبارى دە ۇمىتادى؛ جىلدار وتەر، مەنىڭ ۇزاق تا باقىتتى عۇمىرىم بۇلىڭعىر، مۇمكىن جارقىن بولاشاقتا، ال ول، دۇرىسى باس سۇيەگى مەن قاڭقاسى ءشوپ باسقان قاراڭعى قاپاستا، مىنا شىركەۋدىڭ ىرگەسىندە جاتادى، جاتا بەرەدى، كوپ بولسا باسىنا اعاش ەگەر، زامان وتكەندە اق بالتىرلى سابالاق بيىك قايىڭ جاپىراعىن جايىپ جازعى سامالدا تەڭسەلىپ تۇرار... سوڭعى قۇرمەتتىڭ ىرىمىن جاساپ، ەرنىمدى قاعاز بۋكەتىنە تيگىزىپ ەدىم — قۇداي ساقتاسىن، جەركەنىشتى سۋىق تا ساسىق ءيىس مۇڭك ەتە قالعانى، كوكتەمنىڭ جىپ-جىلى شۋاعىندا نۇرعا شومىلعان شىركەۋدىڭ تورلى تەرەزەسىنىڭ تۋرا الدىندا، بۋكەت استىنداعى قاڭىلتىرداي قاتىپ قالعان سۇپ-سۇر تاس ماڭدايدان شوشىعانىمدى ايتساي... سوڭىنان مەن شىركەۋ سىرتىنداعى ەسكى مولالاردىڭ ىشىندە، گەنەرالدار مەن سەكۋند-مايورلاردىڭ باسىنا قويىلعان قۇلپىتاستاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، جونىپ تۇرىپ تىك قازىلعان سارى بالشىقتى تەرەڭ شۇڭقىرعا قارادىم دا تۇردىم: كوك-جاسىل بارقىتتى تابىت پەن كۇمىسپەن اپتالعان كرەستى اياماستان جاس توپىراقتى كۇرسىلدەتىپ لاقتىردى دەيسىڭ. ءوزىمدى-وزىم قايراپ، بەرىك بولۋعا تىرىستىم، شىركەۋ كۇمبەزىندەگى بوزعىلت تاس اسپاننان قادالعان قۇدايدىڭ سۋىق جانارىن كوز الدىما ەلەستەتتىم، ءبىر اپتادان سوڭ اناۋ تابىتتىڭ ىشىندە نە بولار ەكەن، ۋاقىتى كەلگەندە مەن دە سونىڭ ىشىندە جاتارمىن-اۋ دەپ ويلادىم... ءبىراق سوعان سەنگىم دە كەلمەدى، سويتكەنشە مولانى جەرمەن-جەكسەن قىلىپ كومىپ تە تاستاعان ەدى. انحەن باتەستەن جاڭا كويلەك كيگەن ەكەن... سوڭعى داۋىس جان جىبىتەر نازىك، جۇبانىش رەتىندە قام كوڭىلدى سەرگىتتى دە، تاعى دا شۋاقتى كۇننىڭ شىڭىلتىر اۋاسىنا سالتاناتتىڭ ءۇنى تارادى... ءبىر ادامنىڭ باقيعا كەتۋىمەن دۇنيە كەڭىپ، جاسارىپ، جايناي تۇسكەندەي بولدى...
III
زيراتتان قايتقاندا اپايىمىز كوزىن ورامالمەن باسىپ قايتا-قايتا سۇرىنە بەرگەن. قاتارىنا ىلەسىپ، شىنتاعىنان مىقتاپ ۇستاعان اكەم مۇندايدا تەگىن ايتىلا بەرەتىن بوس سوزبەن جۇباتقان بولىپ كەلەدى:
— اينالدىم، سەنى جۇباتقاننان پايدا جوق، تەك ءبىر عانا ايتارىم: ەسىڭدە بولسىن، كەتكەن ادامنىڭ ارتىنان جىلاۋ كۇنا، دۇنيەدە سەن جالعىز ەمەسسىڭ، جانىڭدا جاناشىر اعايىن بار، ءومىردىڭ ماقساتىنا جەتكىزەر بالا-شاعاڭ بار، ەڭ باستىسى، سەن ءالى جاسسىڭ، بولاشاعىڭ الدا...
اكەمنىڭ قاسىندا دۆوريان كارتۋزىن قولىنا ۇستاپ ەسكى دوسى، دوپ-دومالاق سەمىز پومەششيك كەلە جاتقان، كۇنقاقتى بيداي ءوڭدى، قيىقشا كوزىنىڭ اعىنداعى تارىداي ساپ-سارى داقتارىنا بالا كەزىمنەن تاڭىرقاي قاراۋشى ەدىم. ۇستىندە كۇندە كيە بەرمەيتىن سۇرتىك، كراحمالدى كويلەك، اسا سەمىزدىگىنەن تەرلەپ-تەپشىپ، ىڭعايسىزدانىپ ارەڭ كەلەدى. وكپەسى قابىنعانداي پىسىلداپ، شارشاپ-شالدىعىپ، ول دا اكەمنىڭ ءسوزىن قايتالاعان بولدى:
— ۆەرا پەتروۆنا، مەنىڭ دە ساعان ايتارىم بار: اكەسى دۇنيە سالعان سوڭ مارقۇمعا باسالقى بولعان مەن ەدىم، وكىل اكەسى بولعان سوڭ شوقىندىرعان دا مەن، ەكەۋىڭنىڭ نەكەلەرىڭدى قيعان دا، باتا بەرگەن دە مەن بولاتىنمىن، مەنىڭ قايعىمدى دا ءتۇسىنىڭىز... سوسىن ءوزىڭىز بىلەسىز، مەن قوساعىمنان ەرتە ايىرىلدىم عوي... الەكساندر وتە دۇرىس ايتادى. مۇجىقتاردىڭ نە دەيتىنىن بىلەسىز بە؟ "ءولىم كۇن سەكىلدى، وعان تىكتەپ قاراي المايسىڭ". ءيا، قاراي المايسىڭ، قاراۋدىڭ دا قاجەتى جوق، ايتپەسە ءومىر سۇرە المايسىڭ... مەن بولسام ىڭقىلداپ-كۇرسىلدەپ كەلە جاتىرمىن، ول بولسا جوق، وسىنىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز سەكىلدى، ءبىراق بۇل ءبىزدىڭ ەركىمىزدەن تىس جازمىش ەمەس پە؟
مەن ونىڭ جالپاق جەلكەسىنە، تىقىرلاپ قىرعان كوكبۋرىل باسىنا، كۇنقاقتى قىپ-قىسقا ساۋساعىنداعى نەكەلىك ساقيناسىنا قاراپ كەلەمىن... قارايمىن دا ايتقانىنداي، بارىمىزگە دە ءبىر ءتۇرلى ىڭعايسىز ەكەنىن سەزەمىن، دەگەنمەن، ءۇش كۇنگە سوزىلعان ازاپتان سوڭ تاعى دا جەر باسىپ جۇرگەننىڭ ءوزى نەتكەن باقىت، مەن وسىنى ءتۇسىندىم: كوكتەمنىڭ بارقىتتاي جۇپ-جۇمساق شىمى قانداي، كۇننىڭ ماپ-مايدا شۋاعىنا شاپكەڭدى شەشىپ تاستاپ، ماڭدايىڭدى توسساڭ دا راقات، توعاي بىتكەندى شۋلاتىپ، ءار ءتۇرلى ۇنگە باسىپ، وزدەرىنشە دۋمانداتىپ جاتقان ۇزاقتاردىڭ داۋسى دا انگە بەرگىسىز، اپايىمىزعا جاڭا ءبىر جاناشىرلىق كوزبەن قاراپ، ونىڭ قايعى-قاسىرەتىن ءتۇسىنىپ، ونىڭ جاستىق كەيپىنىڭ كوركەمدىگىنە قىزىعۋ، ەڭ سوڭىندا بۇگىن ب ا ق ىشىندە انحەنمەن كەزدەسەتىنىم ەسىمە تۇسكەندە جۇرەگىم لۇپىلدەپ جونەلدى...
يەسى كەتكەن سوڭ ءۇي دە جاڭارىپ قالعان سياقتى. ەدەن مەن اينەك بىتكەن تۇگەل جۋىلعان، ءۇي-ىشى تاپ-تۇيناقتاي جينالىپ، اشىق تەرەزەلەردەن كۇننىڭ شۋاعى، تازا اۋا لەپىپ تۇر. ارۋاققا ارناپ اس بەرىلەتىن داستارحان جايىلعان زالدىڭ بوساعاسىن اتتاي بەرە، كۇنى بويى مازامدى كەتىرگەن تابىت باسىنداعى كۇڭىرسىك ءيىس تاعى دا لاپ ەتە قالعانى. ءبىراق دىمقىل ەدەننىڭ سىزىمەن، جان-جاقتان ەسكەن كوكتەمنىڭ لەبىمەن ارالاسقان بۇل ءيىس كوڭىل جادىراتىپ، ءولىم ءۇشىن ەمەس، ءومىر سالتاناتى ءۇشىن جايىلعان داستارحان — اسجاۋلىق، ايىر-قاسىق، ريۋمكالار، گرافيندەر ەرەكشە جايناپ تۇردى... دەگەنمەن، بايلىعىنا قاراماي دورەكىلەۋ بەرىلگەن اس تىم ۇزاققا سوزىلدى دا قاجىتىپ جىبەردى: جوقتاۋ ايتقان ماساڭ جۇرت قايتا-قايتا ورىندارىنان تۇرىپ، بەت-بەتىمەن جامىراپ، الگىندە عانا شىركەۋ ىرگەسىنە كومىپ كەتكەن تۇسىنىكسىز پەندەنىڭ ماڭگىلىك ەستە قالۋىنا باعىشتاپ ماڭىراعان سۇڭقىلى سالتاناتتى بولە بەردى. داستارحان ۇستىندە اكەمنىڭ ماعان ايتقان جۇباتۋى ەسىمدە:
— بىلەم، جانىم، بىلەم سەنىڭ جاعدايىڭدى. ءبىز بولساق جاسارىمىزدى جاساپ، اسارىمىزدى اساپ قالدىق، ال سەن بولساڭ ءومىردىڭ تابالدىرىعىن ەندى اتتادىڭ، جۇرەگىڭ دە زامان ىرقىنا ۇيلەسپەيدى... نە ويلاپ وتىرعانىڭدى سەزەمىن.
IV
پيساريەۆتى جەرلەگەن سوڭ ۆاسيليەۆسكىدە مەن تاعى دا جارتى اي بولدىم، ءتۇسىنىپ بولمايتىن ءومىر قيامەتى مەن ونىڭ اقىرىن كوزىممەن كورىپ، ەكى ءتۇرلى سەزىمدە قاتتى تولقۋدا ءجۇردىم دە قويدىم.
مەنى قيناعان تاعى ءبىر جاعداي — جۋىردا انحەن ۇيىنە قايتپاق ەدى (دەگەنمەن وسى اجىراسۋدان اششى دا بولسا وزىمە ءبىر ەرمەك ىزدەگەن سەكىلدىمىن).
اكەم مەن پەتر پەتروۆيچ اپايىمىزدىڭ كوڭىلىنە بولا ۆاسيليەۆسكىدە ءبىراز ايالداماق-تى. مەن دە قالدىم، قىزعا دەگەن ىنتىق-زارىم كۇن سايىن قىزا تۇسكەن، ءبىراق تەك انحەن ءۇشىن قالعانىم جوق: پيساريەۆ كىتاپتارىنىڭ ىشىنەن كەزدەيسوق قولىما تۇسكەن "فاۋست" مەنىڭ بۇكىل نازارىمدى جاۋلاپ الدى دا سودان ايىرىلعىم كەلمەدى...
مۇنداعى تىرلىك تە ەكىۇداي. قايعىنىڭ سىزى ءالى كەتە قويماعان، ءبىراق قۇلپىرىپ كەلە جاتقان كوكتەمنىڭ كوڭىلدى اسەرى مە، تىرشىلىك تەز قالپىنا ءتۇسىپ، كوپتەگەن وزگەرىستەر كوڭىلگە توقتىق اكەلدى. ءومىر وشكەن جوق، سوندىقتان وعان قۇلشىنا كىرىسۋ كەرەكتىگىن ءبارى دە سەزدى.
ءۇي ءىشىن تارتىپكە كەلتىرىپ، ءبىراز وزگەرىستەر جاسالدى — ەسكى جيھازداردىڭ تالايىن شاتىرعا شىعارىپ تاستاپ، بولمەدەگى مۇلىكتەردىڭ ورنىم اۋىستىردى، اپايىمىزدىڭ تۇنەمەلىن بالالاردىڭ بولمەسىنە اكەلدى دە بۇرىنعى ەرلى-زايىپتىلاردىڭ تۇنەمەلىن كىشى قوناق بولمەسىنە قوسىپ ۇلكەن ءبىر زال جاسادى... سودان سوڭ مارقۇمنىڭ بۇكىل كيىمدەرىن ءبىر جاققا تىعىپ تاستادى، بىردە باسپالداق سىرتىندا ءمۋنديرىن، قىزىل جيەكتى كارتۋزى مەن ءتۇبىت كەۋدەشەسىن تاپتىشتەپ تازالاپ، ۇلكەن كونە ساندىققا سالىپ جاتقانىن كورىپ قالدىم... ءۇي شارۋاسىندا دا جاڭا ءتارتىپ ورنادى: ونى باسقارعان اكەم مەن پەتر پەتروۆيچ، قاشاندا قوجايىن مەن جالشى اراسىنداعى ادەت قوي، جاڭا تارتىپتەن جاڭا تىنىس، جاقسىلىق بولا ما دەپ ۇمىتتەنگەن جۇمىسشىلار العاشقى كەزدە جاعىنۋعا تىرىسىپ باقتى. بۇعان مەن دە قۋانىپ ەدىم. بارىنەن دە قۋانىشتىسى، اپايىمىزدىڭ بىرتە-بىرتە ومىرگە قايتا ورالۋى ەدى، ەپتەپ ەسىن جيىپ، سابىرلى دا جايدارى بولا باستادى، كەيدە داستارحان باسىندا بالالاردىڭ جوقتان وزگە سۇراقتارىنا كۇلەتىن بولدى، ال اكەم مەن پەتر پەتروۆيچ وعان قاتتى كوڭىل ءبولىپ، جىلى سويلەپ، بابىن تاۋىپ ءجۇردى.
كەشىكپەي مۇڭعا تولى قۋانىشتى كۇندەردى مەن دە كەشتىم. كەشكىلىك انحەنمەن قوشتاسامىن دا، سول قوشتاسۋدىڭ اسەرىن ۇمىتا الماي، ەرتەڭ دە جولىعاتىن شىعارمىن-اۋ دەگەن ارمانمەن ۇيگە كەلىپ كابينەتكە قۇلايمىن دا ءتاتتى ۇيقىعا كەتەمىن. ەرتەڭگىسىن قولىمدا كىتاپ، كۇن شالعان باقتا، وزەننىڭ ارعى بەتىنە بەزە جونەلگىم كەلىپ، انحەندى الىس ءبىر جاققا الا كەتسەم دەپ شىدامسىزدانىپ وتىرامىن. بىزگە ۆيگاندتىڭ كىشكەنتاي قىزدارى ەرىپ جۇرەتىن، ءبىراق ولار جۇگىرىپ ىلگەرى كەتىپ قالادى دا ەكەۋمىزگە ەشقاشان كوزتۇرتكى بولعان ەمەس... تال تۇستە ۇيگە قايتامىن، تۇسكى تاماقتان سوڭ "فاۋستى" قايتالاپ وقىپ، تاعى دا كەشكى كەزدەسۋدى كۇتەمىن... كەشكىلىكتە باقتىڭ شەتىنەن جاڭا اي ءجۇزىپ شىعادى، قۇيقىلجىتىپ بۇلبۇل سايرايدى. انحەن مەنىڭ تىزەمە وتىرىپ الادى دا تاس قىلىپ قۇشاقتايدى، مەن ونىڭ جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلىن ەستىپ، تۇڭعىش رەت ايەل سالماعىنىڭ ءلاززاتىن قۇشامىن...
اقىرى ول كەتىپ تىندى. ومىرىمدە ءدال سول كۇنگىدەي جىلاعان جوق شىعارمىن. ارمانسىز جىلادىم، وتە ءبىر نازىك سەزىممەن دۇنيەنىڭ عاجاپتىعىن، ءومىردىڭ تاتتىلىگىن، ادام ءتانى مەن جانىنىڭ ادەمىلىگىن انحەندەي اشىپ بەرگەن ەشكىم جوق بولار. كەشكىسىن وكسىك باسىلىپ، جاس تىيىلعان سوڭ مەن تاعى دا ۇيرەنشىكپەن وزەننىڭ ارعى بەتىنە وتكەم، سول كەزدە الدىمنان انحەندى اپارىپ قايتقان تارانتاس كەسىپ ءوتتى دە ارباكەش اتىن تەجەپ، وسىدان ءبىر اي بۇرىن ولەڭدەرىمدى جىبەرگەن پەتەربۋرگ جۋرنالىنىڭ جاڭا ءنومىرىن ۇستاتا سالدى. تابان استىندا اشىپ جىبەرگەنىمدە اتىمنىڭ سيقىرلى العاشقى ءقارپى جارق ەتىپ كوزىمە وتتاي باسىلدى...
كەلەسى كۇنى باتۋرينوعا تاڭ بوزىنان جاياۋ تارتتىم. اۋەلدە تاڭعى تۇمان بۇركەنگەن سۇدىگىردى قاق جارىپ، تاپتالىپ قالعان قۇرعاق سۇرلەۋمەن ءجۇرىپ ەدىم، ودان سوڭ پيساريەۆ ورمانىنا ءتۇستىم: ساعال-ساعال كۇن شاپاعىنا مالىنعان كوكوراي، شۋلاعان كوكتەمگى قۇستار، ەسكى ءشوپتىڭ ءار تۇسىنان ەندى عانا گۇل جارعان قىزعالداقتار تەسىپ شىعا باستاپتى... باتۋرينوعا كەلگەندە انام كىرتيگەن كوزىمدى، جۇدەۋ ءوڭىمدى كورىپ، ەكى قولىن ەربەڭدەتىپ جىلاپ جىبەرە جازدادى. مەن بەتىنەن ءسۇيىپ، قولىنا جۋرنالدى ۇستاتتىم دا شارشاعاننان ساندالىپ ءوز بولمەمە كەتتىم، شوگىپ، توزىپ بارا جاتقان ءوز شاڭىراعىمدى تۇڭعىش رەت تانىماي قالدىم...
V
بۇل كەزدە مەن بار بولعانى ون التى-اق جاستا ەدىم. ءبىراق باتۋرينوعا كەلگەن سوڭ مەنىڭ ەر جەتىپ، ەسەيگەن شاعىم وسىمەن باستالعان شىعار دەپ ويلادىم.
قىس كۇندەرىنىڭ وزىندە-اق كەز كەلگەن ەرەسەك ادامعا قاجەت كوپ نارسەلەردى بىلەتىن سياقتى ەدىم: اسپان الەمىنىڭ قۇپياسى، مۇز ءداۋىرى، تاس ءداۋىردىڭ جابايى ادامدارى، كونە عاسىرداعى حالىقتار، كييەۆ ءرۋسى، امەريكانىڭ تابىلۋى، فرانسۋز ريەۆوليۋسياسى، بايرونيزم مەن رومانتيزم، قىرقىنشى جىلداردىڭ ادامدارى، جەليابيەۆتى دە، پوبەدونوسيەۆا دە، مەنىڭ ساناما سىڭگەن تۇلعالار مەن كەيىپكەرلەردىڭ ءومىرىن، سولاردىڭ سەزىمى مەن تاعدىرلارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، قۇددى اركىمنىڭ بىلۋىنە قاجەت دەيتۇعىن گاملەتتەر، دون-كارلوس، چايلد-گورالد، ونەگين، پەچورين، رۋدين، بازاروۆتار... ومىرلىك تاجىريبەم دە جەتەرلىك سياقتى. كادىمگىدەي قاتتى شارشايتىن بولدىم، ءبىراق ءومىردى جاڭادان، مۇلدەم باسقاشا "جاساۋىم" كەرەك دەگەن سەنىمىم دە مول. سول ءومىر نەدەن باستالۋى كەرەك ەدى؟ مەنىڭ ويىمشا، تىرشىلىكتەن العان اسەرىڭ مەن سۇيىكتى دەگەن ءىسىڭنىڭ ىشىندە پوەتيكالىق ەرەكشە قۋانىش اكەلەتىن ساتتەردى سەزىنۋىڭ كەرەك، سوعان ءوزىمنىڭ الابوتەن قۇقىم بار دەپ سانادىم. "ءبىز ومىرگە كەرەمەت قوماعايلىقپەن كەلدىك..." سول كەرەمەت قوماعايلىقپەن مەن دە كەلدىم... دەگەنمەن، سوعان مەندە نەگىز بار ما ەدى؟ مەنىڭ بولاشاعىم ءالى الدا ەكەنىن سەزەمىن، قايناپ تۇرعان جاستىق جىگەرىم بار، جانىم تازا، دەنىم cay، بەت-جۇزىم كادىمگىدەي سىمباتتى، تۇلا بويىمدا تۇرپايى ەشتەڭە جوق، قيمىلىم باتىل، ءجۇرىسىم شيراق، جاسقانۋسىز شاپشاڭدىق، كەرەك بولسا ات قۇلاعىندا وينايمىن. بوزبالالىق پاكتىگىمدى، جاناشىرلىققا جاقىن تۇراتىن پەيىلىمدى، شىنشىل ەكەنىمدى، ناس پيعىلدى جانىم جاقتىرمايتىنىن ساناممەن سەزىنەمىن. اقىن پاراساتى قاشاندا بيىك، "پوەزيا — تىرشىلىكتىڭ قاسيەتتى قيالىن تەربەيتىن قۇداي"، "ونەر — راقات ومىرگە اپاراتىن سوقپاق" دەپ جاتپاي-تۇرماي جىرلايتىن اقىنداردىڭ ولەڭىن جاتتاي كەلە، ءوزىمنىڭ تابيعي تالانتىمنىڭ اسەرىمەن رۋحاني قۋات جيناعان سەكىلدىمىن. كەيدە لەرمونتوۆ پەن گەينەنىڭ اششى ولەڭدەرىن، دۇنيەدەن باز كەشىپ، تەرەزەدەن ايعا جالبارىناتىن فاۋستىڭ زارىن نەمەسە مەفيستوفەلدىڭ مازاققا تولى كەكەسىن سوزدەرىن وقىپ وتىرىپ، قام كوڭىلدە وتىرىپ تا جانىمدى جادىراتار قۋانىش تاپقان كەزدەرىم دە بولعان... سويتە تۇرا ۇشۋعا قانات قانا ەمەس، اۋا دا، اۋانى قوزعايتىن لەپ تە كەرەك ەكەنىن ويلامادى دەيسىز بە؟
قولىنا قالام ۇستاپ، ءوزىنىڭ اتىن باسپاسوزدەن العاش كورگەن جاس تالاپكەرلەردىڭ باستان كەشكەن اسقاق سەزىمى مەندە دە بولعان. ءبىراق مەن جالعىز قارلىعاشتىڭ جاز اكەلمەيتىنىن جاقسى بىلگەنمىن. اكەم اشۋلانعان كەزدە مەنى "دۆورياننىڭ وسپەي قالعان مەشەلى" دەيتۇعىن؛ مەن ءوزىمدى ءجۇردىم-باردىم ءبىلىم العان جالعىز مەن ەمەسپىن عوي دەپ جۇباتاتىنمىن؛ ءبىراق بۇل جۇبانىشتىڭ كۇماندى ەكەنىن دە بىلەمىن. ءبارىبىر، ىشتەي ارسەنيەۆتەر ەكەنىمىزدى اسا ماقتانىش تۇتاتىنمىن (كىتاپتان، اعامىز گەورگييدىڭ اسەرىمەن كوپتەگەن قيعاش پىكىرلەرمەن ساباقتاس بولعانىما قاراماستان). سويتە تۇرا، ءبىزدى بارعان سايىن كەدەيلىكتىڭ باسىپ بارا جاتقانىن، سول كەدەيلىككە ءبارىمىزدىڭ دە نەمكەتتى قارايتىنىمىزدى دا سەزەمىن. ءوستىم، ەر جەتتىم، اعالارىمنىڭ، اسىرەسە گەورگييدىڭ قابىلەتىنە قاراماستان مەن ءوزىمدى اكەمنىڭ جالعىز مۇراگەرىمىن دەگەن سەنىمدە بولدىم، ويتكەنى قانشاما كەمشىلىگىن كورسەم دە ونىڭ ءقادىرىن قاتتى باعالاپ، مەن بىلەتىن ادامداردان اكەمنىڭ تۇلعاسىن قاشاندا بيىك قوياتىنمىن. ءبىراق اكەم باياعى بوزىم ەمەس؛ بۇگىن بارىنە قولدى ءبىر-اق سەرمەپ، كوبىنە ىشۋمەن جۇرەدى، سونىڭ ىلعي دا بارلىققان ءجۇزىن، قىرىلماعان كوكتۇقىل يەگىن، دۋدىراعان شومەلە شاشىن، اياقتاعى جىرتىق تۋفلي مەن ۇستىندەگى سيەۆاستوپول زامانىنان قالعان بوي-بوي بەشپەنتىن كورگەندە جەرگە كىرگەندەي بولامىن. ال قارتايىپ بارا جاتقان انامدى، بوي جەتىپ قالعان وليانى ويلاعاندا بويىمدى زىلدەي مۇڭ باسادى. ءجيى-جيى ءوزىمدى دە اياپ، مەس قىلىپ سوگىپ الامىن، جالاڭ وكروشكانى قاناعات تۇتىپ، ءوز بولمەمە، كىتاپتارىما، بار بايلىعىم — كارەليا قايىڭىنان جاسالعان اتامنان قالعان قوبديعا كەلەمىن، مەنىڭ ەڭ قىمبات نارسەلەرىم دە وسىندا ساقتالاتىن — "ەلەگيالار"، ولەڭنىڭ العاشقى نۇسقالارى، تەمەكى مۇڭكىگەن سۇرعىلت قاعازدارى دا وسى دەريەۆنيانىڭ لاپكەسىنەن ساتىپ الىنعان...
وقتا-تەكتە اكەمنىڭ جاستىق شاعىن وي ەلەگىنەن وتكىزەمىن: مەنىڭ جاستىق داۋرەنىمنەن جەر مەن كوكتەي ايىرماسى بار ەكەن؛ سول كەزدەگى باقىتتىمىن دەگەن بوزبالاعا نە قاجەت، سونىڭ ءبارى قولىندا بولىپتى — اتاق-دارەجە دە سونىكى، داۋلەتتىڭ ارقاسىندا مولشىلىققا مالتىپ ءجۇرىپتى، قالاي شاشام دەسە دە ءوز ەركى ەكەن، جاستىق داۋرەننىڭ قىزىعى مەن قىلىعىنا ەشبىر تىيىم بولماسا كەرەك، قىسقاسى، قايدا بارسا دا ارسەنيەۆپىن دەگەن تاكاپپارلىقتى جىرتا پايدالانعان. ال مەندە كارەليا قايىڭىنان قۇراعان قوبدي، ەسكى قوساۋىز مىلتىق، كاباردينكا دەيتۇعىن ارىق بيە، اقجەمتىر بولعان قازاق ەر-توقىمى... اسەم كيىنىپ، سىپايى-سىلتاڭ بولعىم-اق كەلەدى. قوناققا شاقىرا قالسا، كەزىندە گەورگييمەن حاركوۆتىڭ تۇرمەسىنە بارىپ قايتقان ەسكى سۇر پەنجاقتى كيۋگە تۋرا كەلەدى دە وتىرعان جەرىمدە ۇيالعانىمنان قايدا تىعىلارىمدى دا بىلمەيمىن. مىناۋ مەنىڭ مەنشىگىم-اۋ دەگەن سەزىم مەندە بولعان ەمەس، ءبىراق بايلىقتى دا اڭسادىم، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانسام دەدىم، سوعان لايىق ءتاننىڭ دە، جاننىڭ دا ەركىندىگىن كوكسەدىم. ارمانىم الىس ءبىر ساياحات بولدى، ايەلدىڭ اسقان سۇلۋىن قۇشىپ، كوڭىلدەس، پىكىرلەس تاماشا دوستاردىڭ، ماقساتى ءبىر زامانداستاردىڭ ورتاسىن ويشا بوپسالاپ، قيالمەن كوز الدىما ەلەستەتتىم... اقىرى، اياعىم ۋەزدىك قالادان ارمەن قاراي اتتاپ باسپاعانى ەسىمە تۇسەدى، بىلايعى دۇنيەنى كۇندە تاپتاپ جۇرگەن بەل-بەلەستەر مەن قۋ دالا كۇرگەيلەپ تاستاپتى، كورگەنىم مۇجىقتار مەن قاتىندار ەكەن، اينالام ەكى-ۇش قانا شاعىن ۋسادبالار، ارالاستىم دەگەنىم ۆاسيليەۆسكوە بولىپ شىقتى، مەنىڭ بار ارمانىمنىڭ مەكەنى — بۇرىشتاعى ەسكى بولمە، ونىڭ دا تەرەزە كاسەگى ءشىرىپ، اينەگى باققا قاراپ تەرىس باعىنىپ تۇرعان جوق پا...
VI
ب ا ق گۇلىن ساۋىپ، جاپىراق جامىلدى، كۇنى بويى بۇلبۇل سايرايدى، كۇنى بويى مەنىڭ تەرەزەمنىڭ تومەنگى جاقتاۋى اشىق تۇرادى؛ ءتورت بۇرىشتى ۇساق شىنىدان قۇراعان ەسكى تەرەزە، قارايىپ كەتكەن ەمەن تاقتايلى توبە، ەمەن كرەسلو، ءدال سونداي قاپتالى جىلتىر ەسكى كەرەۋەت — وسىنىڭ ءبارى كونەنىڭ كوزىندەي ماعان بۇرىنعىدان دا جىلى ۇشىراي تۇسكەن ءتارىزدى... العاشقى كەزدە بار بىتىرگەنىم، قولىمدا كىتاپ، شالقامنان ءتۇسىپ جاتامىن دا قويامىن، كەيدە شولىپ-شولىپ وقىعان بولامىن، ارەدىك بۇلبۇل ۇنىنە قۇلاق تۇرەمىن، كوبىنە الداعى تىرشىلىكتى ويلايمىن، ءسويتىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتەمىن دە، ويانا كەلگەندە دۇنيە مۇلدەم جاڭارىپ كەتكەن سياقتى بولىپ كورىنەدى، قارنىم اشقانداي، تۇرا سالىپ شىنىلى ەسىكتى دۇڭگىرشەكتەگى بۋفەتكە ۆارەنە ىزدەپ جۇگىرە جونەلەمىن، نەمەسە ءبىر ءۇزىم قارا نان ءۇشىن كوپشىلىك بولمەسىنە بارامىن — كۇندىز مۇندا ءتىرى جان بولمايدى، تەك قاراڭعى بۇرىشتاعى قارا-قوجالاق جىلى پەشتىڭ ۇستىندە لەونتييدىڭ جاتاتىنى بار، سورايعان ۇزىن بويلى، ءبىر جاپىراق قىزىلى جوق تىرتيعان ارىق، قاۋعاداي سارى ساقالدى بەيشارا كارىلىكتەن بەت-اۋزى تۇلەي باستاعان، تەگى اجەمنىڭ اسپازى ەدى، باياعىدا ءولىپ قالاتىن بايعۇس ەدى، تەك كوردەن دە بەتەر وسى تىرلىگىن قيماي جۇرسە كەرەك... الدە بۇگىن-ەرتەڭ كەلەتىن باقىتتان، ورناي قالاتىن باقىتتى ومىردەن ۇمىتكەر مە؟! ول ءۇشىن ءجيى-جيى قاتتى ۇيقىدان اتىپ تۇرىپ، ءبىر ءۇزىم قارا نانعا جۇگىرە جونەلگەننىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى، بولماسا بالكوننان شايعا شاقىرعان داۋىستى ەستي قالساڭ، ءتىپتى راقات، شاي ۇستىندە ات ەرتتەپ كولەڭكە شالعان قارا جولمەن باسىڭ اۋعان جاققا شابا جونەلۋدى ويلاپ وتىرساڭ دا بولادى.
ايلى تۇندەر ۇزاققا سوزىلدى، كەيدە مەن ءتۇن ورتاسىندا، بۇلبۇلدىڭ دا جاعى سەمگەن كەزدە ويانىپ كەتەتىن ەدىم. دۇنيە تىم-تىرىس، مەنى وياتقان دا وسى تىنىشتىق پا دەپ قالامىن. جوق جەردەن ۇرەي باسادى — ەسىمە پيساريەۆ تۇسەدى، قوناق بولمەنىڭ ەسىگىندە سورايىپ الدەكىم تۇرعان سەكىلدى. ەندى ءبىر ساتتە زىم-زيا جوعالادى دا ورنىندا بۇلدىر بولمەنىڭ بۇرىشىنداعى قاراكولەڭكە عانا قالادى، ال اشىق تەرەزەنىڭ ار جاعىنداعى ايلى ب ا ق كۇمىستەي جالتىراعان ساۋلەسىمەن تىنىشتىق پاتشالىعىنا شاقىرادى. اقىرىن تۇرىپ، قوناق بولمەنىڭ ەسىگىن جايلاپ اشقانىمدا چەپشيك كيگەن اجەمنىڭ پورترەتى قابىرعادان ماعان قاراپ تۇرادى، كوزىممەن زالدى تىنتكىلەپ شىعامىن، قىس كۇندەرى تالاي-تالاي ايلى تۇندەردى وسىندا وتكىزۋشى ەدىم... ءقازىر ءبىر ءتۇرلى الاسارىپ، قۇپياسى كوبەيىپ كەتكەن ءتارىزدى. سەبەبى جازدىڭ كۇندەرى وڭ جاقتان تۇسەتىن اي ساۋلەسى ءقازىر بولمە ءىشىن قاقپاعان سوڭ كۇڭگىرت تارتقان: تەرىستەگى تەرەزەنىڭ تۇسىنداعى جاپىراقتى ۇيەڭكى قالىڭ بۇتاقتى كولدەي شاتىرىمەن اينەك كوزىن بىتەپ تاستاعان... بالكونعا شىققان سايىن ءتۇننىڭ عاجايىپ كورىنىسىنە كوزىم تالعانشا قايتا-قايتا تاڭعالىپ قاراۋدان جالىقپاۋشى ەدىم: بۇل نە عاجاپ، بۇعان نە دەسەم ەكەن؟! وسىنداي تۇندەردى كورگەندە بۇگىن دە سونداي سەزىمدە بولامىن. سول سەزىم قانداي ەدى، سول ساتتەگى شىق باسقان وشاعان جاپىراعىنىڭ ءيىسى دىم تارتقان كوگالدان نەگە بولەك بولدى؟ اي ساۋلەسىنە سىڭار جامباسىن عانا توسەپ، كوك اسپانعا شانشىلعان شىرشانىڭ ۇشار باسى سوناۋ الىستاعى جىمىڭ قاققان جۇلدىزداردى قىتىقتاپ تۇرعانداي، موپ-موماقان جۇلدىزداردىڭ اسەمدىگى سونشالىق، ولاردى الەمگە اكەلگەن جاراتقان ەكەنىنە سەنسەڭ دە سولارعا قاراپ تاعزىم ەتكىڭ كەلەدى. ءۇي الدىنداعى يەن الاڭعا مەن تانىمايتىن بەلگىسىز ساۋلە توگىلىپ قالىپتى. وڭ جاقتاعى ب ا ق توبەسىنەن، كوكجيەكتەن كوتەرىلگەن ون تورتىندەگى تولعان ايدىڭ بەتىندەگى قارايعان بەلگىسىز نوقتا ونىڭ شاقىرايعان جارىق ءجۇزىن قاساقانا اشىپ تۇرعانداي. ءبىز ەكەۋمىز، ەجەلدەن تانىس ەكەۋمىز، بىر-بىرىمىزدەن ءبىر نارسە كۇتكەندەي ءبىر بىرىمىزگە تەلمىرىپ ۇزاق تۇرامىز... سوندا نە كۇتەمىز؟ مەنىڭ بىلەتىنىم، ايتەۋىر ەكەۋمىزگە دە ءبىر نارسە جەتىسپەيدى...
مەن كولەڭكەمدى ەرتىپ، شىق باسقان الاكەۋىم الاڭقايمەن توعانعا اپاراتىن شۇبار شىمىلدىقتى اللەياعا كىردىم، اي دا ارتىمنان اقىرىن جىلجىپ ىلەستى دە وتىردى. جان-جاعىما شولا قارايمىن — ايناداي ءمولدىر اي ساعىمى اعاش بۇتاقتارىن تەسىپ ءوتىپ، جاپىراقتاردىڭ جىبىرلاعان كولەڭكەسىنەن سان ءتۇرلى سۋرەت سىزىپ جامىراپ تۇردى. وڭ جاقتاعى بوگەتكە ىركىلگەن جالپاق توعاننىڭ بەتى جاپ-جالتىر، مەن شىق كەشىپ سونىڭ تۇيەتايلى جاعاسىندا تۇرمىن. اي دا تۇردى. جان-جاعىما قارايمىن. اي دا قاراپ تۇر. جاعاعا تاياۋ، تۋرا مەنىڭ اياعىمنىڭ استىندا، سۋدىڭ سوناۋ تەرەڭىندە ءتۇپسىز قاراكوك اسپان جاتىر، سول ءتۇپسىز تۇڭعيىقتا باستارىن قاناتىنىڭ استىنا تىعىپ ءبىر توپ ۇيرەك تىپ-تىنىش ۇيقىدا سالبىراپ تۇرعان ءتارىزدى: توعاننىڭ ارعى بەتىندە گلەبوچكانىڭ نەكەسىز اكەسى پومەششيك ۋۆاروۆتىڭ ۋسادباسى قاراۋىتادى؛ قاراما قارسىدا اي جارىعىمەن شاعىلىسىپ سارى بالشىقتى جالاڭاش ءدوڭ، ونىڭ ارعى جاعىنان دەريەۆنيا قوتانى مەن بىرنەشە ۇيلەردىڭ سۇلباسى كورىنەدى... قۇلاققا ۇرعانداي تىنىشتىق، مۇنداي تىنىشتىق تەك ءتىرى نارسەگە عانا ءتان. كەنەت سۋ بەتىن بىت-شىت قىلىپ بەت الدى بارقىلداعان ۇيرەكتەردىڭ داۋسى كۇن كۇركىرەگەندەي باقتىڭ ءىشىن جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى... مەن تاعى دا توعاندى جاعالاپ ىلگەرى اياڭداعاندا اي دا ىزديعان اعاش باسىن شالىپ، ماعان ەرىپ دوڭگەلەي جونەلدى...
ءسويتىپ ەكەۋمىز باقتى شىر اينالىپ شىقتىق. ەكەۋمىز بىرىگىپ تەك ءبىر عانا نارسەنى ويلاعان ءتارىزدىمىز: ومىرگە دەگەن شەكسىز ماحاببات، ونىڭ تىلسىم قۋانىشى، مەنىڭ جۇمباق تا باقىتتى بولاشاعىم، ارينە انحەن تۋرالى. ءتىرى پيساريەۆتىڭ دە، ءولى پيساريەۆتىڭ دە بەينەسى كوڭىلدەن كوشىپ كەتكەن. قوناق بولمەسىندەگى پورترەتتەن باسقا اجەمنەن نە قالدى؟ پيساريەۆ تە سولاي: ونى ويلاسام مەنىڭ كوز الدىما ۆاسيليەۆسكىدەگى ۇلكەن پورترەتى عانا ەلەستەيدى، ول دا باياعىدا، ۇيلەنگەن كەزدەگى ەسكى سۋرەتى (راسىندا، ماڭگىلىك ءومىر سۇرەمىن دەپ ۇمىتتەنگەن). ارينە، وتكەندەگى ءبىر ەلەستەر دە تاقىمداپ قالمايدى: ءقازىر سول ادام قايدا، وعان نە بولدى ەكەن، الگى قالعان عۇمىرىن جالعاستىراتىن ماڭگىلىك ءومىر دەگەنىمىز نە؟ ءبىراق جاۋاپسىز كوپ سۇراقتار بۇرىنعىداي كوپ قوبالجىتقان جوق، قايتا جۇباتا تۇسكەن سياقتى: ونىڭ قايدا ەكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەدى، دەسەك تە سول قۇدايدى ءتۇسىنىپ جۇرگەن مەن جوق، ايتەۋىر وعان سەنۋىم كەرەك، سەنەمىن دە، ءومىر كەشىپ، باقىتتى بولۋىم ءۇشىن.
انحەن مەنى ۇزاق قينادى. ءتىپتى، كۇندىزدىڭ وزىندە دە ءبىر نارسە كورسەم دە، ءبىر نارسەنى سەزىنسەم دە، وقىسام دا، ويلانسام دا كوز الدىمدا تۇرادى، وعان دەگەن نازىك قۇشتارلىق، سوعان بايلانىستى ەسكە ورالعان وقيعالار، ونى قاتتى سۇيەتىنىمدى ەندى ەشكىمگە ايتا المايتىن وكىنىشىم، مىناۋ جارىق دۇنيەدە ەكەۋمىز بىرگە كورەر قانشاما عاجايىپ قالىپ بارا جاتىر؛ ال ءتۇن بالاسىن ايتىپ جاتۋ ارتىق بولار، ءتۇن بالاسىنداعى مەنىڭ ەسىل-دەرتىم سول. ءبىراق ۋاقىت وزعان سايىن وتكەننىڭ كوبى اڭىزعا اينالىپ، انحەن دە ءوزىنىڭ ءتىرى بەينەسىن جوعالتا باستادى: ءبىر كەزدە ونىڭ قاسىمدا جۇرگەنىنە، ءقازىر دە ءبىر جەردە ءجۇر-اۋ دەگەنگە كۇمانداناتىن بولدىم؛ بۇگىندە ول تۋرالى ويىم دا، سەزىمىم دە پوەزياعا كوشكەن، جالپى ماحاببات بولىپ، ايتەۋىر كورىكتى ايەل جۇراعاتىنىڭ وبرازىنا اينالدى...
VII
جازدىڭ باسىندا جىل سايىن جازدىرىپ الىپ تۇراتىن "نەدەليادان" نادسون ولەڭدەرىنىڭ تولىق جيناعى جارىق كورگەنىن وقىدىم. اقىننىڭ اتى ول كەزدە تۇكپىردەگى مىلقاۋ پروۆينسيادا دا دۇرىلدەپ تۇرعان. نادسوندى مەنىڭ دە ەپتەپ وقىعانىم بار، ءبىراق قانشاما تىرىسسام دا ويىمدى تەربەتە قويمادى. "كەۋدەمدە مەنىڭ ولسە ەكەن، كۇدىكتىڭ ۋى مەيىرىمسىز" — بۇل انشەيىن بوس ساپىرىلعان وتىرىك ءسوز سياقتى بولىپ كورىنگەن. "كوك جاسىل ساباقتى" باتپاقتىڭ قىرىق بۋىنى ساۋساعىن جايىپ توعان باسىندا وسەدى دەيتىن ولەڭسىماقتى جانىم جاقتىرمايتىن. ءبىراق ءبارىبىر، نادسون "مەزگىلسىز شەيىت كەتكەن اقىن"، "تۇستىكتەگى كوك بارقىت تەڭىزدىڭ جاعاسىندا، كيپاريس پەن راۋشان گ ۇلىنىڭ اراسىندا ءوشىپ كەتكەن" مۇڭعا جەرىك جالىندى جاس... مەن ونىڭ قايتىس بولعانىن قىستا ەستىپ، دەنەسىن سالعان تەمىر تابىتىن سالتاناتپەن جەرلەۋ ءۇشىن "اياز كەرگەن تۇماندى پەتەربۋرگكە" جىبەرگەنىن وقىعاندا تۇسكى اسقا ءوڭىم قاشىپ، تولقىپ شىققان ەكەنمىن، اكەم ءتۇرىمدى كورىپ شوشىپ قالسا كەرەك، قايعىمنىڭ سەبەبىن ايتقاندا عانا كوڭىلى ورنىنا ءتۇستى.
— ءتايىرى-اي، تەك سول ما ەدى؟! — دەپ نادسوننىڭ ءولىمىن ەستىگەندە رەنجىپ قالدى دا، — سەنىڭ ميىڭا دا جوقتان وزگە تىنىشتىق بەرمەيدى ەكەن! —دەپ مەنى قىجىرتىپ تاستادى.
ارتىنشا "نەدەليادا" باسىلعان ماقالا ودان سايىن مەنىڭ مازامدى كەتىردى. ءبىر قىستا نادسون داڭقى اسپانعا شىرقادى. سول داڭق مەنىڭ شاقشاداي باسىمدى شىرق اينالدىرعانى سونشالىق، مەن دە سونداي داڭقتىڭ تۇعىرىندا تۇرسام دەگەن ارمان تاعات تاپتىرماي، ءدال وسى كەزدەن، ءدال وسى ساتتەن باستاپ جاتپاي-تۇرماي قارمانىپ قال دەگەن ولەرمەندىك ويعا جەتەلەدى دە، ەرتەسىمەن تۇرىپ نادسوندى ىزدەپ قالاعا اتتانباق بولدىم. نادسون دەگەن كىم ءوزى، پوەتيكالىق ولىمىنەن باسقا بۇكىل رەسەيدى تامساندىراتىن نەسى بار ەكەن دەگەن سۇراۋعا تاپتىشتەپ تۇرىپ جاۋاپ ىزدەگىم كەلدى. باراتىن كولىك تە جوق، كاباردينكا اقساپ قالعان، جۇمىس اتتارى ارىق ءارى سيقى دا جوق، ەندى تەك جاياۋ تارتۋىم كەرەك. ءسويتتىم. قالا وتىز شاقىرىمعا جۋىق. ەرتە شىعىپ ەدىم، شىجىعان ىستىقتا ەلسىز ۇلكەن جولمەن اياق سۋىتپاستان بەزىپ ۇرىپ، ءۇش ساعات وتپەستەن تورگوۆايا كوشەسىندەگى كىتاپحاناعا كىرىپ باردىم. ۇزىنشا تار بولمەنىڭ ءتورت قابىرعاسى توبەسىنەن ەتەگىنە دەيىن تۇپتەلگەن كىتاپتارمەن نىعىزدالعان سورەلەر، سولاردىڭ ورتاسىندا ماڭدايىنا توقپاقتاي بۇيرا شاش تۇيگەن بيكەش ەسىنەپ وتىرىپ مەنىڭ جولسوقتى، كۇنقاقتى بولعان جۇزىمە تاڭدانا قارادى دا سەلسوق قانا:
— نادسونعا كەزەككە تۇرىڭىز، — دەدى، — ءبىر ايعا دەيىن قولىڭىزعا تيە قويماس.
مەن ابدىراپ قالدىم، وتىز شاقىرىمدى بوسقا ادىمداۋ وڭاي ما، ءبىراق كىتاپحاناشى مەنى ءبىراز قيناعىسى كەلگەن سياقتى.
— دەگەنمەن ءسىز دە اقىن ەمەسسىز بە؟ — دەگەنى كۇلىمسىرەپ تۇرىپ، — مەن ءسىزدى بىلەمىن، گيمنازيست كەزىڭىزدە كورگەنمىن... امال جوق، قولىمداعى ءبىر داناسىن بەرەيىن...
العىستى جاۋدىردىم كەلىپ، ءارى قىسىلىپ، ءارى ماقتانىشتان قىزارا ءبورتىپ قولىما كىتاپ تيىسىمەن تىسقا اتىپ شىققانمىن، جاڭا عانا تارانتاستان تۇسكەن ون بەستەر شاماسىنداعى شىت كويلەكتى اپ-ارىق قىزدى قاعىپ كەتە جازدادىم. ءۇش ات جەككەن تارانتاس تروتۋاردىڭ جيەگىندە تۇر ەكەن، كولىكتەرى دە ءبىر ءتۇرلى كىسى قىزىعارلىق — وڭشەڭ القارا كوك، الاسا كەلگەن جۋان ءسىڭىر، بىر-بىرىنەن اۋمايدى. مىقشيىپ وتىرعان ارباكەشتەرى دە ءبىر ءتۇرلى: تىرتيعان ارىق، قاقپىش بوپ قاتىپ قالعان، ءۇستى-باسى البا-جۇلبا، باسىندا قيقايما پاپاحا، سونىسىنا قاراماستان وزىنشە سىبەرسىپ وتىرعان جىپ-جيرەن كاۆكازدىق. تارانتاستا كۇبىدەي بولىپ تۇكتى پالتو كيگەن وباداي قاتىن وتىر. ماعان كۇدىكپەن سۋىق قارادى، قىز بولسا شوشىنعاننان ىرشىپ تۇسكەن، قاراقات كوزى ءبىر ساتكە جالت ەتە قالىپ ەدى، ءسال قۋقىل تارتقان تاپ-تازا بەت-جۇزى مەن جۇپ-جۇقا قىزعىلت ەرنىندە سىرقاتقا ءتان كەبەرسىگەن بەلگىسىز داق بار سياقتى كورىندى. مەن ونان سايىن ساسقالاقتاپ، اسقان سىپايىلىقپەن: "وي، قۇداي ءۇشىن كەشىرىڭىز!" — دەپ، الدى-ارتىما قاراماي كوشەگە ءتۇستىم دە بازار جاققا قاراي بەزدىم، ويىم — كىتاپتى ەڭ بولماسا شالا-شارپى شولىپ شىعىپ، تراكتيردەن شاي ءىشۋ. ءبىراق بۇل كەزدەسۋ وسىمەن بىتپەيتىنىن سەزگەنىم جوق.
سول كۇنى ابدەن جولىم بولدى. تراكتيردە باتۋرينونىڭ مۇجىقتارى وتىر ەكەن. قاشاندا قالادا ۇشىراساتىن سەلولىق جۇرتقا ءتان مۇجىقتار دا مەنى كورە سالا جامىراسىپ:
— وۋ، مىناۋ ءبىزدىڭ بارچۋك پە؟ بارچۋك! مارحابات ەتسەڭ بىزگە كەل! — دەسىپ جىك-جاپار بولىسىپ جاتىر. — جاتىرقاماڭىز! وتىرىڭىز!
مەن دە قۋانعانىمنان وتىرا كەتتىم، وسىلارمەن ۇيگە جەتىپ قالسام دەگەن ءۇمىتىم دە جوق ەمەس، ويلاعانىمداي-اق سوزگە كەلمەستەن اپارىپ سالماق بولىستى. بۇلار كىرپىش الۋعا كەلىپتى، كولىكتەرى قالا سىرتىنداعى بەگلايا سلوبودا قاسىنداعى كىرپىش زاۋىتىندا تۇرسا كەرەك، كەشقۇرىم كەرى قايتپاق ەكەن. مەن زاۋىتتا ءبىر ساعات، ەكى، ءۇش ساعات وتىردىم، شوسسە سىرتىنداعى كەشكى قاراقۇرىق يەن دالاعا قارادىم دا وتىردىم، مۇجىقتار بولسا تيەپ جاتىر، تيەپ جاتىر. قالانىڭ كەشكى قوڭىراۋى دا كۇڭىرەندى، يەن دالانىڭ شەتىنە قىزارىپ كۇن دە باتىپ بارادى، ال مۇجىقتار ءالى تيەپ بولار ەمەس. زەرىككەننەن ابدەن سىلەم قاتقان كەزدە ەتەگىنە كىرپىش تولتىرىپ دەدەكتەپ كەلە جاتقان ءبىر مۇجىق سەبەپسىزدەن ىرجالاقتاپ، كىرە جولدى شاڭداتىپ بارا جاتقان ترويكانى يەگىمەن نۇسقادى:
— انە، بارىنيا بيبيكوۆا كەتىپ بارادى! — دەدى. — ءبىزدىڭ جاققا، ۋۆاروۆقا. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن قوناققا شاقىردىم دەگەن، سويۋعا قوي دا ساتىپ العان.
— راس، سونىڭ ءوزى، — دەپ قوستادى ەكىنشى مۇجىق. — اناۋىسى قانىشەر ارباكەشى عوي.
مەن ءۇڭىلىپ قارادىم دا كىتاپحانانىڭ قاسىندا تۇرعان القاراكوكتەردى تانىدىم، تىسقا اتىپ شىققان ساتتەن بەرى كوڭىلىمدى ەلەڭدەتكەن جۇمباق سەزىمنىڭ سەبەبىن ەندى ءتۇسىندىم، ەلەڭدەتكەن سول، قارسى جولىققان قاتپا قىز ەكەن. ونىڭ دا باتۋرينوعا بارا جاتقانىن ەستىسىمەن، مۇجىقتاردى سۇراقتىڭ استىنا الدىم دا ءبىراز نارسەدەن حاباردار بولدىم: بيبيكوۆا قاتپا قىزدىڭ شەشەسى ەكەن، ءوزى جەسىر كورىنەدى، قىزى ۆورونەجدەگى ينستيتۋتتا وقيدى ەكەن — مۇجىقتار ونى "دۆورياندار شاڭىراعى" دەسەتىنىن ءبىلدىم — زادونسكوە تۇبىندەگى "يمەنيەدە" تۇراتىن وتە كەدەي وتباسى بولسا كەرەك، ۋۆاروۆقا تۋىسقان بولىپ شىقتى، اتتاردى دا زادونسكىدەگى تۋىسقان كورشىسى ماركوۆ بەرىپتى، ونىڭ القارا كوكتەرىن بۇكىل گۋبەرنيادا بىلمەيتىن ادام جوق سياقتى، سونداي-اق قانىشەر كاۆكازدىق تا ايگىلى دەستى، اۋەلدە ول ماركوۆقا قاراپايىم وبەزدچيك بولىپ جالدانىپتى دا كەلە-كەلە ءسىڭىسىپ، كادىمگى دوس-جارانعا اينالسا كەرەك، ەكەۋىن بىر-بىرىنە تەلىگەن قىلمىستى جاسىرىن ارەكەت دەگەندى ايتتى: بىردە ماركوۆتىڭ جىلقىسىنان قۇت بولعان ماما بيەنى ۇرلاپ بارا جاتقان بارىمتاشى سىعاندى كاۆكازدىق بيشىكپەن ساباپ ولتىرسە كەرەك...
ءبىز قاسقارايا شىقتىق تا ءجۇز پۇتتىق جۇكتى سۇيرەتكەن جۇدەۋ اتتاردىڭ ميمىرتىمەن ءتۇنى بويى جۇردىك. سول كۇنگى ءتۇندى ايتا كورمە! ىمىرت جامىلا كىرە جولعا شىعۋىمىز مۇڭ ەكەن، جەل تۇرىپ، شىعىستان كوتەرىلگەن قارا بۇلتتان اسپان تۇنەرىپ سالا بەردى دە كوك كۇمبەزىن قىزىلدى-جاسىلدى وتقا بولەپ شارقىلداپ جونەلدى... جارتى ساعات وتپەي جاتىپ تاس قاراڭعى تۇمشالاپ، وڭ-تەرىسىمىزدەن بىردە ىستىق، بىردە سۋىق قۇيىن تۇردى، يەن دالانىڭ ۇستىندە اۋانى قىم-قيعاش تىلگىلەگەن ناجاعايدان كوز قارىقتى، قاق توبەمىزدە الدەنە جارىلىپ جاتقانداي تارسىلداتىپ ۇردى كەلىپ؛ كەشىكپەي قۇتىرعان دۇلەي داۋىل باستالدى، اسپان قاقىراپ، سۋماڭداعان جىلانداي قىپ-قىزىل نايزاعاي بۇلتتاردىڭ بيىگىن دە، الاساسىن دا شىم-شىتىرىق كوكتەپ، قاعىنىپ كەپ زارە-قۇتىڭدى الادى، ەندى بىردە قيعاش نوسەر شەلەكتەپ قۇيىپ بەردى: الاي-تۇلەي، تارسىل-كۇرسىل، جارق-جۇرق جالىن توبەمىزدە ويناپ، توزاق وتىنىڭ استىندا قالدىق، سوناۋ تۇڭعيىق تەرەڭدەگى گيمالايدىڭ بيىگىندەي وركەش-وركەش بۇلتتاردىڭ باۋىرىندا ناجاعايدىڭ وت جالىنى مىسقا بولەپ جالاپ-جالاپ وتەدى... سۋىق كىرپىشتىڭ ۇستىندە جاتقان ماعان مۇجىقتار يىعىنداعى لىپا بىتكەنىن جاپقان بولىپ ەدى، بەس مينۋت وتپەي جاتىپ سۋدان شىققان تىشقانداي بولدىم. توپان سۋ مەن توزاقتا شارۋام قانشا! مەنىڭ بۇكىل نازارىمدى بۇل ساتتە جاڭا ماحاببات بيلەپ العان...
VIII
ول كەزدەگى مەنىڭ بار تىرشىلىگىم پۋشكين ەدى.
ول قاشان كەلىپ ماعان كيلىكتى؟ ءسابي كەزىمنەن ەستۋشى ەدىم. ونىڭ ەسىمى قاشاندا اتا-تەگىمىزدەن تۋىسقان سەكىلدى قۇلاعىمىزدا قالىپتى، بارىمىزگە ورتاق ەرەكشە تۇقىمنىڭ "بىزدىكى" دەيتىن ءوز ادامىمىز سياقتى. داۋ جوق، ول تەك "ءبىز" تۋرالى، ءبىز ءۇشىن، ءبىزدىڭ وي-سەزىمىمىزبەن جازدى. ونىڭ ولەڭدەرىندەگى "قارلى قۇيىن شيراتىپ" اسپاندى تۇنەكپەن قىمتاعان بورانى مىنا ءبىزدىڭ كامەنكا ماڭىنداعى قىسقى كەشتەر ەمەس پە. انام كەيدە ماعان وقىپ بەرىپ وتىراتىن (ەسكى ماقاممەن اندەتىپ، الدەبىر قيالمەن، سۇيكىمدى عانا جىميىپ): "كەشە مەن پۋنشتى ەرمەك قىپ، گۋسارمەن بىرگە وتىردىم". "ول قاي گۋسار؟ مارقۇم كوكەممەن بە؟" — دەپ سۇرايتىن ەدىم. انام تاعى دا وقيدى "كىتاپ ىشىنەن كوردىم مەن، ءيىسسىز گۇلدى قۋراعان". سول گۇلدى مەن دە ونىڭ قىز كەزىندەگى البومىنىڭ اراسىنان كورگەنمىن. ال مەنىڭ بوزبالالىق شاعىم تەك پۋشكينمەن ءوتتى. لەرمونتوۆتى دا ودان اجىراتىپ جاتقانىم جوق.
مىلقاۋ دالا كوك بۇيرا قالقيدى،
كۇمىس كاۆكاز قۇشاعىندا ەلجىرەپ.
سۋعا ءتونىپ تاۋ تىنىش قالعيدى،
ساۋىتقا باس يگەن باتىرداي ەرجۇرەك.
قىدىرماشى تولقىندى تىڭداعانداي،
قارا تەڭىز شۋلايدى تىنىم الماي...
وسى ءبىر جولدار مەنىڭ جان دۇنيەمدى بۇلقىنتىپ، جيھانكەزدىك ساياحاتقا دەگەن ساعىنىشىمدى، جاس جۇرەكتىڭ الىستاعى عاجايىپ دۇنيەگە ۇمتىلعان ارمانىن قانشاما قوزدىرمادى دەيسىڭ! دەگەنمەن مەن كوبىنە پۋشكينگە تابىندىم. بۇلقىنعان جانىمدى قانشاما سەزىمگە بولەمەدى دەيسىڭ! سول سەزىممەن مەن دە كورگەنىم مەن كەشكەنىمدى تولعاتۋعا تىرىستىم!
مىنەكي، مەن اشىق كۇننىڭ ايازدى تاڭىندا ويانامىن دا پۋشكينمەن بىرگە: "اياز دا، كۇن دە عاجايىپ دۇنيە" — دەپ تاڭىرقاي تۇرامىن، بۇل تەك عاجايىپ سۋرەت قانا ەمەس، مەنىڭ كوكەيىمە عاجايىپ وبراز بولىپ قوناقتاعان:
...قىمباتتى دوستىم، سەن ءالى قالعىپ وتىرسىڭ...
مىنەكي، بۇرقاسىندا ويانامىن دا بۇگىن تازى سالىپ اڭعا شىعاتىنىمىز ەسىمە تۇسەدى، تاعى دا تىلىمە پۋشكين ورالادى:
باسىلعان جوق پا بۇرقاسىن؟
الدە اشىلدى ما؟
قانسوناردا توسەككە ماسىل بولما.
ات ەرتتەلىپ، اس پىسكەنشە ەرمەك قىپ،
جاتا بەر ءبىر جۋرنالدى قولىڭا ال دا...
مىنەكي، كوكتەمنىڭ ەلەڭ-الاڭى، اشىق تەرەزە، ب ا ق شەتىن جىرتىپ جارقىراپ شولپان تۋىپ كەلەدى، پۋشكين تاعى دا مەنىڭ قاسىمدا، تاعى دا مەنىڭ ارمانىمدى ايتىپ تۇر:
بولشى، جانىم، اسىقشى،
كوك جۇزىندە شولپان تۇر
ىنتىقتىرىپ عاشىقتى!
مىنەكي، ىمىرت تا جابىلدى، ب ا ق ءىشى قالعىپ تۇر، قالعىتقان بۇلبۇل ءۇنى:
ەستيسىز بە توعايدان، ءتۇن جامىلعان جىل قۇسىن،
ماحابباتتىڭ مۇڭعا تولى جىرشىسىن؟
مىنەكي، كورپە استىندا كوسىلىپ جاتىرمىن، جاستىعىمنىڭ تۇسىندا "مۇلگىگەن ماي شام مۇڭايا جىلتىلدايدى" — راسىندا، مۇڭدى ماي شام، ەلەكتر شامى ەمەس، سول جارىقتىڭ استىندا ماحابباتتىڭ مۇڭىن كەشكەن، دۇرىسى ساعىنىشپەن كوكسەگەن جاس كىم، مەن بە، الدە ول ما؟
مورفەي، تاڭ اتقانشا قۋانىش بەر،
كورەيىن، قيالداعى عاشىعىمنىڭ قىزىعىن!
ەندى، مىنە، تاعى دا "ورماننىڭ قىزىل-جالقىن سۇلدەرى قۇمىعىپ، كۇزدىكتىڭ الاساپىران قاۋىرتىنا" مەن دە ىلەسىپ كەتەمىن:
شىر اينالا شىرقاۋ دالا توسىندە،
تاعالى اتىم تارپاڭ تاستاپ اياقتى.
جەلە جورتىپ، جەلدى قۋىپ كوسىلدى،
توڭ توپىراق تاستاي ۇشىپ تۇياقتان...
ءتۇن كەلەدى، مۇلگىگەن مىلقاۋ باقتىڭ ەتەگىن ءتۇرىپ قىزارا بورتكەن ايدىڭ شار تاباعى اقىرىن كوتەرىلگەندە ويىما مىنا ءبىر عاجايىپ جولدار ورالادى:
قاراعايلى قالىڭ ورمان سىرتىنان
كىرەۋكەلى اي كورىندى ەلەستەي...
كوڭىلىم قيالعا سەمىرىپ، ءومىر باقي ارمانداعان الىستاعى ءبىر ەلدىڭ التىن جاعالاۋىن، تىپ-تىنىش تىمىق تۇندەرىن اڭسايمىن. "تولقىنى تۋلاعان، كەمەرى شۋلاعان" تەڭىزگە جەتسەم دەيمىن...
IX
مەنىڭ ليزا بيبيكوۆاعا دەگەن سەزىمىم انشەيىن بالالىق قانا ەمەس سول كەزدەگى ورىس پوەزياسىنا ءتان تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەن تۋعان.
مەنى ليزاعا عاشىق قىلعان كونە پوەتيكالىق ءداستۇر مەن ونىڭ ءبىزدىڭ ورتاعا ءسىڭىستى جاقىندىعى بولاتىن.
مەنىڭ رومانتيكالىق اسىرەلەۋىمنەن تۋعان سول ورتانىڭ رۋحى كوز الدىمدا قايتىپ ورالماستاي بولىپ بىرتە-بىرتە وشكەن سايىن ماعان قىمبات تاڭعاجايىپ كورىنىستەي ساعىنىش اكەلگەن.
تۇرمىسىمىزدىڭ كۇن ساناپ جۇدەپ بارا جاتقانىن كورىپ ءجۇرمىن، جۇدەگەن سايىن وتكەن كۇننىڭ قانشالىق قىمبات ەكەنىن سەزدىم؛ دەسەم دە سوعان ءبىر ءتۇرلى قۋانعان سياقتىمىن... مۇمكىن سول كەدەيلىكتەن ءوزىمنىڭ پۋشكينگە ۇقساستىعىمدى تاپتىم با ەكەن، يازىكوۆتىڭ جازعانىنا سەنسەك ول دا بايلىققا مەلدەكتەپ وتىرماعان سياقتى:
قاعازبەنەن كومكەرگەن،
الا-قۇلا قابىرعا.
جىرتىق ەدەن، جىرتيعان،
قوس اينەكتى كىم كورگەن.
شىنىلى ەسىك تاعى دا،
ەسكى ديۆان ىرسيعان.
ەكى ورىندىق تالتيعان...
ايتپاقشى، ليزا باتۋرينودا جۇرگەن كەزدە ءبىزدىڭ كەدەيلىگىمىزدى جاسىرعان شىلدەنىڭ اپتابى ەدى: كولەڭكەلى باقتىڭ كوگالى، جاسمين مەن روزا گ ۇلىنىڭ اڭقىعان حوش ءيىسى، توعانعا شومىلساڭ قانداي راقات، ءبىزدىڭ جاعالاۋدى باقتىڭ كولەڭكەسى كومكەرىپ تۇراتىن، كيىزدەي كوكورايدان سالقىن لەپ ەسەدى دە بۇتاعى سالبىراپ، جاپىراعى توگىلىپ تۇراتىن ءسامبى تالدار ەرەكشە ءسان بەرەدى... ليزا مەنىڭ ەسىمدە العاش سۋعا شومىلىپ، گۇلگە ورانعان شىلدەنىڭ قىزىقتى كۇندەرىمەن قالىپتى — جاسمين مەن روزانىڭ حوش ءيىسى، تۇسكى استا الدىمىزعا كەلەتىن جيدەكتىڭ ءدامى، اۋزىڭا سالساڭ جاپىراعى كەرمەك تاتيتىن جاعالاۋدىڭ ءسامبى تالى، جىلى سۋ، كۇن قىزدىرعان توعاننىڭ تۇنبا قۇمى...
مەن جاز بويى ۋۆاروۆتارعا قاتىناعانىم جوق، ويتكەنى گيمنازيادا وقۋ-توقۋى ءماز بولماعان سوڭ گلەبوچكانى جەر شارۋاشىلىعىنىڭ مەكتەبىنە اۋىستىرىپ جىبەرگەن؛ ۋۆاروۆتار دا اراداعى قىرعي-قاباقتىقتىڭ سالدارىنان بىزگە كەلگەندى قويعان - باياعى سول ەل ىشىندەگى ۇساق-تۇيەك ۇرىس-كەرىس؛ دەگەنمەن ۋۆاروۆتىڭ جۇبايى توعاننىڭ بەرگى بەتىندە شومىلۋعا اكەمنەن رۇقسات الدى دا بيبيكوۆامەن بىرگە كۇن سايىن كەلىپ تۇردى، ال مەن كەزدەيسوق كەزدەسكەن بولىپ ارالاسىپ ءجۇردىم دە ادەيى قيىلىپ سالەم بەرەتىن ەدىم، بيبيكوۆا حانىمنىڭ قاشاندا باسىن كەگجيتىپ پاڭ جۇرەتىن ادەتى، ۇستىندە كەڭ بالاحون، يىعىندا تۇكتى ورامال، بۇرىنعىداي ەمەس ىلتيپاتپەن سالەم قايىراتىن بولدى، مەنىڭ كىتاپحانادان اتىپ شىققان ءساتىمدى ەسىنە الاتىن بولۋى كەرەك، وقتا-تەكتە ەزۋ تارتىپ جىميىپ قويادى. اۋەلدە ۇيالشاق ەدى، كەلە-كەلە ليزا دا جانتارتىپ جىلى سويلەسەتىن بولدى، از كۇننىڭ ىشىندە كۇنگە توتىعىپ، جانارىندا جىلت پايدا بولا باستاپتى. ءقازىر ول كوك جاعالى اق ماتروسكا كيىپ، شوپ-شولاق كوك يۋبكا كيىپ، اق بانتيكپەن ورگەن بۇرىمىن، قاپ-قارا بۇيرالاۋ شاشىن كۇن كوزىنەن جاسىرمايتىن بولعان. سۋعا شومىلمايتىن، ءسامبى تالدىڭ تاساسىندا شەشەسى مەن ۋۆاروۆا جۋىنىپ بولعانشا جاعادا وتىراتىن دا قوياتىن؛ كەيدە ءتۋفليىن شەشىپ، ىلعالدىڭ راقاتىن سەزىنۋ ءۇشىن كوك شالعىندى كەشىپ جۇرەتىن، مەن بىرنەشە دۇركىن ونىڭ جالاڭاش اياعىن كورىپ قالعانىم بار. كوك شالعىننىڭ اراسىنداعى سۇيرىكتەي اپپاق اياعى كەرەمەت اسەم ەدى...
تاعى دا ايلى تۇندەر ءوتىپ جاتتى، مەن ەندى ءتۇن بالاسىندا ۇيىقتامايتىندى شىعاردىم -كۇن شىعا جاتامىن دا تۇنىمەن بولمەدە شىراق جارىعىندا وتىرامىن، كىتاپ وقيمىن، ولەڭ جازامىن، ب ا ق ءىشىن ارالايمىن، ارا-تۇرا توعان بوگەتىنەن ۋۆاروۆتاردىڭ ۋسادباسىنا قاراپ قويامىن...
كۇندىز بوگەت ۇستىندە قاتىندار مەن قىزدار قاپتاپ تۇرادى، جاعانى جالعاستىرعان جالپاق تاقتايعا توڭقايىسىپ، بالاقتارىن ءتۇرىپ تاستاپ، تىرسيعان توق بالتىرلارى جارقىلداپ، توقپاقپەن كىر كويلەكتەردى ۇرعىلاپ جامىراسىپ سويلەسىپ جاتادى؛ كەيدە ەڭكەيىسىپ ماڭدايدان اققان تەردى جەڭىمەن سۇرتىسەدى دە مەن قاستارىنان ءوتىپ بارا جاتسام الدە نەنى مەگزەگەندەي ءازىل-قالجىڭى ارالاس: "ءاي، بارچۋك، بىردەمە جوعالتتىڭ با؟" - دەپ قىلجاقتاسىپ قالادى، ونان سايىن توڭقايىسىپ، ونان سايىن ەكىلەنە ۇرعىلاسىپ، ءوزارا سويلەسكەن بولىپ قارقىلداسىپ كەپ كۇلىسەدى، مەن بولسام تەزىرەك كەتۋگە تىرىسامىن، توڭقايعان قاتىنداردىڭ تورسيعان بوربايلارىنا قاراپ تۇرۋعا ءداتىم بارمايتىن ەدى...
ۋسادباسى كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى، بالاسى جەر اۋدارىلىپ ايدالىپ كەتكەن ەكىنشى ءبىر كورشىمىز الفەروۆ شالعا پەتەربۋرگتەن جۇراعاتشىل ءبىر توپ سىلقىم بيكەشتەر كەلگەن، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى اسيا دەگەن قىز كادىمگىدەي اپ-ادەمى-اق ەكەن، ۇزىن بويلى، ءارى پىسىق، ءارى كوڭىلدى، اڭگىمەگە قىسىلمايتىن اقجارقىن. ءوزى كروكەت ويناۋعا قۇمار، فوتواپپاراتپەن نە بولسا سونى شىرتىلداتىپ باسا بەرەدى، مەنى بوقمۇرىن بالا دەپ مەنسىنبەيتىن، سويتە تۇرا سول بوقمۇرىننىڭ سۇيگەن ىسىنەن ءلاززات الاتىنىن دا سەزەمىن. مەن سول ۇيگە ءجيى-جيى بارعىشتايتىن بولدىم، سالت اتپەن سەرۋەن قۇرىپ، ارامىزدا اجەپتاۋىر دوستىق ءجىبى كۇرمەلگەن سياقتى. مەنى قايتا-قايتا سۋرەتكە تۇسىرەدى، ەكەۋمىز ساعات بويى كروكەت بالعاسىن تىقىلداتۋمەن بولامىز، ارينە، قۇددى مەن ءبىر قاتەلىك جاساپ قويعانداي ول سوت سايىن توقتاپ ماعان ايقايدى سالادى، "ل" ءارپىن جەپ قوياتىن ءتىلىنىڭ مۇكىستىگى جانە بار، ونىسى وزىنە جاراسىپ تا تۇرادى: "وي، نە قىلعان اقىماقسىڭ، نە قىلعان اقىماقسىڭ!" -دەپ ۇرىسادى. اسىرەسە كەشقۇرىم ۇلكەن جولدا اتپەن شوقىتۋدى جاقسى كورەدى، شاۋىپ كەلە جاتىپ ايقايلاپ ايتقان ءسوزىن مۇقيات تىڭداپ، ونىڭ قىزىل-كۇرەڭ رەڭىنە، جەلبىرەگەن شاشىنا قىزىعا قارايمىن، يەن دالادا ەكەۋمىزدىڭ وڭاشا ەكەنىمىزدى سەزەمىن دە ەر ۇستىندە ەكى بۇكتەتىلىپ نىق وتىرعان دەنە ءبىتىمىن، ۇزەڭگىنى كورگەن سول اياعىنىڭ توق بالتىرىن جەل كەۋلەگەن قىسقا كويلەگىنىڭ استىنان كورگەندە كادىمگىدەي ەسىم كەتەدى...
ءبىراق مۇنىڭ ءبارى كۇندىز، نەمەسە كەشتە وتەدى. ال ءتۇندى تەك پوەزياعا ارنايمىن.
دالا قاراقۇرىق تارتقان، ىمىرتتىڭ جىپ-جىلى كەشىندە اسيا ەكەۋمىز اياڭداپ ۇيگە قايتىپ كەلەمىز، جازعى دەريەۆنيانىڭ تانىس ءيىسى تاناۋ قىتىقتايدى. اسيانى ۇيىنە جەتكىزىپ سالىپ ءوزىمىزدىڭ ۋسادباعا كەلەمىن، اتتىڭ تىزگىنىن قىزمەتشىگە ۇستاتا سالامىن دا كەشكى اسقا اسىعامىن، ۇستەل باسىنداعى اعالارىم مەن جەڭگەلەرىمنىڭ مەنى مازاقى كۇلكىمەن قارسى الاتىن ادەتتەرى. كەشكى استان سوڭ سولارعا ەرىپ سەرۋەنگە شىعامىن، بارار جەرىمىز باياعى سول توعان سىرتىنداعى جازىق، بولماسا تاعى دا ۇلكەن جول، اڭديتىنىمىز جىرتىلعان قارا بارقىت دالانىڭ شەتىنەن مۇنارتىپ كوتەرىلەتىن قىزىل كۇرەڭ اي، سول جاقتان جىپ-جىلى جۇمساق جەل تارتىپ تۇرادى. سەرۋەننەن سوڭ جالعىز ءوزىم قالامىن. دۇنيە تىم-تىرىس — ءۇي دە، اۋلا دا، دەريەۆنيا، اي استىنداعى جازىق تا. مەن اشىق تەرەزەنىڭ الدىندا وتىرامىن، وقيمىن، جازامىن. وقتىن-وقتىن ب ا ق جاقتان سالقىن سامالدىڭ لەبى كەلەدى، جالپىلداعان شىراقتاردىڭ ساۋلەسى، سوعان ۇيمەلەگەن جىندى كوبەلەكتەر وتقا ءۇيتىلىپ، تىرس-تىرس ءتۇسىپ جاتادى دا ارى-بەرىدەن سوڭ ۇستەل ءۇستىن تولتىرىپ تاستايدى. ءبىرازدان سوڭ ۇيقى مەڭدەپ، قاباعىم ءتۇسىپ، باسىم سالبىراپ كەتەدى، ءبىراق مەن دە قاسارىسىپ باعامىن. ادەتتە ءتۇن ورتاسىنا تامان ۇيقىنىڭ سەيىلەتىنى بار. مەن تۇرىپ باققا شىعامىن. جاز كەزىندە جاڭا ايدىڭ تومەن تۇراتىن ادەتى. ءقازىر ءۇيدىڭ بۇرىشىندا تۇر ەكەن، سودان تۇسكەن كولەڭكە سوزىلىپ سوناۋ جازىققا دەيىن كوسىلىپ جاتىر، سول كولەڭكەدەن شىعىستان تۋاتىن جارىق جۇلدىز جاقسى كورىنەدى، باقتىڭ سىرتىنان، دەريەۆنيانىڭ ارعى جاعىنان، شالعىن اراسىندا جۇرگەن بودەنەلەردىڭ بىتپىلدىعى دا اپ-انىق ەستىلەدى. ءۇي ىرگەسىندەگى كارتەمىش جوكە اعاشى گۇلدەگەن ەدى، ءيىسى كەرەمەت عاجاپ، سارى التىنداي بالقىعان اي نۇرى جىپ-جىلى. شىعىس بەلدەۋ بوزارا باستاعان، تاڭ بەلگىسىندە مايدا ەسەتىن جىلى لەپ بار. سول لەپ توعان جاقتان شالقيتىپ سياقتى، مەن دە بوگەتكە بەت الدىم... ۋۆاروۆتاردىڭ اۋلاسى ورىسكە بارىپ جالعاساتىن دا تۋ سىرتىنداعى ب ا ق اڭىزعا تىرەلەدى. بوگەتتە تۇرىپ سولاردىڭ ۇيىنە قارايمىن دا كىمنىڭ قاي جەردە ۇيىقتاپ جاتقانىن ويشا جورامالدايمىن. ليزانىڭ گلەبوچكانىڭ بولمەسىندە ۇيىقتايتىنىن بىلەتىنمىن، تەرەزەسى باققا قاراپ قالىڭ اعاشقا سۇعىنىپ تۇراتىن... سول بولمەدەگى ليزانى كوڭىلمەن كورىپ تۇرعان ساتتەگى سەزىمىمدى جەتكىزۋ قيىن، اعاش جاپىراعىنىڭ باياۋ سىلدىرى مەن تەرەزەدەن ەسكەن مايدا سامالدىڭ لەبىندە، تۇنگى بارقىت دالانىڭ جۇپار يىسىنە تۇنشىعىپ بەيكۇنا سابيدەي مونتيىپ جاتقان شىعار-اۋ، دۇنيەدە بۇعان جەتەر تازالىق، بۇعان جەتەر تاتتىلىك بولار ما ەكەن!
X
وسى ءبىر ءتاتتى تىرشىلىك جاز بويى مەنى تاستاعان جوق ەدى. كۇتپەگەن جەردەن كۇرت بۇزىلدى. ءبىر كۇنى ەرتەڭگىسىن بيبيكوۆالاردىڭ باتۋرينودا جوق ەكەنىن ءبىلدىم — كەشە كەتىپ قالىپتى. كۇندى زورعا باتىردىم دا كەشكىسىن اسياعا باردىم — مۇندا دا جەتىسكەنىم شامالى.
— ءبىز ەرتەڭ قىرىمعا جۇرەمىز، — دەدى مەنى كورە سالىپ كۇلىمدەپ، استە ءبىر مەنى قۋانتقىسى كەلگەندەي-اق.
وسىدان كەيىن مەن ءۇشىن تىرشىلىك بوس قالعان سياقتى كورىندى دە زەرىككەننەن قۋ جانىمدى قويارعا جەر تاپپاي، ەگىنجايعا بارىپ، ءبىزدىڭ قارابيدايدى ورىپ جاتقان شالعىشىلارعا قاراپ اڭىز باسىندا كۇنى بويى وتىرامىن دا قويامىن. سارعايعان ميداي دالا، ماڭدايدان ۇرعان اپتاپ، اندەتكەن شالعىنىڭ ىزىڭى؛ ىستىقتان وڭىپ كەتكەن بوزعىلت اسپاننىڭ استىندا تەڭىزدەي تولقىعان بىتىك قارابيدايدىڭ ورمانى ماساقتارى سالبىراپ تاعزىم ەتكەندەي يزەڭ-يزەڭ باس شۇلعيدى؛ ءبىرىنىڭ سوڭىنا ءبىرى ءتۇسىپ، ءبىرىن-بىرى ىرعاڭ-ىرعاڭ قۋالاعان مۇجىقتاردىڭ كۇن كوزىنە جارقىلداعان شالعىلارى ەگىن ساباعىن باۋداي ءتۇسىرىپ سول جاققا تەكشەلەپ تاستاپ جاتىر، ارتىندا ەدىرەيگەن ورما، ادىم جەتپەس جول قالىپ بارادى — ەگىنجاي بىرتە-بىرتە جالاڭاشتانىپ، وزگەرىپ، كوكجيەك بارعان سايىن اشىلا بەرەدى...
— بارچۋك، نەسىنە تەككە قاراپ وتىراسىز؟ — دەدى ۇزىن بويلى كەلىستى قارا مۇجىق، تىك ايتقانمەن سوزىندە ءزىل جوق. — مەنىڭ ەكىنشى شالعىمدى الىڭىز دا قاتارعا تۇرا قالىڭىز.
مەن ورنىمنان تۇردىم دا ۇندەمەستەن سونىڭ ارباسىنا بەتتەدىم. سودان باستالدى...
العاشىندا قاتتى قينالدىم. ماشىقتىڭ جوقتىعىنان ورىنسىز قوپالاقتاپ، كەشكە تامان شارشاپ-شالدىعىپ ۇيگە زورعا جەتەتىن بولدىم — بەلىم بۇكىرەيىپ، يىعىم سىزداپ، ويىلعان الاقانىم قانتالاپ، تەر قاتقان شاشىم سىنىسىپ قالادى دا ەرمەن تاتىعان تاڭدايىمنىڭ اششىلىعى زاپىراننان بەتەر. كەلە-كەلە ەركىممەن كيگەن قۇلدىقتىڭ قومىتىنا جاتىققانىم سونشا، باسىم جاستىققا تيەر الدىندا:
— ەرتەڭ تاعى دا وراققا شىعۋ كەرەك! — دەيتىن بولدىم.
وراق بىتىسىمەن باۋ تاسۋ باستالدى. بۇل جۇمىس بۇرىنعىدان دا قيىن. قيىندىعى سول -نىعىزداپ بۋعان ۇلكەن باۋعا ايىردى تىعا الماي ءبىر قينالاسىڭ، ودان زىلدەي نەمەنى لاقتىرا الماي جانە دىمىڭ قۇريدى، ايىردىڭ سابى الاقاندى وسىپ، توبەڭنەن توپان ساۋلاپ، بىرتە-بىرتە بيىكتەپ بارا جاتقان اربانىڭ ۇستىنە جەتكىزگەنشە تيتىقتاپ بولاسىڭ... ەندى ونى سىرەسكەن ارقانمەن تاس قىلىپ بايلاۋىڭ كەرەك، ەگەر قاتار-قاتار جاتقان باۋلاردى رەتىمەن ۇيمەسەڭ شاشىلىپ قالىپ ەڭبەگىڭنىڭ ەش بولۋى دا مۇمكىن... سودان كەيىن تاۋداي اربانىڭ سوڭىنان سالپاقتاپ ەر دە وتىر، جول بولسا ويلى-شۇڭقىر، اربا بولسا بۇلعاڭ-بۇلعاڭ، بورپىلداق شاڭ توپىراققا دوڭعالاقتار مىقشيا كىرىپ كەتەدى دە اربانىڭ الدىنان بوكسەسى زورعا كورىنگەن اتتارعا قايتا-قايتا جالتاقتاپ، سولارمەن بىرگە كۇشەنىپ، مۇشە-مۇشەسى سىقىرلاپ ءىلبىپ كەلە جاتقان ارباڭ قاي بۇرىلىستا اۋىپ قالار ەكەن دەپ زارە-قۇتىڭ قالمايدى... بۇل قالجىڭ ەمەس، اششى كۇننىڭ استىندا جالاڭباس، تەر كومگەن كوكىرەگىڭدى قىلتاناق تەسىپ، ەزۋىڭ ەرمەن تاتىپ، تىزەڭ قالتىراپ اربا سوڭىنان ەرىپ كور...
ال قىرقۇيەكتە كۇنى بويى سارايدا وتىردىم. سۇرعىلت تا كوڭىلسىز شاقتار ءوتىپ جاتىر. استىق قويماسىنان تاڭنىڭ اتىسى مەن قارا كەشكە دەيىن ىرىلداپ-گۇرىلدەپ دۇنيەنى شاڭ مەن توپانعا تولتىرىپ مولوتيلكا قاقسايدى دا تۇرادى، قاتىندار مەن قىزدار سونىڭ استىندا شاڭ كەپتەلگەن ورامالدارىن كوزىنە ءتۇيىپ تاستاپ تىرماۋىشپەن ارپالىسىپ جاتادى، ەندى بىرەۋلەرى بۇرىشتاعى ۆەيالكانىڭ قۇلاعىن بۇراپ، ءبىر قالىپتى شىر اينالعان قاپالاقتىڭ قاسىندا مۇڭدى ءبىر ءاندى سىزىلتا سالعاندا مەن دە قالبىردىڭ قۇلاعىنا جارماسقان بولىپ سولاردى تىڭدايمىن، ارا-تۇرا قالبىردان تۇسكەن تاپ-تازا ءدوڭدى ولشەۋىشكە سىپىرىپ، ودان شۇمەككە تەلىپ قويعان اۋزى اشىق قاپتارعا قۇيامىن. بارا-بارا قاتىن، قىزدارمەن ارالاسىپ، دوستاسىپ كەتىپ ەدىم، ەگەر ويدا جوقتا ءبىر وقيعا بولماعاندا اياعى نەمەن بىتەرىن كىم ءبىلسىن — ءبىر كۇنى سيراعى سىرىقتاي، ءاندى ەلدەن ەرەكشە ەلجىرەتە سالاتىن جيرەن قىز اي-شاي جوق قيىلىپ كەلىپ ماعان اشىقتان-اشىق، جاڭا قايشى اكەلىپ بەرسەڭ سەنىڭ بار تىلەگىڭدى ورىندايمىن دەگەنى. ورايى كەلگەندە مەنى تاعى ءبىر قۋانىشتى جاعداي كۇتىپ تۇر ەدى: كۇتپەگەن جەردە اتىشۋلى جازۋشىلاردىڭ ەسىمىمەن قاتار پەتەربۋرگتىڭ اي سايىن شىعاتىن اپتاريقالى جۋرنالىنا ولەڭدەرىم باسىلىپ، ول از بولعانداي سول كەزدەگى ۇشان-تەڭىز اقشا — ون بەس سوم قالاماقى جىبەرىپتى. وسى ەكى وقيعادان ەسىم شىققانى سونشالىق، ءجا، جەتەر، وسى قىرماننان دا، قىز-قىركىننان دا اۋلاق كەتىپ، كىتاپ پەن جازۋعا وتىرايىن دەپ دەرەۋ كاباردينكانى ەرتتەدىم: قالاعا بارىپ اقشامدى الامىن دا جۇمىسقا وتىرامىن... كەش بولىپ قالعان، سوندا دا ات ەرتتەپ، دەريەۆنيانى كەسىپ ءوتىپ ۇلكەن جولعا شىقتىم... دالا كوڭىلسىز، يەن دە سالقىن، سۋىق قارسى الدى، ءبىراق ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسى، ءۇمىتى تاۋداي جالقى دا جاس كوڭىلىم جىگەرگە تولى ەدى.
XI
دالا قاراقۇرىقتاپ قاسقارايىپ بارادى، ىزعىرىق جەل ۇرىپ تۇر، كەلەر قىستىڭ حابارشىسىنداي سۋىق جەلدى كوكىرەگىممەن كەرە جۇتىپ، قىج قايناعان بەتىمدى راقاتتانا توسەيمىن دە اتىمدى تەبىنە تۇسەمىن. ءجۇرىس قاتتى بولسا جانىم جادىرايدى، سىرىن بىلگەن اتقا ۇيىرسەكپىن، سويتە تۇرا ونى ايامايتىن ادەتىم جانە بار. بۇگىن دە قۇيعىتىپ كەلەمىن. نە ويلاپ، نەنى كوكسەدىم ەكەن سوندا؟ ادام ومىرىندە ماڭىزدى ءبىر وقيعا، نەمەسە ءسال-پال قۋانىشتى ءسات بولعاندا ويلانىپ ءبىر شەشىم قابىلداپ جاتپايدى، كوبىنە كوڭىلدىڭ بۇيرىعىنا ەرەتىن ادەتى. مەنىڭ ەسىمدە قالعانى، قالاعا جەتكەنشە جول بويى كوڭىلىم كوكتى شارلاپ، تىنىمسىز شارق ۇرعان. سوندا نەنى ويلاپتى؟ ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر ومىرىمدە ءبىر وزگەرىستىڭ بولارىن سەزگەندەيمىن، ەركىندىكتى اڭساپ، ەرتەڭگى كۇندى ارمانداۋ...
ستانوۆويعا جەتكەندە ءسال ايالداعانىمدى بىلەمىن. تاس قاراڭعى، مىلقاۋ دالا بۇرىنعىدان دا ۇرەيلى. ءتىرى جان جوق، مىناۋ يەن جول تۇرماق، اينالاسى ءجۇز شاقىرىمدا بۇرىن-سوڭدى ەشكىم جۇرمەگەن سياقتى. شەتى دە، شەگى دە جوق قۋ مەديەن... ەھ، نەتكەن عاجايىپ دەدىم تىزگىندى بوساتىپ. كاباردينكا كىلت توقتاپ، جان-جاعىنا ەلەگىزىپ قاتتى دا قالدى. مەن تىزەم قالتىراپ، جىپ-جىلى ەردەن سىرعىپ ءتۇستىم دە اينالاما قادالىپ قارايمىن، ستانوۆوي قاراقشىلارى تۋرالى اڭىزدى ەسىمە الدىم، ىشىمنەن قورقىنىشتى ءبىر وقيعا بولسا ەكەن، اپاش-قۇپاش ارپالىسقا تۇسسەم دەپ تىلەدىم دە اتتىڭ ايىلىن تارتىپ، بەلدىگىمدى قىناي بۋىپ، قىنداعى كەزدىگىمدى ىڭعايلاپ قويدىم. جەل بارعان سايىن ۇدەپ، بۇيىرىمنەن قىسىپ، مۇزداي سۋ شاشقانداي بەت-اۋزىمدى وسقىلاپ تۇر، قۋراعان ەگىن مەن قاۋساعان قۋرايلاردى شۋلاتىپ، ۇڭىرەيگەن ءتۇپسىز دالانى كۇڭىرەنتىپ بارادى؛ قوس بۇيىردەن سالبىراعان ەكى ۇزەڭگى، شوشاق ەردىڭ ەكى قاسىنداعى ەدىرەيگەن ەكى تۇقىلىنان قاراڭعى تۇندە كاباردينكا قارا سۇلىكتەي كەرەمەت اسەم كورىنىپ ەدى، ول دا بۇل ءوڭىردىڭ جامان ىرىمىن سەزگەندەي ەكى قۇلاعىن تىگىپ، جول بويىنا سەكەمدەنە قاراپ قويادى. قارا جەردەن تۇلا بويى بارقىتتانىپ، قابىرعاسى ىرسيىپ جۇدەپ قالعان، ءبىراق ونىڭ ءتوزىمدى ەكەنىن بىلەمىن، ءسال تىنىستاپ، ەنتىگىن باسسا بولدى، شاۋ تارتا باستاعانىمەن بار كۇشىن سالىپ، يەسىن جولدا قالدىرمايتىن ولەرمەندىگى ءالى دە جەتەدى. مەن اتىمنىڭ موينىنان مۇسىركەي قۇشاقتاپ، بارقىت ەرنىنەن مەيىرلەنە يىسكەدىم دە، قارعىپ ءمىنىپ شابا جونەلدىم...
قاراڭعى ءتۇن قارسى ءجۇزىپ كەلەدى، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز، ناعىز كۇزدىڭ تۇڭعيىق ءتۇنى، بۇل ءتۇن تاۋسىلمايتىنداي، لەپىرگەن جەل باسىلمايتىنداي، تارسىلداعان تۇياق ءدۇبىرى تولاستامايتىنداي كورىنىپ ەدى... ايتەۋىر نە زاماندا كوز ۇشىنان جىلتىراعان قالانىڭ وتى قىلاڭ بەردى، اسىرەسە كۇزگى تۇندە جەتىم وتتىڭ جاپانداعى جالعىز شىراقتاي قالتىراپ تۇرىپ الاتىن ادەتى...اقىرى ولار دا بىرتە-بىرتە كوبەيىپ، جاقىنداي ءتۇستى، جول جيەگىنەن قاراۋىتقان شاتىرلار، سولاردىڭ استىنان جىلتىراعان تەرەزەلەر، ءۇي ءىشى، وتباسى بولىپ داستارحانعا جۇگىنگەن ادامداردىڭ قاراسى كورىنە باستادى... ار جاعىندا قالانىڭ تانىس ءيىسى كەلدى، جان-جاقتان جامىراعان وتتار، جارقىراعان تەرەزەلەر، اتىمنىڭ تۇياعى شاقىلداپ تاس كوشەگە دە ىلىككەن... قالا تىم-تىرس، جىپ-جىلى، ءالى ىمىرتتان وزباعان، دالاداعى دۇلەي جەل، تاس قاراڭعى دا مۇندا جوق، مەن نازاروۆتىڭ جولاۋشىلار توقتايتىن ۇيىنە تۋرا كەشكى استىڭ ۇستىنە كەلدىم...
بۇل كەشتە مەنىڭ كوڭىلىمە نە كەلمەدى دەيسىڭ! اتاقتى جۋرنالدىڭ بەتىندە اتىشۋلى اقىندارمەن قاتار شىقتىم دەپ ماستانعانىم جوق، بۇل دا ماعان وسىلاي بولۋعا ءتيىس سياقتى كورىنگەن. تەك كوڭىلىم كوك تىرەپ، بويىمداعى بار قايرات، بار جىگەرىمدى تەجەمەي، سەزىممەن دە، ساناممەن دە مۇقىم تىرشىلىكتەن ءلاززات العانىم راس: كۇزگى كەشكى دالا، جەلە جورتىپ نازاروۆتىڭ قاقپاسىنا كەلگەنىم، توت باسقان سىمتەمىردەن تارتىپ قالىپ ىلمەكتىڭ قوڭىراۋىن قاققانىم، ار جاعىنان تىرپ-تىرپ باسقان اقساق كۇزەتشىنىڭ اياق تىقىرى، قاقپا اشىلعاندا مۇڭك ەتە قالعان كوڭ-قوقىرلى اۋلانىڭ ءيىسى، قاراڭعى تۇكپىردە، ءار ساڭىلاۋىنان اسپان جىرتيعان باسپانىڭ استىنداعى قاپتاعان اربالار، كۇرت-كۇرت ءشوپ جەگەن اتتار، شىرىگەن تاقتاي باسپالداقتى سۋىقتان سىرەسكەن ەتىگىممەن سىقىرلاتا تاپتاپ، تۇتقانى سيپالاپ ءجۇرىپ زورعا تاپقانىمدا تاس قاراڭعى سەينەكتەن ۋەزدىك ەسكى قالاعا ءتان قاشاندا تاناۋ كەپتەپ تۇراتىن دارەتحانانىڭ ىزى، ودان سوڭعى جارىق بولمە، ىستىق تاماقتىڭ يىسىنە بوككەن اس ءۇي، داستارحان باسىنداعى مۇجىقتار، ونىڭ ار جاعىنداعى تاپ-تازا بولمەدە، دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا، اسپالى شامنىڭ استىندا ۇستىڭگى ەرنى دۇرديگەن شۇبار قاتىن، سۇيەگى ارسا-ارسا، مۇرنى سورايعان، بورا-بورا بۋرىل شاشىمەن كەرجاققا ۇقسايتىن كارتامىش ءۇي يەسى تاماق ءىشىپ وتىرعان، بۇلاردان باسقا دا قاجاق-قۇجاق جاساپ جاتقاندار جەتكىلىكتى، ءبارى دە كۇنگە كۇيىپ، جەلقاقتى بولعان جۇرت، ءبارى دە قيسىق جاعالى كويلەك كيىپ، جەيدەنىڭ ەتەگىن شولاق جەندى بەشپەنتتىڭ ىشىنەن سولاڭداتىپ بوس جىبەرگەن... ءۇي يەسىنەن باسقاسى تۇگەلدەي اراق ءىشىپ، ەت ارالاسقان كاپۋستالى كوجەگە جىرعاپ وتىر... پاي-پاي، كەرەمەت-اۋ، بۇدان وتكەن راقات بولار ما دەپ ويلادىم — دالاداعى الگى ءبىر ۇرەيلى ءتۇن، جانعا جايلى قالانىڭ كەشكى تىرلىگى، مىناۋ ءىشىپ وتىرعان، جەپ جاتقان مۇجىقتار مەن مەششاندار، ءبىر سوزبەن كونە دە ۋەزدىك ءرۋستىڭ دوكىرلىگى مەن كەرەعارلىعى، قايراتى مەن ۇيكۇشىكتىگى، ماعان ەرتەگىدەي بولعان پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋ تۋرالى ارمانىم، اتاقتى جازۋشىلاردى اڭساۋىم، ەڭ اقىرى مەن دە ءقازىر اش قاسقىرداي سۇعىنا ىشىپ-جەپ ىرعىنعا باتاتىن شىعارمىن دەگەن ءۇمىتىم...
راسىندا، ىشىپ-جەپ ىرعىنعا باتقانىم سونشالىق (جۇرت ورىن-ورىندارىنا تارقاپ، ءبىرى اۋلادا، ءبىرى اس بولمەدە، ەندى ءبىرى قويمادا، جەتكەن جەرلەرىنە، تاپقان جەرلەرىنە قيسايا كەتىپ، تاراقان مەن قاندالانى ەركىنە جىبەرگەن)، ارتىنان باسپالداق ۇستىندە ۇزاق وتىردىم: قازاننىڭ شىڭىلتىر اۋاسىنان باسىم دا ايىعىپ قالدى، يەن كوشەنىڭ تۇكپىرىنەن قۇمىعىپ جەتكەن الدەبىر دۇڭكىل مەن بي سارىنىن تىڭدادىم، كۇرت-كۇرت ءشوپ جەپ، كەيدە قىرقىسىپ قالاتىن اتتاردىڭ قياڭقى دىبىستارى دا قۇلاعىمدا، ايتەۋىر ماساڭ دا بولسا باسىمدا ءار ءتۇرلى ويلار بار...
ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ءبىر كۇندەرى باتۋرينودان كەتۋىم كەرەك دەگەن وي وسى كەشتە كوكەيىمە ورالىپ ەدى...
XII
ءۇي قوجايىندارى بولەك، تۇنەمەلدە جاتقان، ولارى التىن، كۇمىس جالاتقان يكوندارىمەن شاعىن شىركەۋدى ەسكە سالادى، ءبىر بۇرىشتاعى شىراق ىدىسىنىڭ استىندا تىك قويعان تابىت سەكىلدى قارايىپ بىردەمە تۇر، ال قالعان بەسەۋىمىز، ءجونى ءتۇزۋ دەگەن جولاۋشىلار كەشەگى تاماق ىشكەن بولمەدە تۇنەپ شىقتىق. ۇشەۋى كيىز توسەگەن ەدەندە ۇيىقتادى دا، ەندى ءبىر ۇشەۋىمىز، ىشىندە مەن بايعۇس تا بارمىن، ارقالىعى تىپ-تىك تاستان قاتتى اعاش ديۆاندا جاتتىق. ال قاندالا دەگەن قۇت (ءوزى ۇپ-ۇساق، ءارى شاققانى قانداي اششى، سىرىڭكە جاقساڭ جاستىعىندا قۇجىناپ ءورىپ جۇرەدى) مەنى دە اياماي جەدى-اۋ، اينالا قورىلدان ءۇي كوشكەندەي، بۇل ءتۇن قايتىپ تاڭ اتپايتىنداي بولىپ ەدى، دۇڭكىلدەگەن داپتىڭ دۇڭگىرى قۇلاق جارىپ، تۇپ-تۋرا تەرەزەنىڭ تۇبىنەن وتكەندەي تىنىم بەرسەشى، قوجايىندار جاتقان تۇنەمەلدىڭ ەسىگى جارتىلاي اشىق قالعان، شىراقتىڭ قىزىل ساعىمى مەنى كوزدەن ۇردى دا تۇردى، قىزىل ءتىلدىڭ ورتاسىنداعى قارايعان بىلتەسى قىرىق بۇرالىپ، ماعان الدەبىر ورمەكشى سەكىلدى بولىپ كورىنگەن... دەگەنمەن مەن تۇك كورمەگەندەي بولىپ وياندىم، ءۇي يەلەرىنىڭ ويانعانىن، كەرىلىپ-سوزىلعانىن، تۇرەگەلىپ ەدەندە جاتقان ەتىكتەرىن كيگەنىن ەستىدىم، اسپازشى قاتىن جورعالاپ ءجۇرىپ ۇستەل ۇستىنە ءتۇتىنى باسىلماعان شارتىق ساماۋىردى تارس ەتكىزىپ قويا سالعان، سونىڭ لەبىنەن اپ-ساتتە تەرەزە مەن قابىرعاداعى اينا تەرلەپ سالدى.
سودان ءبىر ساعات وتكەندە پوشتاعا كەلىپ تۇڭعىش قالاماقىمدى الدىم، وعان قوسا دۇنيەدە مەنەن باسقا ەشكىم ۇستاماعان جۇمىرتقانىڭ سارى ۋىزىنداي سارى تىستى كەرەمەت كىتاپ قولىما ءتيدى، العاشقىدا ىشىندەگى ولەڭدەرى قۇددى مەنىكى ەمەس، الدەبىر ناعىز اقىننىڭ عالامات ولەڭدەرى سەكىلدى بولىپ كورىنگەن. بۇدان سوڭ اكەمنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا استىق ساتىپ الاتىن يۆان اندرەيەۆيچ بالاۆين دەگەن بىرەۋگە كىرىپ، استىعىمىزدىڭ ساپاسىن كورسەتىپ، باعاسىن ءبىلىپ، مۇمكىندىك بولسا ساۋدالاسا كەتۋىم كەرەكتى. پوشتادان تۋرا سوعان تارتتىم، جول بويى قايتا-قايتا باياۋلاپ، كەيدە توقتاپ، قايتا-قايتا كىتاپتىڭ بەتىنە قادالعان اياعىندا ەتىك، باسىندا كوك كارتۋز، بۇرمەلى بەشپەنت كيگەن جاس جىگىتكە مۇجىقتار مەن مەششاندار تاڭدانا قاراسقان.
بالاۆين مەنى ورىس ساۋداگەرلەرىنە ءتان سالقىن دا سەبەپسىز جاقتىرماي سۋىق قابىلدادى. استىعى اۋزى-مۇرنىنان شىققان امبارى تۋرا كوشەگە تىرەلىپ تۇر ەكەن. پىركاشىگى مەنى وسى امبارمەن ەرتىپ كەلىپ، تۇكپىردەگى شىنىلى ەسىكتى قورعانشاقتاي قاقتى.
— كىرە بەر! — دەپ الدەبىر قاتقىل ءۇن ار جاعىنان زىرك ەتتى.
كىرىپ بارىپ ەدىم، اباجاداي جازۋ ۇستەلىنىڭ ار جاعىنان جاس شاماسى بەلگىسىز ءبىر ادام ورنىنان تۇردى، ەۋروپاشا كيىنگەن، بەت-اۋزى مۇنتازداي، سارعىش ءوڭدى، بۋرىل شاشىن جەلكەسىنە قاراي جىلميتا تاراپتى، مۇرتى سارى، كوكشىل كوزى ويناقشىپ تۇر.
— ءيا، نە شارۋامەن؟ — دەدى ول كەلگەن بويدا.
مەن ءوزىمدى تانىستىرىپ، بەشپەنتىمنىڭ قالتاسىنان ەكى تۇيىنشەكتى اسىعىس سۋىرىپ الدىم دا ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدىم.
— وتىرىڭىز، — دەي سالدى ول ورىندىققا جايعاسىپ جاتىپ، سودان سوڭ ماعان قاراماستان تۇيىنشەكتەردى شەشە باستادى. ءبىر ءداندى الىپ الاقانىنا سالدى، ساۋساعىمەن ۋقالاپ-ۋقالاپ يىسكەدى دە ەكىنشى ءداندى سۋىردى.
— بارلىعى قانشا؟ — دەدى تاعى دا نەمكەتتى.
— چەتۆەرتىن ايتاسىز با؟ — دەدىم مەن.
— ەندى ۆاگون ەمەس شىعار، — دەدى ول كەكەتە كۇلىپ.
مەن اشۋلانايىن دەپ ەدىم، ول مۇمكىندىك بەرمەدى.
— اڭگىمە وندا ەمەس. ءوزىڭىز بىلەسىز، ءقازىر استىقتىڭ باعاسى ارزانداپ كەتتى عوي، — دەپ ءوز باعاسىن ايتتى دا استىقتى ەرتەڭ اكەلسەڭىزدەر دە ەرىكتەرىڭ دەدى.
— مەن وسى باعاعا دا رازىمىن، — دەدىم ۇيالعانىمنان. — كەپىلدىك بەرەسىز بە؟
ول ءۇن-تۇنسىز جانقالتاسىنان ءاميانىن سۋىرىپ، ءجۇز تەڭگەلىكتى ماعان ۇستاتتى دا قالعانىن تاپتىشتەپ تۇرىپ قالتاسىنا قايتا سالدى.
— قولحات قاجەت پە؟ — دەپ سۇرادىم، ءوزىمنىڭ اسىرە پىسىقتىعىما ۇيالعانداي قاتتى قىسىلىپ.
ول مىرس ەتىپ كۇلدى دە، قۇدايعا شۇكىر، الەكساندر سەرگەيەۆيچ ارسەنيەۆ جۇرتقا بەلگىلى ادام عوي دەدى، وسىمەن شارۋا ءبىتتى دەگەندى سەزدىرىپ، ۇستەل ۇستىندە جاتقان كۇمىس پورتسيگاردى اشىپ ماعان ۇسىندى.
— راحمەت، تەمەكى تارتپايتىن ەدىم، — دەدىم.
ول تەمەكىسىن تۇتاتىپ، انشەيىن جورتا سۇراعانداي:
— ولەڭ جازىپ جۇرگەن ءسىز بە؟ — دەدى.
مەن وعان تاڭىرقاي قاراعان ەدىم، ول جاۋابىمدى كۇتپەستەن:
— وعان تاڭعالماڭىز، مەن بۇل شارۋامەن دە اينالىسقان اداممىن، — دەپ ول تاعى دا جىميدى. — سەنسەڭىز، مەن دە اقىن سۇرەيمىن. ءبىر كەزدە كىتابىم دا جارىق كورگەن. ءقازىر ولەڭ دەگەن شىركىندى تاستاپ تۇرمىن، وعان ۋاقىت تا جوق، تالانت دەگەنىڭ دە ونشا ءماز بولماي شىقتى، ارا-تۇرا ماقالا جازعان بولامىن، مۇمكىن وقىعان دا شىعارسىز، ءبىراق ادەبيەتتەن حابارىم بارشىلىق، كوپتەگەن گازەت، جۋرنالدى جازدىرىپ الىپ تۇرامىن... ەگەر قاتەلەسپەسەم، بۇل ءسىزدىڭ قالىڭ جۋرنالداعى العاشقى دەبيۋتىڭىز بولار. شىن كوڭىلدەن قۇتتىقتاپ قويۋعا ۇقسات ەتىڭىز، سوسىن ءبىر اۋىز ءسوزىم بار.
— ول نەتكەن ءسوز؟ — دەپ سۇرادىم، شارۋامەن كەلىپ قىزىق اڭگىمەگە تاپ بولعانىما تاڭعالىپ.
— ايتسام بىلاي، ءسىز بولاشاعىڭىز تۋرالى قاتتى ويلانۋىڭىز كەرەك. مەنى كەشىرىڭىز، ادەبيەتپەن اينالىسۋ ءۇشىن ومىرلىك قاراجات تا، ۇلكەن ءبىلىمدارلىق تا قاجەت، ال سىزدە نە بار؟ ءوزىمنىڭ وتكەنىمدى ەسىمە الامىن. وتىرىك مۇلايىمسىگەنىم ەمەس، بالا كەزىمنەن-اق ەستيار ەدىم، كورمەگەنىم جوق، ونى تۋريستەر دە باسىنان كەشپەگەن شىعار. سوندا نە جازدىڭ دەيسىز عوي؟ ەسكە الۋدىڭ ءوزى ۇيات!
قۋ مەديەن قاشىقتا،
تۋىپپىن مەن لاشىقتا.
ۇلپاداي مامىق ورنىنا،
بۇيىرىپتى-اۋ،
اعاش توسەك سورىما...
— وسىنى جازعان قاي ماۋباس دەيسىز عوي؟ بىرىنشىدەن، وتىرىك. مەن مىلقاۋ تۇكپىردە دە، لاشىقتا دا ەمەس، قالادا تۋعانمىن، ەكىنشىدەن، اعاش توسەك پەن مامىقتى سالىستىرۋ — اقىماقتىق، ۇشىنشىدەن، اعاش توسەك ەشقاشان تەربەتىلمەيدى. مەن مۇنى بىلمەدى دەيسىز بە؟ بىلگەندە قانداي، ءبىراق بىلە تۇرىپ وتتاي بەرۋ زەردەنىڭ جوقتىعى، مادەنيەتتىڭ جەتىسپەگەندىگى، ال ءبىلىم الۋعا كەدەيلىك مۇمكىندىك بەرمەدى... عافۋ ەتىڭىز، — دەپ ول ورنىنان تۇرىپ، قولىن بەرىپ قاتتى قىستى دا كوزىمە قادالىپ كەپ قارادى. — مەنىڭ وكىنىشتى وتكەنىم سىزگە دە ساباق بولسىن. دەريەۆنيادا تاپجىلماي وتىرىپ، ءومىر كورمەي، تەك ساۋساقتان سورىپ جازا بەرۋ الىسقا اپارمايتىن كارەرا. سىزدە اجەپتاۋىر تالانت بار، بەتىڭىزگە ايتقانىما كەشىرىم وتىنەم، ءسىز ماعان وتە ۇناپ تۇرسىز...
— ساۋ بولىڭىز، — دەپ تاعى دا بەي-جاي ايتا سالدى دا ورنىنا قايتا وتىردى. — اۋىرلىق بولماسا اكەڭىزگە سالەم ايتا بارىڭىز...
جۇرتتان جاسىرىپ، باتۋرينودان كەتۋىم كەرەك دەگەن ىشتەي ويىما كۇتپەگەن جەردەن تاعى ءبىر كەپىلدىك الدىم.
XIII
بۇل ويىم دا ىسكە استى، ءبىراق ءدال سول كەزدە ەمەس.
باياعى كۇيكى تىرلىك قايتا باستالدى، ءتىپتى كۇن وتكەن سايىن بۇرىنعىدان دا وڭا باستاعان سياقتى. بارا-بارا دەريەۆنيانىڭ كادىمگى بوتا تىرسەك بوزبالاسىنا اينالدىم: ۋسادبادان الىسقا وزبايمىن، سودان ارتىق تىرلىكتى تاڭداپ تا جاتپايمىن، اڭعا شىعامىن، قىدىرىپ كورشىلەرگە بارامىن، جاڭبىردا دا، بوراندا دا زەرىككەننەن دەريەۆنيانى شارلايمىن، كوڭىلىم سوققان ۇيلەرگە كىرەمىن، ءۇي ىشىمەن ساماۋىردى الدانىش قىلىپ، ايتپەسە كىتاپ وقىپ ديۆاندا جاتامىن دا قويامىن... اقىرى ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر باستان كەشەتىن ءبىر وقيعاعا تاپ بولدىم.
جالعىز باستى الفەروۆ دەگەن كورشىمىز قايتىس بولدى. اعام نيكولاي يەن قالعان سونىڭ ءۇي-جايىن جالعا الىپ، بىزدەن ءبولىنىپ قىس بويى الفەروۆتاردىڭ ۋسادباسىندا تۇردى. قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىشىندە تونكا دەگەن جاس ايەل دە بار ەدى. جۋىردا عانا تۇرمىسقا شىققان، ءبىراق بايعا تيەر تيمەستەن كەدەيلىكتىڭ، باسپاناسىزدىقتىڭ زاردابىنان كۇيەۋىنەن بولەك تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى: ول بايعۇس ەتىكشى ەدى، ۇيلەنە سالىپ تاعى دا كاسىپ ىزدەپ قاڭعىرىپ كەتتى دە كەلىنشەگى اعاما جالعا كەلدى.
جاسى جيىرماعا جاڭا جەتكەن. ۇندەمەيتىن مىنەزى ءۇشىن دەريەۆنيادا ونى تاعى مىلقاۋ دەپ اتايتىن. بويى ونشا ۇزىن دا ەمەس، بيداي ءوڭدى، دەنەسى تىعىنشىقتاي، اياق-قولى بالعاداي، قيىقتاۋ كەلگەن قاراقات كوز. تۇرعان بويى ءۇندى قىزىنان اۋمايتىن: بۇدىرى جوق كۇنقاقتى سۇيكىمسىز كەسكىن، كومىردەي قاپ-قارا جۇقا شاش. ءبىراق مەن وسىنىڭ وزىنەن دە ءبىر ادەمىلىك كورەتىنمىن. مەن كۇن سايىن اعاما بارىپ تۇراتىن ەدىم دە وعان كوز سالىپ قاراي بەرەتىنمىن، ۇستەلگە ساماۋىر نەمەسە سورپا اكەلگەندەگى تىق-تىق باسقان نىعىز ءجۇرىسى، قيىلىپ بىزگە قارايتىن سۇقتى جانارى مەنى قىزىقتىراتىن ەدى: وسى ءبىر تومپىلداعان ءجۇرىسى، قىزعىلت سارى ورامالدىڭ استىنان جيەگى شىعىپ تۇراتىن قايراتتى قارا شاشى، ۇزىنشا كەلگەن قىزعىلتىم ەرىنى، يىعىنا ءيىلىپ بارىپ جالعاساتىن ۇزىن دا بالعىن مويىن — وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ ءتاتتى سەزىمىمدى قىتىقتايتىن. كەيدە كىرەبەرىستە، سەنەكتە كەزدەسە قالسام، جورتا قىلجاقتاپ، قۇشاقتاپ قابىرعاعا قىساتىنىم بار... ول سىتىلىپ شىعىپ كەتەتىن دە بار شارۋا وسىمەن بىتەتىن. ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ىنتىق سەزىمى ەشقاشان ويانعان ەمەس.
سودان قىسقى ىمىرتتىڭ كەشىندە دەريەۆنيانى قىدىرىپ ءجۇرىپ ءوزىم دە اڭداماي الفەروۆتاردىڭ اۋلاسىنا كىرىپ كەتىپپىن، ومبى قارعا مالتىعىپ ءۇيدىڭ باسپالداعىنا كوتەرىلدىم. تاس قاراڭعى كىرەبەرىستە، اسىرەسە توبەسىنەن كوز تاستاساڭ ەرتەگىنىڭ ۇڭگىرىندەي قاراقۇرىقتا ەندى عانا قىزعان پەشتىڭ قىزىل شوعى بالقىپ جاتىر، ال تونكا جالاڭباس، جالاڭاياق، جىپ-جىلتىر بالتىرىن جارقىراتا سوزىپ جىبەرىپ، تۋرا وتتىڭ قاسىندا، ەدەندە وتىر ەكەن، قولىندا كوسەۋ، ونىڭ ءبىر باسى قىزىل شوقتا، جالاقتاعان جالىن مەن سونىڭ ورتتەي قىزۋىنان الا بورتكەن بەتىن الىپ قاشىپ، ءبىر شەتى قاراۋىتىپ، ءبىر شەتى ەندى قوزداي باستاعان قىزىل شوققا قالت ەتپەي تەسىلىپ كەلىپ قارايدى. مەن كىرە بەرىپ ەسىكتى سارت ەتكىزىپ جاپقاندا دا اينالىپ قاراعان جوق.
— قاراڭعىدا قالاي وتىرسىڭ، الدە ۇيدە ەشكىم جوق پا؟ — دەپ سۇرادىم.
ول ونان سايىن شالقايىپ، ماعان نازار سالماستان ميىعىنان جىميعان بولدى دا:
— بىلمەي تۇرعان شىعارسىز! — دەپ كەكەسىن كۇلدى.
— نەنى؟
— ءجا، بولدى...
— نەسى بولدى؟
— ولاردىڭ قايدا ەكەنىن نەعىپ بىلمەي قالدىڭىز، سىزدەرگە كەتكەن جوق پا...
— مەن قىدىرىپ جۇرگەم، ولاردى كورگەم جوق.
— بىلەمىز عوي ءسىزدىڭ نەگە قىدىراتىنىڭىزدى...
مەن ونىڭ قاسىنا جۇرەلەپ وتىردىم دا جالاڭاش بالتىرىنا، ورامالسىز قارا شاشىنا سۇقتانۋمەن بولدىم، ءىشىم قالتىراپ بارا جاتسا دا جورتا قىزىل شوقتى، جالپىلداعان جالىندى قىزىقتاعان سىڭاي تانىتتىم... كەنەت شاپ بەرىپ قۇشاقتاپ، ەدەنگە جىقتىم دا مەنەن الا قاشقان ىستىق ەرنىن تاۋىپ الدىم... كوسەۋ ۇشىپ كەتتى دە پەشتەن ۇشقىن شاشىرادى...
مەن تىسقا اتىپ شىقتىم دا ناقاقتان كىسى ولتىرگەن ادامداي بىرەۋ كورىپ تۇرعان جوق پا دەپ جان-جاعىما جالتاقتاپ قارادىم. جان جوق ەكەن، ءبارى باياعىسىنداي جىم-جىرت؛ تۇك بولماعانداي، كادىمگى قىسقى ءتۇننىڭ قاراۋىتقان سۋىق سۇلدەرى، دەريەۆنيانىڭ سىعىرايعان شامدارى... قاراڭعىعا ءۇڭىلىپ تىڭ تىڭدادىم دا قول-اياعىم جەرگە تيمەي اۋلادان زىتتىم، كوڭىلىمدە ەكى ءتۇرلى سەزىم قالدى: ومىرىمدە اياق استىنان بولعان العاشقى تورىعۋ، سودان سوڭ الدەبىر جەڭىستىڭ ەلەۋرەتكەن سالتاناتى...
تۇنىمەن شىم-شىتىرىق ءتۇس كورىپ، ولەردەي قاتتى قاپالاندىم، قىلمىس جاساعانداي ۇياتتان ۇيقى كورمەي قور بولدىم. ەرتەڭگىسىن ەسەڭگىرەپ زورعا تۇرىپ، ءبارى دە ءبىتتى دەپ ويلادىم. ءبارى دە ءبىتتى، قۇرىدى، دۇنيە ءبۇلىندى، ءبىراق امال جوق، بولار ءىس بولدى، ەندى قايتىپ ونى تۇزەتە المايسىڭ...
تاڭ بوزىنان تۇرىپ، جان-جاعىما جاڭا ءبىر كوزبەن قاراعانداي بولامىن، تۇنىمەن جاۋعان قار ەجەلدەن تانىس بولمەمدى تازا اۋامەن جاڭارتىپ قويعان: كۇن كوزى جوق، ءبىراق اق شاعىرماقتان بولمە ءىشى جاپ-جارىق. كوزىمدى اشا سالىپ الدىمەن كەشەگى وتكەن وقيعانى ەسىمە الامىن. ويلاپ وتىرسام، قورقاتىن ەشتەمە جوق ەكەن، سودان بارىپ ۇيات تا، قامىعۋ دا، كۇنا دەگەن ءبىر كۇدىك تە كوڭىلىمنەن بىرتە-بىرتە كوشەدى. ءوستىپ ءوزىمدى ءوزىم جۇباتتىم. شايعا شاقىرعاندا نە بەتىممەن شىعامىن دەپ ۋايىمدادىم. جالپى، ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ۋايىمدايتىن نە تۇر، ەشكىم ەشنارسە بىلمەيدى، ءومىرى بىلمەي كەتەدى، تىرشىلىك تە باياعىسىنداي، ءتىپتى جاقسارا تۇسكەن سياقتى: تىستا جانىمدى جادىراتقان اشىق كۇن، قاردان مايىسقان قالىڭ ب ا ق، تاۋداي بوپ ۇيىلگەن قاسات قار، بولمەم بولسا جىپ-جىلى، مەن ۇيىقتاپ جاتقاندا الدەكىم پەشتى جاعىپ قويعان ەكەن، كەرنەيى گۇر-گۇر ەتىپ جەز قاقپاقتى سۋىرا تارتىپ تۇر... الدىندا جاتقان كوك تەرەكتىڭ توڭ بۇتاقتارى جىلىعا كىرگەن سوڭ اۋاعا ەرەكشە قىشقىلتىم جۇپار شاشقان... بولعاننىڭ ءبارى بولمىسقا ءتان، قالاماساڭ دا قاجەت نارسە ەدى — مەنىڭ جاسىم ون جەتىگە جەتكەن جوق پا... مەنى تاعى دا ەلىرمە سەزىم بيلەپ، ەركەكتىك نامىسىمدى قوزدىردى. ءتۇنى بويى ميىمدى اشىتقان ەسەرلىك انشەيىن اقىماقتىڭ ازابى ەكەن-اۋ! كەشەگى وتكەننىڭ ەسەرلىگى دە، ءلاززاتى دا كەرەمەت ەكەن عوي! مۇمكىن ول تاعى دا قايتالاناتىن شىعار، ءدال بۇگىن! شىركىن، مەن ونى سۇيەدى ەكەنمىن عوي، سۇيەمىن!
XIV
سول كۇننەن باستاپ مەنىڭ تىنىشىم كەتتى.
جانىمنىڭ دا، ءتانىمنىڭ دە بار قۋاتىن سورىپ العان ناعىز ەسەرلىك دەسە دە بولادى، ءبىر ساتتىك قۇمارلىقتى كوكسەپ، بولماسا سونى كۇتۋمەن كۇنىم ءوتتى، ونىڭ ۇستىنە قىزعانىش دەگەن دە قيناپ قويمايدى، كۇيەۋى ونىمەن كەزدەسۋگە كەلگەن سايىن تونكا كەشكە قاراي كەتىپ قالادى دا، ەكەۋى كوپشىلىك بولمەسىندە تۇنەپ شىعادى، ال مەن بولسام جۇرەگىم سىزداپ، جارىلىپ كەتە جازدايمىن.
ول مەنى ءسۇيدى مە ەكەن؟ العاشقى كەزدە سۇيگەن سياقتى ەدى، ەرەكشە ءقادىر تۇتىپ، ماحابباتتىڭ باقىتىنا مالتىعانداي، قانشاما تىرىسقانمەن ماعان دەگەن ىنتىعىن جاسىرا الماي، بىزگە شاي اكەلىپ ءجۇرىپ تە اعا، جەڭگەمنىڭ كوزىنشە جانارىنىڭ وتىمەن مەنى ىشىپ-جەپ كەتەتىن. بۇدان ارمەن كەيدە ءسۇيىپ، كەيدە سۇيمەيتىندەي بەي-جاي، تىم سالقىن، كەيدە ءتىپتى وشپەندىلىكپەن قارايتىن بولدى، وسى ءبىر تۇسىنىكسىز، اياق استىنان وزگەرە قالاتىن سەزىمنىڭ ويناقىلىعى مەنى ابدەن شارشاتتى. ارا-تۇرا مەن دە ونى جەك كورە باستادىم، سويتە تۇرا ونىڭ كۇمىس سىرعاسى كوز الدىما ەلەستەپ، تاتتىلىگى ماس قىلاتىن بالداي ەرنى، ۇلبىرەگەن بالعىن القىمى، قاباعىنىڭ استىنداعى قيعاش كوزى، ورامال استىنداعى كۇڭسىگەن قايراتتى شاشىنىڭ كەرمەك ءيىسى ەسىمە تۇسكەندە تۇلا بويىم شيرىعىپ سالا بەرەدى. سول كەزدە مەن العاشقى سۇيمەندى ساتتەرىمىزدى قايتارىپ الۋ ءۇشىن ونىڭ الدىندا كىشىرەيىپ، ءوزىمدى قورلىققا سالۋعا دا دايىن ەدىم.
مەن شامامنىڭ كەلگەنىنشە باياعىشا، وتكەن كۇندەردىڭ قىزىعىمەن ءومىر سۇرۋگە تىرىسىپ-اق باقتىم، ءبىراق بۇل كۇندەرىم وتكەننىڭ كولەڭكەسىندەي سۇرقاي تارتا بەردى.
قىس كەتىپ، كوكتەم كەلدى... مەن ەشنارسەنى اڭعارماستان جاتپاي-تۇرماي اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە كىرىستىم...
ويدا جوقتا مەنى قۇدايدىڭ ءوزى قۇتقاردى.
مامىردىڭ ماۋجىراعان كۇنى ەدى. قولىمدا اعىلشىن ءتىلىنىڭ وقۋلىعى، بولمەنىڭ تەرەزەسىن اشىپ تاستاپ وتىرعانمىن. كورشى بالكوننان اعالارىم مەن جەڭگەلەرىمنىڭ، انامنىڭ داۋسىن ەستىدىم. اڭگىمەلەرىنە ونشا ءمان بەرگەنىم جوق، كىتاپقا ءۇڭىلىپ، ويىم ون، سانام سان ساقتا وزىممەن ءوزىم اۋرە ەدىم. اعام مەن جەڭگەمنىڭ وسىندا وتىرعانىن پايدالانىپ، تونكا جالعىز قالعان شىعار، سالىپ-ۇرىپ ۋۆاروۆتاردىڭ ۋسادباسىنا جەتىپ بارسام با ەكەن دەگەن جامان ويىم دا بار. سونىمەن قاتار ءوزىمنىڭ وسىنشاما قۇلدىراپ كەتكەنىم دە جانىمدى جەيدى، وزەگىم اشىپ، قاتتى قينالعاندا ءولىم دەگەن دە باقىت ەكەن عوي دەپ كۇيزەلەمىن. ب ا ق ءىشى كۇن نۇرىنا مالىنىپ، كەيدە كولەڭكەلى كوك جاسىل شىمىلدىق بولىپ قۇبىلادى، تولاسسىز گۋىلدەگەن ارالار: كوكتەمنىڭ ءتۇپسىز تۇڭعيىق كوك اسپانىندا، سوناۋ بيىكتە اق بۇلتتار شيىرشىقتالىپ، تۇتاسىپ كەلىپ ارا-تۇرا كۇن كوزىن كولەگەيلەپ تاستايدى دا اۋە كوك مۇزداي سالقىنداپ، اسپان بۇرىنعىدان دا كەڭەيىپ، بيىكتەپ كەتكەندەي بولادى، سول كەڭىستىكتە، الەمنىڭ بوس قۋىسىندا كەنەت ۇلى ءدۇبىر باستالعانداي كۇركىرەگەن دۇڭكىل اۋەلى الىستان جاڭعىرىعىپ، بىرتە-بىرتە جاقىنداي تۇسەدى... مەن قارىنداش الىپ، ءولىمدى ويلاپ وتىرىپ وقۋلىق بەتىنە ەندى جازا باستاعان ەدىم:
— سەن ۇيدەسىڭ بە؟ — دەدى نيكولاي تەرەزەمە تاياپ كەلىپ ءبىر ءتۇرلى قاتقىل ۇنمەن. — ءبىر مينۋتقا شىعىپ كەتشى، ساعان ايتار ءسوزىم بار...
جۇرەگىم زىرق ەتتى، ءبىراق تەرەزەدەن تىسقا قارعىپ ءتۇستىم.
— ءيا، نە ايتپاق ەدىڭ؟ — دەپ سۇرادىم سالماقتى كەيىپ تانىتىپ.
— ءبىراز ءجۇرىپ قايتالىق، — دەدى سالقىن جۇزبەن، سودان سوڭ الدىما ءتۇسىپ توعانعا قاراي بەتتەدى. — تەك مەنىڭ ءسوزىمدى اقىلمەن تىڭدايتىن بول.
ول ءسال ايالداپ ماعان بۇرىلدى:
— اڭگىمە بىلاي، دوستىم، ءوزىڭ دە سەزەتىن شىعارسىڭ، بۇل جاعداي ءقازىر ەشكىمگە قۇپيا ەمەس...
— ول نەتكەن جاعداي؟ — دەپ مەن سەزسەم دە قاساقانا سۇرادىم.
— ارينە، سەن جاقسى بىلەسىڭ... سونىمەن ساعان ەسكەرتىپ قويسام دەيمىن: مەن بۇگىن تاڭەرتەڭ ول ايەلمەن ەسەپ ايىرىستىم. ايتپەسە مۇنىڭ اياعى قانتوگىسپەن بىتەتىن ءتۇرى بار ەدى. كۇيەۋى كەشە قايتىپ ورالىپ، بىردەن ماعان كەلدى. "نيكولاي الەكساندروۆيچ، انتونينانى تابان استىندا بوساتىڭىز، ايتپەسە مۇنىڭ اقىرى ناسىرعا شابادى" دەدى. سەن كورسەڭ عوي، ءتۇسى ءورت سوندىرگەندەي، ەرىنى كەبەرسىپ زورعا سويلەپ تۇر... ەندى ەسىڭدى تەز جي دا ول ايەلمەن كەزدەسۋدى ءبىرجولا تىي. ايتپاقشى، كەزدەسپەيتىن دە شىعارسىڭ، ويتكەنى، بۇگىننەن قالماي ولار ليۆنا تۇبىندەگى ءبىر جەرگە كەتپەك...
مەن ءبىر اۋىز جاۋاپ قاتپاستان تەرىس بۇرىلىپ توعانعا قاراي تارتتىم، ايناداي جالتىراعان كۇمىس كولدىڭ بەتىنە ءيىلىپ تۇرعان جاس ءسامبى تالدىڭ تۇبىندەگى كوگالعا كەلىپ وتىردىم... تاعى دا ءتۇپسىز اسپاننىڭ كوگىندە كۇن كۇركىرەدى، توڭىرەك سالدىر-سۇلدىر ۇيتقىپ جونەلدى دە كوكتەمنىڭ دىمقىل لەبىن قۋالاپ كەلدى... مەنىڭ ءدال توبەمدە تۇرعان قارداي اپپاق ۇلكەن بۇلتتان وتكىنشى كەسەك جاڭبىردىڭ شىنىداي جىلتىر سۋىرتپاعى سورعالاپ بەردى دە ايناداي جالتىراعان تۇنىق سۋدىڭ بەتىندە قارا نوقاتتار سەكىرىپ، ايدىنعا شەگە قاعىپ جاتقانداي ەدى...
ءتورتىنشى داپتەر
I
مەنىڭ باتۋرينوداعى سوڭعى كۇندەرىممەن بىرگە قارا شاڭىراقتىڭ ءداستۇرلى تىرشىلىگى دە توزا باستاعان سەكىلدى.
باياعى زاماننىڭ سەمىپ بارا جاتقانىن ءبارىمىز دە سەزدىك. اكەم اناما ايتاتىن ەدى: "اينالىپ كەتەيىن، ءبىزدىڭ ۇيامىزدىڭ دا يەن قالاتىن ۋاقىتى جەتتى-اۋ دەيمىن". راسىندا، نيكولاي بۇل ۇيادان ۇشىپ كەتكەن. گەورگييدىڭ "قاماۋداعى" مەرزىمى بىتكەن، ەندى ءبىرجولا كەتپەك، ەندىگى قالعان جالعىز مەن ەدىم، مەنىڭ دە كەزەگىم كەلدى...
II
تاعى دا كوكتەم كەلدى. تاعى دا باسقا، مەنىڭ وتكەن كۇندەرىمە مۇلدەم ۇقسامايتىن سياقتى.
كەز كەلگەن اۋرۋدان ايىققان سايىن ءار تاڭىڭ ەرەكشە بولىپ اتادى، دەنساۋلىق دەگەننىڭ ءوزى دە كۇندەلىكتى قاراپايىم تىرشىلىك ەكەنىن سەزەسىڭ، ساعان قايتا ورالعان ءومىر، ءبىراق توسەك تارتقانعا دەيىنگىدەن بولەكتەۋ، شۇكىرشىلىك ەتىپ، اقىلىڭ دا تولىسا تۇسكەن سياقتى بولاسىڭ. مامىردىڭ جايماشۋاعىندا مەن دە ءبىر كۇنى ءدال وسىلاي وياندىم، اسەرشىل جاستىق شاقتان با، بۇرىشتاعى بولمەنىڭ تەرەزەسىنە پەردە ۇستاتپايتىن ەدىم. كورپەنى سەرپىپ تاستاپ، تۇنىمەن تۇلا بويىمدى قىزدىرىپ، توسەكتى جىلىتقان قايناعان قۋاتىما، جاستىق جىگەرىمە ريزا بولدىم. تەرەزەمە كۇن ساۋلەسى شانشىلىپ تۇر ەكەن، شەكەدەگى ويۋلى اينەكتەن ەدەنگە ورنەك ءتۇسىپ قالىپتى. تومەنگى رامانى كوتەردىم — كادىمگى جازعى تاڭ سەكىلدى، جازعا ءتان جادىراعان كۇن، جۇپ-جۇمساق اۋا، كۇن ساۋلەسىنە مالىنعان ب ا ق، شىققا مەلدەكتەگەن كوك شالعىن، جۇپار ءيىستى گۇلدەر، گۇلگە قوناقتاعان كوبەلەكتەر. مەن جۋىنىپ، كيىنىپ، ارسەنيەۆتەردىڭ ەجەلگى ادەتى بويىنشا بۇرىشتاعى قۇداي سۋرەتىنە شوقىندىم، تىرشىلىكتىڭ تاۋسىلىپ بەرمەيتىن ەسەپسىز كۇيبەڭىندە ءۇمىتىمىزدى ۇزبەي، الدىمىزدان اق جولىمىزدى اشا كور دەپ تىلەدىم. بالكوندا شاي ءىشىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىسىپ وتىر ەكەن. اعايىم نيكولاي دا وسىندا، كۇندە ەرتەڭگى داستارحاندى قۇر جىبەرمەيتىن ادەتى. ءسوزىنىڭ سىڭايىنا قاراسام، مەن تۋرالى سەكىلدى:
— ويلاناتىن مۇندا نە تۇر؟ قىزمەت ىزدەپ، ءبىر جەرگە ورنالاسۋ كەرەك. مەنىڭشە، گەورگيي بىردەمە تاۋىپ بەرەتىن شىعار، الدىمەن ول ءوزى ورنالاسىپ السىن...
تىم الىستا قالعان كۇندەر ەكەن-اۋ! ەندى، مىنە، سولاردىڭ جاقىن جاناشىرلارىم ەكەنىن قينالىپ وتىرىپ ەسىمە الامىن، جازبالارىما قاراپ ويلانامىن دا الدەكىمدەردىڭ جاستىق شاعىنان وبراز جاساۋعا تىرىسامىن. سوندا ول كىمنىڭ وبرازى؟ ول — وز ۋاقىتىمەن بىرگە باياعىدا تۋماي جاتىپ و دۇنيەگە كەتىپ قالعان ءىنىمنىڭ مەنىڭ جورامالمەن ويشا جاسالعان بەينەسى.
كەيدە الدەبىر بەيتانىستىڭ ۇيىنە بارا قالساڭ، قولىڭا فوتو-سۋرەت البومىن ۇستاتا قوياتىن ادەت بار. ونىڭ كەتكەن كونە سۋرەتتەردى كورگەندە سەنى ءار ءتۇرلى سەزىم بيلەيدى. ەڭ الدىمەن سول بەينەلەردىڭ ساعان تىم بوتەن ەكەندىگى، ويتكەنى كەي ساتتە ادام ادامعا جات بولىپ كورىنەدى. ودان سوڭ، سول سەزىمنەن تۋاتىن ادامعا، ونىڭ ۋاقىتىنا دەگەن وي جورامالى. بۇل پەندەلەر كەزىندە كىم بولدى ەكەن؟ بۇلار دا ءبىر كەزدە، ءبىر جەردە ءومىر سۇرگەن، اركىم وزىنشە، ءوز تاعدىرىمەن، ءوز داۋىرىندە تىرشىلىك ەتكەن: كيىمى دە، ءداستۇرى دە، حاراكتەرلەرى دە بولەك، قوعامدىق قۇبىلىسقا، وقيعالارعا ورتاق بولعان شىعار... مىناۋ ومىراۋىنا وردەن تاققان ءتۇسى سۋىق شەنەۋنىك شال، جالپاق، بيىك جاعالى سۇرتىك كيگەن، يەگىن جىلتىراتىپ قىرعان مايلى بەت. ال مىناۋ گەرسەن زامانىنىڭ سىبەر-سىلقىمى، شاشىن بۇيرالاپ، باكەنبارد قويىپتى، قولىندا تۇبەك قالپاعى، كەڭ سۇرتىك، كەڭ بالاق پانتالوننان اياعى كىپ-كىشكەنتاي بولىپ كورىنەدى. مىنەكي، مۇڭايىپ وتىرعان كورىكتى ايەل: جاساندى شاش، جاراسىمدى قالپاق، ومىراۋىن ەدىرەيتىپ، قىلدىرىقتاي بەلىن قىناي بۋعان قوس ەتەكتى جىبەك كويلەك، قۇلاعىندا سولاڭداعان ۇزىن سىرعا... مىناۋ جەتپىسىنشى جىلداردىڭ بوزبالاسى: كراحمالدانعان كويلەگىنىڭ دالاقتاي جاعاسى القىمىن جاپپاي قالىپتى، ەندى عانا تۇبىتتەنە باستاعان جۇمساق بەت، كوزىندە الدەبىر ءۇمىتتىڭ ۇشقىنى بار، ۇزىن شاشىن تولقىنداتىپ تاستاعان... بۇلاردىڭ ءتۇر-تۇرپاتىن دا، ءومىرىن دە، ءداۋىرىن دە ەرتەگى دەرسىڭ!
ءبىر كەزدە ءوزىمنىڭ قانداي بولعانىمدى كوز الدىما ەلەستەتەمىن دەپ مەن دە ءقازىر سونداي سەزىمدە وتىرمىن. راسىندا، مەن قانداي بولدىم ەكەن؟ ۆيلگەلم ەكىنشى دەگەن بولعان، بۋلانجە دەگەن ءبىر گەنەرال بولىپتى، بايتاق رەسەيدىڭ قوجايىنى، سۇبەسى ءبۇيىرىن تەپكەن الەكساندر ءۇشىنشى دە بولعان... اڭىزعا بەرگىسىز سول ءبىر ۋاقىتتا، بۇگىندە تىپ-تيپىل قۇرىپ كەتكەن رەسەيدە كوكتەم دە بولعان، سودان سوڭ بەتىنىڭ ۇشى نارتتاي اسپانكوز تاعى بىرەۋ بولعان، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءوزىن اعىلشىن تىلىمەن قيناپ، كۇنى-تۇنى بولاشاعىن ۋايىمداپ، قۇددى دۇنيەنىڭ قۋانىشى مەن راقاتىن سودان كۇتكەندەي ارمانشىل بولاتىن.
III
جازدىڭ العاشقى مەزگىلى ەدى، دەريەۆنيانى ارالاپ ءجۇرىپ تونكانىڭ جەڭگەسىن جولىقتىردىم. ول ادەيى ايالداپ:
— سىزگە ءبىر كىسى سالەم جولداپ ەدى، — دەدى.
وسى سوزدەن كەيىن مەن ەسىم شىعىپ، ۇيگە كەلدىم دە كاباردينكانى ەرتتەپ، بەتىم اۋعان جاققا شابا جونەلدىم. مالينوۆاعا سوعىپ، ودان ليۆەننىڭ كىرە جولىنا شىققانىم ەسىمدە... جازدىڭ العاشقى ايىنىڭ جايدارى كەشى ەدى، توقتىقتىڭ بەلگىسىندەي دالا تىرشىلىك نارىنە مەلدەكتەپ تۇر. مەن جول جيەگىندە ءبىراز ايالدادىم دا قايدا بارسام ەكەن دەپ ويلاندىم، سوسىن جولدى كەسىپ ءوتىپ تارتا بەردىم. باتار كۇننىڭ كەشكى شاپاعىنا قارسى ءجۇرىپ، الدەكىمنىڭ قالىڭ توعايىنا كەلىپ كىرگەم، ساي-جىرالارعا ۇيىسىپ وسكەن بيىك شالعىنعا ات باۋىرىن ءجۇزدىرىپ، گۇل مەن ءشوپتىڭ ىمىرتتاعى بۇرقىراعان يىسىنە تۇنشىعىپ قالدىم. اعاش بىتكەننىڭ باسىنان سايراعان بۇلبۇل ءۇنى تولاستار ەمەس، سوناۋ قاشىقتان جالعىز جارىم كوكەكتىڭ كۇڭكىلدەگەن مۇڭدى داۋسى ەستىلەدى، مىناۋ كەشكى ورماننىڭ ىلعالدى اۋاسىنىڭ سالماعىنان بىردە جاقىنداپ، بىردە الىستاپ بارىپ سونەدى. مەن اياڭعا باسىپ كوكەك داۋسىن ساناۋمەن كەلەمىن: الدا مەنىڭ قانشا عۇمىرىم بار ەكەن، ازابىم قانشا، باقىتىم، ماحابباتىم بار ما، نەنى كوكسەپ، نەدەن ءۇمىت كۇتەر ەكەنمىن؟
كوكەگىم قاقساۋىن قويمادى، وعان سەنسەم مەن ماڭگىلىك ءومىر سۇرەتىن سەكىلدىمىن. سول ماڭگىلىك دەگەن شىركىندە نە قۇپيا بار ەكەن؟ مىناۋ جۇمباق تا نەعايبىل دۇنيە ءبىر قاراساڭ ۇرەيلى دە سياقتى. مەن اتىمنىڭ موينىنا، تاپتىشتەپ جيعانداي ءبىر جاعىنا جىعىلىپ جاتقان جالىنا، ۇيىسقان كەكىلىنىڭ اراسىنان قىلتيعان قۇلاعىنا قارادىم، مۇندا دا ءۇن جوق، ەرتەگىدەي باعى زاماننىڭ كۇڭىرەنىسىن كۇتكەندەيسىڭ: تاس كەرەڭ مىلقاۋلىق، ءدىر ەتكەن تىرشىلىكسىز تىنىشتىق، دۇلەي دۇنيە، ءبارى دە ماعان جات ەمەس، ءبىراق ءبارىبىر قورقىنىشتى، سويتە تۇرا ءبارى دە مەن سەكىلدى ءتىرى جان، ساناسى، ويى بار، سويتە تۇرا ءبىر ساتتە تىنىشتىقتى بۇزىپ سارناپ قويا بەرە مە دەپ تاعى دا قورقاسىڭ... بۇلبۇلدار جان-جاعىمنان ءمان-ماقساتسىز سايراپ جاتىر، الىستان اركىمگە بال اشقان باقسىداي كوكەك سۇڭقىلدايدى، عۇمىر بويى بوتەننىڭ ۇياسىن ىزدەۋمەن كۇن كەشكەن بۇل دا ءبىر سۇيكىمسىز بايعۇس...
جاز كەزىندە مەن تاعى دا قالاعا بارىپ، تيحۆين جارمەڭكەسىندە بالاۆينمەن كەزدەيسوق كەزدەسىپ قالدىم. قاسىندا الىپساتار ۇساق ساۋداگەر. ساۋداگەر البا-جۇلبا، ءۇستى-باسى كىر، بالاۆين مۇزداي كيىنگەن، باسىندا جاپ-جاڭا شەتەن قالپاق، قولىندا جالتىلداعان تاياقشا. ساۋداگەر جالباقتاپ سوڭىنان قالماي الدە نەگە انت-سۋ ءىشىپ قايتا-قايتا وعان سۇراۋلى كەيىپپەن جالتاقتاپ قاراي بەرەدى - ءبالاۆيننىڭ ونى تىڭدايتىن ءتۇرى جوق، شەگىر كوزى شاقىرايىپ ءمىزباقپاستان كوشەدەن كوز المايدى. الدەن ۋاقىتتا "ءبارى دە بوس ءسوز" دەپ نەمقۇرايلى زىرك ەتتى دە مەنىمەن قاتارلاسا بەرىپ، وسىدان ەكى جىل بۇرىن ەمەس، قۇددى كەشە عانا كەزدەسكەندەي قولتىعىمنان الىپ، "ءبىر شىناياق شايعا وتىرىپ، ازداپ اڭگىمەلەسەلىك" دەدى. الدەبىر شايحانانىڭ كۇركەسىنە كىرگەن بويدا ول اڭگىمە ۇستىندە جىميا ءتۇسىپ مەنەن ءار نارسەنى سۇراي باستادى: "ءيا، تىرشىلىك قالاي، نەندەي جەتىستىگىڭ بار" دەدى دە ءبىزدىڭ "شارۋامىزدىڭ شايقالعانىن" ايتىپ، ەندى نە ىستەگەيسىڭ دەگەندەي ماعان جاناشىرلىق بىلدىرگەن بولدى، قايدان ەستىگەنىن كىم ءبىلسىن، ءبىزدىڭ جايىمىزدى وزىمىزدەن دە جاقسى بىلەتىن بولىپ شىقتى. وسى اڭگىمەدەن سوڭ كوڭىلىمنىڭ بۇزىلعانى سونشالىق، ونىمەن قوشتاسا سالىپ تۇپ-تۋرا ۇيگە تارتقىم كەلدى. كەش بولىپ قالعان، موناستىردە كەشكى ءمىناجاتتىڭ قوڭىراۋى سوعىلا باستادى، قالا شەتىندەگى جارمەڭكەنىڭ ماڭىندا ارباكەشتەرمەن ارالاسىپ اڭىراپ-موڭىرەپ سيىرلار ورىستەن قايتىپ كەلەدى، اربالارى سالدىر-كۇلدىر شارقىلداپ، ويلى-شۇڭقىردىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرە ارباكەشتەر جىن قاققانداي كىرە جولعا تالاسا تىرقىراسىپ بارادى... مەن العاشقى كەزىككەن بىرەۋىنە ءمىندىم دە بەكەتكە بۇردىم، ءدال وسى كەزدە بىزگە قاراي جۇرەتىن پويىز بار ەدى. "ال، ەندى نە ىستەسەم ەكەن؟" دەپ ويلادىم ءبالاۆيننىڭ اڭگىمەسى ەسىمە تۇسكەندە. راسىندا ناعىز قىسىلتاياڭ شاق ەندى كەلگەن سياقتى. "الداعى كۇندەرىڭ نە بولادى، ءتىپتى ميىم جەتپەيدى، — دەدى ول. — اكەلەرىڭ مۇندايدا كاۆكازعا تارتىپ كەتىپ، ءار ءتۇرلى كولەگيالارعا كىرەتىن ەدى، ال ءسىز قايدا شاپپاقسىز، الدە وسىندا قالاسىز با؟ مەن بىلەم ءسىز قىزمەتكە كىرەتىن ادام ەمەسسىز، ويتكەنى ارمانىڭىز مۇلدەم باسقا. بىلايشا ايتقاندا ابىز بولعىڭىز كەلەدى، كوزدەگەنىڭىز تىم قياندا. باتۋريناعا كەلسەك، ءبىر-اق امالى بار: شومشەكتەپ تاراتپاي تۇرعاندا شىپ-شىرعاسىن شىعارماي ساتۋ كەرەك. ال ءوزىڭىز جايىندا ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىز...". سوندا ويلاناتىن نە قالدى، — دەپ قينالدىم.
الدە ونىڭ امبارىنا جالعا بارۋىم كەرەك پە؟
بۇل كەزدەسۋ مەنىڭ "گاملەت" ۇستىندەگى جۇمىسىمدى دا سۋىتىپ تاستادى. مەن ونى ءوزىم ءۇشىن اۋدارىپ جاتىر ەدىم، پروزامەن — مەنىڭ مانەرىمە كەلەتىن شىعارمالاردىڭ قاتارىندا دا جوق. قالام تارتۋدى تاپ-تازا جاڭادان باستاسام دەگەن كەزدە كەزدەيسوق قولىما تۇسكەن نارسە ەدى. بىردەن ىسكە كىرىسكەنمىن، كەلە-كەلە اسا قيىن تۋىندىنىڭ ۇستىندە تىنىسىم اشىلىپ، كوڭىلىمدى قۋانىش بيلەدى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىرجولا اۋدارماشى بولسام دەگەن ويعا قالدىم، تەك كوركەم ءسوزدىڭ كوزىنەن ءلاززات الۋ عانا ەمەس، كۇنكورىستىڭ دە كوزى بولسا دەپ ەدىم. ەندى ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ بۇل ءۇمىتتىڭ دە كۇدىگى كوپ ەكەنىن ءتۇسىندىم. ۋاقىتتىڭ ءوتىپ بارا جاتقانىن دا ءتۇسىندىم، ءبالاۆيننىڭ ايتقىسى كەلمەسە دە اۋزىنان شىعىپ كەتكەن سوزىنەن ارمانىمنىڭ دا ازىرگە قۇر قيال ەكەنىن ءتۇسىندىم. "شارۋامىزدىڭ شالقايىپ كەتكەنىن" تەز ۇمىتتىم. ال "ارماننىڭ" ءجونى بولەك... سوندا ارمان دەگەننىڭ ءتۇبى نە؟ ماسەلەن، بالاۆين ويدا جوقتا كاۆكازدى ەسىمە سالدى: "مۇنداي جاعدايدا اكەلەرىڭىز كاۆكازعا قىزمەت ەتۋگە تارتىپ كەتەتىن" — مەن تاعى دا، اتتەڭ اكەلەرىمنىڭ عۇمىرىن ماعان بەرسە، جارتى ءومىرىمدى قيار ەدىم-اۋ دەپ قيالدادىم... جارمەڭكەدە سىعاننىڭ جاس كەلىنشەگى الاقانىمدى ۇستاپ تۇرىپ بال اشتى. بۇل سىعان دەگەندەردى قويساڭشى! شىمشۋىرداي قاپ-قارا ساۋساقتارىمەن قولىمدى قىسىپ ۇستاپ تۇرعان ساتتە، ودان كەيىن دە ميىما نە كىرىپ، نە شىقپادى دەيسىڭ! ارينە، ءۇستى-باسى قىزىلدى-جاسىلدى الەم-جالەم، مىقىن، بوكسەنى قىلمىڭداتىپ قويىپ، شاقشاداي باسىنداعى ءشالىسىن ماڭدايىنا كوتەرە ءتۇسىپ، قايداعى جوقتى سايرايدى كەلىپ، بۇلتىڭداعان مىقىن عانا ەمەس، مەنى موليگەن كوزىمەن، تومپيعان ءتاتتى ەرنىمەن ارباعانداي، جەر تۇبىندەگى بەيماعلۇم ەل تۋرالى جىرىنا سەنسەڭ كونە زاماننىڭ كوزى دەرسىڭ، سولاردىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ "اكەلەرىمىز" دە بار شىعار-اۋ؟ — ەگەر سول "اكەلەرمەن" قۇپيا كىندىك جالعاسىمىز بولماسا، سول جالعاستىقتى سەزبەسەم، قانشاما جاڭاردى دەسەك تە مىناۋ جالعان دۇنيەنى وسىنشاما ءولىپ-تالىپ سۇيەر مە ەدىك؟
سول كەزدە مەن ءوزىمدى ءوزىم توقتاتىپ، جاستىق البىرتتىقپەن وزىمە ءوزىم قاتال سۇراق قوياتىن ەدىم: دەگەنمەن مەنىڭ مىناۋ تۇسىنىكسىز، ماڭگىلىك تە شەكسىز دۇنيەدەگى ءومىرىمنىڭ ءمانى نەدە، مەنى قورشاعان وتكەننىڭ ەسەبى، بولاشاقتىڭ بەلگىسى جوق باتۋرينو سەكىلدى تار قۋىسقا تىعىپ قويعان كەڭىستىك پەن ۋاقىتقا شەكتەلىپ قالعان تىرشىلىكتىڭ مۇراتى نەدە؟ سونداعى كورگەنىم، ءومىر دەگەنىمىز كۇن مەن ءتۇننىڭ الماسۋى، جۇمىس پەن تىنىس، كەزدەسۋ مەن اڭگىمە-دۇكەن، ءلاززات پەن جەركەنىش، كەيدە مۇنى وقيعا دەپ تە قويامىز؛ سان ءتۇرلى اسەردىڭ جيىنتىعى، كورگەن-بىلگەنىڭ مەن كوز الدىڭنان وتكەن بەينەلەر، بۇلاردىڭ دا ەستە قالارى نەكەن-ساياق (جانە ولاردىڭ نەگە قاجەتى بار ەدى)؛ بۇدان سوڭ وتكەندى ەسكە الۋ مەن بولاشاقتى بوپسالاۋدان تۋعان، ميىڭ مەن ساناڭدى ءبىر ساتكە بوساتپايتىن، بىر-بىرىمەن بايلانىسى جوق سەزىم مەن مازاسىز وي؛ وسىدان كەلىپ بەيمالىم، نە قانىقتاۋعا، نە انىقتاۋعا كەلمەيتىن الدەبىر بۇلىڭعىر ماقسات، ەڭ باستىسى ونى جىكتەي دە المايسىڭ، جىلىكتەي دە المايسىڭ، تەك ماڭگىلىك كۇتۋمەن كۇنىڭ وتەدى: ارينە كىل باقىتتى عانا كۇتپەيسىڭ، ونىڭ باياندى ەمەس ەكەنىن بىلە تۇرا، قايتكەنمەن دە ءمان مەن ماقساتىڭ ءبىر كۇنى الدىڭنان جارق ەتە قالسا دەپ كوكسەيسىڭ. "ءسىز ابىز بولسام دەپ تىم الىستى كوزدەيسىز...". راس-اۋ، شىنىندا ىشتەي كوز تىككەنىم كوكجيەك. نە ءۇشىن؟ مۇمكىن ءماندى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن شىعار؟
VI
اعايىم گەورگيي تاعى دا حاركوۆقا كەتىپ قالدى، تاعى دا سول تۇرمەگە ايدالاتىن قازاننىڭ اشىق تا ايازدى كۇنى. مەن بەكەتكە دەيىن شىعارىپ سالدىم. تاس بولىپ قالعان تاقتاق جولمەن سالىپ-ۇرىپ كەلەمىز، الداعى اجىراسار ءساتتىڭ مۇڭىن، ءوتىپ بارا جاتقان ءومىردىڭ وكىنىشىن كوڭىلدى اڭگىمەمەن جورتا الدارقاتىپ، ءاربىر قوشتاسۋ تىرشىلىك ۇزىگىنىڭ ءبىر ءتۇيىنى ەكەنىن سەزىپ كەلەمىز. قۇداي قالاسا، ءبارى دە وڭالادى، — دەدى حاركوۆتەن الدەبىر ءۇمىت كۇتكەندەي كوڭىلىن قوبالجىتقىسى كەلمەگەن اعام. — جان-جاعىمدى اڭعارىپ، ازداعان قاراجات جيناسىمەن-اق شاقىرتىپ الامىن. ار جاعىن تاعى دا كورە جاتارمىز... پاپيروس شەگەسىڭ بە؟ — دەپ مەنىڭ العاش رەت تەمەكى سورعانىما تاڭدانا قاراپ قويادى.
ۇيگە جالعىز ءوزىم كوڭىلسىز قايتتىم. بىر-بىرىمىزدەن جاسىرعانىمىزبەن الدەبىر ۇرەيدى كوپتەن كۇتكەن ەدىك، مىنەكي، قاسىمدا اعام دا جوق، جالعىز قايتىپ كەلەمىن، باتۋرينودا جالعىز جاتىپ، ەرتەڭگىسىن جالعىز وياناتىنىما دا سەنگىم كەلمەيدى. ۇيدە مەنى تاعى ءبىر جاماندىق كۇتىپ تۇر ەكەن. بوزقىراۋلى كەشتە، قاسقارايا جەتىپ ەدىم. قوسارعا جەككەن كاباردينكا جول بويى ەلىرىپ، دۇپتەگى جۋانباقايعا دامىل بەرمەپ ەدى، ۇيگە كەلگەن سوڭ ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى، قارا تەرگە مالشىنعان بيەنى سۋىتپاي سۋارىپ، جابۋسىز بايلاي سالعان ەكەن، تاڭ اتا سۋىقتان قاتىپ ءولىپتى. ب ا ق سىرتىنداعى ورعا سۇيرەپ تاستاپتى، تالما ءتۇستىڭ كەزىندە ىزدەپ باردىم. يەن دالا، شاقىرايعان كۇن، شاڭقايعان شىتقىل اۋا، مىلقاۋ دۇنيە ولىكتەي تىم-تىرىس. كاباردينكا جىرانىڭ ىشىندە تەڭكيىپ جاتىر، ءىشى شاعاناقتاپ، ۇزىن مويىنى ەرەپەيسىز سوزىلىپ، باسى ايدالادا قالىپتى. يت بازارى قايناپ جاتىر، جان-جاقتان جۇلقىلاپ، سىباعاسىن كۇتىپ وتىرعان كارى قارعالاردى قىزىل الا قان كەپتەلگەن اۋىزدارىن ارانداي اشىپ ارسىلداپ قۋالاي جونەلەدى... تاڭعى استان سوڭ بولمەمدە، ديۆان ۇستىندە سەرەيىپ جاتىر ەدىم، تەرەزەدەن كۇزدىڭ سۇرعىلت اسپانى بوزارادى، جاپىراعىنان جۇرداي بولعان اعاشتىڭ بۇتاعى ەربەيەدى. دالىزدەن دۇڭك-دۇڭك اسىعىس باسقان اياق ءدۇرسىلى ەستىلدى دە بولمەمە اكەم كىرىپ كەلدى. قولىندا ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن بەلگيالىق قوساۋىزى، كەشەگى بار بايلىعىنان قالعان قىمبات زاتىنىڭ سوڭعى جۇرناعى.
— مىنەكي! — دەدى، مەنىڭ قاسىما قويىپ جاتىپ، — سىيلادىم ساعان، بارىمەن بازار دەگەن وسى. مۇمكىن ءبىر ەرمەگىڭە جاراپ قالار.
مەن اتىپ تۇرىپ قولىنا جارماسىپ ەدىم، سۇيگىزبەستەن تارتىپ الدى دا ەڭكەيىپ سامايىمنان يىسكەدى.
— سەن ۇنجىرعاڭدى تۇسىرە بەرمە، — دەدى ءوزىنىڭ ادەپكى سابىرلى قالپىن ساقتاۋعا تىرىسىپ. — مەن اتتى ويلاپ تۇرعام جوق، سەنىڭ جاعدايىڭدى ايتقانىم دا... مەن ەشتەڭە كورمەيدى، سەنىڭ جاعدايىڭدى ويلامايدى دەپ پە ەدىڭ؟ ويلاعاندا قانداي! بارىنە مەن كىنالىمىن، ءبارىڭدى قايىرشى قىلعان مەنمىن، باسقالاردا ايتەۋىر ءبىر جۇرناق بار. نيكولايدىڭ ەپتەگەن تىرشىلىگى ءبىر وزىنە جەتەدى، گەورگيي بولسا ءبىلىم الدى، ال سەندە شە، سەندە قۋ جانىڭنان باسقا نەڭ قالدى؟ ولاردا ۋايىم دا جوق. نيكولايدىڭ تۇلا بويى تۇرعان قاجىر-قايرات، گەورگيي ماڭگىلىك ستۋدەنت بوپ وتەدى، ال سەن شە... بارىنەن دە قيىنى — اكە-شەشەڭدى قانجىعاڭا بايلاپ جۇرمەيسىڭ، الدىندا نە كۇتىپ تۇر، ونى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەدى! تەك مەنىڭ ءسوزىمدى ۇمىتپا: قاسىرەتتىڭ ەڭ ۇلكەنى — ۋايىم...
VII
سول ءبىر كۇزدە ءبىزدىڭ ءۇي يەن قالعانداي تىم-تىرىس بولدى. اكەم مەن شەشەمدى بۇرىن-سوڭدى ءدال وسىنداي جاقسى كورمەگەن شىعارمىن، ال جالعىزدىقتىڭ جان قاجاعان ازابىنان مەنى قۇتقارعان قارىنداسىم وليا. سەرۋەندى، سىرلاستىقتى، بولاشاقتىڭ ارمانىن تەك قارىنداسىممەن ءبولىپ-جارىستىم، مەن ويلاعانداي ەمەس، ونىڭ بوي جەتىپ، اقىل توقتاتىپ، ەستيار بولىپ قالعانىنا، ماعان جاناشىر ەڭ جاقىن ادام ەكەنىنە كوزىم جەتتى. وسى ءبىر جاقىندىقتىڭ اسەرىنەن مەن بالالىق شاقتىڭ ءتاتتى كۇندەرىنە قايتىپ ورالعانداي بولدىم.
اكەمنىڭ مەن تۋرالى ايتقانى: "الدىندا نە كۇتىپ تۇرعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى عانا بىلەدى.". ال قارىنداسىمدى نە كۇتىپ تۇر ەكەن؟ جاستىق داۋرەننىڭ قىزىعىنان باسقا مىناۋ كەدەيلىك پەن باتۋرينوداعى جان جۇدەتەر جالعىزدىق پا؟
شىنىمدى ايتسام، ول كەزدە مەن تەك ءوزىمدى عانا ويلاپ ەدىم...
VIII
جۇمىستى تاستادىم. ۋاقىتتىڭ كوبىن دەريەۆنيادا تاۋىستىم، ءار ءۇيدى شارلادىم، اڭعا شىقتىم — كەيدە نيكولايمەن، ايتپەسە جالعىز ءوزىم. اڭشى يتتەر تاۋسىلىپ، ەكى تازى عانا قالعان. ۋەزدەگى اتى شۋلى اڭشىلار ءار جەردە قاسقىر، تۇلكى سوعىپ جاتتى، ءبىراق ولار ءبىزدىڭ ماڭدا ەمەس، تاعىنىڭ جىمى بار تىم الىسقا كەتىپ ءجۇردى. ءبىز بولساق جەتىم قويانعا دا رازى ەدىك، كۇزدىڭ سالقىن اۋاسىن جۇتىپ، كۇزدىڭ لايساڭىندا سالپاقتاپ سونىڭ سوڭىنا ەرگەنىمىزگە دە ءمازبىز. بىردە ءسويتىپ ءجۇرىپ قاراشانىڭ اياعىندا ەفرەموۆتىڭ تۇبىنەن شىققانىم بار. تاڭسارىدە ىستىق كارتوشكامەن ورازامدى اشتىم دا مىلتىعىمدى اسىنىپ، ەكى ءيتتى ەرتىپ شىعىپ ەدىم، مىنگەنىم شابان ءجۇرىستى شارۋانىڭ تىراقىسى. اعام استىق جەلپىپ جاتىر ەدى، جالعىز شىعۋعا تۋرا كەلدى. كۇن اشىق، ەرەكشە جايماشۋاق جىلى بولدى، ءبىراق دالا كوڭىلسىز، الدىڭنان اڭ دا قاشپايدى: كوڭىلسىز بولاتىنى — جازىق بىتكەن جالاڭاش، مىلقاۋ تىنىشتىقتان قۇلاق تۇنعانداي، كۇزدىڭ اقىرعى كۇندەرىندە ەڭ اقىرعى كوركىنەن ايىرىلىپ قالعان ءوڭىر تىم جۇدەۋ، ال اڭ كۇتۋدەن قايىر جوق، ويتكەنى جۋىردا عانا باسىلعان كۇزدىڭ اق جاڭبىرى جەردىڭ ميىن شىعارىپ جىبەرگەن: دۇنيە لايساڭ، تەك جول عانا ەمەس، شىمدى دالا، ەگىنجايدىڭ اڭىزى دا ەزىلىپ جاتىر، سونان سوڭ دا ەكى يتپەن ۇشەۋىمىز اڭىزدىڭ جيەك-جيەگىن جاعالاپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولدىق. ءبىرازدان سوڭ اڭ اۋلايمىن دەگەن ءۇمىتتى دە ۇمىتتىم، سونى تۇسىنگەندەي يتتەرىم دە الدىما ءتۇسىپ الىپ بۇلكەكتەپ كەلەدى، ءتىپتى الدىمنان اڭ قاشسا دا مىناداي مي باتپاقتا قارىس جەرگە جۇگىرە قويۋدىڭ ءوزى قيىن، تەك اندا-ساندا بۇتالى توعايعا كىرگەندە، بولماسا ەمەندى قۇلا ساي-جىراعا كيلىككەندە عانا ەلەڭدەسىپ قالادى. ءبىراق مۇندا دا دىم جوق، بۇكىل ءوڭىر بوس قالعان، تىم-تىرىس، كۇزدىڭ اق شاعىرماق اسپانىنىڭ استىندا جىلۋى جوق كۇن نۇرىنا بولەنگەن شەكسىز جازىق سارعايىپ كوسىلىپ جاتىر — تىلىك-تىلىك ەگىنجايدىڭ اڭىزى، تەبىندەپ قالعان شابىندىق، قوڭىر-قوشقىل بۇتا-قاراعان، الىستان قايىڭ مەن كوك تەرەكتىڭ شوشايعان ارالدارى قاراۋىتادى.
اقىرى لوبانوۆادان كەرى قايتتىم. شيپوۆونى كوكتەي ءوتىپ، اتاقتى كروپتوۆكوعا، لەرمونتوۆتىڭ اتامەكەنىنە كەلىپ كىردىم. تانىس مۇجىقتىڭ ۇيىنە ايالداپ، باسپالداقتا وتىرىپ كۆاس ءىشتىم. قارسى الدىمىزدا يەن ءورىس جاتىر، ونىڭ ار جاعىندا تىرشىلىكتەن جۇرداي شاعىن ۋسادبا، شاعىن ب ا ق، بوز اسپاننىڭ ەتەگىن ءتۇرتىپ ەسكى ءبىر ءۇيدىڭ توزعان شاتىرى قىلتيادى. كروپتوۆكاعا كەلگەن سايىن ءوستىپ ۇزاق وتىرىپ ويلاناتىن ادەتىم ەدى: ياپىراۋ، ءدال وسى ۇيدە لەرمونتوۆتىڭ بالالىق شاعى ءوتتى مە ەكەن، تۋعان اكەسى ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن ءدال وسىندا عۇمىر كەشكەنى راس بولعانى ما؟ — ساتىلادى دەپ ەستىدىم، — دەدى ءبىر كوزىن سىعىرايتىپ ەسكى جۇرتقا تەسىلە قاراپ وتىرعان مۇجىق. — ساۋدالاسىپ جۇرگەن ەفرەموۆتىڭ كامەنيەۆ دەگەن بىرەۋى كورىنەدى.
مۇجىق ماعان قادالىپ، كوزىن ونان سايىن قىسا ءتۇستى.
— ال سىزدەر شە؟ ءالى ساتقان جوقسىزدار ما؟
— ول اكەمنىڭ شارۋاسى عوي، — دەي سالدىم.
— ارينە، ارينە، — دەدى ءوز ويىمەن وتىرعان مۇجىق. — بۇگىندە بۇكىل دۇنيە ساتىلىپ جاتقان سوڭ ايتقانىم دا، ءقازىر اقسۇيەكتەردىڭ كۇنكورىسى قيىنداپ بارادى. جۇرت تىم اسپەنسىپ كەتتى، بايلارعا جالدانۋ بىلاي تۇرسىن، ءوزىنىڭ شارۋاسىن دا وڭدىرىپ ىستەمەيدى، ال سۇرايتىنى ەردىڭ قۇنى، ءوزى جارىماي وتىرعان مىرزالار ونداي سومانى قايدان تاۋىپ بەرە قويسىن، كەدەيلىك ولاردى دا قۋىپ جەتكەن جوق پا...
بۇدان سوڭ مەن ەرمەك بولسىن دەپ ۇلكەن شەڭبەر جاسادىم، ونداعى ويىم جولاي ۆاسيليەۆسكگە سوعىپ، پيساريەۆتەرگە بارىپ قونسام دەپ ەدىم. جول بويى تۋعان ولكەنىڭ عالامات توزىپ كەتكەنىن كورىپ قاتتى قينالدىم. كىسى شوشىرلىق كەدەيلىك، ءبارى جۇدەگەن، مىلقاۋ تىرشىلىك. ۇلكەن كىرە جولعا تۇسكەن ەدىم، مۇنىڭ دا كۇتىمسىز، يەن قالعانىنا تاڭعالدىم. سوقپاقپەن دە ءجۇردىم، دەريەۆنيالاردى، ۋسادبالاردى باسىپ ءوتتىم: دالا تۇرماق باتپاقتى جولدا دا، ودان دا بىلعانىش ەلدى مەكەندەردىڭ كوشەلەرى مەن ۋسادبالاردىڭ اۋلاسىندا دا ءتىرى جان جوق. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن: بۇل ادامدار قايدا كەتكەن، مىناۋ كۇزدىڭ سارى ۋايىمداي سۇرقاي كۇندەرىن جاپپا مەن لاشىقتارىنا تىعىلىپ وتىرىپ قالاي ولتىرەدى؟ ارتىنان زايا كەتىپ بارا جاتقان ءوز ءومىرىم دە ەسىمە ءتۇسىپ، مىناۋ جوقشىلىقتان زارەم ۇشتى دا تاعى دا لەرمونتوۆقا قايتىپ ورالدىم. كوز الدىمدا كروپتوۆكا، كورگەن سايىن كوڭىلىمدى شەرلى مۇڭعا تولتىراتىن يەن ءۇي... ءبىر بۇرىشتا ادىرا قالعان بەسىگى، بۇل ماعان دا ورتاق، ءتاي-تاي باسقان العاشقى كۇندەرى، مەنىڭ دە سابيلىك شاعىم، بۇلقىنعان دارمەنسىز جانىم "عاجايىپ كەرەمەتتى كوكسەۋمەن" قۇنداقتاۋلى وتكەن، العاشقى شۋماقتار، ول دا مەنىكى سەكىلدى بىلدىراق... ال ودان كەيىن شە؟ كەنەتتەن "دەمون" تۋدى، "مسىري"، "تامان"، "جەلكەن"، "ەمەن جاپىراعى ەنەسىنەن ءۇزىلىپ ءتۇستى..." مىناۋ كروپتوۆكاعا بۇكىل لەرمونتوۆتى قالايشا اكەلىپ تەلىرسىڭ!؟ "وسى لەرمونتوۆ دەگەنىمىز نە؟" دەپ ويعا قالدىم. الدىمەن شىعارماسىنىڭ ەكى تومدىعىن كوردىم، پورترەتىن كوردىم — جانارى تۇپ-تۇنىق بوزبالا ەكەن، ودان سوڭ ولەڭدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىزىلە باستادى، ولاردىڭ سىرتقى فورماسى عانا ەمەس، بۇكىل سۋرەتتەرى، دۇرىسىن ايتقاندا سولارعا بايلانىستى لەرمونتوۆتىڭ فانيدەگى بار تىرشىلىگى: كازبەكتىڭ قارلى شىڭى، داريال شاتقالى، مەن ءالى كورىپ-بىلمەگەن گرۋزيانىڭ عاجايىپ اڭعارىنداعى "قوس قۇربىداي قۇشاقتاسىپ جاتقان اراگۆا مەن كۋرا"، بۇلت استىنداعى تاماننىڭ تۇنگى لاشىعى، تۇماندى تەڭىز تورىندەگى قىلتىلداعان اق جەلكەن، ەرتەگى سەكىلدى الدەبىر قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىنداعى كوك جاسىل شىنار... نەتكەن ءومىر، نەتكەن تاعدىر! بار بولعانى جيىرما جەتى جاس، ءبىراق سونشالىقتى شەكسىز باي، ءارى قىزىقتى تاعدىر، تالقانى تاۋسىلعانشا، ماشۋك تاۋىنىڭ باۋرايىندا، قاراڭعى كەشتە، قارا جولدىڭ ۇستىندە الدەبىر مارتىنوۆ دەگەننىڭ باياعىنىڭ باتپان پيستولەتى زەڭبىرەكتەي كۇرس ەتكەنشە، "لەرمونتوۆ كەسكەن تەرەكتەي كۇرس ەتىپ قۇلاعانشا"... بار بولعانى جيىرما جەتى جاس... مەن وسىنىڭ ءبارىن ەرەكشە ءبىر سەزىممەن كوز الدىمنان وتكەرگەنىم سونشالىق، جۇرەگىم قاتتى سوعىپ، قىزعانىشتان ورتەنىپ كەتە جازدادىم دا جەتەر ەندى باتۋرينوعا قامالعانىڭ دەگەندە داۋسىم شىعىپ كەتتى.
IX
مەن ەرتەڭىندە ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ تا وسىنى ويلادىم.
تۇنىمەن بولمەدە وتىرىپ الىپ تا ويلاندىم، ونىڭ ۇستىنە قايتالاپ "سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتى" تاعى وقىدىم. ءبىر كۇندە اۋا رايى دا وزگەرىپ سالا بەردى. ءتۇن سالقىن ءارى تىنىشسىز بولدى. تاس قاراڭعى، ءۇي-ىشى تىم-تىرىس. پەشتى مازداتىپ قويىپ ەدى، قۇتىرعان جەل باقتى سىلكىلەپ، ءۇي تەرەزەسىن ەكىلەنە تارسىلداتقان سايىن پەش كەرنەيى گۇرىلدەپ جونەلدى. كىتاپ وقىپ وتىرىپ تا ءتۇن جامىلىپ پەشتىڭ گۇرىلىنە، ۇلىعان داۋىلعا قۇلاق ءتۇرىپ، تاعى دا ءوزىمنىڭ ءحالىمدى ويلادىم. اقىرى تۇرىپ كيىندىم، قوناق بولمە ارقىلى تىسقا شىقتىم دا ەسىك الدىنداعى توڭ بولىپ قالعان ەسكى شالعىندى تورسىلداتىپ ارلى-بەرلى ءجۇردىم دە قويدىم. اينالا شۋلاعان ب ا ق، اۋلادا كىرەۋكەلى ساعىم بار. ايلى ءتۇن ەدى، ءبىراق ساۋلەسى تىم از، بۇلىڭعىر، تەك قانا مۇڭ شاقىرادى. تەرىستەن ۇرعان جەل سۇيەكتەن وتەدى، ۇشار باسى قۋراپ قالعان كارى اعاشتار سىقىرلاپ، بۇتا بىتكەن كوشىپ بارا جاتقانداي زار ەڭىرەيدى؛ كىرلى اسپاندا اي ءجۇزىن سيپالاپ الدەبىر تۇيدەك-تۇيدەك بۇلتتاردىڭ دوڭگەلەك شەڭبەرى كوشىپ جاتىر، ءبىزدىڭ جاقتا بۇرىن بولماعان، سوناۋ تەڭىزدەن كەلگەن ىزعارلى قۇبىجىق سەكىلدى، باياعىنىڭ سۋرەتشىلەرى ءتۇن بالاسىنداعى كەمە اپاتىن وسىلاي سالۋشى ەدى. بىردە سۋىق جەلگە بەتىمدى بەرىپ، بىردە وعان تۋ سىرتىمدى توسەپ ارلى-بەرلى وي ۇستىندە سەندەلدىم دە ءجۇردىم — وي دەيتىن دە ءقايبىر جەتىسكەن وي دەيسىڭ، جاستىق كوڭىلدىڭ ساندىراق سەكىلدى كوكەيدە جاتقان جاسىرىن سىرى دا. سونداعى ويىمنىڭ بار بولعانى مىناۋ:
"قۇرىسىن، وسىنىڭ ءبارىن وقىماۋىم كەرەك ەدى عوي! دەگەنمەن "كازاكتار"، ەروشكا، ماريانكا شە؟ بولماسا پۋشكيننىڭ "ارزەرۋمعا ساياحاتى؟" ياپىراۋ، نەتكەن باقىتتى جاندار ەدى — پۋشكين، تولستوي، لەرمونتوۆ!
كەشە ۇلكەن جولمەن ءبىزدىڭ ىرگەمىزدەن اڭشىلار توبى وتسە كەرەك، ىشىندە تولستوي اۋلەتىنەن جاستار دا بار دەستى. تاڭعالارلىق ەمەس پە — مەن سولاردىڭ زامانداسىمىن، كورشىسىمىن دەسەم كىم سەنەر؟! بۇل ەندى ءبىر كەزدە پۋشكينمەن قاتار ءومىر سۇرۋمەن بىردەي عوي! ءبارى دە سونىكى — الگى روستوۆتار، پەر، اۋسترەلەس مايدان دالاسى، اجال اۋزىنداعى كنياز اندرەي: "ومىردەگى مەن بىلگەننىڭ ءبورى بەيشارالىق، مەنىڭ تۇسىنە الماعانىمنىڭ ءبارى ۇلى دا ماڭىزدى بولسا كەرەك..." پەرگە الدەكىم ايتا بەرگەن: "ءومىر دەگەنىمىز — ماحاببات... ءومىردى ءسۇيۋ — جاراتقاندى ءسۇيۋ..." سول الدەكىم ماعان دا ايتا بەرەدى، مەن ءبارىن دە سۇيەمىن، ءتىپتى مىناۋ ادىرا قالعان ءتۇندى دە! مەن جالپاق دۇنيەنى كورگىم كەلەدى، جالپاق دۇنيەنى سۇيگىم كەلەدى، ماعان جەر مەن كوك تە، ناتاشا مەن ماريانكا دا سۇيىكتى، سول ءۇشىن دە مەن مىناۋ قۇرىعان قۋىستان قۇتىلىپ شىعۋىم كەرەك!"
تۇماندانعان بۇلىڭعىر ايدىڭ شەڭبەرىندە الدەبىر قاسىرەتتىڭ ءىزى بار. ءبىر شەتى ءسال كەتىلگەن سۇرعىلت ءجۇزى اسپاننىڭ لايىمەن بارعان سايىن كىرلەنىپ، بىردە قارا، بىردە قورعاسىنداي اۋىر بۇلتتار ساپىرىلىسىپ جارىقتىقتىڭ مۇڭدى ءجۇزىن قايتا-قايتا كۇرگەيلەي بەرەدى... تەرىستەن، شۋلاعان باقتىڭ ىرگەسىنەن قاپ-قارا بۇلت كوتەرىلدى دە قاردىڭ ءيىسى بۇرق ەتتى. ال مەن بولسام ءالى ءجۇرمىن، ويلانىپ ءجۇرمىن:
"جوق، ءبۇيتىپ ءومىر سۇرۋگە بولماس. ءتىپتى ءبىر ەمەس، داۋلەتتى ون باتۋرينام بولسا دا قالماس ەدىم. تاڭعالارلىق نارسە، تولستويدىڭ ءوزى جاس كەزىندە-اق ۇيلەنسەم، وتباسىن قۇرسام، شارۋامەن اينالىسسام دەپ ارمانداپتى. ال ەندى بۇگىن جۇرتتىڭ ءبارى "حالىق ءۇشىن قىزمەت ەتىپ"، "حالىق الدىنداعى پارىزىمىزدى وتەۋىمىز كەرەك" دەپ بوسەدى. ال مەن حالىق الدىندا بورىشىم بارىن سەزىنگەن دە ەمەسپىن، ءتىپتى ويلامايمىن دا. حالىق ءۇشىن ءوزىمدى قۇرباندىققا شالىپ، وعان "قىزمەت" ەتە الماسپىن، اكەم ايتپاقشى ۇلى-جىڭگىر جينالىستاردا پارتيا بولىپ ويناۋ دا مەنىڭ نيەتىمدە جوق، ودان اۋلاقپىن... جوق ءبىر شەشىمگە كەلەتىن ۋاقىت جەتتى!"
سوندا قانداي شەشىم، ارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ءمانىسى جوق ءوز ويىمنان ءوزىم شاتاسىپ، اقىرى ۇيگە كەلدىم. پەش ءوشىپ قالىپتى، شام سونۋگە اينالعان، مۇڭكىگەن كەرەسىن ءيىسى كەڭسىرىك قاۋىپ، سۇرقاي ءتۇننىڭ الاكەۋىم ساۋلەسى بولمە ىشىندە قالقىپ تۇر. جازۋ ۇستەلىنىڭ باسىندا ءبىراز وتىردىم دا قولىما قالام الىپ گەورگييگە، جۋىردا ورلوۆتىڭ "گولوسىنان" ءبىر ورىن ىزدەپ بارىپ قالارمىن دەپ حات جازدىم...
X
مەنىڭ تاعدىرىمدى شەشكەن وسى حات بولدى.
ارينە، تابان استىندا كەتە قويعانىم جوق، ول ءۇشىن ەپتەپ تيىن-تەبەن جيناۋ كەرەك بولدى، اقىرى شىقتىم-اۋ ايتەۋىر.
ۇيدە سوڭعى رەت ورازامدى اشقانىم ەسىمدە. تاعى ءبىر ەسىمدە قالعانى، اس ءىشىپ بولار بولماستان تەرەزە تۇبىنەن قوڭىراۋدىڭ كۇڭگىرى ەستىلدى دە شارۋانىڭ ۇيپالاق-ۇيپالاق پار اتتارى تۇرا قالدى، سول كۇنگى سۇتشە سورعالاعان كوبىك قاردىڭ شۇبار شىمىلدىعى كوك ءجۇزىن مۇلدەم تۇمشالاپ تۇر ەدى... قۇداي-اۋ، قوشتاسۋ دەگەن ەجەلدەن تانىس ەسكى ءداستۇر بولعانىمەن مەن ءۇشىن جاڭالىق سياقتى كورىندى. سول كۇنگى جاۋعان قار دا ماعان ەرەكشە بولىپ كورىنگەن — اكەمنىڭ بۇلعىن ىشىگىن سۇيرەتىپ، ۇي-ىشىمىزبەن تىسقا شىعا كەلگەنىمىزدە سۇتتەي اپپاق دۇنيەنىڭ شىنىداي تازا اۋاسىنا قاقالىپ قالا جازداعانمىن.
بۇدان ارعىسى ءتۇس سەكىلدى — تاۋسىلمايتىن مىلقاۋ جول، جاپالاقتاعان قار استىندا يزەڭ-يزەڭ شۇلعىعان شانا، جەر دە جوق، كوك تە كورىنبەيدى، تەك توبەدەن سورعالاعان اق كوبىك پەن جول بويىنداعى ادامدى ماس قىلاتىن قىستىڭ عالامات ءيىسى؛ مۇڭكىگەن اتتىڭ تەرى مەن سۋ سىڭگەن بۇلعىن ىشىك جاعاسىنىڭ تانىس دىمقىلى، شىرپىمەن تۇتاتقان ماحوركانىڭ كۇكىرت ساسىعان ءتۇتىنى... ءبىر زاماندا سول اق بۇلىڭعىردىڭ اراسىنان العاشقى تەلەگراف باعانى، جول جيەگىنەن قار كومىپ تاستاعان قالقانداردىڭ توبەسى قىلتيدى، دالا تىرشىلىگىنە ۇقسامايتىن باسقا ءبىر ءومىردىڭ شەتى، ورىس ادامىنا قاشاندا تاڭسىق كورىنەتىن تەمىر جول دەيتۇعىن بوتەن ءومىر باستالدى...
پويىز كەلگەن سوڭ قىزمەتشىلەرىممەن قوشتاسىپ، ىشىگىمدى شەشىپ بەردىم دە باتۋرينوعا مىڭ دا ءبىر دۇعاي سالەم جولداپ ءۇشىنشى كلاستىڭ ءيىن تىرەسكەن تار ۆاگونىنا كەلىپ كىرگەنىمدە وسى ءبىر ۇشى-قيىرسىز ۇزاق جولدىڭ ازابى ءومىرى تاۋسىلمايتىنداي كورىنىپ ەدى. الدەكىمنىڭ قاننەن-قاپەرسىز شاي ءىشىپ، تاماق جەپ وتىرعانىنا تاڭقالعانىم بار، ەندى بىرەۋلەر بىرداي بوپ ۇيىقتاپ جاتىر، تاعى بىرەۋلەر باسقا ەرمەگى تاۋسىلعانداي ونسىز دا ءبۇيىرى قىپ-قىزىل بولىپ بۇكىل ۆاگوندى جالىنعا بولەپ تۇرعان تەمىر پەشتى قايتا-قايتا وتىنمەن نىعارلاپ ءجۇر. مەن دە قىزعان تەمىردىڭ ىستىعىنا، شويىن مەن قايىڭنىڭ يىسىنە راقاتتانىپ وتىرمىن، سىرتتا سولاڭداعان قار ۇشقىنى ءالى سورعالاپ تۇر، بىرتە-بىرتە دۇنيەنى ىمىرت باسىپ كەلە جاتقان سياقتى...
ۆاگونعا كىرگەندەگى مەنىڭ العاشقى سەزىمىم الداماپتى — مەنىڭ الدىمدا ءالى تاۋسىلمايتىن كۇيبەڭ تىرلىك كۇتىپ تۇر ەكەن: جىلدار بويعى قاڭعىرىس، ۇيسىز-كۇيسىز اقىلعا سىيمايتىن، باس-اياعى جوق قوڭىلتاق ءومىر، كەيدە قۋانىشتان جارىلىپ كەتە جازداپ، كەيدە مۇڭمەن جانشىلعان كۇندەرىم، ءبىر سوزبەن، باسقا تۇسكەن كورەشەگىمدى كورگەن ەكەنمىن، مۇمكىن، بۇل دا سىرتتاي عانا زايا كەتكەن بوس عۇمىر شىعار...
XI
بۇكىل ساعىنىشىم مەن مۇڭىمدى تىم-تىرىس باتۋرينونىڭ جالعىزدىعىنا تاستاپ شىققانداعى مەنىڭ جۇرەك سىزداتقان ۋايىمىم ارتتا قالعان جەتىم تىرشىلىككە دەگەن جاناشىرلىق پەن قيماستىقتان تۋسا كەرەك؛ كوزبەن كورگەندەي ورنىمنىڭ ۇڭىرەيىپ قالعانىن سەزىپ كەلەمىن، يەن تۇرعان بولمەم مەنىڭ وتكەن ءومىرىمدى تۇگەل تۇيىقتاپ الىپ، تىرس ەتپەي، مەڭىرەۋ تىنىشتىقتا مۇلگيدى. ءبىراق وسى ءبىر مۇڭدا ۇلكەن ءۇمىت، جاسىرىن قۋانىش تا بار سياقتى، ارقاننان بوساپ، نوقتاسىز ەركىندىككە شىقسام-اۋ دەگەن ارماننىڭ ورىندالعانى (ول دا كوڭىلدەگى نەعايبىل ءۇمىت). ءاربىر جاڭا بەكەتكە جەتكەن سايىن بۇل سەزىم ورەكپي ءتۇسىپ، العاشقىسى بىرتە-بىرتە كومەسكى تارتتى دا اقىرى ءبىرجولا ءوشىپ تىنعانداي، ونىڭ ەسەسىنە جاڭا ءبىر كورگەنىمنەن شىت جاڭا سەزىم ويانا باستادى: ماعان بەيتانىس قاراپايىم ورتاعا كوندىككەن سەكىلدىمىن، بوتەن جۇرتتىڭ ءجۇزى جىلى تارتىپ، تەك ءوز سەزىمىم عانا ەمەس، ولاردىڭ دا مۇڭىن ءتۇسىنىپ، ورتانىڭ تىنىسىنا وتىعىپ تا قالدىم، ويلانىپ، ولار تۋرالى دا ءار ءتۇرلى ويعا قالىپ، جورامال جاسادىم، ماحوركانىڭ اسمولوۆ تەمەكىسىنەن ايىرماشىلىعىن، الدەبىر قاتىننىڭ تىزەسىندەگى تۇيىنشەكتەن مەنىڭ قارسى الدىمدا وتىرعان جاس جىگىتتىڭ شىنتاعىنا باسقان ەمەن جاپىراقتى ويۋى بار دورباسىنىڭ تاۋىرلەۋ ەكەنىن اڭعاردىم؛ ەندى مىنە، ۆاگونىمىزدىڭ جاپ-جاڭا، تىم تازا ەكەنىنە كوزىم جەتتى — بوياۋى سارى ءتۇس، شويىن پەشتىڭ قىزۋىنان جۇقا تاقتايمەن قاپتالعان قابىرعاسىنان جىلۋ تەبەدى، ءار ءتۇرلى تەمەكىنىڭ اششى تۇتىنىنەن تىنىس قانشا تارىلعانمەن، ايتەۋىر وشارلى جانداردىڭ شۇيىركەلەسكەن ورتاق تىرشىلىگىنە وسىنىڭ ءوزى دە اجەپتاۋىر ىنتىماق جاساعانداي، مىناۋ تەرەزە سىرتىنداعى دىڭگەگى مۇلگىپ، شىجىمى سالبىراعان تەلەگرافتى قارلى دالانىڭ ىزعارى ەسىڭە تۇسكەندە بۇعان دا تاۋبە؛ ءبىراق مەنىڭ تىسقا شىققىم كەلىپ وتىر، قاردىڭ يىسىنە، وكپەك جەلگە بەتىمدى توسەگىم كەلدى دە سەندەلە باسىپ ەسىككە بەتتەدىم... قارلى دالانىڭ تاستاي ىزعارى تامبۋردىڭ جىرتىق-تەسىگىنەن ۇرىپ تۇر، اق كورپەگە ورانعان بەلگىسىز بوتەن ءوڭىر. قار قىلاۋى بىرتە-بىرتە سيرەپ، دالا بارعان سايىن اعاراڭ تارتتى دا اسپان اق شاعىرماقتانىپ، الدەن ۋاقىتتا پويىز ءبىر جەرگە كەلىپ، بىرنەشە مينۋتقا ايالدادى: بەلگىسىز ءبىر شاعىن بەكەت، ءولى تىنىشتىق، تەك الدىڭعى جاقتان پاروۆوزدىڭ پىسىلداعان دەمى ەستىلەدى — وسىنىڭ وزىندە دە اسەم ءبىر عانيبەت بار سەكىلدى: ۋاقىتشا بولسا دا مىلقاۋ تىنىشتىق، پىسقىرىپ قويىپ جول كۇتكەن پاروۆوز، جالتىراعان رەلستىڭ ۇستىندە ۆوكزالدى كۇرگەيلەپ مەلشيىپ قالعان قىزىل ۆاگوندار، سولاردىڭ اراسىندا تۇرتكىلەنىپ بىردەمە ىزدەپ جۇرگەن قاپەرسىز تاۋىق، بۇكىل تاۋىقتىق عۇمىرىن ءدال وسى بەكەتتە وتكىزۋگە تاعدىر جازىپ قويعان بايعۇس قۇستىڭ سەنىڭ قايدا، قانداي ارمان قۋىپ بارا جاتقانىڭدا، ول ارمانىڭنىڭ قانشالىقتى اسقاق بولعانىمەن سىرت كوزگە كۇيبەڭنەن اسپايتىن، تۇككە تۇرمايتىن قيال ەكەنىندە شارۋاسى قانشا...
كۇن كەشكىرۋى مۇڭ ەكەن، بارلىعىنىڭ دا كۇتكەنى تەك ۇلكەن بەكەتتى كورسەك دەگەن تاعاتسىزدىقپەن اسىعا باستادى. مەن بولسام وعان دەيىن تاعى دا تامبۋردا قول-اياعىم مۇزداپ ۇزاق تۇردىم. اقىرى، قاراقۇرىق ىمىرتتا ىلگەرى جاقتان جىپىرلاعان شام جارىعى، جان-جاققا تىراپايلاپ قاشقان ايقىش-ۇيقىش رەلستەردىڭ تارماعى دا كورىندى-اۋ، ودان سوڭ دۇڭگىرشەكتەر مەن جول ايىرىقتىڭ نۇسقامالارى، تۇيىقتا تۇرعان پاروۆوزدار، ەڭ سوڭىندا جولاۋشىسىن كۇتكەن ۆوكزال الاڭىنداعى قالىڭ توبىرعا دا جاقىندادىق... ۆاگوننان تۇسە سالىپ جۇگىرگەنىم، ءيىسى اڭقىعان بۋفەتتەن اسىعىپ-اپتىعىپ دۇنيەدەگى جوق ءتاتتى شيگە اۋزىمدى كۇيدىرگەنىم ەسىمنەن كەتپەيدى.
وسى ءبىر ابىر-سابىردان كەيىن كوڭىل ورنىققان سياقتى: تاعى دا سالدىر-كۇلدىر جۇلا جونەلگەن ۆاگوننىڭ قاراۋىتقان تەرەزەسىنىڭ تۇبىندە پاپيروسىمدى سوراپتاپ، بۇرىشتاعى اسپا شامنىڭ جۇدىرىقتاي جۋان شىراعىنىڭ بىقسىعان تۇتىنىنە تۇنشىعىپ وتىرىپ ويعا قالدىم — الدىمدا بۇرىن-سوڭدى مەن كورمەگەن، وسى ساپارىمنىڭ تۇپكى ماقساتى دەيتۇعىن ورەل، بۇكىل رەسەيدى شىرماعان توعىز جولدىڭ تورابى دا سوندا: تەرىستە — ماسكەۋ مەن پەتەربۋرگ، تۇستىكتە — كۋرسك مەن حاركوۆ، ەڭ باستىسى، ايتقانىنا سەنسەم، اكەمنىڭ جاستىق داۋرەنى قالعان سيەۆاستوپول... كەنەت وزىمە ءوزىم: "ياپىراۋ، مەن وسى قايداعى ءبىر "گولوسقا" قىزمەت ىزدەپ بارا جاتقانىم راس پا؟" دەپ تاڭعالدىم. ارينە، وندا دا مەنى وزىنە تارتقان نارسەلەر بار شىعار — الدەبىر رەداكسيا، قايداعى ءبىر باسپاحانا. ال كۋرسك، حاركوۆ، سيەۆاستوپول شە؟.. "جوق، ءسوز ەمەس! — دەدىم تاعى دا وزىمە ءوزىم. — ورەلعا جاي سوعىپ شىعامىن، تانىسامىن، نە قىزمەت بەرەر ەكەن، بىلەمىن، سودان سوڭ ويلانايىن، اعاما دا جولىعۋىم كەرەك ەدى دەپ سىلتاۋراتاتىن شىعارمىن... سولاي، سوعامىن دا حاركوۆقا تارتامىن!"
ءبىراق ايالداۋدىڭ دا قاجەتى جوق ەكەن. بۇل ماسەلە مەن ويلاعاننان دا وڭاي بولىپ شىقتى: قاساقانا مەن ورەلعا كەشىگىپ جەتتىم دە جوعارعى جاقتان كەلەتىن حاركوۆ پويىزىنا تاپ بولدىم.
پويىزى دا بۇرىن مەن كورمەگەن ءبىر كەرەمەت ەكەن — ءجۇرىسى جىلدام، امەريكانىڭ ەرەسەن كۇشتى پاروۆوزى، ۆاگوندارى تەك ءبىرىنشى، ەكىنشى كلاستى، سالماقتى دا كەڭ، پەردەلەرى مەن اباجۋرلارى كوك جىبەك ماتادان، ءارى جىلى، ءارى كول-كوسىر بايلىقتىڭ ورتاسىندا شالقىپ جاتىپ ءتۇن وتكىزۋ مەن ءۇشىن تاپتىرمايتىن ەرەسەن باقىت سياقتى كورىندى...
XII
حاركوۆقا كەلىسىمەن جاڭا ءبىر دۇنيەگە كىردىم دە كەتتىم.
جاراتقاننىڭ ماعان بەرگەن ەرەكشە ءبىر قاسيەتى، اشىق كۇن مەن تازا اۋانى جاقسى كورەمىن دە سونىڭ ءسال-پال وزگەرىسىن اڭعارا قوياتىن ادەتىم. حاركوۆتا مەنى بىردەن تاڭعالدىرعان نارسە: اۋاسى كەرەمەت جۇمساق، ءبىزدىڭ جاقتان جارىعى مول ەكەن. ۆوكزالدان شىقتىم دا ارباكەشتەردىڭ شاناسىنا وتىردىم - ارباكەشتەر ەكەۋ-ەكەۋدەن جۇرەدى ەكەن، كۇمىس قوڭىراۋدىڭ سىلدىرىمەن جارىسىپ، بىر-بىرىمەن كۇبىرلەسىپ، "ءسىز-بىز" دەپ سىپايى سويلەسىپ قويادى، جان-جاعىمدى شولىپ، ءبىزدىڭ وڭىرگە مۇلدەم ۇقسامايتىن، قۇددى كوكتەم سياقتى شۋاقتى، ءارى نۇرلى اسپانعا قاتتى ءسۇيسىندىم. مۇندا دا قار اپپاق، ءبىراق كوز قارىقتىراتىن ۇشقىنى جانىڭا مايداي جاعادى. كۇننىڭ كوزى جوق، الايدا جارىقتىڭ مولدىعى جەلتوقسان ايىنا تىم ارتىق سەكىلدى كورىندى، بۇلتتىڭ ارعى بەتىندە قالعان كۇننىڭ جىلىمىعى الداعى ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانىن اڭعارتقانداي. جىلى دا جۇمساق اۋادان دۇنيە ەلجىرەپ تۇرعانداي: ۆوكزالدان ەسكەن تاسكومىردىڭ ءيىسى، ارباكەشتەردىڭ بەيعام كۇبىرى، پار اتتىڭ جەلكەسىندەگى قوڭىراۋ سىلدىرى، ۆوكزال الاڭىندا توقاش، پىستە، شوشقا مايىنا وراعان قارا نان ساتىپ وتىرعان قاتىنداردىڭ داۋىسى... الاڭنان شىعا بەرىستە قازداي تىزىلگەن بيىك تەرەكتەر جاپىراقتان جۇرداي بولسا دا تاكاپپار — ءبىز تۇستىكپىز، مالورۋسسيالىقپىز دەگەندەي. ال كوشەلەرى ىلجىراپ ەرىپ جاتىر...
دەگەنمەن سول كۇنگى مەنى كۇتىپ تۇرعان كوپ وقيعانىڭ قاسىندا بۇل كورگەندەرىم تۇك تە ەمەس ەكەن: وسىنشاما تانىستىقتى بۇرىن-سوڭدى كەزدەستىرىپ، وسىنشاما باي سەزىمدى بۇرىن-سوڭدى باستان كەشىرىپ كورگەن ەمەسپىن. كەيدە ءبىر جەرگە كەلە سالىپ، جانا ورتا، جاڭا تانىستىقتان الاتىن اسەرىڭدە شەك بولمايدى. مەن دە ءدوپ سول كۇنى عاجاپ ءبىر اسەردىڭ قۇشاعىندا قالدىم.
مەن كەلەدى دەپ كۇتپەسە كەرەك، ءارى تاڭىرقاپ، ءارى قۋانىپ قارسى العان اعامدا ءبىر وزگەرىس بار سەكىلدى — باتۋرينوداعى اعام ەمەس، ءبىر ءتۇرلى سالقىن، قۋانىشپەن قاۋىشساق تا بوتەن ءتارىزدى كورىندى. حاركوۆتاعى تىرشىلىگى دە بوتەن. اكەمنىڭ ايتقانىنداي "ماڭگىلىك ستۋدەنت" بولا-اق قويسىن، ءبىراق ءبارىبىر ارسەنيەۆ اۋلەتى ەمەس پە. مەن ونى قايدان تاپتى دەيسىز عوي؟ تاۋ بوكتەرىنەن قۇلديلاپ تۇسكەن تار كوشە، تاسكومىردىڭ ءتۇتىنى مەن ەۆرەي اسحاناسىنىڭ كۇلىمسى ءيىسى مۇڭكىگەن كوڭ-قوقىسقا مەلدەكتەگەن تاس قورعان، بليۋمكين دەيتىن بالالى-شاعالى تىگىنشىنىڭ تار بولمەسى... راس، وسىنىڭ ءوزى دە ماعان جاڭالىق، ءبىراق ىشتەي كوڭىلىم قولق ەتىپ ءتۇسىپ قالدى.
— جەكسەنبى كۇنى كەلگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى، ايتپەسە مەنى تاپپايتىن ەدىڭ، — دەدى اعام قۇشاقتاپ بەتىمنەن سۇيگەن سوڭ. — دەگەنمەن، مۇندا نەسىنە كەلدىڭ؟ — دەپ ەجەلدەن ءبىزدىڭ وتباسىنا ءتان استارلى ازىلگە جىعىپ جىميعان بولدى.
مەن ءوزىم دە بىلمەيمىن دەپ جاۋاپ بەردىم... سودان سوڭ، ارينە، بۇدان بىلايعى مەنىڭ جاي-كۇيىم نە بولماق دەگەندى ىقتياتتاپ اقىلداسساق دەپ سىلتاۋ ايتقان بولدىم. اعام مۇنىمدى دەن قويىپ تىڭداعان دا جوق، "ويلاستىرىپ كورەرمىز" دەدى دە تابان استىندا اسىقتىرىپ، جۋىنىپ، كيىن، "پان" ليسوۆسكييدىڭ اسحاناسىنا بارىپ تۇستەنىپ الايىق دەدى، ونىسى ايماقتىق ستاتيستيكا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇن سايىن بارىپ تاماقتاناتىن ورنى ەكەن. ەكەۋمىز تىسقا شىقتىق تا كوشەدەن كوشەنى ساعالاپ، جوقتان-باردى اڭگىمە قىلىپ كەلە جاتىرمىز، سىرەستىرىپ قالاشا كيىنىپ العان ەدىم، جان-جاعىما الاقتاپ، كوشە بىتكەندى كوزىممەن تىنتكىلەۋمەن ەسىم شىقتى: بۇرىن كورمەگەن نارسەنىڭ ءبارى ماعان تاڭسىق، ونىڭ ۇستىنە ءتۇس اۋا كۇن كوزى دە جادىراپ سالا بەردى، ەري باستاعان جول بويىنىڭ سارىق سۋى جالتىراپ، سۋمسكايا كوشەسىنىڭ ءزاۋلىم تەرەكتەرى تۇتىندەگەن بوز اسپانداعى تورسيعان جەنتەك-جەنتەك اق بۇلتتاردىڭ باۋىرىن ۇشار باسىمەن سيپالاپ تۇر...
پان ليسوۆسكييدىڭ اسحاناسى ءتاپ-تاۋىر ەكەن، جوزىسى الاسا، تاماعى ارزان، اسىرەسە قۇيماق سەكىلدى اششى بۇرىشقا بولەگەن ءپارامىشى تىم ءدامدى-اق، قۇنى دا ەكى-اق تيىن. ءبىز ۇلكەن ءبىر جەكە ۇستەلگە وتىرۋىمىز مۇڭ ەكەن، قاسىمىزعا بوتەن جۇرت جينالا باستادى، پوشىمى بولەك جاندارعا قادالىپ قاراپ وتىرمىن، سوناۋ باتۋرينودا اعامنىڭ جىر قىلىپ ايتاتىن تانىستارى وسىلار شىعار دەگەن ويدامىن. اعام الدەبىر ماقتانىشپەن سولاردى ماعان تۇگەلدەي قۋانىشپەن تانىستىرىپ شىقتى. كەشىكپەي باسىم شىر اينالىپ جونەلدى: ماعان مۇلدەم بەيتانىس قىزىعى مول ورتا، مىناۋ توبەڭنەن ميلىقتاتا باسىپ تۇرعان الاسا اسحانا، جارتىلاي جەر استىنان سىعالاعان تەرەزەدەن ارلى-بەرلى ساپىرىلىسقان نەشە ءتۇرلى اياقتار، بۇيىردەن كوكتەي تۇسكەن كوكتەمنىڭ قيعاش-قيعاش كۇن ساۋلەسى، قىزىل كۇرەڭ كاپۋستا سورپاسى، مەن تۇسىنبەيتىن داستارحان باسىنداعى الدەبىر اڭگىمە، سونىڭ ءازى دە ماعان ءبىر ءتۇرلى قىزىق كورىندى: اننەنسكيي دەيتۇعىن اتاقتى ءستاتيستىڭ اتىن اسپانعا كوتەرىپ، ەدىل بويىنىڭ ءبىر گۋبەرناتورى اشتىقتان بۇرالىپ جاتقان مۇجىقتارعا، اشپىن دەگەن ءسوز اۋىزدارىڭنان شىقپاسىن دەپ دۇرە سالدىرىپتى دەستى، ۇلكەن وقيعا بولايىن دەپ تۇرعان پيروگوۆ سەزى دە تىلگە تيەك بولدى. وسىلاردىڭ ورتاسىندا ارپا ىشىندەگى ءبىر بيداي سەكىلدى مەنىڭ تۇرپاتىم ەلدەن ەرەك بولسا كەرەك — تۇبىتيەك، بەتىنەن قانى تامعان كۇنقاقتى بوزبالا، تۇلا بويىنان وت ورگەندەي شىمىر دەنساۋلىق، جۇرتتىڭ اۋزىن اڭدىعان اڭقاۋ نەمە اقىماقتاۋ شىعارسىڭ دەپ وتىرعاندار دا بار شىعار. اعايىم دا اينالاسىنان بولەك ەدى. ورتا ءبىر بولعانمەن وزگەلەردەن زاتى دا، تەگى دە باسقا: كوپتىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى، پەيىلى اق، جانى نازىك، ءتىپتى ءتىلى دە ەرەكشە سەكىلدى كورىندى.
كەيىننەن ءبىلدىم، سىرت كەيىپ-كەسپىر، وي-ساناسى جاعىنان دا بىر-بىرىنە قاتتى ۇقساس ەكەن. كەيبىرىن ىشتەي ۇناتا قويعانىم جوق: بىرەۋى سەرەيگەن ۇزىن بويلى، كەۋدەسى قۋشىق، ەكى قولىن قالتاسىنان الماي، ەكى اياعىن بىر-بىرىنە ارتىپ قويىپ دىرىلدەتەدى دە وتىرادى؛ ەندى بىرەۋى جيرەن شاش، ىلجىراعان ساپ-سارى، ءارى ارىق، ءبىر بايقاعانىم اۋىز جاپپاي سويلەي بەرەدى ەكەن، قولىنداعى تەمەكىنىڭ تۇقىلىنا قاراماستان تارامىس-تارامىس سورايعان سۇق ساۋساعىمەن كۇلىن قاعا بەرەدى؛ كەلەسى بىرەۋى كوكەسىن جىميىپ وتىرىپ ماعان ۇنامايتىن جەركەنىشتى قىلىق كورسەتتى: ەكى ساۋساعىمەن اپپاق ناننىڭ تۇيىرشىگىن اسجاۋلىقتىڭ ۇستىندە ارى-بەرى شيراتىپ، قاپ-قارا بالشىق قىلىپ شىعاردى... ەسەسىنە ءبىرازىنىڭ ءجۇزى جىلى سەكىلدى: شۇڭىرەك كوز، جانارى مۇڭدى، ونسىز دا جانىپ تۇرعان پاپيروسىن قايتا-قايتا تامىزىپ، قوماعايلىقپەن سوراپتاپ وتىرعان پولياك گانسكيي؛ ءتۇر-تۇرپاتى يوان كرەستيتەلدەن اۋمايتىن ەڭگەزەردەي دۋدار شاش كراسنوپولسكيي؛ ساقالدى لەونتوۆيچ باسقالارىنان كارتامىشتاۋ سەكىلدى، ستاتيست رەتىندە دە ورەسى بيىك، ماعان ەرەكشە ۇناعانى -سۇيكىمدى دە بايسالدى ءجۇزى، جاناشىر اقىلگويلىگى، ەڭ باستىسى، قۇلاققا جاعىمدى ءمالورۋسستىڭ جۇپ-جۇمساق قوڭىر داۋىسى؛ بۇدان سوڭ تاناۋى بىزديگەن كوزىلدىرىكتى بىرەۋ، تاپال بويلى، قاشاندا ابىرجىپ وتىرىپ جوقتان وزگەگە قىستىرىلىپ داۋلاسا بەرەتىن جىگىتتىڭ بالا سەكىلدى بەيكۇنا جايدارى مىنەزىن لەونتوۆيچتەن دە جاقسى كورىپ قالدىم. ەندى ءبىر ماعان قاتتى ۇناعانى ستاتيست ۆاگين - مىعىم دا زور دەنەلى، تىستەرى مارجانداي، ەركەكتىڭ كوركەمى، ءارى كوڭىلدى، كەيىن ءبىلدىم، دۇنيەدە ستاتيستيكادان باسقا ەشتەڭە جوق دەپ، ستاتيستيكا دەسە شىبىن جانىن وتقا دا سالاتىن ادام كورىنەدى، شىققان تەگى مۇجىق دەسەدى، "و" ءقارپىن باسا سويلەپ، قارقىلداپ كۇلگەندە توبەنى قاقىراتقانداي... تەك ەكى ادامدى عانا جانىم جاقتىرمادى: بۇرىنعى جۇمىسشى بىكوۆ، ءجۇن جەيدەلى قاپساعاي جىگىتتىڭ بۇيرا باسىندا، جۋان مويىن مەن بۇلتيعان سەمىز كوزىندە راسىندا بۇقاعا ۇقساس بىردەمە بار ەدى. بۇدان سوڭ مەلنيك دەگەن بىرەۋ: بىرىسىپ قالعان ولەكسەدەي ارىق، جىرتيعان سىقسيما كوز، ساپ-سارى سەكپىل بەت، پۇشىقشا ماڭقىلداپ سويلەيدى ەكەن، مەنمەنسىگەن تىكباقاي نەمە، كەيىنگى زاماندا بولشيەۆيكتەردىڭ بەلدى قايراتكەرى، "نان ديكتاتورى" اتانعانىن ەستىگەندە شالقامنان تۇسكەنىم بار...
مەنىڭ حاركوۆتاعى العاشقى قىسىم وسىنداي پەندەلەردىڭ ورتاسىندا ءوتتى (ارينە، مۇنان سوڭعى دا كوپ جىلدارىم).
بۇل ورتانىڭ كىم ەكەنى، قالاي قالىپتاسىپ، نە كۇي كەشىپ، نەگە سەنگەنى كوپكە بەلگىلى.
بوتەن-الا كوزگە تۇسەتىنى، بۇلار سوناۋ مەكتەپ قابىرعاسىنان ءاۋ دەگەننەن-اق وزدەرىنە قاجەت قارەكەتتەن باستادى. ماسەلەن، الدەبىر ۇيىرمە ۇيىمداستىردى، ودان سوڭ ستۋدەنتتىك "قوزعالىستارعا"، ءار ءتۇرلى "جاسىرىن ىستەرگە" قاتىستى، قۋدالاۋعا ۇشىراپ، ونىڭ اياعى جەر اۋىپ، تۇرمەمەن جالعاستى، سوندا دا قويماي "جۇمىستارىن" جۇرگىزە بەرگەن، اقىرى قاراپايىم ورىس ادامىنان جەرىپ، وزدەرىنشە ەرەكشە ءومىر كەشۋدە، بۇل از دەسەڭ، تىرشىلىك ءۇشىن تىنىمسىز تىربانىپ كۇن كەشكەن جۇرتتى، ساۋداگەر مەن ديحاندى، دارىگەرلەر مەن ۇستازداردى (ساياساتقا جولامايتىن)، شەنەۋنىكتەردى، ءدىني قايراتكەرلەردى، اسكەريلەردى ادام ساناتىنا قوسپاي، اسىرەسە جاندارم مەن پوليسيا دەسە توبە شاشتارى تىك تۇرىپ، ولارمەن جاقىنداسا قالعان پەندەلەردى ساتقىندىققا سانايتىن، كەرىسىنشە وزدەرىن ەرەكشە جاندارمىز دەپ ەرەكشە باعالايتىن، باعىتىنان اينىمايتىن ماقساتتارى بار: وزدەرىنە عانا ءتان تىرشىلىگى، ءوز مۇددەسى، قارەكەتى، وزدەرى ءقادىر تۇتاتىن اتاقتىلارى، ونەگەسى، ءتىپتى ماحابباتتا دا، وتباسىلىق، دوستىق قارىم-قاتىناستا دا بولەك ءداستۇرى بار، رەسەيگە دەگەن كوزقاراستارى دا بولەك: ونىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىن مۇلدەم جوققا شىعارىپ، بولاشاعىنا دەگەن ءۇمىتى، سەنىمى، سول ءۇشىن كۇرەسسەك دەگەن ارمانى. ارينە، ءبۇل ورتادا سان ءتۇرلى ادامدار بولدى، ولار تەك ريەۆوليۋسيونەرلىك قارەكەتى، حالقىنا دەگەن "سۇيىسپەنشىلىگى"، "جاۋىنا" دەگەن وشپەندىلىگىمەن عانا ەمەس، سىرت بولمىسى مەن ىشكى وي-ساناسىمەن دە الا-قۇلا ەدى. ءبىراق جالپى العاندا، ءبارىنىڭ دە ماقساتى تىم شاعىن، بىربەتكەي، ىمىراعا كونبەيتىن، ۋاعىزى دا قىسقا ءجىپتىڭ بويىنداي قاراپايىم بولاتىن: ادام ساناتىندا — تەك ءبىز، سودان سوڭ "كەمىستىك پەن قورلىق كورگەندەر"؛ زاۋال اتاۋلى — وڭ جاقتا، جومارت اتاۋلى — سول جاقتا؛ جارقىن بولاشاق حالىقتا، ونىڭ "تىرەگى دە، ءۇمىتى دە — حالىق"؛ بۇكىل قاسىرەت — بيلىك پەن اقىماق باسشىلاردان (بۇلاردى ەرەكشە ءبىر تايپا سانايتىن)؛ قۇتقارۋشى — توڭكەرىس، كونستيتۋتسيا، نەمەسە رەسپۋبليكا...
مىنەكي، حاركوۆتە مەن دە وسى ورتاعا كەلىپ قوسىلدىم. تەك كورەيىن دەگەنىم وسى ما ەدى؟! ءبىراق باسقا قايدا بارىپ تىعىلماقپىن؟ ەشبىر ورتامەن بايلانىسىم دا جوق، ىزدەگەن دە ەمەسپىن: ءتىپتى بولعان كۇننىڭ وزىندە مىناۋ جاڭا تانىسقان توپپەن وتاسا الماي جۇرگەندە بۇدان دا بوتەنگە قالاي سىيىسپاقپىن، ونىڭ ۇستىنە ساۋداگەرلەرمەن، شەنەۋنىكتەرمەن ءقايبىر مەنىڭ ورتاق مۇڭىم بار ەدى؟ دەگەنمەن وسى ورتامنىڭ وزىندە دە جانىما جاعاتىن جايتتار تولىپ جاتىر. تانىستارىم دا بىرتە-بىرتە مولايىپ، ءوزىمدى ىقتيارمەن ەركىن ۇستاي باستادىم. ماعان ۇناعانى، ستۋدەنتتىك قۇبا تىرلىك، ادەت-عۇرىپتىڭ، اراقاتىناستىڭ قاراپايىمدىلىعى. وعان قوسا بۇل ورتادا ۋاقىت وتكىزۋ كوڭىلدى ەدى. ەرتەڭگىسىن — قىزمەتتە باس قوسىپ شايعا جينالۋ، تەمەكى ۇستىندەگى پىكىرتالاسى؛ ودان سوڭ تۇگەلىمەن تۇسكى اسقا وتىرىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋ؛ كەشكىسىن تاعى جينالىس: الدەبىر ءماجىلىس، الدەبىرەۋدىڭ ۇيىندە، بولماسا كەشكى ءبىر ساۋىقتا... سول ءبىر قىستا ءبىز كوبىنە تۇرمىسى باقۋاتتى گانسكييدىڭ ۇيىنە جينالاتىن ەدىك، ودان قالدى ءارى باي، ءارى كەرەمەت كوركەم ىىىكلياريەۆيچ دەگەن جەسىر ايەلدىڭ ۇيىنە باراتىنبىز، مۇندا ءجيى-جيى ءمالورۋسستىڭ اكتەرلەرى كەلىپ ءان سالاتىن، "ۆيلنوە كازاستۆي"ء-دى، وزدەرىنىڭ مارسەلەزاسى: "دو زبروي، گرومادا"-نى بوزداتىپ وتىراتىن.
بۇل ورتادا ماعان جات ەرسىلىك تە تولىپ جاتىر. ەت ۇيرەنىپ، ءاp نارسەنى اڭعارا كەلىپ، اشۋ شاقىراتىندى شىعاردىم، كەيدە سول رەنىشىمدى جاسىرماي ايتىپ تا سالاتىن ەدىم، ارينە، ودان ءلاززات العان مەن جوق، تىڭداعان ولار دا جوق، ايتەۋىر كوپشىلىگى مەنى جاقسى كورەتىن دە قيقارلىعىمدى كەشىرە بەرەتىن.
باسقا ورتانى ءجون-جوسىقسىز جامانداي بەرەتىن بۇلاردىڭ سىرىنا قانىققان سايىن، مەن وسىلاردىڭ وزىنەن نە تاپتىم دەگەن ويعا قالدىم. قىزدار مەن جەتكىنشەكتەرگە ساياسي ەكونوميانى وقىتادى دا وزدەرىنىڭ قولىنان كورولەنكو مەن زلاتوۆراتسكيي تۇسپەيدى، ال چەحوۆتى ساياسي ەنجارلىعى ءۇشىن جەك كورەدى.
تولستوي دەسە اۋىزدارىنا اق يت كىرىپ، كوك يت شىعىپ، "زۇلىمدىققا زورلىقپەن قارسى تۇرما" دەيتىن كەسەلدى ۋاعىزى ءۇشىن، "قۇدايدى قاسيەتتى كىتاپتىڭ دورباسىنداي ارقالاپ"، ديحان مەن ەتىكشىنىڭ ويىنىن وينايدى دا ءوزى بيىك داستارحانعا مالتىپ جۇرگەنى ءۇشىن جاماندايدى كەلىپ، قانشاما جۇرەگى ەلجىرەپ مۇلايىمسىگەنمەن سول ياسنوپوليان مۇجىقتارى اشتىقتان ىسىپ-كەۋىپ جاتقان جوق پا دەسەدى؛ ال كوركەم ادەبيەت جايىندا ايتاتىندارى-مەيلى، شامىرقانىپ موڭكي بەر، سەن دە بىرتە-بىرتە مىنانى جازۋعا بولمايدى، مىناۋ تۋرالى تەر توگۋدىڭ قاجەتى جوق، ال مىنانى (ماكار سورلى، نەمەسە كاتارجاندار قاقىندا) جازۋعا مىندەتتىمىن دەگەنگە كوندىگىپ كەلەسىڭ دەيتۇعىن؛ رەسەيدى جارىلقاۋ ءۇشىن بارىنە دايىنبىز دەسىپ كۇپىنەدى، ال ورىس سوسلوۆيەسىنىڭ قايىرشى مەن قاراڭعىسىنان باسقانىڭ ءبارى شەتىنەن كۇدىكتى؛ "وتەچەستۆەننىە زاپيسكيدىڭ" ۋاقىتىن التىن عاسىر دەپ، ال ونىڭ جابىلۋىن ورىس بولمىسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان اتىشۋلى قايعىلى وقيعا دەپ سانايدى، بۇگىنگى كۇندى الماعايىپ زامان دەپ، "بۇدان دا قيىن ۋاقىت باستان كەشكەن، ءبىراق ءدال وسىنداي زاۋال بولعان ەمەس" دەگەنگە سايادى، قۇددى الماعايىپ زاماننان بۇكىل رەسەي تۇنشىعىپ جاتقانداي؛ بۇلاردىڭ ۋاعىزىنان ءسال تايىپ كەتكەندەردى ازعىن دەپ، الدەكىمدەردىڭ "سابىرلىلىعى مەن تاقۋالىعىن" ءسات سايىن مىسقىلداپ، مازاق قىلىسىپ وتىرادى؛ ۆاگيننىڭ ايەلىن سيقىرلى شامنىڭ الاكەۋىمىندە ادەبي كەش ۇيىمداستىرىپ، "جالىن اتقان تاۋلار" دەيتۇعىن كوركەمسوز جيىنىن دايىنداعانى ءۇشىن جەر-كوككە سيعىزباي دارىپتەيدى كەلىپ؛ مۇنداي كەشتەردە ساقالدىلاردىڭ ءوزى دە: "توبەمىزدەن جاۋىزدىقتىڭ قۇيىنى ءتونىپ تۇر" دەپ موڭىرەيتىنىن قايتەرسىڭ، سول قۇيىننىڭ وتىرىك ەكەنىن سەزەمىن، جالعان وي، جالعان سەزىممەن بۇكىل ءومىرىن سارپ ەتپەك بولعان پەندەلەردىڭ الدامشى تىرلىگىنە تۇرشىگىپ، جەرگە كىرىپ كەتە جازداعانىمدا:
— اۋ، الەشا، ءسىزدىڭ پوەتيكالىق ەزۋىڭىز تاعى دا قيسايىپ بارادى عوي! — دەيدى.
مۇنى ايتاتىن بوگدانوۆتىڭ ايەلى، الگى اياقتارىن قىرىق بۇراپ، ارقانشا ەسىپ وتىراتىن ستاتيستيكتىڭ قاتىنى. بۇل كۇنى بوگدانوۆتاردا ۇلكەن جيىن، اياداي بولمەدە جۇرت ءيىن تىرەسەدى، تەمەكىنىڭ كوك ءتۇتىنى، ساماۋىر ۇستەلدەن تۇسپەيدى، بۇرىش-بۇرىشتا توڭقايىپ جاتقان سىرانىڭ بوس شولمەكتەرى: حاركوۆكە جاسىرىن كەلىپ قالعان اتاقتى كارى "كۇرەسكەردىڭ" قۇرمەتىنە جينالعان، ايتۋلارىنا قاراعاندا، اتاعى قاجىرلى دا قايتپاس قايسارلىعىمەن شىقسا كەرەك، سان رەت بەكىنىستەرگە قامالىپ، سولتۇستىك شەڭبەردىڭ ارعى بەتىنەن دە قاشىپ كەلىپتى، تۇرىنە قاراساڭ كىسىكيىك سەكىلدى، ءجۇرىسى قورباڭ، بەت-اۋزىن ءجۇن باسقان، قۇلاعى مەن تاناۋىنىڭ ىشىنەن جۇپ-جۋان قىلشىقتار ەدىرەيىپ تۇر، سىعىرايعان تىشقان كوزدەرى اقىلمەن قادالىپ قارايدى ەكەن، ءسوزى مايدا، حاتقا جازعانداي توگىلىپ تۇر. بوگدانوۆتىڭ ءوزى قۇباتوبەل ادام، ال ايەلى جۇرتقا بەلگىلى، اتاعىنىڭ ءوزى ايقايلاپ تۇر: وسى عۇمىرىندا ونىڭ كورمەگەن ادامى، ءبىر باسىنان كەشپەگەن وقيعاسى جوق. كەزىندە ۇرعاشىنىڭ كورىكتىسى بولعان، وعان قىرىنداماعان ەركەك تە از، كۇنى بۇگىنگە دەيىن پىسىق، ءارى كوڭىلدى، ءتىلى وتكىر دە تاپقىر، كەز كەلگەندى لوگيكاسىمەن كەسىپ تۇسۋگە بار، ءارى نازىك، ءارى اجارى قايتپاعان، كەشكە سىلانىپ-سيپانىپ كەلەدى، ماڭداي شاشىن بۇيرالاپ قوياتىن ادەتى. مەنى جاقسى كورەدى، ءبىراق قىمس ەتسە قاعىتىپ وتىرادى. ەندى مىنە، "ەزۋىمدى قيسايتىپ" قويدى، ويتكەنى اتاقتىلاردىڭ اتىنا تويىپ، شەشەن سوزدەن قۇلاعىم سارسىدى، ىشىمدىكتەن ىشتەرى كەپكەن سوڭ ءبىر بۇرىشتا وتىرىپ الىپ: "ءبىز بارلىق جاۋىزدارعا قارعىس ايتىپ، بارلىق كۇرەسكەرلەردى مايدانعا شاقىرامىز!" — دەپ بارىلداسىپ ون سالۋدا. مەنىڭ قىسىلاتىنىم دا، قينالاتىنىم دا وسى، قاسىمدا شەگەدەي پاپيروستى ساۋساعىنا قىستىرىپ ديۆاندا وتىرعان ءۇي يەسىنىڭ ايەلى وسىنىمدى سەزىپ ىزادان بۋلىعا باستايدى. مەن نە ايتارىمدى بىلمەيمىن، جاۋاپتىڭ رەتىن تاپقانىمشا ول: "بوس شاتتانىپ، بوسقا قىرتىپ، قولىن قانعا باتىرعانداردان..." دەپ سىڭسىتا جونەلەدى. مەن ءۇشىن بۇدان وتكەن بەياۋىزدىق جوق - سوندا شاتتانىپ جۇرگەن كىم، بوسقا قىرتىپ، قولدارىن قانعا باتىرعاندار كىم دەپ ويلايمىن. تاعى دا ءبىر قانىمدى قايناتاتىن — ستۋدەنتتىك داراقىلىق: "سوناۋ تۇكپىردەن، الىستاعى ەلدەن، ەدىلدەي ۇلان-داريا جەردەن، قاجىرلى ەڭبەك، اڭساعان بوستاندىق كوكسەپ، قىزىقتى دۋمان ءۇشىن كەلگەم!.." مەن سول ەدىل-داريادان دا، قاجىرلى ەڭبەكتەن دە تەرىس اينالىپ قاشقىم كەلەدى، سول ساتتە برايلوۆسكايا دەيتىن كوپ سويلەمەيتىن، ءبىراق ءار نارسەگە قۇمارشىل، قادالسا وڭمەنىڭنەن وتەتىن جەبىرەيىل كوزدى سۇيكىمدى بيكەشتىڭ جانارىنان ماعان دەگەن وشپەندىلىكتىڭ ۇشقىنىن بايقاپ قالامىن.
مەن وسىلارعا قاراعاندا ءتىپتى كەرتارتپا دا ەمەسپىن، الگى جەڭىلتەك ريەۆوليۋسياشىلدىقتى ايتام دا، مەن دە جاناشىرلىق پەن ادامگەرشىلىكتى، ادىلەتتى اڭسايمىن، ءبىراق جىنىم كەلەتىنى — قالجىڭشىنى ارالاس بولسا دا (كوبىنە نىعىزداپ ايتاتىن): "اقىن بولماي-اق قوي، ءبىراق ازامات بولۋ مىندەتىڭ!" دەگەندى قۇلاعىما قايتا-قايتا قۇيا بەرەتىندەرى، سول مىندەتتى ماعان جۇكتەپ قويىپ، ءومىردىڭ بار ماقساتى "قوعام ءۇشىن قىزمەت ەتۋ"، بىلايشا ايتقاندا، مۇجىق پەن جۇمىسشى ءۇشىن جانىڭدى سال دەيتىن جالعان ءپالساپالارى. جىندانباي قايتەرسىڭ: قايداعى ءبىر ماسكۇنەم سلەسار مەن جاياۋ-جالپى كليم ءۇشىن مەن ءوزىمدى نەمەنەگە قۇرباندىققا شالۋىم كەرەك، ول جانە ءتىرى دە كليم ەمەس، الدەبىر جيىنتىق بەينە، كوشەدەگى كورىنگەن ارباكەشكە ەشكىم كوز قيىعىن سالىپ تا جاتپايتىنى سەكىلدى، ول بايعۇستى ەلەپ تە جاتقان ەشكىم جوق، ال مەن بولسام كەرىسىنشە، باتۋريندىك كليموۆتارعا جۇرەگىم ەلجىرەپ تۇرادى، ارقاسىنا قابى مەن قول اراسىن تاڭىپ الىپ، قاسىما كەلىپ، "بارچۋك، جەڭىل-جەلپى جۇمىس تابىلماس پا ەكەن" دەپ وزىندەي ءتۇر جاعىم جاس جىگىتكە جاسقانىپ تۇرىپ سىبىرلايتىن قاڭعىباس بالتاشىعا ەڭ سوڭعى تيىنىمدى قاعىپ بەرۋگە بارمىن. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن، "قوعام ءۇشىن ادال قىزمەت اتقارعان سوڭ" تىپ-تىنىش ولە سالۋعا دا بولادى دەپ وتىرىك كولگىرسۋدىڭ نە قاجەتى بولدى ەكەن؟ كورىنگەن جەرگە كوسەمسىتىپ ءىلىپ قوياتىن ششەدريننىڭ يۋدۋشكا، گلۋپوۆ قالاسىنىڭ كوشەگە اقبوز ات ءمىنىپ شىعاتىن باستىقتارى تۋرالى سيتاتالاردى وقىعان سايىن كوكىرەگىمنىڭ قىجىلى قوزىپ، ءار ءۇيدىڭ قابىرعاسىن بوساتپايتىن چەرنىشيەۆسكييدىڭ پورترەتى مەن تابىتتان تۇرىپ كەلە جاتقان ولىكتەي قۇپ-قۋ، ەسىكتەن ەندى كىرگەن جاندارمدارعا باقىرايىپ قارايتىن بەلينسكييدىڭ ۇرەيلى كوزىن كورگەندە ءتىسىم شىقىرلاپ كەتەدى.
بۇل توپتا بىكوۆتار دا، مەلنيكتەر دە بولدى... سولاردىڭ تۇرلەرىنە قاراپ وتىرىپ، وسىلار دا تاماشا بولاشاق ءۇشىن قىزمەت ەتەدى-اۋ، ادامزاتتى ارمانىنا جەتكىزەتىن ءبىلىمپاز باستى تۇلعالار وسىلار-اۋ دەگەنگە سەنۋ قيىن-اق.
ماكس دەيتىن جالعان اتى بار تاعى بىرەۋ، قايدان ەكەنى بەلگىسىز، اندا-ساندا حاركوۆقا كەلىپ تۇراتىن: ۇزىن بويلى، اياعى ەمەننىڭ بۇجىر بۇتاعىنداي ءيىر-قوبىز، سوعان لايىق شۆەيسار باتىڭكەسىن كيەدى، ءوزى وتە سابىرلى، ءسوزى ناقپا-ناق، كۇنقاقتى بەتى ويقى-شويقى، سونىڭ توبەسىندە قۇمىرا سەكىلدى دوپ-دومالاق قاڭىلتىر باس. ادەتتە از جەيدى، از ۇيىقتايدى، سودان سوڭ ايتەۋىر ءبىر بەلگىسىز جاققا كەتىپ بارا جاتادى...
XIV
ءبىر قىسىم وسىلاي ءوتتى. ەرتەڭگىسىن، اعام قىزمەتكە كەتكەندە مەن كوپشىلىك كىتاپحاپاسىندا وتىرامىن. ودان سوڭ ساندالىپ جۇرگەنىم، وقىعان كىتاپتارىم جونىندە ويلانامىن، ارى وتكەن، بەرى وتكەندەر جايىندا ويعا قالامىن، ءبارى دە باقىتتى، ءبارىنىڭ دە كوڭىلدەرى توق سەكىلدى كورىنەدى - اركىمنىڭ وزىنشە قارەكەتى بار، باردى قاناعات تۇتىپ، جوقتى داۋلامايتىن جاندار، تەك مەن عانا بىردەمە جازسام دەگەن ارمانمەن ءجۇرمىن، ءبىراق نەنى جازۋدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، وعان ماشىق تا، تاۋەكەل دە جوق، ايتەۋىر كۇنى ەرتەڭ دەپ ءبارىن بولاشاققا سىرعىتۋمەن كەلەمىن، كەدەيلىكتىڭ تاۋقىمەتىنەن كوپتەن بەرى كوكەيىمدى تەسكەن ارمانىم -قويىن داپتەرىن ساتىپ الۋعا دا شامام جوق: ءبىر داپتەردىڭ قۇسالىعى سونشالىق، بار كىلتيپان سول داپتەرگە تىرەلىپ تۇرعانداي-اق، سول داپتەر قولىما تيسە ءومىرىم وزگەرىپ، قيالىم قىران قۇستاي سامعاپ جونەلەتىندەي كورىنەتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە كوكتەم دە كەلىپ قالدى، دراگومانوۆتىڭ مالورۋس "وي-ساناسىن" وقىپ شىققانىم سول ەدى، ەندى كەزدەيسوق "يگور پولكى تۋرالى سوز" قولىما ءتۇستى دە ونىڭ عاجايىپ تۋىندى ەكەنىنە تاڭعالدىم، سونىڭ اسەرىنەن تاعى دا حاركوۆتى تاستاپ، شىعاندى شارلاپ كەتكىم كەلدى: كوكەيىمدە يگور جىرىنداعى دونەس، ەلەڭ-الاڭداعى تاڭ شاپاعىندا، قالا بەكىنىسىندە جاس كەلىنشەك كنياگينا ەفروسينيا كۇن سالىپ قاراپ تۇرعانداي، قازاقتار زامانىنداعى قارا تەڭىز، جاعاداعى اق ءمارمار تاستىڭ ۇستىندە وتىرعان "قىران جىگىت"، ارينە، اكەمنىڭ جاستىق داۋرەنى وتكەن سيەۆاستوپولدى دە كوكسەۋمەن بولدىم...
ەرتەڭگى ۋاقىتىمدى ءوستىپ ولتىرەمىن دە ودان سوڭ ليسوۆسكييگە قاراي تارتامىن — كۇندەلىكتى ادەتكە اينالعان ۇستەل باسىنداعى اڭگىمە-دۇكەن، داۋ-دامايعا ارالاسقان سوڭ كادىمگى كۇيكى تىرلىككە قايتىپ ورالامىن. اقىرى اعامىز ەكەۋمىز ەۆرەيدىڭ اشىمال مۇڭكىگەن قۋىقتاي بولمەسىنە كەلەمىز دە توسەك ۇستىندە شالقامىزدان ءتۇسىپ وسەك-اياڭمەن دەمالعان بولامىز. ودان قالدى ەپتەپ جۇمىس جاسايمىز، ارا-تۇرا ماعان دا ۇساق-تۇيەك تاپسىرمالار بەرىپ تۇراتىن ەدى. ال كەشكىسىن تاعى دا كوپشىلىكتى ىزدەي باستايمىز.
ماعان ۇنايتىنى گانسكييدىڭ وتباسى. ءوزى تاماشا مۋزىكانت، كەيدە كەش بويى ءبىز ءۇشىن پيانينودا ويناپ بەرەتىن. بۇرىن-سوڭدى مەن تۇسىنبەگەن، مەن كەشپەگەن جان كۇيزەلىسىنە بەرگىسىز، بەلگىسىز ءبىر ءتاتتى دۇنيەگە سەزىم باۋراتىپ، العاشقى دىبىستىڭ وزىنەن-اق الدەبىر قۋانىشقا تولى قاس قاعىم ءسات سەنى اسپانعا كوتەرىپ اكەتكەندەي بولادى دا، تەك پوەتيكالىق شابىتتىڭ، مۋزىكانىڭ قۇدىرەتىمەن شەكسىز الدانىشتىڭ (قۇدايدىڭ قۇزىرىمەن شاتتىققا، جەڭىمپازدىققا، ءبىلىمدارلىققا جەتەسىڭ دەيتۇعىن) راقاتىنا باتاسىڭ. ءوزىنىڭ ريەۆوليۋسياشىل ولەرمەندىگىنە قاراماستان، باسقالارداي ەمەس كوزقاراسىن اشىپ ايتا بەرمەيتىن سابىرلى گانسكييگە سول ءسات قاراپ وتىرۋدىڭ ءوزى قىزىق ەدى - ەرەكشە شابىتتانىپ، بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتىپ، مۋزىكا اۋەنىنە بەرىلگەنى سونشالىق، ەرىنى قارايىپ كەتكەنشە تىستەنىپ الاتىن. اۋەن بارعان سايىن شارىقتاپ، بىردە تولقىنداي جايباراقات، بىردە كوڭىلدى ويناقىلىقپەن يىرىمدەي ءۇيىرىپ اكەتەدى دە تۇلا بويىڭدى شىمىرلاتىپ جىبەرەدى، سول كەزدە مەنىڭ كوز الدىما گانسكييدىڭ مۇڭ شالعان قاسىرەتكە تولى بەينەسى ەلەستەيتىن ەدى: مەنىڭ ويىمشا، ول ءتۇبى جىنداناتىن شىعار دەۋشى ەدىم، قۋىقتاي تەمىر تورلى مىلقاۋ بولمە، ار جاعىندا ەرنىن جىمقىرىپ سۇر حالات كيگەن گانسكيي تۇر، جانارىندا ەرەكشە ءبىر سەزىمنىڭ ۇشقىنى بار، ءبىراق ونىڭ ەندىگى عۇمىرى مۋزىكاسىز تاسكەرەڭ الدامشى دۇنيەمەن تاۋسىلماق...
گانسكيي بىردە اڭگىمە ۇستىندە بالا كەزىندە زالسبۋرگتە بولىپ، موسارتتىڭ ۇيىنە بارعانىن ايتىپ ەدى: سازگەردىڭ كونە كلاۆيكوردىن، ونىڭ قاسىنان شىنىعا سالعان باس سۇيەگىن كورىپتى. "ءتىپتى، بالا كەزىندە! ال مەن شە؟". قورلانعانىم سونشالىق، سول ساتتە اتىپ تۇرىپ ۇيگە بەزگىم كەلدى، وتىرا سالىپ ءالى ەشكىم جازباعان كەرەمەت ءبىر پوەما، بولماسا پوۆەست جازسام، اتىمدى ايعا شىعارىپ، اتاعىمدى جالپاق دۇنيەگە جايسام، زالسبۋرگككە بارىپ سول كلاۆيكوردتى، سول باس سۇيەكتى كورسەم دەپ ويلادىم.
كوپ جىل وتكەن سوڭ كوكەيىمدە جۇرگەن كوپ ارماننىڭ بىرىندەي ويىمنان كەتپەي قويعان كونە ماقساتىمدى دا ورىندادىم: زالسبۋرگكە دە باردىم، كلاۆيكوردتى دا، باس سۇيەكتى دە كوردىم. كلاۆيكوردتىڭ تيەكتەرى مەن باس سۇيەكتىڭ ءتۇسى بىردەي ەكەن، باسىمدى ءيىپ، الاقانىممەن سيپاپ، ءسۇيىپ العىم كەلدى. باس سۇيەك سابيدىكىندەي تىم كىشكەنتاي بولىپ كورىندى...
XV
ەرتە كوكتەمدە قىرىمعا جول تارتتىم.
ماعان بوتەن بىرەۋدىڭ اتىنا بيلەت الىپ بەرگەن، الدەبىر تەمىر جول جۇمىسشىسى بولىپ جولعا شىقتىم... جاستىق شاعىم ايتسا نانعىسىز جوقشىلىقتا ءوتتى.
پوشتانىڭ سولاڭداعان ۇپ-ۇزىن پويىزى، بۇرىن مەن كورمەگەن لاس تا تەر مۇڭكىگەن تار ۆاگون. اۋەلدە-اق ءوزى جولاۋشىعا لىق تولىپ كەلىپ ەدى، حاركوۆتا تاعى دا جۇمىس ىزدەپ وڭتۇستىككە جوڭكىلگەن قالىڭ جۇرت جاپىرا باسىپ كىردى، ءبارىنىڭ ارقاسىندا موشەك، وعان قوسا جوقتان وزگەنىڭ ءبارىن - كۇيەلى شاينەك، شارقاي، بورسىپ كەتكەن شايناماعا دەيىن تاڭىپ تاستاعان تۇيىنشەك: توت باسقان باقىراش، يىستەنىپ كەتكەن پىسكەن جۇمىرتقا... ونىڭ ۇستىنە مەزگىل كەش ەدى، بىردەن ۇيقىسىز تۇنگە تاپ بولدىم، ونىڭ ار جاعىندا ۇزاقتى كۇن، تاعى دا ۇيقىسىز ءتۇن كۇتىپ تۇر ەدى... ءبىراق مەن بارىنە شىداپ باعۋعا تىرىستىم، ويتكەنى الدا اكەمنىڭ جاستىق داۋرەنى شاقىرىپ تۇرعانداي كورىنگەن.
مەن ءسابي كەزىمنەن-اق اكەمنىڭ جاستىق شاعىن ەلەستەتۋمەن بولدىم. بۇل ءبىر باياعىنىڭ جارقىراعان التىن كۇزى ەدى. ول كۇندەردىڭ مۇڭى دا، قۋانىشى دا مول ەدى. سونىڭ ءبارى مەنىڭ قىرىم سوعىسىنا بايلانىستى شالا-پۇلا تۇسىنىگىمنەن تۋاتىن: قايداعى ءبىر رەدۋتتار، قايداعى ءبىر شابۋىل، "باسىبايلى" دەيتۇعىن "باسىبايلى" زاماننىڭ قايداعى ءبىر سولداتتارى، مالاحوۆ قورعانىندا قازا تاپقان ناعاشىم، كورىكتى دە الىپ دەنەلى پولكوۆنيك نيكولاي سەرگەيەۆيچ: ناعاشىم بايلىعىمەن دە، جومارتتىعىمەن دە ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا اڭىزعا بەرگىسىز جىر بولعان. ەڭ باستىسى - سول كۇندەردە مەنىڭ كوز الدىمدا تەڭىز جاعالاۋىنداعى الدەبىر يەن، اسەم جوتالار ەلەستەيتىن، جوتانىڭ تاس قورىمىندا وسەتىن ەڭلىك سەكىلدى اق گۇلدەر، بۇل دا مەنىڭ ءسابي كەزىمدە، قىس كۇندەرىنىڭ بىرىندە اكەمنەن ەستيتىن اڭگىمەلەردەن سوڭعى قيالدان تۋعان كورىنىس:
— بۇل ۋاقىتتا ءبىز قىرىمدا جەلبەگەي مۋنديرمەن ءجۇرىپ گۇل تەرەتىن ەدىك، — دەيتىن.
ال شىندىعىندا مەن نە كوردىم؟
ەسىمدە قالعانى، العاشقى كۇنى حاركوۆتان الىستاعى ايدالاداعى ءبىر بەكەتتە تاڭسارىدە ويانىپ ەدىم، تار ۆاگوننىڭ ءبىر بۇرىشىندا جانشىلىپ جاتىر ەكەنمىن. تۇنگى شىراق ءالى وشپەپتى، كۇن دە شىقپاعان، ءبىراق اينالا جاپ-جارىق، اسپاندا قىزىل شاپاقتى رەڭ بار. سول قىزىل شاپاقتىڭ استىندا قالاي بولسا سولاي ۇيمەلەپ، شىرت ۇيقىدا جاتقان جۇرتقا ۇركە قارادىم دا اسىعىس تەرەزەنى بارىپ اشتىم. ياپىراۋ، تاڭعى شاپاق ءدال وسىلاي بولار دەپ كىم ويلاپتى! شىعىس جاق قىپ-قىزىل ورتتەي شالقىپ تۇر، تازا اۋا، كىرشىكسىز اسپان تەك جازىق دالادا، كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرىندە عانا بولاتىن ەدى؛ مۇلگىگەن تىنىشتىق، كوزگە كورىنبەيتىن بيىكتە كوكتەمنىڭ العاشقى جارشىسى بوزتورعايلار قۇيقىلجىتىپ ءان سالىپ جاتىر، وڭعا قاراساڭ دا، سولعا بۇرىلساڭ دا شۇبالاڭداي سوزىلعان ءبىزدىڭ پويىزدىڭ ۆاگوندارى، ەكى قادام جەردە، تاپتالعان قىرمانداي تەپ-تەگىس جازىقتىڭ ورتاسىندا زيراتتىڭ ۇلكەن قورعانى ماعان قاراپ ۇڭىرەيىپ تۇرعانداي... سوعان نەگە تاڭعالعانىمدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىلمەيمىن. بۇل ءوزى سىرت نوبايىمەن دە، كوزگە جىلى ۇشىراپ تۇراتىن سۇيكىمدى كورىنىسىمەن دە ەش نارسەگە ۇقسامايتىن قۇرىلىس، ەڭ باستىسى، ىشىندە جاتقان قۇپياسى. سوعان قوسا تىم قاراپايىمدىلىعىمەن دە ەش نارسەنى قايتالامايدى، ءارى كونە، بۇگىنگى تىرشىلىككە مۇلدە بوتەن، سويتە تۇرا اركىمگە تانىس، ءارى جاقىن، ءارى تۋعان توپىراعىنداي.
— كوردىڭ بە، باياعىدا ادامدى قالاي جەرلەگەنىن؟ — دەدى ماعان الىس تۇكپىردەن ءبىر شال. ۇيىقتاماعان جالعىز وسى قاريا، بەت دەگەندە ءاجىم مەن قىزعىلتىم بوزالا جۇننەن باسقا دىم جوق، بۇزاۋ تەرىسىنەن تىككەن جىرتىق قۇلاقشىننىڭ استىنان جىرتيعان جىپسىك كوزىنەن سوراسىن اعىزىپ، بۇكشيىپ وتىرىپ ترۋبكاسىن راقاتتانا سورۋدا. — باياعىدا ادامدى جەرلەگەندە ەسكەرتكىش بولسىن دەيتىن. بۇل دا بايلىقتان عوي. — ءبىراز ۇنسىزدىكتەن كەيىن: — مۇمكىن تاتارلار شىعار ءبىزدى ارداقتاپ كومگەن، — دەپ قوستى. — جارىق دۇنيەدە ءبارى دە بولعان — جاقسىلار دا، جاماندار دا...
ال ەكىنشى تاڭ ماعان بۇدان دا عاجاپ كورىندى. الدەبىر بەكەتتە شوشىعانداي تاعى دا اتىپ تۇردىم — كورگەنىم جۇماقتان كەم ەمەس: جازدىڭ اپپاق تاڭى، بۇل جەردە جاز باياعىدا شىققان سياقتى — توڭىرەك گۇل جايناپ تۇر، شىق پەن گۇلدىڭ ءيىسى شالقيدى، راۋشانعا ورانعان الدەبىر كىشكەنتاي اپپاق ۆوكزال، سودان قيالاپ شىعار ورماندى بەتكەي، ەكىنشى جاقتان ەنتەلەپ تۇسكەن قالىڭ بىتقىلدى توعاي... الدە قۋانىشتان، الدە ءبىر نارسەدەن ۇرىككەندەي پاروۆوز دا قىشقىرىپ-قىشقىرىپ جۇلا جونەلدى. جابايى ورمان-توعايلى قىراتتاردان كەڭ جازىققا جەتكەندە كوكجيەككە دەيىن ۇلاسقان قاراقۇرىق بوس قۋىستان سىلبىدەي كىرەۋكەلى ءتۇن تۇنەگىن تەسىپ شىققانداي الدەبىر كوگىلدىر ساعىم ماعان قاراي قارسى ءجۇزسىن. بىردەن تانىپ، كوڭىلىم ورەكپىپ كەتتى. ءيا، ەسىمە ءتۇستى دە تاني كەتتىم.
سيەۆاستوپول ماعان تروپيكالىق ەلەستەي بولىپ كورىندى. اپتاپقا مالىنىپ، جارقىراپ تۇرعان اسەم ۆوكزال. كۇن كوزىنە شاعىلىسقان رەلستەر كۇمىستەي جالتىرايدى. قاپىرىقتان اسپان دا كىلەگەيلەنىپ بوزامىق تارتقان سەكىلدى، ءبىراق وسىنىڭ ءوزى دە تۇستىككە ءتان اسەمدىك پەن باقىتتىڭ نىشانى ەمەس پە! مۇجىقتار باستاپ ارقالاپ كەلگەن اۋىر جۇگىمىز جول بويى ەزىلىپ كەتكەن. مىنەكي، مەن دە جۇرتتىڭ سوڭىن الا پويىزدان ءتۇستىم، اتا-انام قويعان كادىمگى ءوز اتىمدى قايتىپ الىپ، اشتىقتان ارىپ-اشىپ، سەندەلىپ ءبىرىنشى كلاسقا كەلىپ كىردىم. تالما ءتۇس، ءتىرى جان جوق، اڭعارداي بۋفەت زالى (كۋرەر پويىزىمەن كەلەتىن بايلار مەن يگى-جاقسىلاردىڭ تۇسەتىن ورىنى) تاپ-تازا، تىم-تىرس، شامدال، ۆازا قويعان ۇستەلدەر ايناداي جالتىرايدى... جول بويى قايىرشىداي قاعىپ-سەمىپ كەلە جاتقان باسىم ەندى شىداي المادىم — كوفە، توقاش سۇرادىم. بەرۋىن بەردى-اۋ، ءبىراق كوزىنىڭ قيىعىمەن جاقتىرماي قارادى، تەگى ءتۇرىم سونشالىقتى كۇدىكتى بولسا كەرەك. مەيلى، ماعان ءبارىبىر، مەن تاعى دا باياعى قالپىما كەلدىم، ەسىك پەن تەرەزەدەن ەسكەن ىستىق لەپتە، تىنىشتىق پەن تازا اۋادا تىنىستاپ، راقاتتانىپ وتىر ەدىم، ءبىر كەزدە پلاتفورما جاقتاعى اشىق ەسىكتەن سەساركا سەكىلدى ءبىر شۇپ-شۇبار تىرشىلىك كىرىپ كەلگەنى... سودان بەرى تۇستىكتىڭ ۆوكزالدارى دەسە، كوزىمە شۇبار تاۋىق ەلەستەيدى. ءبىراق مەنىڭ الىستان ىزدەپ كەلگەن ساعىنىشىم قايدا كەتكەن؟ سيەۆاستوپولدە زەڭبىرەك دوبىنان قيراعان ۇيلەر دە، مۇلگىگەن تىنىشتىق تا، كۇيزەلىس تە جوق — اكەم مەن نيكولاي سەرگەيەۆيچتىڭ كەزىندەگى دەنششيكتەردەن، قويما مەن قازىنالىق پاتەرلەردەن دە ەشتەڭە قالماپتى. قالا ولاردى الدەقاشان ۇمىتقان، قايتادان ءسان تۇزەگەن اق ۇيلەر، اق شاتىرلى جالپاق كۇيمەلەر، كوشە تولعان قارايىم مەن گرەكتەردىڭ قالىڭ توبىرى، اكاسياعا بولەنگەن الاندار، تەمەكى دۇكەندەرىنىڭ ءوزى دە كوزدىڭ جاۋىن الادى، بۇكىرەيگەن ناحيموۆتىڭ ەسكەرتكىشى گراف پريستانىندە، كوك تەڭىزدىڭ جاعاسىندا جۋساعان برونەنوسەستەرگە اپاراتىن باسپالداقتىڭ الدىندا تۇر. تەك سول كوك تەڭىزدىڭ ارعى بەتىندە تەرىسكەي نەمەسە باۋىرلاستار زيراتى دەپ اتالاتىن جەردە اكەمىزدەن قالعان ءبىر ءىز بار سياقتى. تەك سول جاقتان عانا ماعان وتكەن كۇندەردىڭ ءتاتتى ساعىنىشى مۇڭ بولىپ جەتكەندەي، ول دا بۇگىن تىپ-تىنىش، ماڭگىلىككە وشكەن، ماعان قانشا ءبىر جاقىندىعى بولعانمەن جۇرت ونى باياعىدا-اق ۇمىتقان...
مەن تاعى دا جولعا شىقتىم. قالا شەتىندەگى ارزان ءبىر ءمۇساپىرحاناعا تۇنەگەن ەدىم، سيەۆاستوپولدەن ەلەڭ-الاڭدا شىعىپ كەتتىم. ءتۇس بولماي بالاكلاۆادان دا اسقانمىن. جاپ-جالاڭاش تاۋلى ولكە كوزگە ءبىر ءتۇرلى ەرسى ەكەن. تاۋسىلىپ بەرمەيتىن سۇر تاس جول، كوز الدىڭدا سۇپ-سۇر اڭعار، سۇرعىلت قورىمدى وركەش-وركەش تاۋلار سەڭگىر-سەڭگىر بولىپ قالعىپ-شۇلعىپ سەنى جەتەلەپ كوز ۇشىنا قاشا بەرەدى... جاقپار تاستى ءبىر شاتقالعا كەلىپ دەمالىپ وتىردىم. اۋدەم جەردە ۇزىن قۇرىق ۇستاعان تاتاردىڭ قويشى بالاسى تۇرعان، الدىنداعى مالى شاشىلىپ قالعان اق مالتا تاس سەكىلدى. بىردەمە جەپ تۇردى. جەپ تۇرعانى ىرىمشىك پەن نان ەكەن، قاسىنا بارىپ ەكى تيىن ۇسىندىم. ول كۇيسەۋىن قويماستان باسىن شايقادى دا يىعىنداعى موشەگىنىڭ اۋزىن اشتى. مەن قول سوزعان كەزدە قۋانعانداي ىرجيىپ كۇلىپ ەدى، قاپ-قارا تۇنىق جانارى جايراڭداپ، دوڭگەلەك بوركىنىڭ استىنداعى قالقاڭ قۇلاعى جەلكەسىنە قاراي جىمىرايىپ جابىسا قالعانى... سىڭعىرلاعان قوڭىراۋدىڭ، تاسىرلاعان تۇياق داۋسى ەستىلدى دە ىرگەمىزدەگى سۇر تاس جولمەن ءۇش ات جەككەن جەڭىل اربا قاسىمىزدان وتە بەردى: دەلبەدە تاتار جامشىك، اربادا قاپ-قارا قاۋعا ساقالدى كەنەپ كارتۋز كيگەن شال، قاسىندا ءوڭ-تۇس جوق ورانىپ-شىمقانىپ العان، باقىرايعان قاراقات كوز جۇدەۋ قىز... ايتپاقشى، يالتا تۇبىندەگى تاۋ بەتكەيىنەن، كيپاريس پەن راۋشان گ ۇلىنىڭ اراسىنداعى جىپىرلاعان كوپ مولانىڭ ىشىنەن، تەڭىزدەن ەسكەن جىلى جەلدىڭ وتىندە تۇرعان ونىڭ ءمارمار قۇلپىتاسىن كوپ جىل ءوتىپ كەتكەن سوڭ دا سان رەت كورگەنمىن...
بايدار قاقپاسىندا پوشتا بەكەتىنىڭ باسپالداعىندا تۇنەپ شىقتىم. ات جالدامايتىنىمدى بىلگەن سوڭ كۇزەتشى مەنى بولمەگە جىبەرمەي قويعان. قاقپا سىرتىنداعى ءتۇپسىز تۇڭعيىقتا تەڭىز شىركىن ارسى-كۇرسى بولىپ، كەيدە قالعىپ كەتكەندەي باياۋ كۇرسىنىپ ءتۇنى بويى تىنىمسىز ىڭىراندى دا جاتتى. ارا-تۇرا تىسقا شىقتىم: كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاس قاراڭعى، ارعى جاعىڭ جەردىڭ شەتى سەكىلدى، سوقىر تۇمان مەن تولقىن ىزعارى ۇرىپ تۇر، تەڭىز شۋىلى بىردە باسىلىپ، ەندى بىردە قالىڭ ورماننىڭ گۇرىلىندەي اسپانداپ كەتەدى... ءتۇپسىز دۇنيە، ءتۇن سوقىر ءارى دۇلەي، تىرىگە قاسكوي، وزىنە ءمانسىز، اقىرعى دەمىن تاۋىسا الماي قينالىپ جاتقانداي...
XVI
ءار ساپاردان ورالعان سايىن سەن جوقتا بىردەمە بولىپ قالعان جوق پا ەكەن، الدەبىر حات-حابار بار ما دەپ ويلايسىڭ. كوبىنە ونداي دانەمە دە بولماي شىعادى، تىرشىلىك تۇك كورمەگەندەي تىم-تىرىس. اعام مەنى قاتتى قىسىلىپ قارسى الدى: بىرىنشىدەن، اكەم باتۋرينونى ساتىپ جىبەرىپتى، بىزگە اقشا سالعان ەكەن، كەشىرىم سۇراعانداي كوڭىلسىز حات جازىپتى... اۋەلدە مەن قۋانعانىمنان جارىلىپ كەتە جازدادىم — دەمەك، تاعى دا ءبىر جاققا جورتىپ كەتۋگە مۇمكىندىك تۋدى، ءبىراق ارتىنشا ەسىرگەن كوڭىلىم ساپ باسىلدى: ءبىزدىڭ ەجەلگى تۇرمىسىمىز وسىمەن بىتكەنى دە. اكەمە، شەشەمە، ولياعا جانىم اشىپ، ءىشىم ەزىلىپ سالا بەردى: ءبىز عوي مۇندا احاحۋ-احاحۋمەن ءجۇرمىز، مەزگىل بولسا كوكتەم، قاپتاعان جۇرت، قالا، ال ولار بولسا جاپاندا، جالعىز ءۇي، ويلايتىندارى تەك ءبىز، ەندى وعان پاناسىزدىقتىڭ ۋايىمى قوسىلدى. مەن اكەمنىڭ كوڭىلسىز شاعىن كورگىم كەلمەيتىن، اسىرەسە "مەن سەندەردى قايىڭ ساۋعىزىپ جىبەردىم-اۋ" دەگەن وكىنىشىن ەستىگەندە سول ءسوزى ءۇشىن ىشىمنەن رازى بولىپ، جۇگىرىپ بارىپ قولىنان ءسۇيىپ العىم كەلەتىن. ەندى مىناۋ سيەۆاستوپولدەن كەيىن كوزىمنىڭ جاسىن زورعا ۇستاپ قالدىم... باعىمىزعا قاراي ول جەردى عانا ساتىپ، ۋسادبانى ۇستاپ قالىپتى.
ال ەكىنشى جاڭالىقتى مەن كۇتپەگەن ەدىم. اعام سونى ايتىپ تۇرىپ جامان قىسىلدى: "وسى ۋاقىتقا دەيىن جاسىرىپ كەلگەنىمە كەشىرىم سۇرايمىن، بۇدان بىلاي دا ءبىزدىڭ ءۇي مۇنى بىلمەيتىن بولسىن... قىسقاسى مەن ۇيلەنىپ قويعانمىن... ارينە، شىركەۋگە بارعانىمىز جوق، بالاعا بولا ول ءالى كۇنگە دەيىن كۇيەۋىمەن تۇرىپ جاتىر. سەن مەنى تۇسىنەسىڭ عوي... ءقازىر ول حاركوۆتا، ەرتەڭ قايتادى... كيىمىڭدى اۋىستىر، ءقازىر سوعان بارامىز، ول سەنى بىلەدى، سىرتىڭنان جاقسى كورەدى..."
سودان ول اسىعىس-ۇسىگىس باسىنان كەشكەندەرىن ايتىپ شىقتى. ول باي دا تەكتى ءبىر تۇقىمنىڭ قىزى ەكەن، ءبىراق قىزۋقاندى، ەركىندىكتى اڭساعان حالىقشىلدىق ورتادا ءوسىپتى، حالىققا قىزمەت ەتىپ، حالىق ءۇشىن كۇرەسىپ، "سۇيگەنىممەن قول ۇستاسىپ وتەمىن" دەپ ەرتەرەك تۇرمىسقا شىعىپتى... "سۇيىكتى ادامى" ايەلىنىڭ ارقاسىندا ابدەن بايىپ العان سوڭ اۋەلگى ماقساتىن مۇلدەم ۇمىتسا كەرەك، ال حالىق ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىققا شالۋ ايەل ءۇشىن قاسيەتتى بورىش، ءومىرىنىڭ بار مۇراتى ەكەن، حالىق قاسىرەت شەگىپ وتىرعاندا مەن باقىتتى بولا المايمىن دەپ، ءتىپتى ءوزىنىڭ سۇلۋلىعىن دا ارتىق كورىپ، بىردە جۇرت تامسانا بەرەتىن سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن قىشقىلمەن كۇيدىرمەك تە بولىپتى... اعام ەكەۋى وڭتۇستىكتە كەزدەسىپتى، ول كەزدە اعامىز بوتەن اتپەن جاسىرىنىپ جۇرگەن. ولەردەي عاشىق بولعان ايەل ماحابباتتىڭ كۇيىگىنە شىداي الماي تەڭىزگە قويىپ كەتكەن ەكەن، كەزدەيسوق بالىقشىلار قۇتقارىپ قالىپتى...
مەن ۇندەمەي كيىنىپ، وسىنىڭ ءبارىن تىڭداپ بولعانشا قاتتى تولقىپ، اعامنىڭ كوزىنە تىكتەپ قاراي المادىم. اڭگىمە ماعان ونشا ۇناعان جوق، تۋىسقانىم ءۇشىن قورلانىپ، ايەلگە دەگەن وشپەندىك پايدا بولدى، ويتكەنى، اسىرەلەۋى تىم كوپ سياقتى كورىندى. ءبىراق داۋلەتتىلەر عانا توقتايتىن قىمبات قوناق ءۇيىنىڭ بوساعاسىن اتتاي بەرە بۇرىنعىدان دا عاجاپ قالدىم. ول لىپ ەتىپ تۇرىپ قارسى الدى دا تۋىسقانىنداي مەيىرلەنە قۇشاقتاپ، جايراڭداپ كۇلىپ، جادىراپ سويلەي جونەلدى. كىسى قابىلداۋداعى ونىڭ ءارى جىلى، ءارى مەيىلىنشە قاراپايىمدىلىعىنان تەكتىنىڭ تاربيەسى، اق جۇرەگى، ايەلگە ءتان سۇيكىمدى قىلىعى تانىلىپ تۇردى، ادەپتە ۇياڭ، سونىمەن كاتار ءجۇرىس-تۇرىسى ەركىن، شالىس باسپايتىن ماپ-مايدا، قوڭىر ۇنىندە قۇلاققا جاعىمدى ءبىر اۋەن بار، كىرپىگى قاپ-قارا، ءسال جىميىپ تۇراتىن كوكشىل كوزى ادامعا جاسقانباي جىلى قارايدى - وسىنىڭ بارىندە جۇمباق ءبىر اسەمدىك جاتىر...
دەگەنمەن وسى كۇتپەگەن تانىستىق، ماتقاپى جاڭالىق مەنىڭ جانىمدى كۇيزەلتىپ تاستادى: شىعاردا عانا جانىمىز بولەك دەپ جۇرسەك، اعامىزدىڭ بىزدەن باسقا دا تىرشىلىگى، بىزدەن جاسىرعان سىرلارى دا بار ەكەن. مەن ءوزىمدى تاعى دا جالعىز قالعانداي سەزىندىم، جاستىعىما دا، كوكتەمنىڭ جادىراعان كوركىنە دە قاراماستان وزەگىمدى وڭەزدەي اششى مۇڭ باسىپ، جوق جەردەن ءتۇڭىلىپ قالدىم. سوندا دا ىشتەي ويلاعان بولدىم: "مەيلى، ماعان ءتىپتى جاقسى، ەندى عانا تاني باستاعان عاجايىپ ەلىمدە ەمىن-ەركىن سايران سالاتىن شىعارمىن!". ەل دەگەنىم تۇستىك رۋس، كوز جەتپەيتىن كەڭ جازيرا كوكتەمى، قيالىمدى جەتەلەگەن كونەسى مەن بۇگىنگى كورىنىسى. ونىڭ بۇگىنىندە ۇلى دا باي ولكە جاتىر، سۋى كول-كوسىر، نۋى شالقىعان شەكسىز دالا، دالا توسىندەگى حۋتورلار مەن سەلولار، دنەپر مەن كييەۆى، تىرشىلىگى تازا، ءتۇرى اسەم، قاجىرلى دا كوركەم جۇرتى — دۋناي مەن كارپات شانياندارىنىڭ ناعىز مۇراگەرلەرى. ال ولاردىڭ كونەدەگى كوزى سۆياتوپولكتەر مەن يگورلەر، پەچەنەگتەر مەن قىپشاقتار ەمەس پە، وسى ءبىر سوزدەردىڭ ءوزى-اق مەنى ەسىمنەن تاندىرعان، بۇدان سوڭعى عاسىرلار قازاقتاردىڭ تۇرىكتەرمەن، لياحتارمەن سوعىسى، قۇلامالار مەن حورتيسا، حەرسون اتىراۋلارى... "يگور پولكى" دەسە مەندە ەس قالمايدى: "حوششۋ بو، رەچە، كوپيە پرەلوميتي كونەس پوليا پولوۆەسكوگو س ۆامي رۋسيسي... نە بۋريا سوكولى زانەسە چەرەز پوليا شيروكايا؛ گاليسي ستادى بەجات ك دونۋ ۆەليكومۋ... كوموني رجۋت زا سۋلويۋ؛ زۆەنيت سلاۆا ۆ كىيەۆە؛ ترۋبى ترۋبيات ۆ نوۆگورودە؛ ستويات ستيازۆي ۆ پۋتيۆلە... توگدا ۆستۋپي يگور كنياز ۆ زلات سترەمەن پ پوەحا پو چيستومۋ پوليۋ. سولنسە ەمۋ تمويۋ پۋت زاستۋپاشە: موشش ستونۋششي ەمۋ گروزويۋ پتيچ ۋبۋدي... ديۆ كليچەت ۆرحۋ دريەۆا، ۆەليت پوسلۋشاتي زەملي نەزنامە، ۆلزە ي پوموريۋ، ي پوسۋليۋ، ي سۋروجۋ..."
"كريچات تەلەگي پولۋنوششي، رسي لەبەدي راسپۋششەني، ري زوۆۋت، لي يگور ۆوي ك دونۋ ۆەدەت... ورلي كلەكتوم نا كوستي زۆەري زوۆۋت، ليسيسي برەشۋت نا چرلەنىە ششيتى... و رۋسسكايا زەملە! ۋجە زا شەلوميانوم ەسي".
كەشىكپەي مەن تاعى دا ەل كەزۋگە شىقتىم. ءبىر كەزدە كنياز "بارشا تىشقانداي قۋرايدىڭ قۋىسىندا، قاسقالداقتاي اعىن سۋدا" تۇتقىننان قاشقان دوننىڭ جاعالاۋىندا بولدىم؛ ودان سوڭ دنەپرگە، الگى "قىپشاق جەرىنىڭ استىنان تاۋدىڭ تاسىن تەسىپ" شىعاتىن قيانعا دا باردىم، دنەپر قويناۋىنداعى اق شاڭقان سەلولاردىڭ قاسىنان ورلەپ كييەۆكە دە جەتتىم — كوكتەمنىڭ كول-كوسىر بۇلا شاعىندا كوڭىلىمدە يگور تۋرالى جىردىڭ شۋماقتارى توگىلىپ جاتقانىن قالاي جەتكىزسەم ەكەن؟ "كوك جۇزىندە كۇن كۇلىمدەپ، كنياز يگور ورىستىڭ وتانىندا! دۋنايدان شىرقاعان قىزداردىڭ ءانى كوك تەڭىزدى كوكتەي ءوتىپ كييەۆكە دە جەتىپ تۇر!"
كييەۆتەن شىعىپ كۋرسك مەن پۋتيۆيلگە تارتتىم. "ەرتتە، باۋىرىم، سايگۇلىك اتتارىڭدى، مەنىڭ ەرىمدى كۋرسكگە جەتكەندە سالارسىڭ..." تەك كوپ جىلدار وتكەن سوڭ عانا مەن كوستروما، سۋزدال، ۋگليچ، ۇلى روستوۆتى تۇسىنە باستادىم: ول كەزدە بۇلار ماعان پالەندەي اسەر ەتپەپ ەدى. كۋرسك ەش قىزىعى جوق گۋبەرنيالىق قالاشىق بولاتىن، ال پۋتيۆيل ونان دا وتكەن سۇرىقسىز. باعى ءبىر زاماندا، قۇلا شاڭنىڭ استىندا، تىرەۋگە سۇيەنگەن بالشىق تامدا وتىرىپ "ياروسلاۆنا جىلايتىن" يەن تۇكپىردەگى قالاشىقتان ايىرماشىلىعى شامالى ەدى.
"ياروسلاۆنا رانو پلاچەت پۋتيۆليۋ گورودۋ: پولەچيۋ، رەچە، زەگزيسەيۋ، وموچيۋ بۋبريان رۋكاۆ ۆ كايالە رسە، ۋترۋ كنيازيۋ كروۆاۆىە رانى ەگو..."
XVII
ءدال وسى جولمەن ۇيگە كەرى قايتتىم. ءتىپتى اسىققانىم سونشا، قاڭعىباستىققا ابدەن تويىپ بولعان سياقتىمىن، ەندى دەمالىپ، ەپتەپ جۇمىس تا ىستەگىم كەلدى، باتۋرينودا مەنى جادىراعان جاز كۇتىپ تۇر، بۇل دا اپتىققان كوڭىلگە ۇلكەن مەدەت ەدى — ءۇمىت دەگەن شىركىنگە شەك بار ما، جوسپارىم كوپ، تاعدىرىما دا سەنىپ كەلەمىن. ءبىراق قۇر بوسقا سەنە بەرۋدىڭ ءوزى دە الدامشى عوي.
قىسقارتىپ ايتقاندا جولاي ورەلعا سوقتىم.
وسىمەن قىدىرىمپازدىعىم دا بىتكەن شىعار دەپ ويلادىم: ەندى بىرەر ساعاتتان سوڭ باتۋرينو. ەندىگى قالعانى تەك ورەلعا — لەسكوۆ پەن تۋرگەنيەۆتىڭ وتانىنا كىرىپ شىعۋ، سودان سوڭ رەداكسيا، باسپاحانا دەگەنىمىز نە ەكەن، سونى بىلسەم دەدىم.
دەنەم شيراق، بويىم جەڭىل. بازاردان بازار قويماعان سىعان سەكىلدى توتىعىپ قاپ-قارا بولىپ ارىقتاعانمىن: جاياۋ-جالپى دا ءجۇردىم، دنەپرمەن دە ءجۇزدىم، پالۋبادان تۇسكەنىم جوق — شىجىعان ىستىق كۇن، ساعىم بۋعان سۋ بەتى، لىپىپ تۇرعان پاروحودتىڭ ترۋباسى الدەبىر شىنى ۇنتاعى ءتارىزدى قيىرشىقتى قۇسادى دا تۇرادى، ماشينا مەن اسحانانىڭ قاپىرىق ءيىسى، ىعى-جىعى جۇرت. وسىعان ءتوزىمىمنىڭ جەتكەنىنە دە وزىمە راحمەت ايتۋىم كەرەك شىعار. سودان ورەلعا جەتىسىمەن ارباكەشكە ەڭ قىمبات قوناق ۇيگە اپار دەدىم... قىزعىلت رەڭدى شاڭداق كەش ەدى، شام ەندى عانا جانا باستاعان، وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى قالا باعىندا ۇرمە اسپاپتاردىڭ وركەسترى ويناپ جاتىر... تانىمايتىن بوتەن قالانىڭ كەشىندە جالعىز ءوزىڭ ءجۇرىپ سان ءتۇرلى سەزىمدى باستان كەشەتىنىڭ بار. الدە قۋانىش، الدە مۇڭ، سونداي ءبىر سەزىمدە وتىرىپ تاڭداپ تۇسكەن ءقادىرلى دەيتۇعىن قوناق ءۇيدىڭ داڭعاراداي يەن زالىندا تاماق ءىشتىم، ودان سوڭ بولمەنىڭ بالكونىندا وتىردىم، تۋرا استىمىزدا كوشە شامى بار ەكەن، سونىڭ جارىعىنان ىرگەدەگى اعاشتىڭ جاپىراقتارى تەمىر سەكىلدى بولىپ كورىندى. تومەندە ءبىر سويلەپ، ءبىر كۇلىپ، ءبىرىنىڭ اۋزىندا تەمەكى، ارى-بەرى سابىلعان جۇرت، قارسىداعى ۇلكەن ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرى اشىق جاتىر، ار جاعىنان جارقىراعان بولمەلەر، شاي ءىشىپ، نەمەسە ۇستەل باسىندا ءىس تىگىپ وتىرعان ادامدار كورىنەدى — بوتەن بىرەۋدىڭ جۇمباق تا قىزىق ومىرىنە وسىنداي ساتتە قۇمارتىپ قارايتىن ادەت ەمەس پە... كەيىن، دۇنيەنىڭ ءجۇزىن بايىز تاپپاي ارالاپ ءجۇرىپ، تالاي رەت پەندەلەردىڭ تىرلىگىن سىرتىنان اڭدىپ، سولاردان العان جاداعاي اقىلگويلىگىم دە جوق ەمەس. ءبىراق ول كەزدە ماعان اقىلگويلىكتى كىم بەرسىن، قالانىڭ جىپ-جىلى تۇنىندە، وزەننىڭ ارعى بەتىنەن بىردە سىزىلتا مۇڭ توگىپ، بىردە تارسىل-كۇرسىل ەسىرىكتىگىمەن اسپاندى تەپكەن اسكەري مۋزىكانىڭ اسەرىنەن ونشا ارتىلعان جوق ەدىم.
مەن ءتىپتى ادامشا ۇيىقتاۋدان دا اداسىپ قالىپپىن — سول ءتۇنى ماعان جۇپ-جۇمساق كەڭ كەرەۋەت تە، ماقپال ءتۇن، كەڭ بولمە دە ءبىر ءتۇرلى ەرسى سياقتى كورىنگەن. جولاۋشىنىڭ ادەتىنشە تاڭ سىزا اتىپ تۇرعانىم. "گولوس" رەداكسياسىنا قۇلقىن سارىدەن جەتىپ كەلگەنىم دە سودان.
ەرتەڭگىسىن قاپىرىق ەدى. جالاڭاش سۇرعىلت كوشە ءالى يەن. ادەپتى بۇزىپ رەداكسياعا ەلەڭ-الاڭنان سۇقسيىپ جەتىپ بارمايىن دەپ ۋاقىتتى سوزا ءتۇسۋ ءۇشىن باس كوشەمەن ءبىراز جۇرگەن سوڭ كەلەسى ءبىر ساۋدا-ساتتىقتىڭ ۇلكەن جولىنا بۇرىلدىم: الدەبىر كوپىردەن وتىسىمەن الدىمنان نەشە ءتۇرلى قويمالار، امبارلار، تەمىر-تەرسەكتىڭ، بوياۋ مەن دارى-دارمەكتىڭ لەپكەلەرى، قىسقاسى، سول كەزدەگى رەسەي قالالارىنداعى استا-توك بولىپ جاتاتىن ەسكى-قۇسقى تاۋارلاردىڭ بار بايلىعى وسىندا ەكەن. شىجىعان ىستىققا بوجىعان وسى بايلىقتىڭ قاسىندا ورليكتىڭ بيىك مۇنارالى شىركەۋى تاڭعى قۇلشىلىققا شاقىرىپ قوڭىراۋ قاعىپ جاتتى. تۇلا بويدى تىتىرەنتكەن قوڭىراۋ ۇنىمەن مەن تاعى ءبىر كوپىردەن ءوتىپ تاۋعا كوتەرىلدىم، ءار ءتۇرلى مەكەمەلەردى جاعالاپ، نيكولاي، الەكساندر زامانىندا سالىنعان ۇيلەردىڭ الدىنداعى الاڭنان ءبىراق شىقتىم، وسى ارادان ءبىرى وڭعا، ءبىرى سولعا بۇرىلاتىن كەڭ اللەيا ەرتەڭگىلىك اعاش كولەڭكەسىنەن ءالى ساپ-سالقىن ەكەن. قارسى جولىققان بىرەۋدەن "گولوس" رەداكسياسىنىڭ كوشەسىن سۇراپ ەدىم.
— انە تۇر، ەكى-اق اتتام، — دەدى ول، ءقازىر رەداكسياعا بارامىن-اۋ دەگەننەن-اق جۇرەگىم دۇرسىلدەپ قويا بەردى.
رەداكسيانىڭ جۇپىنىلىعىنان ناعىز پروۆينسيانىڭ ءوزىن ەندى كورگەندەي بولدىم. الاڭنىڭ ارعى جاعى تۇنىپ تۇرعان ب ا ق ەكەن، سونى بويلاي ءشوپ باسقان تىپ-تىنىش كولەڭكەلى كوشەلەر. سونىڭ بىرىنە، ب ا ق ىشىندە ۇپ-ۇزىن سۇر ۇيدە رەداكسيا ورنالاسىپتى. كەلدىم دە تۋرا كوشەگە شىعاتىن ەسىكتىڭ قوڭىراۋىن تارتىپ قالدىم... قوڭىراۋ داۋسى الدەقايداعى الىستان ەستىلدى، ءبىراق ەشقانداي تىرپ ەتكەن دىبىس شىقپادى: مىناۋ يەن دالا سەكىلدى ءۇي دە يەسىز قالعانداي؛ تىم-تىرس، اينالا قالىڭ اعاش، كادىمگى جانعا جايلى دالانىڭ گۋبەرنيالىق قالاسىنىڭ تاڭعى تازا كورىنىسى. مەن تاعى دا قوڭىراۋ قاعىپ، اقىرى دىبىس بولماعان سوڭ ىشكە كىردىم. ۇپ-ۇزىن ءدالىز سوناۋ تۇكپىرگە دەيىن سوزىلىپ جاتىر. مەن سولاي قاراي ءجۇردىم دە ءار ءتۇرلى ماشينالار سىعىلىسقان لاس زالعا تاپ بولدىم، توڭىرەك شاشىلىپ جاتقان مايلى قاعاز. ماشينالار بەزەك قاعىپ تۇر، ءبىر قالىپتى تارسىلداپ، قاپ-قارا ۇرشىقتاردىڭ ۇستىندەگى قورعاسىن تۇستەس تاقتايدى ارلى-بەرلى تەربەتىپ، الدەبىر توردى ءبىر كوتەرىپ، ءبىر ءتۇسىرىپ، ەتەكتەي قاعازداردى ءبىر جاعىنا لاقتىرىپ تاستاپ جاتىر، قاعازدىڭ استى اپپاق، ءۇستى قارا ۋىلدىرىق سەپكەندەي شۇپ-شۇبار، وسى ماشينا بىتكەننىڭ تارسىل-كۇرسىل شۋى مەن ارا-تۇرا ەستىلىپ قالاتىن باسپاشىلار، تەمىرشىلەردىڭ داۋسىنان ءبىر ءتۇرلى جاعىمسىز ءيىستىڭ لەبى كەلەدى، تاناۋدى جارعان بوياۋ مەن قاعازدىڭ، قورعاسىننىڭ، كاراسىن مەن مايدىڭ ءيىسى — ءبارى دە وسى ساتتەن باستاپ (ءومىر بويى) ماعان ەرەكشە تانىس بولعان نارسەلەر.
— رەداكسيا ما؟ — دەپ الدەكىم وسى تارسىل-كۇرسىلدى جارىپ زىرك ەتە قالدى. — بۇل باسپاحانا عوي! ەي، رەداكسياعا الىپ بارشى!
اياق استىنان ەدىرەيگەن قورعاسىن شاشتى ساتال-ساتال ءبىر بالا جەتىپ كەلدى.
— بەرى ءجۇرىڭىز.
مەن دە ابىرجىپ بالا سوڭىنان كەرى قاراي دالىزگە قايتا شىقتىم. سودان ءبىر مينۋت وتپەي رەداكتوردىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە وتىردىم، رەداكتور كىپ-كىشكەنتاي سۇيكىمدى جاس كەلىنشەك ەكەن، بىردەن اسحاناعا ەرتىپ كەلىپ، كادىمگى ءۇي تىرشىلىگىندەي ەمىن-ەركىن كوفە ءىشىپ وتىردىق. قايتا-قايتا ءار ءتۇرلى ءدام ۇسىنىپ، ءار ءتۇرلى سۇراۋلار قويادى، استانالىق باسىلىمداردا شىققان ولەڭدەرىمدى ماقتاعان بولدى، "گولوسقا" قاتىسىپ تۇر دەپ شاقىردى... مەن قىزارىپ، راحمەتىمدى ايتتىم، ورىنسىز كۇلدىم-اۋ دەيمىن، كۇتپەگەن قوشامەتتەن العان ءلاززاتىمدى جاسىرعان ءتۇرىم بولسا كەرەك، قولىم دىرىلدەپ الدەبىر پەچەنەنى اۋزىما سالامىن، ول شىركىن ءتاپ-تاتتى ەكەن، تاڭدايىڭا تيەر-تيمەستەن ەرىپ جونەلەدى... ءبىر كەزدە ەسىك سىرتىنان دابىرلاعان الدە كىمدەردىڭ داۋسى ەستىلدى دە ايەل كىلت توقتاپ كۇلىپ جىبەردى:
— مىنەكي، مەنىڭ ۇيقىشىل سىلقىمدارىم دا كەلدى، — دەدى. — ءقازىر مەن ءسىزدى ەكى بىردەي اسقان سۇلۋلارمەن تانىستىرامىن، ءبىرى مەنىڭ نەمەرە ءسىڭلىم ليكا، ەكىنشىسى سونىڭ قۇربىسى ساشەنكا وبولونسكايا...
ايتىپ اۋىز جيعانشا اسحاناعا ەكى قىز كىرىپ كەلدى، ۇستەرىندە ءتۇرلى-تۇستى وقالى ورىس كيىمى، ءوڭىرىن ادەمى مونشاقتارمەن، لەنتامەن اشەكەيلەپ تاستاپتى، قىپ-قىسقا جەڭدەرىنەن جاس بيكەشتەردىڭ تورسىقتاي سۇيكىمدى بىلەكتەرى جارق-جۇرق ەتەدى...
XVIII
ويدا جوقتا تاپ بولعان وسى ءبىر وقيعا قاس قاعىمداي تەز، الاس-قاپاس سەكىلدى وتە شىقتى دا سوعان ەرىكسىز ەلتىپ، قارسىلىقسىز جىعىلا سالعانىما قايران قالامىن، اۋەلدە ويسىز-كۇيسىز قۋانىشپەن باستالىپ ەدى، ارتىنان ازابى ءبىر باسىما جەتەرلىك ۋايىم مەن جان كۇيزەلىسىن الىپ كەلدى.
مەن ليكانى نەگە تاڭداپ ەدىم؟ وبولونسكايا دا ودان كەم ەمەس بولاتىن. ءبىراق ليكا كىرگەن بويدا ماعان جانتارتا جاقىنداپ، وبولونسكايادان كەرى قىسىلماي جىلى سويلەستى... سوندا مەن ونىڭ نەسىنە عاشىق بولا قالدىم؟ ارينە، بارىنە قۇلشىنا قۇمارتتىم؛ ءۇش ۇيىقتاسام ويىمدا جوق جاپ-جاس بيكەشتەردىڭ ورتاسىنا تۇسە قالعانىم؛ كەلىنشەكتىڭ ادەمى باشپاعى، قىزداردىڭ مونشاقتى وقالى كيىمدەرى، تورسىقتاي سۇيكىمدى بىلەكتەرى مەن ەتجەندى ادەمى تىزەلەرى دە كوزدەن تىس قالعان جوق؛ باققا ءتونىپ تۇرعان كۇن ساۋلەلى تەرەزەلەر، كەڭ بولمە؛ ءتىپتى كۇتۋشى تىستان جەتەلەپ كىرگىزگەن جاس بالانىڭ الابۇرتقان ءجۇزى دە سۇيكىمدى ەدى، ول شىركىن دە شەشەسى ماڭدايىنان يىسكەپ، كۇرتەسىن شەشىپ بولعانشا كوكشىل كوزى جاۋدىراپ ماعان اسا ءبىر مەيىرىممەن قادالىپ قارادى دا تۇردى... وسى كەزدە ۇستەلدىڭ ءۇستىن جيناستىرىپ تۇسكى اسقا داستارحان جايا باستاعان، كەلىنشەك ماعان اس-سۋسىز ەشقايدا تىرپ ەتپەيسىڭ دەگەن سىڭاي تانىتىپ، جالپى ورەلدەن كەتۋگە اسىقپا دەدى، ال ليكا بولسا كارتۋزىمدى تارتىپ الىپ، ءوزى پيانينوعا وتىرىپ "سوباچيي ءۆالستى" ويناي باستادى... قىسقاسى، مەن رەداكسيادان ساعات ءۇش كەزىندە ءبىراق شىقتىم. سونىڭ وزىندە دە ۋاقىتتىڭ زۋ ەتىپ وتە شىققانىنا تاڭعالدىم: ۋاقىتتىڭ كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىعى، شاراپتىڭ بۋىنا ماس بولعانداي ۋايىمسىز اسەر شاق عاشىقتىقتىڭ لاپىلداق باستاماسى ەكەنىن ول كەزدە مەن ويلاعانىم دا جوق...
XIX
مەنىڭ ومىرىمدەگى ۇلكەن ءبىر وقيعاعا تاتىرلىق تاعى ءبىر ماحابباتىم وسىلاي باستالدى. جانەدە ول ەستە قالارلىق ەكىنشى ءبىر جاعدايعا تاپ كەلىپ ەدى.
الدەبىر قيماسىم قالىپ بارا جاتقانداي ورەلدەن ارتىما قاراي-قاراي اتتانىپ ەدىم، كوڭىلىمدە العاشقى ماحابباتىممەن اجىراسقانداي مۇڭ، كەشىكپەي كەزدەسەمىن-اۋ دەگەن ءتاتتى ءۇمىتىم جانە بار. ءدال سول كۇنگە الدەبىر اسا ماڭىزدى قارالى پويىزدىڭ تاپ كەلە قالعانى. ول نەمە تۋرا ساعات ەكىدە، مەنىڭ پويىزىمنان ءبىر ساعات بۇرىن كەلمەك ەكەن، جاڭا دوسىم، "گولوستىڭ" قوجايىنى سول جيىنعا قاتىساتىن بولعاندىقتان مەنى ۆوكزالعا شىعارىپ سالماققا نيەت ءبىلدىرىپ، سونىڭ ارقاسىندا مەن دە سيرەك سالتاناتتىڭ كۋاگەرى بولدىم. ورەلعا كەلگەلى توسىن جاعدايلار كوبەيىپ كەتتى. پلاتفورمادا ساپ تۇزەگەن سولداتتاردىڭ الدىندا جينالعان تاڭداۋلى يگى-جاقسىلاردىڭ قالىڭ توبىنا ارالاستىم دا كەتتىم. ۇرەي تۋدىرعان الگى ءبىر ۇلى كوش جاقىنداپ تا قالعان، سينكليتكە (تورەلەر جينالىسى) جينالعانداي قالا مەن گۋبەرنيا باسشىلارى. جارق-جۇرق ەتكەن فراك، جاڭا مۋندير، اسكەري سەمىز ەپولەتتەر، ورتاسىندا شىركەۋ شاپاندارى مەن ارحيماندريتتەردىڭ قالپاقتارى دا ءجۇر. مۇنداي سالتاناتتى قوعامنىڭ جيىنىنا تاپ بولعان پەندە شىركىننىڭ اۋەلدە ەسەڭگىرەپ قالاتىن ادەتى، پلاتفورمادا جارتى ساعاتتاي تۇرعان مەن بۇكىل ۆوكزالدى كۇڭىرەنتىپ قارالى تۋ بايلاعان دۇلەي پويىز گۇرسىلدەپ كەلىپ توقتاعاندا شوشىپ ويانعانداي بولدىم. كوز الدىمنان جىبەك پەردەلى، التىن جالاتقان سامۇرىقتى گەرب ىلگەن ۇلكەن تەرەزەنىڭ جارق ەتىپ وتە شىققانىن بىلەمىن... سول ساتتە قالىڭ توبىر جاپىرىلىپ كەيىن شەگىندى دە باياۋ جىلجىپ كەلىپ توقتاعان ورتانشى ۆاگوننان كۇنى بۇرىن توسەلىپ قويعان قىزىل شۇعانى ەپپەن باسىپ الدەبىر جاس گۋسار تۇسە قالدى: ەڭگەزەلدەي سارى جىگىت، ۇستىندە قىزىل دولومان (گۋسار كيەتىن ۇزىن كۇرتە)، سوپاقشا كەلگەن اتجاقتى، جەلبەزەكتى جۇقا تاناۋى تاكاپپارلىقتى تانىتقانداي، يەگىن اسپانداتىپ ۇستايدى ەكەن، مەنى تاڭعالدىرعانى — جوپشەڭكىگە بىتپەگەن ۇزىن بوي؛ ءتۇپ-تۇزۋ تولىق بالتىر، قىرعيداي قىراعى كوز، ساندەپ قويعان جيرەن بۇيرا ساقال، جۇقالاۋ كەلگەن سارى بۇيرا شاش، جەلكەسىنە قاراي سول شالقايعان تاكاپپار باسى تىم اسقاق...
سول ءبىر كوكتەمنىڭ جىلى كەشىندە ونى تاعى دا قايتىپ كورەمىن-اۋ دەپ ويلاپپىن با!
XX
ودان بەرى دە ايحاي ءومىر ءوتىپ كەتتى.
رەسەي، ورەل، كوكتەم... ەندى مىنە فرانسيا، تۇستىك، جەرورتانىڭ قىس كۇندەرى.
ەكەۋمىز باياعىدان بەرى بوتەن ەلدە ءجۇرمىز. ول مەنىڭ جاقىن كورشىم، وسى قىس كوپتەن بەرى سىرقات ەدى. ءبىر كۇنى ەرتەڭگىلىك فرانسيانىڭ جەرگىلىكتى ليستوگىن اقتارىپ وتىرىپ قولىمنان ءتۇسىرىپ الدىم: ول دۇنيەدەن ءوتىپ كەتىپتى. مەن ونى گازەت بەتىنەن ۇنەمى قاداعالاپ ءجۇرۋشى ەدىم، ءوزىم تۇراتىن تاۋ بەتكەيىنەن سوناۋ الىستاعى بۇكىر تۇبەكتەن كوز الماي قارايتىنمىن دا سونىڭ بەينەسىن ىزدەيتىنمىن. ەندى سول ەلەس تە مۇلدەم جوعالدى.
ەرتەڭگىلىك كۇن جارقىراپ تۇرادى، ءارى ىزعىرىق. ۇيدەن شىعامىن دا تۇيەتايلى باقپەن پالما تۇبىندەگى قيىرشىق توسەلگەن الاڭ-قايعا تۇسەمىن. وسى جەردەن شالقار قويناۋ، كوك اسپاننىڭ ەتەگىندەگى كۇن كوزىنە شاعىلىسقان تاۋلار مەن كوك تەڭىز انىق كورىنەدى. ۇشى-قيىرسىز قويناۋلار تولقىن-تولقىن بولىپ بىرتە-بىرتە كوتەرىلىپ، سوناۋ تەڭىز جاعاسىنان وركەش-وركەش قىراتتاردى مەن وتىرعان ءالپىنىڭ ەتەگىنە ەرتىپ كەلەدى. تومەندە، مەنىڭ وڭ جاعىمدا، تاستاقتى تىك قيادا، پراۆانستىڭ ءبىر مەديەنى — دورەكىلەۋ ساراسين مۇناراسى سورايىپ كونە بەكىنىس جاتىر. بۇل دا انشەيىن دولبار، بىر-بىرىنە جابىسقان قوجىر-قوجىر سۇر تاس، توبەسىنەن قاراساڭ توت باسقان كىرپىش قورىمى سەكىلدى. قارسىداعى كوكجيەكتە بۇلىڭعىرلاۋ اسپانمەن ۇلاسىپ تۇماندى تەڭىز كورىنەدى. سول جاقتاعى بۇكىر تۇبەكتى تەڭىزدىڭ جىبىرلاعان كۇمىس جالتىرى جۇتىپ قويىپتى. سول تۇسقا ءسۇزىلىپ كوپ قارادىم. دۇركىن-دۇركىن سوعىپ وتكەن ىزعىرىق ب ا ق ىشىندەگى پالمانىڭ سورايعان قۋ ساباعىن سىلكىلەپ، تابىتقا جاپقان ۆەنوك جاپىراعىنىنىڭ سىلدىرىنداي بوي توڭازىتقان ىزعارلى لەپ شالقيدى... بارسام با ەكەن؟ تۇسكە دە كىرمەيتىن نارسە — بۇل ومىردە ەكى-اق رەت كەزدەستىك، ەكەۋى دە ەلىم كەزىندە. ءيا، تاڭعالارلىق. ياپىراۋ، باياعى زاماننان بەرى سان ءتۇرلى جۇرت جايلاعان مىناۋ سەڭگىر تاۋلاردىڭ باسىن شالىپ تۇرعان كۇن ءبىزدى دە شۋاعىنا بولەپ پە ەدى؟
XXI
كۇنى بويى ىزعىرىق ەستى، پالما دا تىنىش تاپقان جوق، شاعىلىسقان كۇن قىلاۋى دا وتكىر.
كەشكە قاراي باسىلعان سياقتى.
سوزالاڭداعان ۇزىن جول قالىڭ باقتىڭ ورتاسىمەن كوتەرىلىپ كەلەدى. اقىرى كەڭ جايلاۋداي كونە قونىسقا دا جەتتىم: اۋماقتى ۇلكەن ب ا ق، اللەيا تۇكپىرىندەگى كىل كارتامىش پالمالاردىڭ ورتاسىنداعى ەڭسەلى اق ءۇيدىڭ قاقپاسى اشىق جاتىر. ءۇي ارتىنان باتار كۇننىڭ قىزىل شاپاعى جامىرايدى. كوڭىل ايتۋعا كەلگەندەر ءۇشىن اشىلعان ۇڭىرەيگەن قاقپانىڭ ماڭى قاپتاعان ماشينا، ار جاعى قارالى مۇڭ.
اللەيا بوس، جۇرت ۇيدە بولسا كەرەك. اسىعىس سولاي ءجۇردىم. اياعىمدى باسقان سايىن تاس قيىرشىق سىلدىرلاپ قويا بەردى.
باسپالداقتا دا جان جوق. كىرسەم بە ەكەن؟
بۇل انشەيىن ايتا سالعانىم، ايتپەسە ءدال وسى ساتتە ابدىراپ قالدىم: باسپالداق ۇستىندە پوگوندى گيمناستەركا كيگەن كوكشىل كوز ورىس وفيسەرى تۇرعانداي كورىندى. ون جىل بويى كەزدەسپەي كەتكەن بەينە مەنىڭ وتكەن عۇمىرىمدى ءتىرىلىپ كەلىپ ەسىمە سالعانداي بولدى...
بيىك باسپالداقتىڭ شىنىلى ەسىگى دە اشىق جاتىر. ەسىكتىڭ ارعى جاعىندا قاراڭعىلاۋ ۆەستيبيۋل، وندا دا ەسىك، ونان ورمەن كۇڭگىرتتەۋ فرانسۋزدىڭ كەڭ سالونى ەرەكشە دە اسەم ەكەن: قيالاي تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسقان جىبەك پەردەلى ويمىشتاۋ كەلگەن تەرەزەلەر، سالون ءىشى ءالى جارىق بولسا دا بيىك توبەدەن سالبىراعان ءىنجۋ مونشاقتى ليۋسترانى جارقىراتىپ جاعىپ قويىپتى.
ۆەستيبيۋلدە سىعىلىسقان ءۇنسىز جۇرت. يىعىم سالبىراپ ەكىنشى ەسىككە جەتتىم دە باسىمدى كوتەردىم — بىردەن كوزىم شالعانى، ەمەننەن جاسالعان سارعىش ساركوفاكتا، ەرەپەيسىز ۇزىن تابىتتا جاتىر ەكەن؛ ءىرى بەت-جۇزى سۇپ-سۇر، رومانوۆتارعا ءتان كەڭ ماڭداي، باياعى قىزىل شىراي توزىپ، كارىلىكتەن بوز تارتقان، جانسىز باسى ءالى دە ءزىلدى، تاكاپپار: كوكبۋرىل ساقالى ءسال كوتەرىلىپ قالىپتى، تاناۋى قۋسىرىلىپ، الدە نەنى جاقتىرماي جاتقان سەكىلدى...
ەندى سالوندى قاداعالاپ قايتا قاراپ شىقتىم. ءبىر ءتۇرلى سۇيكىمسىز الاكەۋىم، كەشكى قىزىل شاپاقتان القىزىل ساعىم شاشقان پەردە، ىنجۋدەي ءمولدىر ءتۇستى ليۋسترا، شىركەۋدىڭ ۇزىن شىراقتارىنىڭ بوزعىلت جالىنى لاپىلداپ شالقىپ تۇر. قابىرعانى بويلاي يىنتىرەسكەن جۇرت، سالوننىڭ ءدىن ورتاسىن تۇتاستاي ءوزى الىپ جاتىر. قابىرعانىڭ سول جاعىندا، بۇركەۋلى اينانىڭ قاسىندا ءبۇيىرى شىعىڭقى تابىتتىڭ قاقپاعىن ءمارمار كامينگە سۇيەپ قويىپتى، لاكتاعان سارعىش ەمەننىڭ فورماسى دا ەرەكشە كەرىندى. تۇكپىردە، تابىتتىڭ باس جاعىندا بالالاردىڭ تۇنەمەل بولمەسىندەگى مايدا شامداي ەلەۋسىرەپ، كونەنىڭ كۇمىس قۇرساۋلى قۇداي سۋرەتىنىڭ الدىندا شىراعدان جىلتىرايدى.
ءبارىنىڭ نازارى تابىت-ساركوفاكتا. ونىڭ دا ەكى ءبۇيىرى كەڭ، ەرەپەيسىز ۇزىن، جالتىراعان لەگى مەن اسەمدىگىنەن ۇستىرىكتەن جاڭا شىققانىن اڭعاردىم. ەڭ قورقىنىشتىسى — تابىتتىڭ ىشىندە اق بارقىتپەن قاپتالعان تاعى ءبىر مىرىش تابىت بار. شىر اينالا اسكەري تارتىپپەن تاپجىلماي سىرەسىپ قالعان ەڭ سوڭعى قۇرمەتتى قاراۋىل — وفيسەرلەر مەن كازاكتار كۇزەتى. قىلىشتارى جالاڭاش، جارتىلاي بۇگىلگەن وڭ قولدارىندا — فۋراجكا، كىرپىك قاقپاي شاقشيعان كوزدەر نە بۇيرىققا دا ءازىرمىز دەگەندەي ولىككە قالت ەتپەي قادالىپ تۇر. ال مارقۇمنىڭ ءوزى ونسىز دا ۇزىن دەنەسىن سوزىپ جىبەرىپ، ءۇش ءتۇستى تۋعا ورانىپ الىپ بۇلك ەتپەي جاتىر. بۇرىنعى جارقىن دا كوركەم ءجۇزى ءقازىر قارتتىقتىڭ، قاراپايىم پەندەنىڭ كەيپىنە تۇسكەن. اعارعان شاشى قايراتىن جوعالتقان، ماڭدايى توبەسىنە ءتۇرىلىپ، جالاڭاشتانىپ كەتىپتى. باسى تىم ۇلكەن، يىعى بالانىڭ مۇسىنىندەي قۋشىق، ءارى ىرسيعان ارىق. ۇستىندە جاي عانا شەركەشتىڭ سۇر شاپانى — كوكىرەگىندە گەورگيي كرەسى، قىسقالاۋ جەڭى كەڭ ەكەن، ساۋساعىنان جوعارى سارعايىپ كەتكەن جالاڭاش كەسەك قولدارىن كەۋدەسىنە ايقاستىرا سالىپتى، كەۋىپ، قۋراپ قالعان، ءبىراق ەرەكشە كۇشتىڭ يەسى ەكەنىن تانىتقانداي تاستاي قاتىپ، كيپاريستەن جونىلعان افوننىڭ قارا-قوشقىل كونە كرەسىن قاپسىرا قىسىپ العان... مەن جاقىنداپ بارىپ پالما مەن ۆەنوكتار سۇيەگەن تابىتتىڭ قاسىنا تۇردىم... سول ساتتە مارقۇممەن قوشتاسۋ ءراسىمى باستالدى. ىشكى بولمەلەردەن جاقىن جۇراعاتتارى شىقتى، سۆياششەننيك سالتانات شەكپەنىن كيدى، ءبارىمىزدىڭ قولىمىزدا سىزدىقتاپ جانعان بالاۋىز شىراق... مۇنىڭ ءبارى ماعان ۇيرەنشىكتى ماشىق — ءبىر قالىپتى قوڭىر اۋەن، كاديلدىڭ نازىك سىڭعىرى، قاسىرەتكە مويىنسۇنۋ، قايعىعا تولى قارالى ءۇن، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋ — جەر بەتىندە بۇعان دەيىن دە ميلليون دۇركىن قايتالانعان شىعار. تەك ادامداردىڭ اتى عانا وزگەرەدى، ءاربىر ەسىمنىڭ ءوز ۋاقىتى بار، اركىمنىڭ ءوز كەزەگى كەلەدى.
— جاراتقاننىڭ راقىمى ءارقاشان، بۇگىن دە، عاسىردان-عاسىرعا ماڭگىلىك!
— ءبارىمىز قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەلىك...
— قۇدايدىڭ قۇلىن ماڭگىلىك ەستە ساقتاۋ ءۇشىن...
ونىڭ اسپانى شايداي، ىستىعى قايناپ تۇرعان ورەلدىڭ ۆوكزالىنا تۇسكەن كەزى ەسىمنەن كەتسەشى. ءبىراق بۇل دا ءبىر ساتكە جارق ەتەدى دە جوعالادى. "اسا قايىرىمدى ۇلى كنياز" ءۇشىن جاراتقانعا جالبارىنعان قارالى كۇي قورعانشاقتاپ باستالىپ ەدى، "حريستوستىڭ جۇباتۋىن جاتقا بىلەتىن" قارالى جيىن ەندى وعان "تىنىشتىق پەن راقات" تىلەپ، قيامەت-قايىمنان قينالماي ءوتۋىن قۇدايدان سۇراپ تۇر. ءمايىتتىڭ بىزگە تۇسىنىكسىز جۇمباق ءجۇزى ءالى بۇزىلا قويماعان، سابىرلى دا تىم-تىرس. ىسىنگەن قاباعى جابۋلى، مۇرتىنىڭ استىنان كەبەرگەن ەرىندەرى بوزارادى... كارىلىكتەن جۇقارعان كەڭ سامايىنان پىلەۋلەنگەن كۇرە تامىرىن كوردىم — ىشىمنەن ەرتەڭ قارايىپ كەتەتىن شىعار دەپ تۇرمىن... Meن ونىڭ ۇزاق تا قيلى-قيلى ءومىرىن ەلەستەتىپ، ءوزىمنىڭ دە وتكەنىمدى ۇمىتقانىم جوق...
— مارقۇمنىڭ جانىنىڭ جاي تابۋى ءۇشىن تاعى دا جالبارىنالىق... ەركىمەن دە، ەرىكسىز دە جاساعان قياناتى بولسا كەشىرسىن...
— راقىمى مول قۇداي، الەمنىڭ پاتشاسى، مارقۇمنىڭ بۇكىل كۇناسىن ءبىزدىڭ ماڭگىلىك پاتشامىز، قۇدايىمىز حريستوستىڭ قۇزىرىنا قالدىرا كور...
مەنىڭ نازارىم تاعى دا ونىڭ اياعىن قىمتاعان ءۇش ءتۇستى تۋدا ەدى: سول قاراپايىم شەركەش شاپانى، قارا كرەستى سىعىمداپ ۇستاعان تاستاي قول؛ ءمىز باقپاي سىرەسىپ قالعان قاراۋىل، سولاردىڭ فۋراجكالارى، جالاڭاش قىلىشتارى مەن پوگوندارى — مەنىڭ بۇلاردى كورمەگەنىمە دە ون جىل بولىپتى...
ءبىز تىسقا شىققاندا كەش ءتۇسىپ قالعان. كۇن جاڭا باتقان ەكەن، قارايعان پالما اعاشتارىنىڭ سىرتىندا قىزعىلت رەڭ بار. ال ىلگەرىدە، سوناۋ الىستا، جەرورتا جاعالاۋىنىڭ ماڭگىلىككە سىزىلعان عالامات سۋرەتى. سونىڭ تۇكپىرىندە، مۇزداي شىعىس بەلدەۋدە، ءبارىنىڭ توبەسىنەن ءتونىپ جوعارعى ءالپىنىڭ سىرەسكەن قارلى قىراتتارى جاتىر، قىزىل-جالقىن مۇنارى بىرتە-بىرتە سەمىپ، بۇكىل تىرشىلىكتى جاتسىنىپ، قىستىڭ دۇلەي تۇنىنە ءسىڭىپ بارادى. ەتەكتەگى تەڭىز تۇنگە قاراي كوكشاعىر تارتىپ ىزعار تەپتى...
XXII
تولاسسىز ۇلىعان ىزعىرىق جەلدەن مەنىڭ تاۋىم تۇنىمەن گۇرىلدەپ ارسى-كۇرسى تۋلاپ شىقتى. ۇيىقتاپ جاتىپ كەنەتتەن ويانىپ كەتتىم. تۇسىمدە كوردىم بە، الدە ويلاپ جاتتىم با، ايتەۋىر كەشەگى قارالى جيىندا جۇرتتىڭ ەڭ سوڭى بولىپ مارقۇممەن قوشتاسقان ۇزىن بويلى، بەتىنە قارا پەردە ۇستاعان جۇدەۋ قىزدى ەسىمە الدىم. ەل كوزىنەن قىسىلماي كەلىپ، ساركوفاكتىڭ جيەگىن، ءمايىتتىڭ قۋشيعان اش كەۋدەسىن دەنەسىمەن كولەگەيلەي ايەل جۇراعاتىنا ءتان اسا ءبىر قيماستىقپەن باسىن ءيىپ ەدى... ىزعىرىق اعىن سۋداي جوسىلىپ، پالما بۇتاقتارى بۇرق-سارق ساپىرىلىسىپ، ءبىر جاققا جوڭكىلىپ بارا جاتقانداي... ورنىمنان تۇرىپ بالكوننىڭ ەسىگىن زورعا اشتىم. ىزعارلى جەل بەتىمدى قارىپ ءتۇستى، توبەمنەن قارا بۇلت ۇشقىنداپ، اعى بار، كوگى بار، قىزىلى ارالاس جۇلدىزدى اسپان ءبىر جاققا ارپالىسىپ اسىعىس كوشىپ بارادى... مەن توبەمنەن جوسىلعان ۇرەيلى دە قارالى كوشكە قاراپ تۇرىپ كەۋدەمە كرەست بەلگىسىن باستىم.
بەسىنشى داپتەر
I
سول ءبىر كوكتەمگى العاشقى ساياحاتىم مەنىڭ بوزبالالىق جالعىزدىعىمنىڭ سوڭعى كۇندەرى بولسا كەرەك.
ورەلدا العاش تۇنەگەن كۇنى ساپارداعى جولاۋشىداي ەرتە وياندىم — جاپادان جالعىزبىن، ەرىك وزىمدە، ەشتەڭەدەن قىسىلمايمىن، قوناق ۇيگە دە، قالاعا دا بوتەنمىن، مەزگىل — جۇرت جاتىقپاعان ەلەڭ-الاڭ. ەكىنشى كۇنى ەلمەن جارىسا تۇردىم. اسىقپاي كيىندىم، ايناعا قارادىم... كەشە، رەداكسيادا سىعان سەكىلدى توتىققان جۇزىمنەن، شىرىش-شىرىش بەت الپەتىمنەن، قوبىراعان شاشىمنان قاتتى قىسىلىپ ەدىم. ەندى جۇرت كوزىنەن ۇيالمايتىنداي ءوزىمدى تارتىپكە كەلتىرسەم دەيمىن، ءساتىن سالعاندا ونى جاعدايىم دا كوتەرەدى، كەشە "گولوسقا" قاتىسىپ تۇر دەگەن قۇر نيەت قانا ەمەس، اۆانس تا بەرگەن، قايتەيىن، ىڭعايسىز بولسا دا قىزارا-قىزارا الدىم. سونىمەن باس كوشەمەن تۋرا تارتتىم، الدىمەن تەمەكى دۇكەنىنە كىرىپ ەڭ قىمبات پاپيروستىڭ ءبىرىن ساتىپ الدىم، ودان شاشتارازعا بارىپ باسىمدى جەڭىلدەتىپ ءيىس مايعا بوگىپ شىقتىم، ءجۇرىسىم شيراق، قاشاندا شاش قيدىرعان ەركەكتىڭ ەركىنسىپ كەتەتىن ادەتى ەمەس پە. تابان استىندا رەداكسياعا قويىپ كەتىپ، كەشە عانا تاعدىر سىيلاعان تانىستىقتىڭ مەرەكەسىن جالعاستىرعىم كەلدى. ءبىراق وسى بويدا جەتىپ بارۋدىڭ رەتى جوق ەدى: "ءوي، مىناۋ تاعى دا كەلدى مە؟ قۇلقىن سارىدەن؟" دەسە شە؟ امالسىز قالا كەزدىم. الدىمەن كەشەگىدەي بولحوۆسكايامەن قۇلديلاپ، ودان ۆوكزالعا اپاراتىن ساۋدا كوشەسى موسكۆاعا بۇرىلدىم، ءبىراز جۇرگەن سوڭ ونىڭ اياعى شاڭداق، الدەبىر جۇدەۋ سۇرلەۋگە اينالىپ كەتتى دە كەلەسى پۋشكار سلوبوداسىنا ءتۇسىپ ەدىم، ءبۇل الگىدەن دە بەتەر قايىرشىلاردىڭ مەكەنى بولىپ شىعا كەلدى، اقىرى اۋەلگى موسكۆاعا قايتىپ ورالدىم. ودان ورليككە جەتتىم دە ارى وتكەن، بەرى وتكەن كولىكتەردەن دۇڭگىرلەپ جونەلەتىن سەلكىلدەك كوپىردەن ءوتىپ، ءار ءتۇرلى مەكەمەلەرگە تايانا بەرگەنىمدە شىركەۋ بىتكەننىڭ قوڭىراۋلارى كۇڭگىرگە باستى. وسى قاڭعىر-كۇڭگىردى قاق جارىپ بۋلۆاردىڭ بويىمەن قوس قاركەر جەككەن ارحنەرەيدىڭ كارەتاسى سالتاناتپەن قارسى جولىقتى، قولىن وڭعا دا، سولعا دا سەرمەپ جولىققان پەندەنىڭ بارىنە ءىلتيپات شاشىپ كەلەدى ەكەن.
رەداكسيا ادامعا لىقا، اباجاداي ۇستەلدىڭ باسىندا كىشكەنتاي اۆيلوۆا تاناۋىنان شانشىلىپ وتىر، ماعان ءبىر قاراپ جىلى جۇزبەن ەزۋ تارتتى دا قايتادان شۇقشيدى. تاڭعى اس تاعىدا ۇزاققا سوزىلدى، ءارى كوڭىلدى بولدى، استان سوڭ ليكانىڭ رويالدا شابىتتانا ويناعان مۋزىكاسىن تىڭداپ، ودان سوڭ ەكەۋمىز وبولونسكايانى ەرتىپ ب ا ق ىشىندە اتكەنشەك تەپتىك. شايدان كەيىن اۆيلوۆا ۇيىمەن تانىستىرىپ، بولمەلەرىنىڭ ءبارىن ارالاتىپ شىقتى. تۇنەمەلدەن الدەبىرەۋدىڭ پورترەتىن كوردىم — رامادان بەت-اۋزىن ءجۇن باسقان، يىعىنىڭ سۇيەگىن ىرسيتىپ ءبىر ەركەك كوزىلدىرىكتىڭ استىنان رەنىشپەن كىرجيە قاراپ وتىرعان. "مەنىڭ مارقۇم كۇيەۋىم" دەپ اۆيلوۆا كۇڭك ەتكەندە شالقامنان تۇسە جازدادىم: وسىنداي پىسىق تا تاماشا كەلىنشەكتىڭ قايداعى ءبىر كوكساۋدان ءشىرىپ كەتكەن بەيشاراعا جار بولىپ، قىسىلماي ونى "كۇيەۋىم" دەگەنىنە تاڭعالدىم. ارى-بەرىدەن سوڭ كەلىنشەك تاعى دا جۇمىسىنا وتىردى. ليكا سىلانىپ-سيپانىپ: "ال، بالالارىم، مەن ءقازىر جوعالامىن!" — دەدى، ءسوزدىڭ وسى ءبىر جاساندى مانەرىن كىدى قابىلداۋشى ەدىم، ءسويتتى دە ءبىر جاققا كەتىپ قالدى، ال وبولونسكايا ەكەۋمىز ونىڭ ءبىر شارۋاسىنا بارماق بولدىق. ول ماعان قاراشايەۆكاعا بارىپ قايتالىق دەپ تىلەك ايتقان، سونداعى ءبىر تىگىنشىگە سوقپاق ەكەن، ەكەۋمىزدى ىشتەي جاقىنداستىرعان مىندەتسىز ۇسىنىسىنا رازى بولىپ قالدىم. كوشەدە قاتار كەلە جاتىپ تا وسى سەزىم كوڭىلىمنەن كوشكەن جوق، داۋسى دا قۇلاققا جاعىمدى ەدى؛ تىگىنشى ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى مەن كەلىسىم شارتى بىتكەنشە تاپجىلماستان سىرتتا كۇتىپ تۇردىم. قاراشايەۆكادان قايتقانىمىزدا كۇن كەشكىرىپ قالعان. "ءسىز تۋرگەنيەۆتى جاقسى كورەسىز بە؟" دەپ سۇرادى. مەن قيپاقتاپ قالدىم، سەبەبى مەن دەريەۆنيادا تۋىپ، سوندا ءوستىم، تۋرگەنيەۆكە دەگەن مەنىڭ ىقىلاسىمدى ءبىلۋ ءۇشىن قاشاندا ماعان وسى سۇراقتى قويا بەرەتىن. "مەيلى، وندا تۇرعان ەشتەڭە جوق، — دەدى قىز، — دەگەنمەن بىلگەنىڭ جاقسى عوي. وسى ماڭدا ۋسادباسى بار، جۇرتتىڭ ايتۋىنشا "دۆوريان ۇياسىنداعى" ءۇي وسى دەسەدى. كورگىڭىز كەلە مە؟". سودان ءبىز قالانىڭ شەتىنە قاراي تارتتىق. جان-جاعىن اعاش كومكەرگەن جىم-جىرت كوشە، ورليكتىڭ ىرگەسىندەگى جار استىندا، كوگى جاڭا تەبىندەپ كەلە جاتقان ەسكى باقتىڭ ورتاسىندا يەن ءۇي تۇر، مۇجىلە باستاعان كەرنەيىنە ۇزاقتار ۇيا سالىپ الىپتى. الاسا شارباقتىڭ سىرتىنان، سيرەك اعاشتاردىڭ ساڭىلاۋىنان سىعالاپ ءبىراز تۇردىق. ءمولدىر اسپانداعى شاربى بۇلتتىڭ باۋىرىن باتار كۇننىڭ شاپاعى جالاپ تۇر... ليزا، لاۆرەسكيي، لەمم... مەن دە كەرەمەت عاشىق بولۋعا قۇمارتتىم.
كەشكىسىن ءبارىمىز دە قالا باعىنداعى جازعى تەاترعا باردىق، ليكا ەكەۋىمىز قاراكولەڭكەدە وتىرىپ وركەستر مەن ساحنادا ءجۇرىپ جاتقان داڭعازا داراقىلىققا قارق بولدىق، الاڭقايدىڭ استىنان تۇسكەن جارىقتا قالانىڭ اجەپتاۋىر كەلىنشەكتەرى مەن كورول ساۋىتىن كيگەن جىگىتتەر ەدەندى تەپكىلەپ، قالانى قۇتىلارىن سالدىرلاتىپ كۇمپىلدەگەن مۋزىكانىڭ ىرعاعىندا بيلەپ جاتتى، تەاتردان سوڭ وسى ب ا ق ىشىندە تاماق ىشتىك، مەن كەڭ تەرراستا ءبىر بوتەلكە شاراپتى الدىما الىپ ايەلدەردىڭ ورتاسىندا وتىرمىن. بيكەشتەرگە ءار ءتۇرلى تانىستارى كەلىپ-كەتىپ جاتىر، ولارعا مەنى دە تانىستىرعان بولادى، ءبارى دە ماعان ەرەكشە ءىلتيپات كورسەتىپ ەدى، تەك بىرەۋى عانا نەمكەتتى يىلە سالىپ، قايتىپ ماعان قاراعان دا جوق: كەيىن ماعان رۋحاني كوپ قيانات جاساعان دا وسى ادام — اتجاقتى سۇرقاي بەت، ۇزىن بويلى وفيسەر، تاستاي قاتقان قارا كوز، قارا باكەنبارد، ۇزىن سۇرتىكتى تىزەسىنەن تومەن جىبەرىپ، تىلتيعان پانتالونىن بالاق باۋمەن تاڭىپ تاستاپتى. ليكا كوپ سويلەپ، اپپاق تىستەرىن جارقىلداتىپ كوپ كۇلدى، جۇرتتىڭ وعان نازار اۋدارعانىنا ءماز بولسا كەرەك، ال مەنىڭ شىدامىم تاۋسىلىپ بارادى، وفيسەر كەتەر الدىندا ءبىراز ايالداپ، دوبالداي قولدارىمەن ونىڭ سۇيرىكتەي ساۋساقتارىن قىسىپ تۇرىپ العاندا جىنىم كەلىپ، ءبىر ءتۇرلى سۋىنىپ قالعانىمدى سەزدىم.
مەن اتتاناردا العاش رەت كۇن كۇركىرەدى. ول دا ەسىمدە، اۆيلوۆا ەكەۋمىزدى ۆوكزالعا الىپ بارا جاتقان قوس دوڭعالاقتى كارەتا دا ەسىمدە، ءبۇل دا ماقتانىش، سۇيكىمدى ايەلدىڭ قاسىندا وتىرعانىم دا ماقتانىش، سوعان قوسا، العاشقى ماحابباتىمنىڭ ارتتا قالىپ بارا جاتقانىنا مۇڭدانىپ تا بارامىن، شىن عاشىق بولعانىمدى سەزىنبەسەم دە سونى ويدان شىعارىپ الىپ، ەندى سوعان سەنگىم دە كەلەدى. بارىنەن دە بۇرىن، ورەلعا كەلگەننەن بەرى ءبىر نارسەنى تىندىرىپ تاستاعانداي، قىمبات ءبىر نارسەگە قولىم جەتكەندەي كوڭىلىمدە ءبىر قۋانىش بار. ۆوكزالدىڭ پلاتفورماسىنا شىققانىمدا مەنى تاڭعالدىرعانى — تاڭداپ جيناعانداي ادامداردىڭ ەرەسەن ىرىلىگى، شىركەۋ راسىمىندە كيىنگەن ءدىني قىزمەتشىلەر قانشاما جارق-جۇرق كوزگە تۇسكەنىمەن جۇزدەرى قاراپايىم، قاتارداعى پەندەلەردىڭ ءبىرى بولىپ كورىندى. بۇلار جۇرتتىڭ ەڭ الدىندا، قولدارىنا كاديل، كرەست ۇستاپ ءتۇر ەدى، ۇلى كنيازدىڭ قارالى پويىزى پلاتفورماعا كۇڭىرەنە كىرىپ، قىزىل شىرايلى ەڭگەزەردەي گۋسار قىپ-قىزىل دولامانىمەن قالىڭ توپتى جاسقانتا ۆاگوننان سەكىرىپ تۇسكەندە وشارىلعان يگى-جاقسىلار دا، شىركەۋ قىزمەتشىلەرى دە وپىر-توپىر ارالاسىپ كەتتى. بۇدان ارى نە بولعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر ەمىس-ەمىس ەسىمدە قالعانى — قارالى جيىننىڭ قايعىلى سالتاناتى. كەنەت الىپ پاروۆوز اۋىر سالماعىمەن پويىزدى جۇلقىپ قالدى دا كەرنەيلەرى بۇرقىلداپ، ىس باسقان تۋىن جەلبىرەتە ارسى-كۇرسى جونەلە بەردى، التىن سامۇرىقتى جىلتىراعان كوكشىل ۆاگوندار باياۋ عانا ىلگەرى جىلجىپ، ارتىندا جالتىراعان بولات جول قالدى. مەن جىپىلداپ اينالعان شويىن دوڭعالاقتارعا، تورموز بەن رەسسورلارعا سۇزىلە قاراپ تۇرىپ اڭعارعانىم: ونە-بويى قۇلا شاڭ، ۇزاق جولدىڭ، تۇستىكتىڭ، قىرىمنىڭ سيقىرلى شاڭى. پويىز كۇرسىلدەپ كوزدەن ۇزاپ بارادى، ۇلان-عايىر رەسەيدى قاق جارىپ، قارالى جۇگىن باس ورداعا الىپ بارادى، ال مەنىڭ كوڭىلىم ەرتەگى بولعان قىرىمدا، اڭىز بولعان پۋشكيننىڭ تاڭعاجايىپ گۋرزۋف زامانىندا ءجۇر.
ۋەزدىڭ جۇپىنى پويىزى مەنى بۇيىردەگى پلاتفورمادا كۇتىپ تۇر ەدى، سوعان جەتەمىن-اۋ، تىپ-تىنىش جاتىپ دەمالاتىن شىعارمىن-اۋ دەپ ويلاعاننان-اق بويىم جەڭىلدەپ سالا بەردى. اۆيلوۆا پويىز قوزعالعانشا قاسىمنان كەتكەن جوق، ءار نارسەنى ايتىپ كۇلدىرىپ، ورەلدا تاعى دا كەزدەسەتىن شىعارمىز دەپ قويادى، وسىنداعى مەنىڭ باسىمنان كەشكەن حيكاياتتارىمدى دا جاقسى تۇسىنەتىنىن ءبىلدىرىپ جاتىر. قوڭىراۋ ءۇشىنشى رەت سوعىلعاندا قولىنا جاتىپ كەپ جارماسىپ ەدىم، ول دا مەنىڭ بەتىمنەن يىسكەپ قارىمتا قايىردى. ۆاگونعا قارعىپ ءمىنۋىم مۇڭ ەكەن، پويىز دا جۇلقي جونەلدى، تەرەزەدەن باسىمدى شىعارىپ، كەلىنشەكتىڭ قاراسى بۇلدىراپ كەتكەنشە قارادىم دا تۇردىم.
جول ءۇستى ماعان بۇرىنعىدان دا جىلى ۇشىراپ كەتتى: بىردە باياۋلاپ، بىردە شار-شۇرق بەزە جونەلەتىن مىناۋ شولاق پويىز دا، كەيدە ءبۇل شىركىن شارشاپ قالعانداي-اق مىڭق ەتپەي ۇزاق تۇرىپ الاتىن يەن بەكەتتەر دە، كوز الدىمدا قايتا جاڭعىرا باستاعان تانىس كورىنىستەر دە: ءالى كوكتەي قويماعان، تەرەزەدەن لىپىلداپ ءوتىپ جاتقان بەل-بەلەستەر، كوكتەمدى كۇتىپ تۇرعان جالاڭاش شوق-شوق قايىڭدى توعايلار، بوزارعان جۇدەۋ كوكجيەك... ىمىرت تا جۇدەپ كەلدى، كوكتەمنىڭ دىمقىل سالقىنى، الاسا بۇلىڭعىر اسپان...
II
ورەلدەن ءبىر ارمانىمدى الا شىققانمىن: سوندا باستالعان ءبىر ءىستى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك قايتادان جالعاستىرۋ. ءبىراق ورەلدەن ۇزاعان سايىن تەرەزەدەن تانىس دالاعا، ءساۋىردىڭ سەمىپ بارا جاتقان كەشكى شاپاعىنا قاراپ تۇرىپ ونى دا ۇمىتا باستاعان سياقتىمىن. ۆاگون ءىشى الاكەۋىم، تەرەزەنىڭ ارعى جاعى دا بۇلىڭعىر، پويىزدىڭ سول جاق بەتىندەگى ءيىر-قوبىز سەكىلدى سيديعان ەمەندى توعاي مەن قاردان ەندى عانا بوساعان قۋ جاپىراقتى الاڭقايلار دا قاراقۇرىق تارتقان. مەن قوپاڭداپ ورنىمدا وتىرا المادىم، قولىمدا سومكە، كوڭىلىمدە قوبالجۋ: مىناۋ سۋببوتين ورمانى عوي، ەندى يەك ارتپادان پيساريەۆو دا قىلت ەتە قالاتىن شىعار. پويىز مۇڭدانا ايدالاعا ايقاي سالدى؛ مەن ەسىككە قاراي ۇمتىلدىم: باياعىداي دىمقىل اۋا، ءبىراق تازا، سەبەلەگەن جاڭبىر، بەكەت الدىندا تاۋار ۆاگونى جالعىز ءوزى قالعىپ ءتۇر. پويىز سونى اينالىپ وتكەندە مەن دە قارعىپ ءتۇستىم. سول بويدا جۇگىرىپ ولەۋسىرەگەن جارىقتىڭ استىنداعى قاشاندا قايعىرىپ، مۇلگىپ تۇراتىن، مۇجىقتار تاپتاپ تاستاعان ۆوكزالعا كىردىم دە ارعى بەتىنە اتىپ شىقتىم. سەلدىر اعاشتى دوڭگەلەك قورعاننىڭ ءىشى قىستان قالعان بالشىقتان ءالى قۇتىلا قويماعان ەكەن، ىمىرت اراسىنان ارباكەش مۇجىقتىڭ اتى قاراۋىتادى. كەيدە اپتا بويى جولاۋشىنى بوسقا كۇتەتىن ءبۇل بايعۇس تا ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىن كورگەندەي ماعان تۇرا جۇگىرسىن، مەن نە ايتسام دا كونە كەتىپ، "ايتەۋىر وكپەلەتپەيتىن شىعار" دەگەن ۇمىتپەن نە بەرسەڭ دە سەنىمەن جەر تۇبىنە بارۋعا ءازىر سەكىلدى. ەندى ءبىر ساتتە جايداق ارباعا ءمىنىپ الىپ سەلكىلدەپ جونەلدىم: اۋەلى كور زاماننان قالعان تاس قاراڭعى دەريەۆنيادان وتتىك، سودان دۇنيە بىرتە-بىرتە قۇلاققا ۇرعانداي تىنىشتالىپ، الدىمىزدان تاس مىلقاۋ، بۇكىل الەمگە جات يەن دالا، تەڭىزدەي قاپ-قارا سۇدىگىر شىقتى، ونىڭ ار جاعىندا، سوناۋ قيىرداعى بۇلت استىنان الدەبىر سىزات قانا بوزارادى. قارسىدان دالانىڭ سۇيكىمسىز جەلە ەسىپ ءتۇر، ءساۋىردىڭ جىلبىسقى سيرەك جاڭبىرى، جاڭبىر استىنان ءار جەردەن ۇيادان قاشقانداي بودەنەنىڭ قانات سارتىلى ەستىلەدى. ورىستىڭ الاسا اسپانىندا، بۇلت اراسىنان جۇلدىزدار جىمىڭدايدى... تاعى دا بودەنە، كوكتەم، دالا — مەنىڭ باياعى مىلقاۋ دا جۇدەۋ جاستىق شاعىم. جولدىڭ ۇزاقتىعى دا قاجىتتى: قۋ دالادا ورىس مۇجىعىمەن ون شاقىرىم باتپاق كەشۋ دە ازاپ ەمەس پە. ال مۇجىقتا ءۇن جوق، ىشكى سىرى وزىندە، دەنەسىنەن جەركەپەنىڭ، اقجەمتىر بولعان شولاق توننىڭ كۇلىمسى ءيىسى كەلەدى، اسىقساڭشى دەسەم، تاعى دا جاۋاپ جوق، جەرگە قارعىپ تۇسەدى دە كەندىر دەلبەسىن قولىنا الىپ، بەتىن ايدالاعا بۇرعان قالپى تىرتىڭنان زورعا تارتىپ كەلە جاتقان تىراقى بيەسىمەن قاتارلاسا جونەلەدى... ۆاسيليەۆسكگە كەلگەنىمىزدە ءتۇن ورتاسى سياقتى ەدى: جىلت ەتكەن وت تا جوق، تىرشىلىك ءولىپ قالعانداي. قاراڭعىعا كوز ۇيرەنگەن سوڭ ءاربىر ءۇي، كەڭ كوشەنىڭ بويىنداعى ءاربىر تال ايقىن كورىنە باستادى؛ ءساۋىردىڭ ىلعالدى ءتۇنى دەنەڭدى قۇرىستىرادى، سول جاقتا وزەنگە سالىنعان كوپىر بار، ال وڭ جاقتا ۇڭىرەيە قاراۋىتقان ۋسادباعا اپاراتىن جول. كوڭىلدى ءار ءتۇرلى سەزىم بيلەيدى: ءبارى دە باياعىدان تانىس، سويتە تۇرا ءبارى دە جاڭا سەكىلدى — كوكتەمدەگى تاس قاراڭعى دەريەۆنيا، ونىڭ سيىقسىز كەيپى، ورتەسەڭ دە سەلت ەتپەيتىن سەلقوس تىرشىلىگى. تاۋعا قاراي ورمەلەيمىن دەپ مۇجىقتىڭ دىڭكەسى قۇرىدى. كەنەت اۋلاداعى سامىرسىن اراسىنان جىلت ەتكەن وت كورىندى. قۇدايعا شۇكىر، ءالى ۇيىقتاماعان ەكەن. قۋانىش پەن شىدامسىزدىق قاتار بۋىپ، اربا ەسىك الدىنا كەلىپ توقتاعاندا بالالىق ءبىر ۇياڭدىق پايدا بولدى: ءقازىر كىرەبەرىستىڭ ەسىگىن اشامىن-اۋ، كىرىپ بارعاندا كۇلىپ قارسى الىپ، باس-اياعىمدى تىنتە قارايتىن شىعار...
ەرتەڭگىسىن ۆاسيليەۆسكىدەن سالت اتپەن اتتاندىم. كوكتەمگى جىلى دا سىبىرلاق جاڭبىر بىردە نوسەرلەپ، بىردە سايابىرلاپ، اڭىز بەن سۇدىگىر ءۇستى بۋلانىپ جاتىر ەدى. مۇجىقتار جەر جىرتىپ، ءدان سەۋىپ ابىگەر. سوقا سوڭىنان ەرگەن ديحان جالاڭاياق، جۇمساق بورازدانىڭ قيعاش جولىندا تايعاناقتاپ، بىردە ءسۇرىنىپ، سوقانى مىقشيا تارتقان اتتاردىڭ بەلى بۇكىرەيىپ كەتكەن، بۇلاردىڭ ءىزىن الا جورعالاعان كوگىلدىر ۇزاقتار قىزعىلت شىلاۋشىنداردى تەرىپ جەپ ءجۇر دە ولاردىڭ سوڭىنان موينىنا اسقان دورباسى بار جالاڭباس شال ادىمداي باسىپ وڭ قولىمەن تۇقىمدى اتىزعا شەڭبەرلەي شاشىپ كەلەدى.
باتۋرينوداعى قۋانىشتى كەزدەسۋ كوڭىلىمدى ءبىر ءتۇرلى تولقىتىپ تاستادى. مەنى قاتتى تولقىتقان ءتىپتى انامنىڭ قۋانىشى دا ەمەس، قارىنداسىم — مەنى تەرەزەدەن بايقاپ باسپالداققا جۇگىرىپ شىققاندا ونىڭ شەكسىز قۋانىشىن كورىپ جۇرەگىم ەلجىرەپ سالا بەردى. تۇرعان بويى عاجايىپ سۋرەت — مۇنتازداي تاپ-تازا، بۇلدىرشىندەي پاك، مەن كەلەدى دەپ سول كۇنى العاش كيگەن جاڭا كويلەگىمەن-اق ۇلبىرەپ تۇر. ءۇي دە ماعان ءوزىنىڭ دورەكىلەۋ كونەلىگىمەن جىلى ۇشىرادى. مەن جاڭا عانا شىعىپ كەتكەندەي بولمەم دە سول ءباز باياعى قالپى: ءبارى دە ءوز ورنىندا، ءتىپتى قىستىڭ كۇنى مەن اتتاناردا جارتىلاي جانىپ تەمىر قۇتىنىڭ ۇستىندە قالعان شىراق تا جازۋ ۇستەلىنەن تاپجىلماپتى.
كىرگەن بويدا اينالا قاراپ شىقتىم: بۇرىشتاعى قارايىپ كەتكەن قۇداي سۋرەتى، جوعارعى جارىم شىنىسى ورنەكتەلگەن تەرەزەدەن باقتىڭ سيديعان تالدارى، ءار جەرىنەن جىرتىلا باستاعان اسپان، ەندى عانا كۇشىكتەپ كەلە جاتقان اعاش بۇتاقتارىنا بۇركىپ تۇرعان سىركە جاڭبىر - وسىدان دا بولار، بولمە ءىشى بۇلىڭعىر، ەسەسىنە كەڭ، تىنىستى... توبەنىڭ جىپ-جىلماعاي تاقتايلارى قارا-قوشقىل، بورەنەدەن قالانعان قابىرعا دا ءداپ وسىنداي قارا-قوشقىل... ەمەن كەرەۋەتتىڭ جيەگى جۇپ-جۇمىر، ءارى قالىڭ..
III
شارۋانىڭ رەتىمەن ورەلعا بارىپ قايتۋعا تاعى ءبىر سەبەپ تابىلدى: بانككە پروسەنت اپارىپ تاپسىرۋ كەرەك ەدى. اپارۋىن اپاردىم، ءبىراق جارمىسىن عانا وتكىزدىم دە قالعانىن جەپ قويدىم. ءبۇل قالجىڭ كوتەرمەيتىن قىلىق ەدى، سويتە تۇرا مەن وعان ءمان بەرە قويعان جوقپىن. قاشاندا ءبىر ەسەپسىز داراقىلىققا سالىنىپ كەتەتىن ادەتىم. ورەلعا شىققان بويدا جولاۋشىلار پويىزىنا كەشىگىپ قالدىم دا تاۋار پاروۆوزىنا ىلىگىپ كەتتىم. ءالى ەسىمدە، بيىك تەمىر باسپالداقپەن كوتەرىلىپ، الدەبىر لاس قۋىسقا كىردىم دە تۇرىپ قالدىم. ماشينيستەر تەمىر ساۋىت كيگەندەي ءۇستى-باستارى جىلتىراعان ماي-ماي؛ بەت-اۋىزدارى دا مايدان جىلتىراپ ءتۇر، نەگرلەر سەكىلدى كوزدەرىنىڭ اعى الاقانداي، اكتەرلەرگە ۇقساپ قاستارىن دا ادەيىلەپ بوياپ العان با دەرسىڭ. جاس جىگىت ەدەندەگى تاسكومىردى كۇرەكپەن ساپىرىپ-ساپىرىپ، پەشتىڭ قاقپاعىن اشىپ قالعاندا كومەيىنەن قىزىل جالىن لاپ ەتە قالادى، سول كەزدە كۇرەكپەن كومىردى كوسىپ الىپ جالاقتاعان جالىندى تۇنشىقتىرا قويادى. كارتامىش ماشينيست ماي باسقان قولىن كىر شۇبەرەكپەن سۇيكەپ-سۇيكەپ لاقتىرىپ جىبەرەدى دە ءبىر تۇتقانى شىر ايلاندىرىپ، ەندى ءبىرىن جۇلقىلاپ اۋرە... ءبىر كەزدە جان تۇرشىگەرلىك ىسقىرىق ەستىلدى دە الدە قايدان ىستىق بۋ بۇرق ەتىپ، قۇلاق تۇندىرعان كۇرسىل پاروۆوزدى ىلگەرى قاراي جەتەلەپ جونەلدى...تارسىل-كۇرسىل بىرتە-بىرتە ۇدەپ، عالامات ءبىر كۇش دۇنيەنى سەلكىلدەتىپ، سەكىرتىپ، دەدەكتەتىپ زىمىرايدى كەلىپ. ۋاقىت ءبىر نۇكتەدە قاتىپ قالعان سەكىلدى، قوس بۇيىردە ءدوڭ-تومپاقتار جالپىلداپ قالىپ جاتىر، سودان ەس جيعانشا ءبىر پەرەگون دا تاۋسىلدى. ءاربىر ايالدامادا تۇنگى تىم-تىرس تىنىشتىقتى جەلپىگەن ورماننىڭ شىڭىلتىر تازا اۋاسى سارايىڭدى اشقانداي، ءار بۇتادان قۇيقىلجىتا سايراعان بۇلبۇل ءانى ايىزىڭدى قاندىرادى... ورەلدا ىزديىپ تۇرىپ كيىندىم — جۇقا قونىشتى ءساندى ەتىك، بەلى بۇرمەلى جۇپ-جۇقا قارا بەشپەنت، قيسىق جاعالى جىبەك كويلەك، قىزىل جيەكتى دۆوريان كارتۋزى، بىلعارى ءيىسى اڭقىعان سىقىرلاۋىق اسكەري ەر-تۇرمان ساتىپ العانمىن، سونىڭ قاسىمدا جاتقانىنىڭ وزىنە قۋانىشىم قوينىما سىيماي ۇيگە جەتكەنشە اسىقتىم. تاعى دا پيساريەۆاعا تارتىپ كەلەمىن، ويىم ات ساتىپ الۋ، ءدال وسى كەزدە سەلودا جىلقى جارمەڭكەسى ءوتىپ جاتقان. جارمەڭكەدە وزىممەن تۇستاس جىگىتتەرمەن تانىسىپ، سولاردىڭ كومەگىمەن اسىل تۇكىمدى ءبىر قۋلىق بيە ساتىپ الدىم. جىگىتتەردىڭ ءبارى دە بۇرمەلى بەشپەنت، دۆوريان كارتۋزىن كيىپ العان، جارمەڭكەنىڭ ەجەلگى قىدىرىمپازدارى بولعان سوڭ جىلقى جايىن جاقسى بىلەتىن قۋلار ەدى. وسىدان كەيىن بۇكىل جاز مەن ءۇشىن مەرەكەمەن ءوتتى — باتۋرينودا ءۇش كۇننەن ارتىق بولعان ەمەسپىن، كوبىنە جاڭا دوستارىمدا قوناقتا ءجۇردىم دە ليكا ورەلدان ورالعان سوڭ قالادان شىقپاي قويدىم: "كەلدىم، كورۋگە اسىقپىن" دەگەن قىسقا ءتىلحات الىسىمەن بەكەت قايداسىڭ دەپ تارتامىن، ءبىر جاپىراق ءتىلحاتتىڭ انشەيىن وسپاق ەكەنىن دە اڭعارماي، كۇننىڭ كەشكىرىپ، اسپاندى بۇلت تورلاي باستاعانىنا دا قاراماستان دالاقتاپ شابامىن، ال ۆاگونعا كىرگەن سوڭ پويىزدىڭ الىپ قاشقان شاپشاڭدىعىنا دا قۋانامىن. كۇركىرەپ، جارقىلداعان نايزاعاي پويىزدى قۋالاپ كەلە جاتقانداي، دوڭعالاقتاردىڭ تارسىلى اسپاننىڭ كۇرسىلىمەن ۇلاسىپ، ۆاگون شاتىرى قالىڭ نوسەردەن سايتان سابالاعانداي ساتىرلاپ كەتەدى، جاڭبىر سۋىنان جىلاپ تۇرعان تەرەزەنىڭ قارا بارقىت اينەگىن نايزاعايدىڭ لاپىلداعان كوكجاسىل جالىنى جالاپ وتەدى.
كوڭىلدى كەزدەسۋدەن باسقا ەشتەڭە بولماعان سياقتى ەدى. ءبىر كۇنى، جاز ايلارى تاۋسىلىپ تا قالعان، قارت اكەسى، قارىنداسىمەن قالا شەتىندەگى وزەن جاعاسىندا بىرگە تۇراتىن دوسىم ءبارىمىزدى قوناققا شاقىرىپ، ليكانى دا قالدىرعان جوق. وعان ءوزى ادەيى كەلگەن ەكەن، ەكەۋى شارابانچيككە وتىردى دا مەن سوڭدارىنان سالت ەردىم. كۇن استىنداعى جىلتىلداعان كەڭ جازىق كوز ۇيالتادى، شۇبار دالا جىپىرلاعان شومەلەگە تولى. جوق جەردەن جىن قىستى ما، اتىمدى ءبىر جىبەرىپ، ءبىر تارتىپ وتىردىم دا اقىرى ەركىنە قويا بەردىم. قارسى كەلىپ قالعان شومەلەلەردەن قارعىتىپ ءوتىپ ەدىم، كەيىن بايقاسام، وتكىر تاعاعا پاياسىن شاپتىرىپ العان ەكەنمىن. ءشىري باستاعان بالكونداعى قوناقاسى كەشكە دەيىن سوزىلعان، كەشتەن تۇنگە جەتكىزدىك، ءتۇنى بويى شامنىڭ جارىعىندا شاراپ ءىشىلدى، ءان ايتىلدى، گيتارادا تىنىم بولعان جوق. مەن ونىڭ قاسىندا وتىرىپ ەشكىمنەن قىسىلماستان قولىنان ۇستاپ ەدىم، ول دا كەتارى دەمەدى. كەلىسىپ قويعانداي ءتۇن ورتاسىندا ەكەۋمىز بالكوننان ءتۇسىپ قاراڭعى باققا كىردىك، ول كولەڭكەگە جەتە بەرىسىمەن اعاشقا ارقاسىن سۇيەدى دە ماعان قولىن سوزدى، مەن ونىڭ قيمىلىن اڭعاردىم دا نيەتىن سەزدىم... تاڭ تىم ەرتە بوزاردى، تۇس-تۇستان قورازدار ايقايلاپ جاتىر، كەشىكپەي شىعىستىڭ القىزىل شاپاعى ب ا ق ءىشىن جارقىراتىپ جىبەردى دە وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى سارى جازىقتى ايداي قىلىپ اشىپ تاستادى... بۇدان سوڭ وزەننىڭ جارقاباعىنا بارعانبىز، ول مەنى كوزىنە دە ىلمەستەن كوكجيەكتەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن نۇرىنا قاراپ تۇرىپ چايكوۆسكييدىڭ "تاڭىن" ايتتى. ءاننىڭ شىرقاۋ بيىگىنە داۋسى جەتپەگەن سوڭ ونى كىلت ءۇزدى دە شۇبار الا باتەس كويلەگىنىڭ ەتەگىن جيىپ الىپ ۇيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. مەن قالت تۇرىپ قالدىم، بىردەمەنى ويلاماق تۇگىلى، اياعىم باسۋعا دا كەلمەيدى. سەندەلىپ جار جاعاسىنداعى كارى قايىڭنىڭ استىنا كەلدىم دە قۇرعاق ءشوپتىڭ ۇستىنە جاتا كەتتىم. كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ قالىپتى، جازدىڭ سوڭعى ايىنىڭ جايماشۋاعىندا كۇن شىقسا دۇنيەنىڭ ىسىپ سالا بەرەتىن ادەتى. مەن باسىمدى قايىڭنىڭ جۋان تامىرىنا قويىپ قالعىپ بارادى ەكەنمىن. ءبىراق كۇننىڭ ىستىعى بايىز تاپتىرار ەمەس، ءبىرازدان سوڭ تۇرىپ، ساندالىپ سايا ىزدەۋگە كىرىستىم. قاپىرىق كۇننىڭ استىندا ۇيقىداعى ءۇي مۇلگىپ تۋر. ۇيىقتاماعان تەك شال عانا. جابايى بولىپ كەتكەن كارى سيرەننىڭ ساڭىلاۋىنان كابينەتتىڭ اشىق تەرەزەسى كورىنەدى، ار جاعىنان شالدىڭ جوتەلى ەستىلەدى، تەگى قايماق قاتقان تاڭعى شايدان سوڭ قاريا ترۋبكاسىن راقاتتانا سورىپ وتىرسا كەرەك. مەنىڭ اياق تىقىرىم مەن سيرەننەن ءدۇر ەتىپ كوتەرىلگەن قالىڭ تورعايلاردىڭ شۋىلىنان شال تەرەزەدەن باسىن شىعارىپ قارادى دا تۇرىكتىڭ توزىعى جەتكەن ويۋلى جىبەك شاپانىنىڭ ءوڭىرىن قاۋسىرىنىپ، بەتىنىڭ قاتپار-قاتپار ءاجىمىن قىرىق بۇراپ دۇڭكيگەن قاباعىنىڭ استىنان جىميىپ كۇلگەن بولدى. مەن كىنالى كەيىپپەن باسىمدى ءيدىم دە بالكون ارقىلى قوناق بولمەنىڭ اشىق قالعان ەسىگىنە بەتتەدىم: تىم-تىرس يەن بولمە ماعان عاجاپ كورىندى - جەلپىلدەگەن كوبەلەكتەر، كوگىلدىر ءتۇستى ءتۇسقاعاز، بىرنەشە كرەسلو، كونە ديۆاندار، سولاردىڭ بىرىنە جاتا كەتىپ ەدىم، جامباسىما باتقان ويقى-شويقىسىنا قاراماستان قاتىپپىن دا قالىپپىن. ۇزاق ۇيىقتاسام دا جاڭا عانا جاتقان سەكىلدى ەدىم، الدەبىرەۋ قاسىما كەلىپ كۇلە سويلەپ، شاشىمدى ۇيپالاقتاتىپ بىردەمەلەردى ايتىپ جاتتى. ويانا كەلسەم الدىمدا وسى ءۇيدىڭ جاس قوجايىنى مەن قارىنداسى تۇر ەكەن، ەكەۋى دە توتىققان كۇنقاقتى، كوزدەرى جايناپ ءتۇر، تاتاردىڭ كوركەم جاستارى، جىگىت قيسىق جاعالى سارى جىبەك كويلەك كيگەن، قىزدىڭ ۇستىندە دە سارى جەلەتكە. مەن اتىپ تۇردىم. ەكەۋى دە جارىسا سويلەپ، تۇرىپ تاڭعى اسقا كەلىڭىز، قاسىڭداعى قىز كەتىپ قالدى، جالعىز دا ەمەس، كۋزمينمەن كەتتى دەپ قولىما ءتىلحات ۇستاتتى. سول ساتتە ماعان كۋزميننىڭ كوزى ەلەستەدى - شاقشيعان تىم سۇعاناق، ارانىڭ تەڭبىل بوكسەسى سەكىلدى تارعىل. ءتىلحاتتى الدىم دا تىسقا بەتتەدىم، ورىندىققا قويعان لەگەن قاسىندا قۇمىرا ۇستاپ شىمقاي قارا كيىنگەن، قولدارى شيدەي ءبىر كەمپىر كۇتىپ ءتۇر ەكەن. "مەنى ەندى ىزدەپ اۋرە بولما" دەگەندى جۇرە وقىپ جۋىنۋعا كىرىستىم. سۋى مۇزداي، وسىپ ءتۇستى، "ءبىزدىڭ سۋىمىز تۇمانىكى" دەپ كەمپىر سالا قۇلاش كەندىر ورامال ۇسىندى. مەن اسىعىس كىرەبەرىس دالىزگە شىقتىم دا كارتۋزىم مەن قامشىمدى الا سالىپ شىجىعان ىستىقتا اتقوراعا جۇگىردىم. تۇكپىردە تۇرعان اتىم مەنى كورىپ وقىرانىپ جىبەردى. كەشەدەن بەرى ەرى دە الىنباعان، جەمسىز اقىرعا تەلمىرە-تەلمىرە ءىشى قابىسىپ قالىپتى، تىزگىندى شەشىپ، قارعىپ ءمىندىم دە قايناعان اشۋىمدى زورعا تەجەپ، اۋلادان شۋ قاراقۇيرىق دەپ تايىپ وتىردىم. ۋسادبادان شىعا سالىپ شۇعىل بۇرىلدىم دا ەگىنجايدىڭ ورتاسىمەن قۇبا جازىققا، بەتىمنىڭ اۋعان جاعىنا قۇيعىتا جونەلگەن ەدىم، ءبىرازدان سوڭ ءبىرىنشى كەزدەسكەن بيداي شومەلەسىنە توقتاپ، سەكىرىپ ءتۇستىم دە تۇبىنە بارىپ وتىردىم. اتىم ماساققا بىردەن باس قويدى. ساباقتان سورعالاعان ءدان قۇددى شىنىنىڭ ۇنتاعىنداي سىلدىرلايدى. سابان اراسى قاپتاعان شەگىرتكە، اينالا قۇم شاعىل سەكىلدى كوز جەتپەيتىن سارى دالا. مەن ەشتەڭە ەستىگەنىم دە جوق، كورگەنىم دە جوق، ويىمدا ءبىر-اق نارسە: نە ونىڭ ءوزى قايتىپ كەلەدى، نە بۇگىنگى تاڭدى، مىناۋ ءتۇندى، شالعىن باسىن شايقالتقان قوس ەتەكتى باتەس كويلەكتى كوز الدىما قايتا الىپ كەلەدى، ايتپەسە ەندىگى جەردە ەكەۋمىزگە دە ءومىر جوق!
وسى ءبىر ەسىرىك سەزىممەن، ەسسىز سەنىممەن قالاعا شابا جونەلدىم.
IV
بۇل جولى قالادا ۇزاق بوگەلدىم. بويداق اكەسىنىڭ اۋلا تۇكپىرىندەگى شاڭ باسقان ب ا ق ىشىندە كۇنى بويى وتىرامىز دا قويامىز. اكەسى (ليبەرال دوكتور، سالاق ادام) ونى بەتىنەن قاققان جوق. ات تەرلەتىپ كەلگەن ساتتە قىز مەنى كورە سالىپ قوس قولىن كوكىرەگىنە باسىپ قارسى العان، بۇدان كىمنىڭ ماحابباتى كۇشتى ەكەنىن ايىرۋ قيىن ەدى — مەنىكى مە، الدە ونىڭ ماعان دەگەن ماحابباتى ما؟ اقىرى ءبىر بىرىمىزگە مازا بەرۋ ءۇشىن ۋاقىتشا ايىرىلىسا تۇرۋعا كەلىستىك. ويتپەسە شارامىز دا بولمادى، سەبەبى شاماما قاراماي دۆورياندار قوناق ۇيىنە توقتايمىن دەپ ەداۋىر قارىزعا باتىپ قالىپ ەدىم. ونىڭ ۇستىنە اقجاڭبىر باستالدى. ايىرىلۋ ءساتىن قانشاما سوزعانمەن امال قانشا، اقجاڭبىردىڭ استىندا مالمانداي بولىپ ۇيگە قايتتىم. ۇيدە تەك ۇيىقتادىم دا جاتتىم، سەندەلىپ بولمەدەن بولمەگە كوشتىم، ەشتەڭە ىستەگەنىم جوق، ەش نارسە ويلاعانىم دا جوق. سودان جاتىپ كەلىپ قينالامىن: وسى ماعان نە بولدى، مۇنىڭ اياعى نەمەن بىتەر ەكەن؟ ءبىر كۇنى اعام نيكولاي كەلدى، مەنىڭ بولمەمە كىردى دە كارتۋزىن شەشپەستەن وتىرىپ جاتىپ:
— سونىمەن، باۋىرىم، ءالى كۇنگە ارمانعا سەمىرىپ ءجۇرىپ جاتىرسىڭ با؟ ءبارى دە باياعى، باقسىنىڭ تاياعى: "ءتاڭىردىڭ بۇيرىعىنا، تۇلكىنىڭ قۇيرىعىنا ەرىپ تاۋعا ورمەلەپ" — ال تاۋدىڭ ار جاعىندا نە بارىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. مەن بارىنە قانىقپىن، ەستىگەنىم دە كوپ، ەستىمەگەنىمدى دە بوپسالايمىن، وزگەرە قويعان ەشتەڭە جوق. بىلەم، اقىل توقتاتاتىن ۋاقىتتان دا ءوتىپ كەتتىڭ. دەگەنمەن نە ويلاپ ءجۇرسىڭ، سونى ايتشى؟
— تۇلكىنىڭ قۇيرىعى اركىمدى ءار ساققا جەتەلەيدى، — دەپ مەن قىلجاقتاي جاۋاپ قاتتىم. — ءبىراق ول قايدا، نەگە اپارادى، ونى ەشكىم دە بىلمەيدى. قاسيەتتى ۋاعىزدىڭ وزىندە ايتپاپ پا ەدى: "جەتكىنشەك، جۇرەگىڭ نەنى قالاسا، نازارىڭ قاي جاققا تۇسسە — تارتا بەر!".
اعام ۇندەگەن جوق، باقتان ەستىلگەن جاڭبىردىڭ سىبدىرىنا قۇلاق تۇرگەندەي ەدەنگە تەلمىرىپ ءبىراز وتىردى دا:
— مەيلى، ەندەشە تارتا بەر! — دەدى كەيىستى ۇنمەن.
نە ىستەسەم ەكەن دەگەن caۋaلدى مەن دە وزىمە سان رەت قويعانمىن. نە ىستەۋ كەرەكتىگىن دە بىلەمىن. كۇندە ەرتەڭگىسىن اقىرعى قوشتاسۋ حاتىن جازامىن دەپ وزىمە ءوزىم سەرت بەرەمىن، ءبۇل سونشا قيىن دا نارسە ەمەس، ونىڭ ۇستىنە ارامىزدا ۇياتتان اتتاعان ەش نارسە بولعان جوق، ءبىراق وسىنى ويلاسام وعان دەگەن سەزىمىم بارعان سايىن تاعات تاپتىرماي، قۇمارىم تاسىپ، ونىڭ ماعان دەگەن پاك ماحابباتىن، مولدىرەگەن جانارىن، ءتىپتى جىلى ءجۇزىن، كۇلكىسى مەن داۋسىن دا قيا المايمىن... ال بىرنەشە كۇن وتكەندە كەشكى ىمىرتتا باسىنان بالاعىنا دەيىن مالمانداي ءبىر سالت اتتى كەلدى دە: "ءتوزىمىم تاۋسىلدى، كۇتەمىن" دەگەن ۇماجدالعان ءتىلحاتتى قولىما ۇستاتا سالدى. ەندى بىرنەشە ساعاتتان سوڭ ونى كورەمىن-اۋ، داۋسىن ەستيمىن-اۋ دەگەن ۇمىتپەن تاڭ اتقانشا كوزىم ىلىنگەن جوق...
سونىمەن بىرەسە ۇيدە، بىرەسە قالادا ءجۇرىپ كۇزدى دە تاۋىستىم- اۋ. اتىمدى دا، ەرىمدى دە ساتتىم، قالادا باياعىداي دۆوريان قوناق ۇيىندە ءشانيىپ جاتا الماي شوگىر-شومشەك الاڭىنداعى نيكۋلينانىڭ اۋلاسىنداعى كۇركەگە بارىپ تىعىلدىم. قالا ءقازىر باسقا، مەنىڭ بوزبالا شاعىمداعى بەلگىلەردەن دىم دا قالماعان. ءبارى دە كۇنكورىستىڭ قاراپايىم كۇيبەنى، تەك كەي كۇندەرى ۋسپەنسكيي كوشەسىندەگى باك پەن گيمنازيا ءۇيىنىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ جۇرەككە جىلى وتكەن ءبىر شاقتارىمدى ەسكە الامىن. شىلىم شەگۋدى ابدەن ۇيرەنگەنمىن، شاشتارازعا بارامىن، كەزىندە موماقان عانا بالا بولىپ سارتىلداعان قايشىنىڭ استىندا ەدەنگە ۇشىپ ءتۇسىپ جاتقان جىبەك شاشىما كوزىمنىڭ قيىعىن تاستاپ قويىپ وتىرۋشى ەدىم. ءبىز ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن اسحاناداعى تۇرىك ديۆانىندا وڭاشا وتىراتىن ەدىك: دوكتور ەرتەسىمەن جوعالادى، گيمنازيست ءىنىسى ساباعىنا كەتەدى، اكەسى تۇسكى استان كەيىن جاتىپ الىپ ۇيىقتايدى دا تۇرا سالىپ تاعى جوعالادى، ال گيمنازيست جىن قاققانداي بولتىرىگىمەن اسىر سالىپ ويناپ جاتقانى، ول نەمەسى تىنىمسىز شاۋىلدەپ، ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلەتىن تاقتاي باسپالداقتى تارسىلداتىپ دامىل بەرمەيدى. كۇنى بويعى ۇزاق وتىرىس، مۇمكىن مەنىڭ ورىنسىز ەمىرەنىپ، ايمالاي بەرگەنىمنەن جالىعا ما، ايتەۋىر ءبىر سەبەپ تاۋىپ ارا-تۇرا ۇيدەن كەتۋگە تىرىسادى، قۇربىلارىنا، تانىستارىنا بارادى، ال مەن گيمنازيستىڭ ايقايى مەن تاسىر-تۇسىرىن، باسپالداقتان سەكىرگەن كۇشىگىنىڭ ءشاۋىلىن تىڭداپ ديۆاندا وتىرعانىم، ودان قالدى پاپيروستى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن سوراپتاپ، جارتىلاي جابىلعان پەردەنىڭ جىرتىعىنان ءموليىپ بوز اسپانعا قارايمىن... ارتىنان تاعى دا قۇبىلىپ سالا بەرەدى: ۇيدەن شىقپاي وتىرىپ الادى دا مەنى مۇسىركەپ، ەرەكشە جاقسى كورگەن بولادى، مەن ونىڭ نەتكەن جان ەكەنىن تۇسىنە الماي باسىم قاتتى. "امال جوق، جانىم، تاعدىردىڭ جازعانىنا كونەمىز دە!" دەپ ءبىر كۇنى جىلاپ جىبەردى. بۇل ەرتەڭگى استان كەيىن ەدى، دوكتوردىڭ تىنىشتىعىن بۇزبالىق دەپ ءبارىمىز دە اياعىمىزدىڭ ۇشىمەن جۇرگەنبىز. "مەن تەك پاپامدى عانا ايايمىن، — دەدى. — دۇنيەدە ودان باسقا مەنىڭ ەشكىمىم جوق". ونىڭ اكەسىن وتە جاقسى كورەتىنىن بىلەتىن ەدىم. وسى ءساتتى اڭدىپ تۇرعانداي-اق گيمنازيست جەتىپ كەلدى دە بىردەمە دەپ مىلجىڭداپ، مەنى دوكتوردىڭ شاقىرىپ جاتقانىن ايتتى. قىزدىڭ ءوڭى قاشىپ كەتتى. مەن ونىڭ قولىنان ءسۇيدىم دە جوعارى بەتتەدىم.
دوكتور ۇيقىسى قانىپ ويانعان ەكەن، جۋىنىپ-تارانىپ، جۇمىرتقاداي بولىپ وتىر، تەمەكىسىن ءشۇيىرىپ، مەنى كوڭىلدى قارسى الدى.
— ال، دوستىم، وتىرا قال، — دەدى تەمەكىسىن ۇسىنىپ. — كوپتەن بەرى سەنىمەن سويلەسسەم دەپ ءجۇر ەدىم، نە جايىندا ەكەنىن تۇسىنەتىن شىعارسىڭ. مەن جوققا سەنەتىن ەسكىنىڭ ادامى ەمەسپىن، ونى دا جاقسى بىلەسىڭ. ماعان قىزىمنىڭ باقىتىنان قىمبات نارسە جوق، ساعان دا جانىم اشيدى، سوندىقتان ەركەك قوس بولىپ بەتپە-بەت سويلەسەلىك. ەرسى بولسا دا ايتايىن، مەن سەنى مۇلدەم بىلمەيمىن. ايتشى، سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟ — دەدى ول جىميىپ.
ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلانىپ مەن تەمەكىنى ۇزاق سوراپتادىم. راسىندا مەن كىم ەدىم؟ گەتە سەكىلدى شىرەنىپ سويلەگىم دە كەلدى، (جۋىردا عانا ەككەرماندى وقىپ شىققان ەدىم): "مەن ءوزىمنىڭ كىم ەكەنىمدى بىلمەيمىن، ءوزىڭدى ءوزىڭ تانىعاننان قۇداي ساقتاسىن!" ءبىراق مەن كىشىرەيىپ باقتىم:
مەن جازاتىن اداممىن عوي... سول جازۋىمدى جالعاستىرا بەرەتىن شىعارمىن... مۇمكىن دايىندالىپ ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەرمىن...
— ارينە، ۋنيۆەرسيتەت دەگەنىڭ جاقسى-اق، — دەدى دوكتور. — ءبىراق وعان دايىندالۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. سوندا قانداي قىزمەتكە ازىرلەنبەكسىڭ؟ تەك ادەبيەتكە مە، الدە قوعامدىق قىزمەتكە مە؟
تاعى دا ءتىلىمنىڭ ۇشىنان گەتەنىڭ كەتپەي قويعانى: "مەن پەندەشىلىكتىڭ تۇراقسىزدىعىنا كۋاگەر بولىپ عاسىرلار بويى تىرلىك كەشەمىن... ساياسات ەش ۋاقىتتا پوەزيانىڭ ەنشىسى بولماق ەمەس..."
— قوعام اقىننىڭ ۋايىمى ەمەس، — دەپ جاۋاپ بەردىم.
دوكتور ماعان تاڭدانا قارادى:
— سوندا سەنىڭشە نەكراسوۆ اقىن بولماعانى ما؟ دەگەنمەن ءسال دە بولسا قازىرگى قوعام تىنىسىنا نازار سالساڭ قايتەدى، بۇگىنگى ادالمىن دەگەن كەز كەلگەن ورىستىڭ مادەنيەتتى ازاماتى نەنى ۋايىمداپ، نەدەن قوبالجىپ ءجۇر، سونى اڭعاردىڭ با؟
مەن ويلانىپ، وز بىلگەنىمدى توپشىلادىم: رەاكسيا، جەرگىلىكتى باستىقتار جايىندا جۇرت ءار نارسەنى دۇڭكىلدەتىپ ءجۇر، ۇلى رەفورما كەزىندەگى جاقسى باستامادان ىرىم دا قالعان جوق دەسەدى... تولستوي "شىرشا استىنداعى شىركەۋگە" شاقىرىپ، شىندىعىندا ءبىز چەحوۆتىڭ "ءىمىرتىندا" ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەكەنبىز...
تولستويشىلاردىڭ تاراتىپ جۇرگەن مارك اۆرەليدىڭ قاعيدالارى ەسىمە ءتۇستى: "وزدەرىن اقسۇيەكتەرمىز دەيتۇعىن پەندەلەردىڭ جان سەزىمىنىڭ جالعان ەكەنىن ماعان فرونتون ءتۇسىندىردى." كوكتەمدە دنەپردە پاروحود ۇستىندە كەزدەسكەن قايداعى ءبىر سەكتانت ءمۇساپىر حوحول شال اپوستول پاۆەلدىڭ ءسوزىن وزىنشە سەپتەپ مازامدى العان: "جاراتقان حريستوستى كوك تۇراعىنا كوتەرگەندە قازىرگى جانە بولاشاق زاماننىڭ بيلەۋشىلەرىنەن، بيلىگىنەن، زورلىقشىل كۇشتەردەن، بايپاتشالاردان، ور زاماننىڭ اتىشۋلى تورەلەرىنەن بيىك بولسىن دەگەن، ەندەشە ءبىزدىڭ مايدان قان مەن سۇيەككە سىڭگەن جاۋىزدىق ەمەس، ءبىز تەك سۇم زاماننىڭ باسشىلارى مەن ۇستەمدىگىنە قارسىمىز". مەن بۇرىننان-اق تولستويشىلارعا كوڭىلدەس ەدىم، ويتكەنى ولار قوعامشىلدىقتىڭ شىرماۋىنان قۇتىلۋعا، سونىمەن بىرگە "زاماننىڭ تۇتقاسىن ۇستاۋشىلارعا قارسى تۇرۋعا" شاقىرادى، سونان سوڭ دا مەن تولستويشىلدىقتى ۋاعىزداۋعا قول ۇشىن بەردىم.
— سوندا سەنىڭشە بۇكىل زاۋال مەن قاسىرەتتەن قۇتقاراتىن "زۇلىمدىققا زورلىقپەن قارسى تۇرما" دەيتۇعىن جالعان وسيەت پە؟ — دەپ دوكتور نەمكەتتى سۇراق تاستادى.
مەن قاراپ جاتپايمىن، قارسىلىققا دا بارامىن، تەك مەنىڭ "قارسىلىعىم ەلدەن ەرەكشە" دەپ اسىعىس جاۋاپ بەرگەن بولدىم. مەنىڭ تولستويشىل بولا قالۋىما سەبەپشى پەر بەزۋحوۆ پەن اناتوليي كۋراكينگە ەلىكتەۋدەن تۋعان قاراما-قايشى سەزىم ەدى، ودان سوڭ "حولستومەردەگى" كنياز سەرپۋحوۆسكيي مەن يۆان يليچ، "ال، ەندى نە ىستەيمىز؟" "ادامعا سونشا كوپ جەر كەرەك پە؟" ماسكەۋ ساناتى تۋرالى ماقالادا ايتىلعان بىلىق پەن سۇمدىق جوقشىلىق، "كازاكتار" پوۆەسى مەن مالوروسسيادان العان ءوز اسەرىمنەن تۋعان پوەتيكالىق قيالىم بولاتىن؛ وسى كۇناھار بالشىق تىرشىلىگىمىزدىڭ ءناجىسىن وكشەڭنەن قاعىپ تاستاپ، ايدالاداعى ءبىر حۋتوردا، نەمەسە دنەپر جاعاسىنداعى اق تامنىڭ بىرىندە ەڭبەكپەن جاڭا ءومىر باستاعانعا نە جەتسىن! تەك اق تامدى قوسپاي وسىلاردىڭ كەيبىرىن دوكتورعا جەتكىزگەن بولدىم. ول مۇقيات تىڭداعان سياقتى ەدى، الايدا تىم سەلسوق وتىردى. كەيدە ۇيقى مەڭدەگەن كوزى كىلميىپ، ەسىنەۋ قىسقان ەزۋى قيسايىپ كەتەدى دە ءوزىن ءوزى زورعا ۇستاپ، تاناۋىنان عانا دەمىگىپ تىنادى.
— ءيا، ءيا، تىڭداپ وتىرمىن، — دەدى. — دەمەك سەن ءبۇل ومىردەن قارا باسىڭا ەش راقات دامەتپەيتىن بولدىڭ عوي؟ ءبىراق قارا باستىڭ قامىنان باسقا دا كارەكەت بار ەمەس پە. ماسەلەن، مەن حالىق دەيتۇعىن توبىردى ماقتانىش تۇتا المايمىن، وكىنىشكە قاراي ونى جاقسى بىلەمىن، دانالىقتىڭ كوزى، ىزگىلىكتىڭ باستاۋى دا سوندا دەگەنگە سەنە بەرمەيمىن، نەگە مەن سولارعا قوسىلىپ جەردى ۇستاپ تۇرعان ءۇش كيت دەپ قىزىلتاناۋ بولۋىم كەرەك، دەسەك تە ولارعا دەگەن مىندەتىمىز، پارىزىمىز جوق پا؟ ءجا، ءبۇل جونىنەن ساعان اقىل قوسپاي-اق قويايىن. قالاي دەگەنمەندە سويلەسىپ العانىمىز دۇرىس بولدى. ەندى اڭگىمەمىزدىڭ باسىنا ورالالىق. قىسقا جانە توق ەتەرىن ءبىراق ايتايىن. مەنىڭ قىزىممەن ارالارىنداعى سەزىم قاتىناسىنىڭ قاي دارەجەدە بولعانىنا قاراماستان الدىن الا ايتايىن: ارينە، ونىڭ ءبىر باسىنىڭ ەركى بار، ەگەر سەنىمەن ءبىر بولامىن دەپ مەنەن باتا سۇراي قالسا، مەن بۇعان تۇبەگەيلى قارسىمىن. سەن ماعان قاتتى ۇنايسىڭ، ساعان باياندى باقىت تىلەيمىن، مۇنى ايتارعا عانا دەپ ءتۇسىن. نەلىكتەن؟ پەندەشىلىكپەن جاۋاپ بەرەيىن: ەكەۋىڭدى دە باقىتسىز قىلعىم كەلمەيدى، جوقشىلىقتىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ قور بولماسا ەكەن دەيمىن. ودان سوڭ تۋرا اشىعىن ايتۋعا رۇقسات ەت: سەندەرگە ورتاق نە قاسيەت بار؟ گليكەريا جامان قىز ەمەس، وتىرىك ايتىپ كۇناھار بولا المايمىن، مىنەزى ويناقى، بۇگىن ءبىر نارسەگە اۋەس بولسا، ەرتەڭىندە ەكىنشى ءبىر نارسەنى كوكسەيدى — ارينە، تولستويدىڭ "شىرشا استىنداعى شىركەۋىنەن" اۋلاق، بايقايسىڭ با، قاراڭعى تۇكپىردە ءجۇرىپ قالاي كيىنەتىنىن. بۇزىلعان دەپ ايتۋعا اۋزىم بارمايدى، مەنىڭ ۋايىمىم، ول ساعان ءتىپتى دە تەڭ ەمەس...
ول مەنى باسپالداقتىڭ استىندا كۇتىپ ءتۇر ەكەن، ۇرەيلى كوزى باقىرايىپ جىلارمان بولىپ قارسى الدى. مەن وعان دوكتوردىڭ سوڭعى ءسوزىن قاز-قالپىندا جەتكىزدىم.
ءيا، مەن ونىڭ رۇقساتىنسىز تىرپ ەتە المايمىن، — دەپ تومەن قارادى.
V
نيكۋلينانىڭ اۋلا تۇكپىرىنەن ارا-تۇرا تىسقا شىعىپ، ىىىومشەكتى الاڭىمەن باسىم اۋعان جاققا قاڭعىپ كەتەتىنىم بار. موناستىر سىرتىنداعى كەڭ جازىقتا ەسكى قورعاننىڭ ىشىندە ۇلكەن زيرات جاتاتىن. مۇندا ۇلىعان جەلدەن باسقا دىم جوق: قاسىرەت پەن ماڭگىلىك مۇڭنىڭ ەلەسىندەي باياعىدا ۇمىت بولعان قۋ مەديەن. زيرات قاقپاسىنىڭ ماڭدايىندا سۇرقاي كەڭ جازىقتىڭ سۋرەتى تۇر: اشىلىپ قالعان مولالار، قيسايىپ جاتقان قۇلپىتاس، استىنان سورايىپ شىعىپ جاتقان ادامنىڭ قاڭقالارى، قاي زاماندا كومىلىپ، قاي زاماندا جەر بەتىنە شىعىپ قالعانىن كىم ءبىلسىن، البا-جۇلبا كەبىن ىشىنەن قۋارعان سۇيەكتەر ىرسيىپ كورىنىپ جاتىر. ەزۋىندە كەرنەي، بۇكىل جازىقتى جاڭعىرىقتىرىپ كەرىسكەدەي پەرىشتە ۇشىپ ءجۇر، ۇستىندەگى سۇر كەبىنىن لاپىلداتىپ، كوستيگەن ۇزىن سيراعىن تىزەسىنەن ءبىر بۇكتەپ، سوزىپ جىبەرگەن... اۋلا سىرتىندا كۇزدىڭ قوڭىر شۋاعى، ءبۇل ماڭدا دا ءتىرى تىشقان جوق، ىشكە كىرەر جول دا جوق. مەن كەرى قايتتىم، اۋلاعا كىرگەنىمدە ەركەكتىڭ ەتىگىن سۇيرەتكەن اسپاز كەمپىر ءبىر قورازدى ۇمار-جۇمار الىپ كەلە جاتىر ەكەن، "ۇيگە الىپ بارا جاتىرمىن، — دەدى وزىمەن-وزى ءماز بولىپ كۇلىپ، — كارىلىكتەن ابدەن الجىپ ءبىتتى، ءبۇل سورلى ەندى مەنىمەن بىرگە تۇرسىن". مەن تاستان ورگەن جالپاق باستىرماعا كوتەرىلدىم دە ودان ساكىلى اس پىسىرەتىن بولمەدەن ءوتىپ قوناقجايعا شىقتىم، مۇندا ءۇي يەسىنىڭ تۇنەمەلى، كەلىمدى-كەتىمدىلەر، مەششاندار مەن ءدىن قىزمەتشىلەرى جاتىپ جۇرەتىن قوس ديۆاندى بولمە بارتۇعىن، ازىرشە بۇلاردىڭ يەسى مەن عانا.تىم-تىرس، تىنىشتىقتى بۇزعان تەك تۇنەمەلدەگى قوڭىراۋلى ساعاتتىڭ تىقىلى. سول جاقتان شىققان نيكۋلينا جىميىپ قانا مەيىرىمدى كەيىپپەن "سەرۋەندەپ قايتتىڭىز با؟" دەيدى. داۋسى قانداي جۇمساق، نازىك دەسەڭشى! بەتى دوپ-دوڭگەلەك تولىق ايەل. مەن ونىڭ جۇزىنە قاراپ وتىرىپ تامساناتىن ەدىم، اسىرەسە كەشكىلىك قىزارا ءبورتىپ مونشادان شىققان كەزىندە — ۇرگەن بۇيەندەي جۇپ-جۇمساق سانىن ءسال عانا جالاڭاش قالدىرىپ، تىزەسىنىڭ ۇستىنە تارعىل كوزدى اق مىسىعىن وتىرعىزىپ الادى دا ۇزاق وتىرىپ راقاتتانىپ شاي ىشەدى، سول كەزدە ءالى تارالماعان كومىردەي قارا شاشىن، موليگەن تۇپ-تۇنىق جانارىن كورسەڭ عوي! سىرتتان تىقىر ەستىلەدى، ءبۇل تەرەزەنىڭ قاقپاقتارىن مىقتاپ جاۋىپ جاتقان اسپاز كەمپىر، سول كەزدە جۇمىر تەمىر سورايىپ كاسەكتىڭ جاقتاۋىن تەسىپ شىعا كەلەدى، باياعىنىڭ ءبىر قورقىنىشتى قارۋى دەرسىڭ. نيكۋلينا ورنىنان تۇرىپ تەمىردىڭ باسىنا ىلمەك كيگىزەدى دە تاعى دا كەلىپ شايعا وتىرعاندا ءۇيدىڭ ءىشى ءبىر ءتۇرلى جىلىنىپ سالا بەرەدى...
سول ساتتە مەن دە الدەقانداي بۇزىق ويعا كەتەمىن: تىرشىلىكتىڭ ءبارىن تاستاپ،وسى ۇيدە، وسى ايەلدىڭ جىلى توسەگىندە ساعات ءتىلىن تىقىلداتىپ قويىپ ءبىرجولا قالسام با ەكەن... ديۆاننىڭ جەلكەسىندە بۇكىل قابىرعانى الىپ ءبىر سۋرەت ءتۇر: عاجايىپ جاسىل ورمان، ونىڭ شەتىندە بورەنەدەن قيعان جەتىم تام،ونىڭ قاسىندا بۇكىرەيگەن ءعارىپ شال موماقان قوڭىر ايۋدىڭ ماڭدايىنان سيپاپ ءتۇر؛ ەندى ءبىر فوتوگرافيالىق سۋرەتتە سۇرتىك كيگەن اقباس شال، نيكۋلينانىڭ كۇيەۋى تابىتتا جاتىر. Ac بولمە جاقتان ءبىرقالىپتى تىرسىل، سىڭسىعان ءان ەستىلەدى، بۇلار ەكى كەشتىڭ اراسىندا قىسقا ازىرلەپ كاپۋستا تۋراپ جاتقان جاتاقتىڭ جالدامالى قىزدارى. مەششانداردىڭ وسى ءبىر انىندە، دوكىر كەزدىكتىڭ تىقىلىندا، كونە سۋرەت پەن فوتوداعى ولىكتە دە وتكەننىڭ ءمان-ماقساتسىز تىرلىگىن جالعاستىرىپ تۇرعانداي ءارى جىلى، ءارى اششى مۇڭ بار ەدى...
VI
قاراشادا ۇيگە قايتتىم. قوشتاساردا ورەلدا كەزدەسەتىن بولىپ كەلىستىك: ول ءبىرىنشى جەلتوقساندا، ال مەن ادەپ ءۇشىن بولسا دا ءبىر جۇما كەشىكپەكپىن. مەن سوعان دا شىداماي جەلتوقساننىڭ بىرىندە ايازدى ايلى تۇندە ليكا وتىراتىن پويىزعا ۇلگەرۋ ءۇشىن اسىعىس پيساريەۆوعا شاپتىم. ەرتەگىدەي سول ءبىر عاجايىپ ءتۇندى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇمىتار ەمەسپىن. باتۋرينو مەن ۆاسيليەۆسكىنىڭ اراسىنداعى تەپ-تەگىس كارلى جازىقپەن قۇيعىتىپ كەلەمىن. دۇپتەگى جۋان باقاي ارشىنداي جەلىپ، دوعانى سىلكىلەپ ءبىر ورنىندا تاپجىلماي تۇرعان سەكىلدى دە قوسارداعى بەستى بوكسەنى كوتەرىپ-كوتەرىپ تاستاپ، تاعالى تۇياعىمەن قاردى بۇرقىراتىپ كەلەدى... كەيدە جولدان جاڭىلىپ، ومبى قارعا مالتىعىپ قالادى دا جۇرىسىنەن تانىپ، سالبىراپ كەتكەن ءشىلياعا شالىنىپ بارىپ جولدى قايتا تابادى، تاعى دا كولدەنەڭ ۇرشىقتى شىرەنتە كەرىپ دۇرىلدەتىپ جونەلەدى... بۇكىل دۇنيە اسىعىپ-اپتىعىپ ۇشىپ كەلە جاتقانداي، ەندى ءبىر قاراساڭ ءبارى دە تاپجىلماي ءبىر ورىندا قاتىپ قالعان سياقتى: الىستا، اي استىندا كۇمىستەي جالتىراپ قارلى دالا سىرەسىپ جاتىر، جيەگى كەمپىر قوساقپەن شەڭبەرلەنگەن ايدىڭ بوز تۇمانمەن كىرەۋكەلەنگەن مۇڭدى ءجۇزى دە ورنىنان قوزعالار ەمەس، مەن دە قوزعالماي سىرەسىپ وتىرمىن، وسى تىرس ەتپەي قالعان تىرشىلىكپەن بىرگە، مىناۋ لەپىرگەن شابىستىڭ ەكپىنىمەن الدان الدەبىر ءۇمىت كۇتكەندەي، سوعان قوسا وتكەن ءبىر كۇندەردىڭ ەلەسى دە كوز الدىمنان كەتپەيدى: ۆاسيليەۆسكىدەگى ءدال وسىنداي قىس، ءدال وسىنداي جول، ايىرماسى — باتۋرينوداعى مەنىڭ العاشقى كورگەن قىسىم ەدى، جاس ەدىم، پاك ەدىم، كوڭىلىم قۋانىشقا تولى ەدى، ۆاسيليەۆسكىدەن الىپ كەلگەن كونە تومداردىڭ پوەتيكالىق ناقىشىنا ەندى عانا باس قويىپ، قۇنىعا كىرىسكەن العاشقى بالاڭ قۋانىشىم بولاتىن:
زاۋلايدى. ماڭايدا دىم جوق كوردىڭ بە
ەن دالا سۆەتلانانىڭ كەزىندە...
"سونىڭ ءبارى قايدا كەتكەن؟" دەيمىن ەزىمە ءوزىم، ءبىراق الدەكىمدى اسىعا كۇتكەن جايىمدى دا ۇمىتار ەمەسپىن. "مەيلى، دۇنيە كوشە بەرسىن" دەيمىن ءوزىمدى ءوزىم جۇباتىپ، ايۋ ىشىككە ورانىپ الىپ الدە قايدا اعىزىپ بارا جاتقان ەرلەردەي سەزىنەمىن ءوزىمدى، ال شىندىعىندا كوز الدىمدا كار جامىلىپ وتىرعان پۇشپاق توندى اتقوسشىم، قاتىپ قالعان اياعىمنىڭ باسىنداعى س ۇلىنىڭ كارلى سابانى... ۆاسيليەۆسكىدەن شىعا بەرە جولدىڭ ويلى-شۇڭقىرىندا ءسۇرىنىپ جىعىلعان ءدۇپتىڭ اتى دارتەنى سىندىرىپ تاستادى دا اتقوسشى سونى بايلاپ ماتاعانشا پويىزعا كەشىگەتىن بولدىم-اۋ دەپ جانىم شىعىپ كەتە جازدادى. كەلە سالىپ ەڭ سوڭعى اقشاما ءبىرىنشى كلاسقا بيلەت الدىم دا پلاتفورماعا جۇگىردىم، ول دا وسى ۆاگوندا وتىرماق ەدى. ەسىمدە قالعانى، اي نۇرىنان كۇڭگىرت تارتقان الاڭنىڭ سارعىش ساۋلەسى مەن تەلەگرافتىڭ سىعىرايعان تەرەزەلەرى. پويىز دا جاقىنداپ قالعان، بۇلىڭعىر قارلى دالاعا كوز تىگەمىن، ايازدان ءوزىم دە شىنى سەكىلدى سىنايىن دەپ تۇرمىن، ءىشىم دە قالتىراپ بارادى. كەنەت قوڭىراۋ قاڭعىرلاپ قويا بەردى دە ەسىكتەر سارتىلداپ، ۆوكزالدان جۇگىرە شىققان جۇرتتىڭ اياق سىقىرى جامىراپ جونەلدى. الىستان پاروۆوزدىڭ نوبايى قاراۋىتىپ، اۋىر كۇرسىنگەن دەمىگى ەستىلدى، كىلەگەيلەنگەن ءۇشبۇرىش قىزعىلتىم وت ءتۇن تۇنەگىن تەسىپ كەلەدى... پويىز ىسىلداپ-پىسىلداپ، سىقىرلاپ-شيقىلداپ زورعا توقتادى. مەن ۆاگونعا قارعىپ ءمىنىپ ەسىگىن اشقاندا ول تون جامىلىپ شامنىڭ كۇڭگىرت ساۋلەسىنىڭ استىندا جاپادان جالعىز ءبۇرىسىپ وتىر ەكەن، مەنەن كوزىن الماي قادالدى دا قالدى...
ۆاگون تىم ەسكى، قوس-قوستان ءۇش پار دوڭعالاقتى ەكەن، ءوزى زاڭعارداي بيىك؛ ەكپىندەگەن سايىن ايازدان سالدىر-گۇلدىر تارسىلداپ، قابىرعاسى، ەسىك بىتكەنى سىقىرلاپ، مۇز قۇرساعان تەرەزەلەرى جالت-جۇلت ەتىپ ەس كەتىردى... ءبىز ۇزاپ كەتىپ ەدىك، تاس قاراڭعى ءتۇن... ءبارى دە ءبىزدىڭ ەركىمىزدەن تىس، ويدا جوقتا بولعان وقيعا ەدى... ول ورنىنان تۇردى دا ەكى بەتى الابۇرتىپ، شاشىن وڭداپ بۇرىشقا بارىپ كوزىن جۇمىپ وتىرا كەتتى...
VII
قىس بويى ورەلدا تۇردىق.
ەرتەڭگىسىن ۆاگوننان شىعىپ، جاڭادان ەتەنە جاقىنداسۋىمىزعا دانەكەر بولعان رەداكسيعا كىرگەن ساتتەگى جان سەزىمىمىزدى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن.
مەن شاعىن ءبىر قوناق ۇيگە توقتادىم دا ول ادەپكىدەي اۆيلوۆانىڭ پاتەرىندە قالا بەردى. ءبىزدىڭ بار ۋاقىتىمىز سوندا ءوتتى دە ەڭ ءتاتتى ساتتەرىمىزدى قوناق ۇيىندە تاۋىستىق.
بۇل دا ءبىر باقىتقا بەرگىسىز، ءبىراق جاندى دا، ءتاندى دە ازاپقا سالىپ قيناعان قيىن كۇندەر ەدى.
ءالى ەسىمدە، كەشكىلىك ول مۇز ايدىنىنا كەتتى دە مەن رەداكسيادا قالا بەردىم، ماعان ازداعان جۇمىس تاپسىرىپ، ەپتەپ تيىن-تەبەن تولەپ تۇراتىن بولعان، ۇيدە ەشكىم جوق، تىم-تىرىس، اۆيلوۆا الدەبىر جينالىسقا كەتكەن، ميلىقتان باسقان سىلبىر كەش تاۋسىلىپ بەرمەدى، ءتىرى جانعا كەرەگى جوق تىستاعى شامدار ولەۋسىرەپ قالعىپ تۇر، كوشەدەگى ارى وتكەن، بەرى وتكەن ادامداردىڭ اياق تىقىرى مەنىڭ كوڭىلىمنىڭ كۇيىن ءۇزىپ الىپ كەتكەندەي؛ وكپە مەن قىزعانىشتان جۇرەگىم سىزدايدى — مەن بولسام سول ءۇشىن قور بولىپ اقىن باسىما لايىقسىز تۇككە تۇرمايتىن جۇمىستى مىجىپ وتىرمىن، ال ول عوي شىرشالى اق قاردىڭ كاۋسار اۋاسىن جۇتىپ، مۇز ايدىنىندا، قۇيقىلجىعان مۋزىكاعا ماس بولىپ سان ءتۇرلى جارقىل-جۇرقىلدىڭ استىندا سايران سالىپ ءجۇر... اياق استىنان ويىمدى قوڭىراۋ سىلدىرى ءبولىپ جىبەرگەنى، سويتسەم ول ەسىكتەن كىرىپ كەلە جاتىر ەكەن. ۇستىندە سۇر كوستيۋم، باسىندا سۇرعىلت تيىن بورىك، قولىندا جارقىراعان جاپ-جاڭا كونكي، ايازدان الابۇرتقان ءجۇزى جاستىقتىڭ نۇرىن شالقىتىپ بولمەگە بىردەن جارقىن كوڭىلدى الا كىرگەندەي بولدى.
"ءۇھ، كەرەمەت شارشادىم!" دەدى دە بولمەسىنە ءوتىپ كەتتى. سوڭىنان ەرە كىردىم. ول كونكيىن قولىنان تاستاماعان كۇيى ديۆانعا سىلق ەتىپ جاتا كەتتى دە ادەيى شولجاقتاعانداي اياعىن كوستيتىپ سوزىپ جىبەردى. مەن بوز شۇلىقتى جىرتا كەرگەن بالتىرىنا، قىسقا كويلەكتىڭ ەتەگىنەن اشىلىپ قالعان قارا سانىنا جۇتىنا ءتونىپ ءوزىمدى زورعا تەجەدىم دە قاراعىم-اۋ، ءبىز كۇنى بويى ءبىر-بىرىمىزدى كورگەن جوق ەدىك قوي دەپ كىنالايىن دەپ تۇرسام، ول شىركىن ۇيىقتاپ تا كەتكەن ەكەن، قانشاما جانىم اشىپ ەلجىرەپ تۇرسام دا كوڭىلىمنىڭ سىلق ەتىپ ءتۇسىپ قالعانىن جاسىرا العانىم جوق... ول ويانا سالىپ ءمۇلايىمسىپ، مۇڭدانا جاۋاپ بەرگەن بولدى: "مەن ءبارىن دە ەستىپ جاتتىم. رەنجي كورمە، مەن شىنىندا دا قاتتى شارشادىم. بيىل مەنىڭ كورمەگەنىم جوق قوي!.."
VIII
ورەلدە تۇرۋ ءۇشىن ءبىر سەبەپ كەرەك بولدى دا ول مۋزىكادان ساباق الا باستادى. مەن دە ءبىر سىلتاۋ تاپتىم: ايتەۋىر تىرشىلىك قامى ءۇشىن بولسا دا ءبىر نارسەمەن اينالىسۋ كەرەك بولدى، ءبىر نارسەگە جاۋاپ بەرۋ كەرەك بولدى. وسىنىڭ ءوزى دە اۋەلدە قۋانىش سياقتى كورىنىپ ەدى، كەيىن، مەنىڭ ارمانداعانىم تەك وسى عانا ما ەدى دەگەن ساۋالدى وزىمە ءجيى قوياتىن بولدىم. ءبىر قاراسام ءقازىر مەنىڭ دۇنيەنىڭ تەتىگىن شىر اينالدىراتىن شاعىم، ال مەنىڭ اياعىمدا دۇرىس كەبىسىم دە جوق. ايتەۋىر ازىرشە دەپ، بۇگىنشە دەپ ءجۇرىپ جاتىرمىن. ال ەرتەڭ شە؟ ويلاپ وتىرسام، ءبىزدىڭ جاقىندىعىمىزدىڭ ءوزى دە كۇماندى سياقتى، سەزىم، تالعام، سانامىزدا دا ۇيلەسىم شامالى، دەمەك، ادالدىعىمىز دا كۇدىكتى دەگەن ءسوز: ارمان مەن كۇيكى تىرلىكتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەكەن، شىنايى ماحابباتتىڭ ءدامى بولەكتەۋ بولسا كەرەك-تى، ءبىر قىستا مەن وسىنىڭ ءبارىن تۇسىنگەندەي بولدىم دا تاعدىردىڭ ماعان دەگەن قياناتىن سەزىندىم.
ونىمەن بىرگە بالعا، قوناققا بارعاندا قاتتى قينالاتىن بولدىم. مەنەن كورى پىسىقتاۋ، كوركەم جىگىتتەرمەن بيگە شىققان كەزدە ونىڭ جەلبىرەگەن كويلەگىنىڭ ەتەگىنە، ۇرشىقتاي شىر اينالعان اياعىنا قاراپ تۇرىپ قۇشاعىنداعى جىگىتكە قۇمارتا ەمىرەنەتىنىن بايقاپ قالامىن، ءتىپتى مۋزىكا دا مەنىڭ جۇرەگىمدى ءتىلىپ تۇسكەندەي بولادى، قىستالىقتان جانارىم ىسيدى. اسىرەسە تۋرچانينوۆپەن بيگە شىققاندا جۇرتتىڭ ءبارى وعان قىزىعا قارايتىنى بار — الگى ەرەپەيسىز ۇزىن بويلى، قىسقا باكەنبارداسى بار، قاتىپ قالعان قارا كوز وفيسەر. قىز دا بوي جاعىنان ودان قالىسپايتىن، دەگەنمەن ءسال دە بولسا الاسا، باۋىرىنا قاتتى قىسىپ، ۇزاق اينالدىرىپ جۇرەدى دە جوعارىدان ونىڭ بەتىنە سۇزىلە كەپ قارايدى، قىزدىڭ قۇمارتقان جۇزىنەن قۋانىشتى بايقايمىن دا سول كەزدە ول ماعان كەرەمەت جەككورىنىشتى بولىپ كەتەدى. دول ءقازىر ءبىر شاتاق شىقسا ەكەن دەپ جاتىپ كەپ قۇدايدان تىلەيمىن، تىم بولماسا ەڭكەيىپ ءسۇيىپ السا عوي، ءبارى دە وسىمەن شەشىلەر ەدى، جۇرەگىمنىڭ ءدۇرسىلى دە، شيرىقكان جانىم دا جاي تابار ەدى-اۋ!
— سەن تەك ءوزىڭدى عانا ويلايسىڭ، — دەدى ول بىردە، — ءبارى دە تەك سەنىڭ ويلاعانىڭداي بولۋى كەرەك. سەنى ەركىڭە جىبەرسە، مەنى دۇنيەنىڭ راقاتىنان جۇرداي قىلىپ، ءوزىڭ سەكىلدى جۇرتتان ءبولىپ تاستار ەدىڭ.
ءدال تاۋىپ ايتتى: جازىلماعان قۇپيا زاڭ بويىنشا كەز كەلگەن ماحابباتتا، اسىرەسە ايەلگە دەگەن ماحابباتتا جاناشىرلىق سەزىم، اياۋشىلىق مۇسىركەۋ بولۋعا كەرەك، ال مەن، اسىرەسە جۇرت كوزىنشس ونىڭ كوڭىلدى جۇرگەنىن، كوپكە ۇناعىسى كەلگەنىن جاقتىرمايمىن، كەرىسىنشە، قاراپايىمدىلىعىن، شۋ شىعارمايتىن مومىندىعىن ۇناتامىن، جىلاسا ەكەن دەپ وتىرامىن، جىلاعان كەزدە كوزىنىڭ ءىسىپ شىعا كەلەتىنى بار. راسىندا كوپ ىشىندە مەنىڭ وڭاشا جۇرەتىن ادەتىم بار، اركىمدى سىرتتاي باقىلاپ، سوعان ءوزىم ىشتەي داستەردەي بولىپ، بىرەۋدىڭ كەم-كەتىگىن كورە قوياتىن قىراعىلىعىم مەن سەزىمتالدىعىما وزىمشە سەمىرەتىنىم دە راس. ەسەسىنە ونى جان تارتىپ باۋىرىما باسسام دەگەن ىنتىعىمدا شەك جوق. مەن وعان ىلعي دا ولەڭ وقيتىن ەدىم.
— تىڭدايمىسىڭ، مىنا ءبىر ولەڭ عاجاپ ەمەس پە! "جانىمدى كۇمبىرلەگەن كوككە كوتەر، كوڭىلىم كوككە ورلەگەن ايعا جەتەر!"
ءبىراق ول عاجايىپ ەشتەڭە تاپقان جوق.
— ءيا، مۇنىڭ تىم ءايبات ەكەن، — دەدى ديۆان ۇستىندە جايباراقات الاقانىن جاعىنا جاستانىپ جاتىپ ماعان نەمكەتتى كوز قيىعىن تاستاعان بولدى، ءبىراق كوڭىلىم كوككە ەرلەگەن ايعا جەتەرى نەسى؟ ءبۇل فەت شىعار؟ ونىڭ ورىنسىز تابيعاتتى جازا بەرەتىنى بار.
مەن جارىلىپ كەتە جازدادىم: جازعانى قالاي! — ادامنان الشاق تابيعات جوق، ءۇف ەتكەن سامالدىڭ لەبىندە دە ءبىزدىڭ تىرشىلىگىمىز بار دەپ تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلدى. ول جاتىپ كەلىپ كۇلسىن:
— ءويتىپ تەك ورمەكشىلەر عانا ءومىر سۇرەدى، سۇيىكتىم!
مەن تاعى دا وقي باستادىم:
— كوڭىلىمدى مۇڭعا بولەپ كوكجيەكتەن كۇن قاشتى
ورمان شەتىن كەلەگەيلەپ ەرتەسىمەن شاڭ باستى.
كۇمىس جىلان سۋماڭدايدى كوز جانارىن ۇيالتىپ،
قاسات كاردان پانا ىزدەگەن قۇددى دەرسىن الباستى...
— ول قايداعى جىلان؟ — دەپ سۇرادى.
ول بۇرقاسىن، سىرما دەپ تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلدى. مەن اشۋمەن تاعى دا ولەڭ وقي جونەلدىم:
لاشىعىمنىڭ جابىعىنان،
سىعالايدى سۋىق ءتۇن.
ايدىڭ كەيىس قاباعى دا،
تۇر ەكەن عوي توگىپ مۇڭ...
— جانىم، مەن مۇنىڭدى ەشقاشان كورگەن ەمەسپىن عوي! — دەمەسى بار ما.
بۇل جولى مەن تەك ىشتەي ىزا بولدىم:
بۇلت استىنان سىعالاعان كۇننىڭ نۇرى سەمبەدى،
قۇم بەتىنە سۋرەت سالعان، قاراعىم-اۋ، سەن بە ەدىڭ؟
بۇل جولى كادىمگىدەي نازار سالىپ تىڭداعان سياقتى ەدى، ءبىراق مەن بىلسەم، ول قولشاتىردىڭ ۇشىمەن قۇمعا سۋرەت سالىپ وتىرعان ءوزىم دەپ ويلاعان بولار.
—راسىندا مۇنىڭ ادەمى ەكەن، — دەدى ول. — ءجا، وسى دا جەتەر، ولەڭدى قويىپ قاسىما كەلشى... سەن قاشاندا ماعان رازى ەمەس ەكەنىڭدى بىلەمىن.
مەن وعان ءجيى-جيى بالالىق شاعىم، بوزبالالىق كەزىم جايىندا، ءبىزدىڭ مەكەنىمىزدىڭ كەرەمەت تاماشا ەكەنىن، اكەم، انام، قارىنداسىم تۋرالى اڭگىمە ايتىپ بەرەتىنمىن، ونىڭ بەت-جۇزىنەن جاناشىرلىق نىشان اڭعارامىن با دەگەن نيەتپەن كەي-كەيدە ءبىزدىڭ وتباسىمىزعا تۇسكەن جوقشىلىقتى دا جاسىرمايتىنمىن، مىسالى، ءبىر كۇنى ۇيدەگى سۋرەت بىتكەننىڭ تىسىن سىپىرىپ قالاداعى مەششەرينوۆا دەگەن جالعىزباستى كەمپىرگە كەپىلدىككە تاپسىردىق، ول ءوزى شىعىس جۇرتىنا ۇقسايتىن كىسى ەدى: مۇرىنى يميگەن، ەدىرەيگەن مۇرتى بار، كوزىنىڭ قاراسىنان اعى ۇلكەن، ساۋساعى تولعان ساقينا، ىلعي دا جىبەككە ورانىپ جۇرەتىن، مۇراجاي زاتتارىنا لىقا تولعان يەن ۇيدە تاڭنان قارا كەشكە دەيىن ءبىر توتىقۇس بارقىلدايتىن دا وتىراتىن — وسىنىڭ ءبارىن زاۋىمەن ايتىپ بەرگەنىمدە ونىڭ بەتى دە بۇلك ەتكەن جوق.
ءيا، بۇل سۇمدىق ەكەن، — دەي سالدى.
قالادا ۇزاق تۇرعان سايىن ءوزىمنىڭ ەشكىمگە كەرەگىمنىڭ جوق ەكەنىمدى سەزە باستادىم — ءتىپتى اۆيلوۆا دا وزگەرىپ سالا بەردى، بۇرىنعىداي ەمەس سالقىن، كەكەتىپ سويلەسەتىن بولدى؛ قالاداعى تىرلىگىم سۇرقاي، كوڭىلسىز تارتقان سايىن قىزبەن وڭاشا بولعىم كەلەدى دە تۇرادى، بىردەمە وقىتسام دەيمىن، بىردەمە ايتسام دەيمىن، سىرلاسسام دەيمىن. قوناق ۇيدەگى بولمەم تار ءارى كۇڭگىرت، يىعىمنان ءبىر ۋايىم باسادى دا تۇرادى — مۇلىك دەگەننەن جالعىز چەمودان، بىرنەشە كىتاپ، جالعىزدىقتان ۇيىقتاي دا الماي تاڭ قاشان اتار ەكەن دەپ كورشىدەگى مۇنارانىڭ ايازدى ەلەڭ-الاڭداعى قونىراۋىنىڭ قاڭعىر-كۇڭگىرىن اڭدىپ دوڭبەكشىپ شىعامىن. ونىڭ بولمەسى دە تار ەدى، ءوزى ءدالىزدىڭ ەڭ تۇكپىرىندە، باسپالداقتىڭ استىندا، ەسەسىنە تەرەزەسى باققا قارايدى، تىپ-تىنىش، ءارى جىلى، ءارى مۇنتازداي؛ ىمىرتقا قاراي پەشكە وت جاعىلادى، اپ-ادەمى كەبىسىن شەشپەستەن اياعىن باۋىرىنا جيناپ ديۆانعا جاتا قالاتىن ادەتى بار، سول كەزدە ءتىپتى سۇيكىمدى كورىنىپ كەتەتىن. سول كەزدە مەن ولەڭ وقي باستايمىن:
تۇنگى بوران الاي-تۇلەي تۋلايدى،
تاعات تاپپاي دۇلەي ورمان شۋلايدى.
ەكەۋىمىز وڭاشادا وت باسىندا وتىرمىز،
سىرىمىزدى سىرتىلداعان وتىن عانا تىڭدايدى...
ءبىراق الاسۇرعان بوران دا، ورمان مەن دالا دا، باسپانا دا، جىپ-جىلى پەشتىڭ قىزۋى دا وعان بوتەن ەدى. ونى ءبىر نارسەگە تامساندىرۋ ءۇشىن ۇزاق وتىرىپ: "سۇرعىلت رەزەڭكە سەكىلدى ات تۇياعىمەن تاپتالىپ، كولبەي تۇسكەن كۇن نۇرىنا جالتىراپ جاتاتىن كۇزدىڭ تاقتاق جولى ەسىڭدە مە؟" — دەگىم كەلەدى. بىردە اعايىم گەورگيي ەكەۋىمىز قارا كۇزدە بورەنەگە قاقتاۋ ءۇشىن قايىڭ ساتىپ الۋعا باردىق: ويدا جوقتا اس پىسىرەتىن بولمەنىڭ توبەسى قۇلاپ، ۇنەمى سونداعى پەش ۇستىندە ۇيىقتاپ جاتاتىن بۇرىنعى اسپازشى شالىمىزدى مايىپ قىلا جازداعانى، سودان بەلاعاش ىزدەپ توعايعا بارمايمىز با. جاڭبىر تولاسسىز قۇيىپ تۇر، مۇجىقتارعا ەرىپ العاشىندا كىرە جولمەن جەلە-جورتىپ شىقتىق تا ارتىنان قالىڭ توعايعا كەلىپ كىردىك، سىبىرلەگەن سىركە جاڭبىردىڭ استىندا كۇز كەلسە دە ءالى جاپىراعىن تاستاي قويماعان سىپتاي سىمباتتى قايىڭدار كوزدىڭ جاۋىن الادى. باسىنان ەتەگىنە دەيىن جاپىراق جامىلعان بۇلا قايىڭدى جىعۋعا دا قيمايسىڭ، ءبىراق امالىڭ بار ما، مۇجىقتار ونى ءبىر اينالىپ شىقتى دا سۇيەلدەن كونتەرى بوپ كەتكەن الاقاندارىنا ءبىر-بىر تۇكىرىپ، بالتالارىن الاباجاق قابىعىنا كىرشىلدەتىپ سالدى-اي كەلىپ... "سەن كوز الدىڭا ەلەستەتە الاسىڭ با، دۇنيە لايساڭ، ماڭايدىڭ ءبارى سۋدان جالت-جۇلت ەتەدى" — دەپ تامسانا ايتىپ بەردىم دە اقىرى اڭگىمە جازسام دەگەن ويىم بار دەپ ءۇمىتىمدى دە ايتىپ قويعانىم.
— وي، سوندا تۇرعان نە بار؟ اۋا رايىن جازا بەرگەننەن ماي شىعا ما؟! — دەدى.
مەنى قاتتى تولعاندىراتىن دا، مەن ءۇشىن بار دۇنيەنىڭ ءلاززاتى دا مۋزىكا ەدى. كەيدە ول جاقسى ءبىر شىعارمانى ورىنداي قالسا وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدە شەك بولمايتىن. ول دەسە جانىم جادىراپ جۇرەگىم ەلجىرەپ سالا بەرەدى. ۋايىمسىز ۇزاق ءومىر سۇرگىم كەلەدى. ونى تىڭداپ وتىرىپ كەيدە ويعا قالامىن: "ەگەر كۇندەردىڭ كۇنىندە ايرىلسا قالساق، مىناۋ عاجاپ اۋەندى جالعىز قايتىپ تىڭدارمىن! بۇل بولماسا مەن نەگە قۋانىپ، نەنى ارمانداپ، كىمدى سۇيمەكپىن!" ال ونىڭ ماعان ءبىر قىلىعى ۇناماسا، ول دا مەنىڭ قازىمىرلىعىمنان، سوعان ول توزە الماي شيرىعادى.
—ناديا! — دەپ ايقاي سالادى دا كلاۆيشتى تاستاي بەرىپ كورشى بولمەگە موينىن بۇرادى. — ەستيمىسىڭ، مىناۋ نە دەپ مىجىپ وتىر؟!
— مىجىماي قايتەيىن! — دەپ مەن دە ايقاي سالامىن. — بۇل سونەتتىڭ تورتتەن ءۇشى بىلاپىت، بىلجىراق، انشەيىن قۋىرداق! ءوي، مىناۋ تۇستا ءقابىر كۇرەگىنىڭ شاڭقىلى ەستىلىپ تۇر عوي! شىراعىم، مىنا جەردە فەيا سورلىڭ شالعىندا مالتىپ ءجۇر، سارقىراماڭ تىستا قالدى! فەيا دەگەنىڭ سۋقانىم سۇيمەيتىن ءسوز، گازەتتىڭ "قىرتىمباي" دەگەنىنەن بەتەر!
ول تەاتر دەگەندە جارىم جانىمدى ءبولىپ بەرۋگە بارمىن دەيتىن، ال مەن ونى يت ەتىنەن جەك كورەمىن، اكتەرلەر مەن اكتريسالاردىڭ تالانتىنىڭ باسقا سۇرەتكەرلەردەن ايىرماشىلىعى تەك ادەپسىزدىگى مەن پاسىقتىعىندا، سوعان قالىپتاسىپ العان ماشىعىندا دەپ تۇسىنەتىن ەدىم. تيت تيتىچتىڭ الدىندا قىرىق بۇرالىپ، باس سالىپ قۇشاقتاپ، ءتاتتى سويلەپ جاتاتىن جىبەككە ورالعان ماڭگىلىك قۇداعيلار مەن ءبىر قولى قارا سۇرتىكتىڭ قالتاسىندا، سول قولىن جۇرەگىنە باسىپ ءيىلىپ تۇراتىن قۇدالاردى كورسەم قۇسقىم كەلەتىنى بار؛ الگى شوشقا سەكىلدى گورودنيچيلەر، بۇلاڭ قۇيرىق حلەستاكوۆتار، تۇكسيگەن وسيپتەر، قولاڭسالى رەپەتيلوۆتار، وزىمەن-وزى تالقان بولعان چاسكيلەر، ساقيناسىمەن ويناپ، قاراورىك سەكىلدى بالجىراعان ەرنىن بۇرتيتا بەرەتىن فامۋسوۆتار؛ ۇستىندە شىراقشىنىڭ شاپانى، باسىندا قاۋىرسىندى قالپاق، الدەكىمنىڭ اشىناسىنداي كورىنگەنگە قىلميىپ قارايتىن، قارا سانى قارا بارقىتتان تىرسيىپ، قۇلعا لايىق مايماق تاباندى گاملەتتەر — وسىلاردى كورگەندە مەن جىندانىپ كەتە جازدايمىن. ال وپەرا شە؟!. ءۇش بۇكتەلىپ، اياعىن تىزەسىنەن تاڭىپ تاستاعان بوتاتىرسەك ريگولەتتو، ءولىپ بارا جاتقانداي كوزى الارىپ، اسپانعا قاراپ "مەنىڭ دە تاڭىم اتادى" دەپ اڭىرايتىن سۋسانين، اعاشتىڭ قۋراپ قالعان بۇتاعىنداي تاربيعان قولدارى قالشىلداپ، نەكە ساقيناسىن ساۋساعىنان شەشپەگەن قالپى، ءبىر ءۇيىر قۇتىرعان يت تالاعانداي البا-جۇلبا بولعان "رۋسالكاداعى" ديىرمەنشى كىمگە رۋحاني قاناعات بەرمەك؟
تەاتر تۋرالى تالاستا ءبىر ماملەگە كەلگەن ەمەسپىز: بىر-بىرىمىزگە ەسەتەڭدىك بەرمەي، ءوزارا تۇسىنىستىك بولعان ەمەس. مىسالى، اتاقتى پروۆينسيالىق اكتەر ورەلدا گاسترولدە ءجۇرىپ "جىندىنىڭ جازعاندارىن" وقىدى: كورەرمەندە ەس جوق، تامسانىپ، تاڭعالىپ كوز المايدى، ال ول بولسا، اۋرۋحانا توسەگىنە وتىرىپ العان، ۇستىندە حالات، كەمپىرلەۋ بەتىندەگى بەس تال ساقالىن دا قىرماعان، ءۇن-تۇن جوق مەلشيىپ قالعان، بەت-اۋزىندا الدەبىر داراقى كۇلكىنىڭ ءىزى بار، سودان ءبىر ۋاقىتتا اقىرىن عانا ءبىر ساۋساعىن شوشايتىپ، جاقشىقشىتىن سىندىرعانداي قيسايتىپ، ايتەۋىر ءبولىپ-بولىپ: "بۇگىننەن باستاپ..." دەگەن ءبىر ءسوزدى ايتتىم-اۋ. ال كەلەسى كۇنى ليۋبيم تورسوۆ بولىپ ىرباڭدايدى دا ءۇشىنشى كۇنى قىزىلتاناۋ مارمەلادوۆ بولىپ: "قايىرىمدى مەنىڭ ءامىرشىم، سىزبەن ءبىر اۋىز مارحاباتتى سوزگە كەلۋگە بولار ما ەكەن؟" دەپ مايىسىپ تۇرادى. مىنە، اتاقتى اكتريسا ساحنادا حات جازىپ وتىر، الدەبىر سۇمدىق حات بولسا كەرەك، ۇستەل باسىنا وتىرا قالىپ، قۇرعاق قالامدى قۇرعاق ساۋىتقا تىعىپ الىپ ءۇش-اق سىزىق جۇرگىزدى دە قاعازىن كونۆەرتكە تىعا سالدى، سودان سوڭ قوڭىراۋ قاعىپ ەدى، وڭىرىنە الجاپقىش بايلاعان اپ-ادەمى بيكەشكە : "مىنانى قولبالامەن تەز جونەلت" دەپ بۇيىردى. تەاتردا وتكەن ءاربىر كەشتەن سوڭ اۆيلوۆاعا ۇيقى بەرمەي تۇنگى ساعات ۇشكە دەيىن ايقايلاسامىز، مەن بۇل كەزدە تەك تورسوۆ پەن مارمەلادوۆتى عانا ەمەس، گوگولدىڭ ءوزىن دە، وستروۆسكييدى دە، دوستويەۆسكييدى دە توركىنىنە اپارىپ تاستايمىن.
— مەيلى، سەنىكى دۇرىس-اق بولسىن، ءبىراق سونشا نەگە ايقايلايسىڭ ناديا؟
— سۇراشى مىنادان! — دەپ ول دا كوزى قاراۋىتىپ جاتىپ كەپ ايقايعا باسادى.
— ايقايلايمىن! — دەپ مەن دە قويمايمىن. — سەبەبى، ءبىر عانا "ارومات" دەگەن ءسوزدى "ا-رو-مات" دەپ سوزعانى ءۇشىن عانا اكتەردى تۇنشىقتىرىپ ولتىرۋگە بارمىن!
ورەل جۇرتىنىڭ كەز كەلگەن پاقىرىمەن كەزدەسكەن سايىن كەشكىلىك مۇنداي ايقاي بىزدە كۇن سايىن بولىپ تۇرادى. مەن ءوزىمنىڭ كىنامشىلدىگىمدى، كىرپيازدىعىم مەن قىرسىقتىعىمدى، ماڭايىمداعى جۇرتتى شايناپ تاستاعىم كەلىپ وتىراتىن مىنەزىمدى وعان دا جۇقتىرعىم كەلىپ ەدى، ءبىراق مەنىڭ بۇل ماقساتىمنان تۇك تە ونبەي، ءبارى دە كەرىسىنشە بولىپ شىقتى. ءبىر كۇنى وعان ادەيى:
—مەنىڭ جاۋىمنىڭ قانشالىقتى كوپ ەكەنىن سەن بىلسەڭ عوي! — دەدىم.
— قايداعى جاۋ؟ — دەپ ول تاڭعالدى.
— تولىپ جاتىر: قوناق ۇيدە، دۇكەندەردە، كوشەلەردە، ۆوكزالدا...
— ول نەتكەن جاۋلار؟
— تولىپ جاتىر دەدىم عوي: ءتۇرى جەكسۇرىن پەندەلەردىڭ ءبارى ماعان جاۋ!
اپوستول پاۆەلدىڭ ءوزى ايتقان جوق پا : "كەز كەلگەن تۇقىم بىر-بىرىنە ۇقسامايدى، ادام ۇرپاعى ءبىر باسقا، حايۋان ۇرپاعى ءبىر بوتەن..." كەيبىرەۋلەرگە قاراپ تۇرساڭ سۇمدىق. اياعىن شالىس باسىپ، توڭقاڭداپ جۇرگەندە جۇرەسىنەن ەندى عانا تۇرىپ كەلە جاتقان سياقتى. كەشە مەن ۆولحوۆسكايا كوشەسىندە كەۋدەسى قاقپاقتاي تىرسيعان پوليسيا پريستاۆىنىڭ سوڭىنان ەردىم، سونىڭ جالپاق جاۋىرىنى مەن شينەلىنەن، جالتىراعان ەتىگىنىڭ قونىشىنان كوز العانىم جوق: جالپاق قونىشىنىڭ بىلعارى مۇڭكىگەن ءيىسى-اي دەسەڭشى، اسا قىمبات شينەلىنىڭ شۇعاسى قانداي، وڭىرىندەگى تۇيمەسىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى، وسىنىڭ ءبارى قىرىق جاسار حايۋاننىڭ ۇستىندەگى ابزەل-سايمان!
— نەدەگەن ۇياتتان بەزگەن ادامسىڭ! — دەدى ول اسا ءبىر جەككورىنىشتى سەزىممەن. — شىنىندا سەن وسىنداي وڭباعان، مەرەز جانسىڭ با؟ مەن سەنى تۇسىنۋدەن قالدىم. ونە بويىڭ تولعان قىرسىق!
IX
دەگەنمەن، كۇن سايىن رەداكسياعا كەلگەن بەتتە ىلگىشتەن ونىڭ سۇر تونىن كورىپ، سونىڭ ىشىندە ءوزى تۇرعانداي جانىم كىرىپ قۋانىپ قالامىن، ال ىلگىشتىڭ استىندا جاتقان قونىشتى كەبىسى ماعان قول جەتپەيتىن توق بالتىردىڭ تاتتىلىگىن ەسكە سالاتىن. سونى كورۋگە اسىعاتىنىم سونشالىق، جۇرتتان بۇرىن كەلىپ ۇستەلىمە وتىرامىن دا جەرگىلىكتى حاتتاردى قاراپ شىعىپ، كەيبىرىن قورىتىپ، تۇزەتىپ شىعامىن، استانالىق گازەتتەردى وقىپ، سودان وزىمە كەرەكتى تەلەگراممالار جاسايمىن، پروۆينسيالىق بەلەتريستەردىڭ ءتاۋىر دەگەن اڭگىمەلەرىن تۇتاس كوشىرىپ شىعاتىن كەزدەرىم دە بولادى، ءبىراق ەكى قۇلاعىم تىستا، اقىرى تىقىلداعان شاپشاڭ ءجۇرىس پەن سۋسىلداعان كويلەكتىڭ ەتەك دىبىسى دا ەستىلەدى. ول كىرگەن بويدا اڭعاراتىنىم، تىنىش ۇيقىدان سوڭعى جانارىنىڭ جالتىلى، ينە-جىپتەن جاڭا شىققانداي تازالىعى، سۇيكىمدى سالقىن الاقانى، اسىعىس جان-جاعىنا قارايدى دا مەنى كەلىپ سۇيەدى. كەيدە ول ءدال وسى كەيپىندە قوناق ۇيگە دە جۇگىرىپ كىرىپ، تونىنىڭ سۋىق شالعايىمەن دالانىڭ ايازىن الا كىرەتىن. مەن ونىڭ الماداي سۇپ-سۋىق بەتىنەن ءسۇيىپ، قولىمدى توننىڭ ىشىنە جۇگىرتەمىن دە جىپ-جىلى مىقىنىنان قۇشىرلانا قاتتى قىسامىن، ول "جىبەرشى، مەن شارۋامەن كەلدىم" دەپ بۇلقىنىپ شىعىپ كەتەدى دە ءدالىز قىزمەتكەرىن شاقىرىپ بولمەنى جيناتادى، ءوزى دە كومەكتەسەدى.
ءبىر كۇنى كەزدەيسوق اۆيلوۆا ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ قالدىم. ولار مەنى باسپاحانادا دەپ ويلاسا كەرەك، اس بولمەدە وتىرىپ مەنى ءسوز قىلىپ جاتىر ەكەن.
— ليكا، اينالدىم، بۇدان سوڭ ەندى قايتپەكسىڭ؟ — دەپ سۇرادى اۆيلوۆا. — ول تۋرالى مەنىڭ پىكىرىمدى بىلەسىڭ، ارينە سۇيكىمدى جىگىت، سەن ونى جاقسى كورەسىڭ... ال بۇدان ارى نە ىستەمەكسىڭ؟
مەن قۇزدان قۇلاپ كەتكەندەي بولدىم. مەن تەك "سۇيكىمدى" عانا ەكەنمىن عوي. ال ول انشەيىن "جاقسى كورەدى" ەكەن! قىز جاۋابى بۇدان دا سۇمدىق بولدى.
— مەن نە ىستەي الادى دەپ ەدىڭ؟ تىعىرىقتان شىعاتىن مەندە ەشقانداي امال جوق...
— مۇنى ەستىگەندە جىندانىپ كەتە جازدادىم، اس بولمەگە اتىپ كىرىپ، امال بار دەپ ايقاي سالىپ، ءبىر ساعاتتان سوڭ ورەلدان قارامدى باتىرامىن دەيتىن ەدىم، كەنەت قىز تاعى دا سويلەدى:
— ناديا، مەن ونى شىن سۇيەتىنىمدى بىلمەي ءجۇرسىڭ بە؟ ودان سوڭ سەن ونى جاقسى بىلمەيسىڭ، سەن سىرتتاي كورىپ جۇرگەننەن مىڭ ەسە ارتىق.
ءيا، سىرت كوزگە مەن مۇنان دا جامان بولىپ كورىنۋىم مۇمكىن. ۇنەمى قىستىعىپ ءجۇردىم، كوڭىلىم كۇپتى، جۇرتپەن ءتىل تابا بىلمەيمىن، جوق نارسەگە مۇڭايىپ قالامىن، ىلعي دا اشۋعا ەرىك بەرەمىن ؛ ءبىراق وزگەرە سالۋىم دا وپ-وڭاي، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا وت تاستايتىن ەشكىمنىڭ جوق ەكەنىنە، وعان ەشكىمنىڭ قيانات جاسامايتىنىنا كوزىم جەتسە بولدى، سول ساتتە-اق ماعان تۇقىمنان قالعان جومارتتىق، سۇيەككە بىتكەن جايدارى قاسيەت قايتىپ ورالادى. ەكەۋمىز الدە ءبىر كەشكە جينالىپ جاتىپ، ەگەر سول كەش ماعان ەشقانداي رەنىش، كەيىستىك اكەلمەيتىنىن بىلسەم، تويعا باراتىنداي ساندەنىپ، اينانىڭ الدىنان شىقپاي، بەتىمنىڭ سەكپىلى، كوزىمنىڭ قاراشىعىنا دەيىن قىزىقتايتىنىم بار، كراحمالدانعان قارداي اپپاق كويلەگىمنىڭ قىرتىس-قىرتىسى دار ەتىپ ايىرىلعانىنىڭ ءوزى مەن ءۇشىن ءبىر ءلاززات. ەگەر ىشتەگى قىزعانىشىمنىڭ قىجىلىن قوزدىرماسا بال دا ماعان كامىل راقات. تەك بالعا بارار الدىندا مەنى قاتتى قينايتىن نارسە — اۆيلوۆانىڭ مارقۇم بوپ كەتكەن كۇيەۋىنىڭ فراگىن كيۋىم كەرەك، بايعۇس ءبىر دۇركىن دە يىعىنا ىلمەگەن بولار، ءتىپتى سۋ جاڭا، ءبىراق سوندا دا مەن ءبىر ءتۇرلى قىسىلاتىن ەدىم. دەگەنمەن، ۇيدەن شىعۋىمىز مۇڭ، تازا اۋا جۇتىپ، جۇلدىزدى اسپاندى قىزىقتاپ، كوشىردىڭ شاناسىنا وتىرعان سوڭ بۇل دا تەز ۇمىتىلادى... ميعا سىيمايتىنى — ونسىز دا الەم-جالەم كىرەبەرىستى قىزىل الا شاتىرمەن كۇرگەيلەپ، ەسىك الدىنا سۇيەك جۇتقان سيىرداي كەكىرەيتىپ كۆارتال ساقشىسىن قويۋدىڭ نە قاجەتى بولعانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. مەيلى، بۇل ءبارىبىر بال عوي، كىرەر اۋىزدىڭ الەم-جالەمى، اپپاق قارمەن شاعىلىسقان كوز قارىقتىرار شاڭقيما جارىق تا، پوليسەيدىڭ قۇلاق جاردى شاڭقىلداعان داۋسى مەن ەسىك كوزىن شيىرلاعان جىلتىر ەتىگى، مۇز قاتقان ەدىرەك مۇرتى، ءبىر سىڭارى قالتاسىنان شىقپايتىن اق پەرچاتكالى قولى — ءبارى دە بالدىڭ قىزىعىنا جۇتىلىپ كەتەدى. ەركەكتەردىڭ بارلىعى دەرلىك فورمامەن كەلەتىن — قۇدايعا شۇكىر، رەسەيدە ول كەزدە فورما دەگەن يتتە دە بار — ءبارى دە شەنىمەن، ودان قالسا فورماسىمەن شىرەنەدى. مەنىڭ سول كەزدە بايقاعانىم، بۇكىل عۇمىرىن بيلىك باسىندا وتكىزگەن تيتۋلدى ادامدار ءومىر باقي سول دارەجەسىنە وتىقپاي-اق كەتەدى. بۇلار كەلگەن بەتتە-اق مەنىڭ قيتىعىما تيەدى دە نازارىمنان تىس قالمايتىن جىرتىق-تەسىگى مەن كەم-كەتىگى كەكەسىندى مازاققا اينالاتىن ەدى. ەسەسىنە ۇرعاشى اتاۋلى ماعان سۇيكىمدى دە سۇلۋ كورىنەتىن. ۆەستيبيۋلدە تون مەن قىسقى ەتىكتەرىن شەشىپ تاستاپ قىزىل كىلەم توسەلگەن باسپالداقپەن كوتەرىلگەن كەزدە قارسىداعى اينا بەتىندە ەكى ەسە كوبەيىپ، بۇكىل كەشتىڭ شىن مانىندەگى سانىنە اينالاتىن. بي باستالعانعا دەيىنگى بوس تۇرعان كەڭ زال كەنەت تازا اۋا مەن پۋدرانىڭ قوش يىسىنە تولادى دا، الماستاي جارقىراعان ليۋسترالار، ايناداي جالتىراعان ۇلكەن تەرەزەلەر، ءالى تاپتالماعان تاپ-تازا پاركەت كوزدىڭ جاۋىن الادى، بالعا كەلگەن اسەم توپ عاجاپ ءبىر تولقۋ ۇستىندە مۋزىكانىڭ العاشقى كۇمبىرىن، بودە زالدىڭ ەدەنىن قىزدىراتىن جۇرەگىنىڭ تۇگى بار العاشقى جۇپتى كۇتەدى.
مەن بالعا باسقالاردان بۇرىن شىعاتىن ەدىم. ەندى عانا جينالا باستاعان جۇرت مەن كەلگەندە قىزمەتشىلەردىڭ الدىن تون، ىشىك، شەكپەنگە تولتىرىپ تاستايتىن، ءبىراق ءۇي سالقىن، فراكپەن جۇرگەندەر بۇرسەڭدەگەنىن سەزدىرگىسى كەلمەيدى. بىرەۋدىڭ كيىمىن كيىپ الىپ، شاشىن جىلميتا تاراپ، سىقيىپ تۇرعان سىپتاي ارىق جىگىت ءوزىن جۇرتتان ەرەكشە ۇستاعىسى كەلەدى، ال رەداكسيادا قولبالانىڭ رولىندە جۇرگەنى قاپەرىندە دە جوق، سول كەيپىنە قاراماي توپ ىشىندە مۇزداي القاراكوكپىن دەپ ويلايدى. بىرتە-بىرتە ادامدار كوبەيە باستادى، مۋزىكاعا دا قۇلاق وتىعىپ، ەسىك كوزىنە سىعىلىسقان ايەلدەر وسىندا ەرەكشە ءبىر جىلۋ الىپ كەلگەندەي، مەن سول جىلىلىققا ماس بولىپ ايەلدەرگە ەركىن تاپ بەرىپ، ەركەكتەردى قاعىپ-سوعىپ، فراك كيگەن، ءمۋنديرلى الدەكىمدەردەن جورتا كەشىرىم سۇراعان بولامىن... ءبىر ۋاقىتتا ولار دا كەلدى-اۋ، كۇلىمدەپ كوپتى جارىپ كەلە جاتىر، سولار ما، ولار ەمەس پە دەپ جۇرەگىم دۇرسىلدەپ قويا بەردى. اسىرەسە قىز — سوعان ۇقسايتىن دا ۇقسامايتىن دا سەكىلدى.
وسى ءسات مەنى تاڭعالدىرعان ونىڭ ۋىزداي جاستىعى، نازىكتىگى ەدى: كارسەتپەن تاڭىپ تاستاعان قىپشا بەل، سالتاناتتا كيەتىن جەڭىل دە اسەم كويلەك، قولعاپتان يىققا دەيىن جالاڭاش بىلەك سۋىقتان ەپتەپ قىزىل كۇرەڭ تارتا باستاعان، جۇزىندە ءالى دە بولسا جاتىرقاۋلىق بار... اقسۇيەكتەردىڭ تاكاپپار كەلىنشەكتەرىندەي شاشىن تىكىرەيتىپ تۇيگەن ەكەن، وسىنىڭ وزىنەن-اق مەن سەنەن بولەكپىن، سەنى مەنسىنبەيمىن دەپ تۇرعانداي، بويىنان ەركىندىكتىڭ، الدەبىر جات قىلىقتىڭ لەبى سەزىلەدى. سول كەزدە الدەبىرەۋ سۋىرىلىپ جەتىپ باردى، ول جەلپۋىشىن اۆيلوۆاعا ۇستاتا سالدى دا قولىن بىردەن جىگىتتىڭ يىعىنا ارتىپ قالىقتاپ جونەلدى، كەشىكپەي مۋزىكا ۇنىنە ىلەسىپ كوپتىڭ ىشىنە ءسىڭدى دە كەتتى. مەن ونىمەن مۇلدەم قوشتاسقانداي ىشتەي وشپەندىلىكپەن ارتىنان قاراپ قالا بەردىم. قاشاندا جيناقى، پىسىق، كىشكەنتاي عانا اۆيلوۆا دا بۇل كەشتە مەنى سۇيكىمدىلىگىمسن تاڭقالدىردى، ءتىپتى تىم جاسارىپ كەتكەن سياقتى. وسى بي كەزىندە ونىڭ بار بولعانى جيىرما التى-اق جاستا ەكسنى ەسىمە ءتۇستى دە كەيىنگى كەزدە ماعان دەگەن پيعىلىنىڭ وزگەرۋىن ەندى ءتۇسىندىم، ونىڭ دا مەندە كوڭىلى بار ەكەن، قىزعانىشى دا جوق ەمەس.
X
بۇدان سوڭ ءبىز ۇزاق ۋاقىت ءبىر-بىرىمىزدى كورە العانىمىز جوق. وعان سەبەپ كۇتپەگەن جەردەن دوكتوردىڭ كەلە قالۋى ەدى.
ءبىر كۇنى، قىستىڭ ايازدى تاڭىندا رەداكسياعا كىرىپ كەلىپ پاپيروستىڭ تانىس ءبىر يىسىنە تاپ بولدىم، اس بولمەدەن دابىر-دۇبىر داۋىس، كۇلكى ەستىلەدى. بۇل نە بولدى ەكەن دەپ تۇرا قالدىم. بۇكىل ءۇيدى تۇتىنگە تولتىرعان دوكتور ەكەن، دابىرلاتىپ وتىرعان دا سول، ءبىراز جاسقا جەتكەن سوڭ جىلدار بويى سول قالپىندا وزگەرمەي قالاتىن ادامدار بولادى، مۇنىڭ دا دەنساۋلىعى مىقتى، ەزۋىنەن تەمەكىسى تۇسپەيدى، اۋزىنان ءسوزى ۇزىلمەيدى. بۇل نەمەنەگە كەلە قالدى دەپ ساسايىن دەدىم. قىزىنا تاعى ءبىر تالاپپەن كەلدى مە ەكەن؟ قالاي كىرسەم، ءوزىمدى قالاي ۇستاسام؟ العاشقى ساتتە ەشتەمە دە بولعان جوق. تەز ەسىمدى جيدىم دا كىرىپ بارىپ تاڭعالدىم... قاشان دا جارقىن ءجۇزدى دوكتور اۋەلدە قىسىلىپ قالدى دا اسىعىس كۇلە سويلەپ، "دەمالايىن دەپ پروۆينسيادان ءبىر اپتاعا قاشىپ شىقتىم" دەدى. قىزىنىڭ دا قوبالجىپ تۇرعانىن سەزە قويدىم. بۇعان دا سەبەپ كۇتپەگەن قوناق ەكەنىن ءتۇسىندىم، ۆاگوندا ءتۇن كاتىپ، ەندى مىنە پروۆينسيادان گۋبەرنياعا كەلە سالىپ بىرەۋدىڭ اسحاناسىندا راقاتتانىپ شاي سوراپتاپ وتىر. مەنىڭ كوڭىلىم ورنىنا تۇسكەن. ءبىراق ماعان دەگەن سوققىنىڭ ۇلكەنى الدا ەكەن: دوكتوردىڭ اڭگىمەسىنەن ۇققانىم، ول جالعىز ەمەس، بوگومولوۆتى ەرتە كەلىپتى، ءبىزدىڭ قالاداعى بىلعارى يلەيتىن اتاقتى دا ەڭ باي جىگىت، كوپتەن ليكاعا كوز سالىپ جۇرسە كەرەك؛ دوكتور قارقىلداپ كۇلدى:
— ليكا، ول ساعان ولەردەي عاشىق ەكەن، وسى جولى ماقساتىما جەتەمىن دەپ كەلدى، ەندى ونىڭ تاعدىرى سەنىڭ قولىڭدا، اياساڭ — جار بولاسىڭ، اياماساڭ ولتىرەسىڭ...
بوگومولوۆ تەك باي عانا ەمەس: وتە اقىلدى، حاراكتەرى جارقىن، جۇرتقا جاعىمدى، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن، شەتەلدە تۇرادى، جاتتىڭ ەكى بىردەي ءتىلىن بىلەدى ەكەن؛ سىرت پوشىمىن كورىپ اۋەلدە شوشىپ قالاسىڭ: مىس سەكىلدى قىزىل جيرەن شاشىن ارتىنا قاراي جىلميتىپ تاراعان، جۇپ-جۇمساق جالپاق بەت، پەندەگە ءبىتىپ كورمەگەن سەمىزدىك، بىلاي قاراساڭ مەزگىلسىز ءوسىپ كەتكەن بەسىك جاسىنداعى سابيگە ۇقسايدى، ايتەۋىر دۇنيەگە سىيمايتىن الىپ، تۇپ-تۇتاس مايعا بوككەن يوركشير دەرسىڭ؛ ءبىراق وسى يوركشيردىڭ تۇلا بويى تۇنعان تازالىق، كەيدە سونىسىن قىزعاناسىڭ دا: شاعىر كوزىندە كوك اسپاننىڭ كوگىلدىر تۇنىعى، وڭىندە نارەستەنىڭ پاكتىگى، كىسىمەن سويلەسسە دە، كۇلسە دە داۋسىندا ەرەكشە ءۇن، جاۋدىراعان كوزىندە، جۇپ-جۇمساق ەرنىندە جانىڭدى جىلىتار سۇيكىم بار؛ اياق-قولى كىپ-كىشكەنتاي، كيىمى تەك اعىلشىن ماتاسىنان، شۇلىعى، كويلەگى، گالستۋگى دە كىل جىبەكتەن. مەن قىزدىڭ بەتىنە جالت قارادىم دا ىڭعايسىز كۇلكىنى اڭعاردىم... سول ساتتە ءبارى دە ماعان تىم الىس، بوتەن سياقتى كورىندى، ءوزىمنىڭ بۇل ۇيگە كەرەگىم جوق ارتىق جان ەكەنىمدى سەزدىم دە ىشتەي وعان دەگەن وشپەندىلىك ورتەنىپ شىعا كەلدى...
وسىدان كەيىن ەكەۋمىز ءبىر ساعات تا وڭاشا قالعان ەمەسپىز، ول بىردە اكەسىنەن، بىردە بوگومولوۆتان ايىرىلماي قويدى. اۆيلوۆانىڭ جۇزىنەن جۇمباق كۇلكى ۇزىلگەن جوق، بوگومولوۆتىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ كۇتتى، سودان سوڭ دا ول وسى ءۇيدىڭ ءبىر مۇشەسىندەي ءوزىن ەركىن ۇستايتىن بولدى دا ەرتەڭنەن قارا كەشكە دەيىن كەتپەي كويدى، قوناق ۇيگە تەك تۇنەۋگە عانا بارادى. ونىڭ ۇستىنە اۋەسقويلاردىڭ درامالىق ۇيىرمەسىندە ماسلەنيساعا ارنالعان سپەكتاكلدىڭ رەپەتيسياسى باستالدى دا، ليكا سونىڭ مۇشەسى رەتىندە سوعان اكەسىنەن باستاپ بوگومولوۆقا دەيىن تارتتى. ليكا بوگومولوۆتىڭ ۇيىرسەكتىگىنە تەك اكەسىنە بولا كونىپ جۇرگەنىن، ۇزىلدى-كەسىلدى قولىن قاعىپ تاستاسام اكەم رەنجيتىن شىعار دەپ قورقاتىنىن ايتقان، مەن سوعان سەنگەن سىناي تانىتتىم، قالاماسام دا رەپەتيسيالارعا قاتىسىپ، سول ارقىلى قىزعانىشىمدى، بۇلارعا دەگەن وشپەندىلىگىمدى جاسىرۋعا تىرىستىم: مەن ونىڭ "ويناپ" جۇرگەنىن ءبىلىپ ۇياتتان ءجۇزىمدى جاسىرار جەر تاپپاي قينالدىم. پەندەنىڭ دارىنسىزدىعىنان وتكەن ماسقارا جوق ەكەن-اۋ. رەپەتيسيانى باسقارعان جۇمىسسىز قالعان كاسىپقوي اكتەر ەدى، ارينە ءوزىن اسقان تالانتپىن دەپ ويلايتىن بولۋعا كەرەك، جاس شاماسى دا بەلگىسىز، بەتىنە جەلىم جاققاداي، ونىڭ ۇستىنە قىسىر سيىردىڭ جەلىنىندەي شالبار-شالبار، سونىسىنا قاراماستان بولار-بولماس تاجىريبەسىنە ءماز بولعان تىراش بايعۇس.
مينۋت سايىن اشۋعا بۋلىعىپ، قاي ءرولدى قالاي ويناۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، بۇيرىق بەرىپ، اۋزىنا اق يت كىرىپ كوك يت شىعىپ اركىمدى بالاعاتتاعاندا شەكەسىنىڭ تامىرى ارقانداي بوپ بادىرايىپ شىعىپ كەتەتىن، ءوزى دە بىردە ەركەكتىڭ، بىردە ايەلدىڭ ءرولىن ويناعان بولادى، قالعاندارى سونى قايتالايمىز دەپ سىلىكپەسى شىعىپ شارشايدى، ال سولاردىڭ قيمىلىن باعىپ، داۋسىن ەستىگەندە مەنىڭ جىنىم كەلەدى: اكتەردىڭ ءوزى ونەردەن ماقۇرىم بولعان سوڭ باسقالارى ودان دا وتكەن. سوندا وسىلار نەمەنەگە، نە ءۇشىن ويناپ ءجۇر؟ سولاردىڭ ىشىندە پروۆينسيال قالالارعا ءتان جوعارعى توپتىڭ ون ەكى مۇشەسى تۇگەل ىرسيعان پاڭ بايبىشەلەرى دە ءجۇر، ەرىن جىمقىرۋدى ادەت قىلىپ العان، ۇنەمى ءبىر نارسەنى كۇتكەندەي ەلەگزىپ تۇراتىن سىلقىم بيكەشتەر دە بار، بۇكىل قالاعا ۇقساستىعىمەن تانىمال بولعان، ىلعيدا بىر-بىرىنەن قالمايتىن ەگىز قىز دا وسىندا: ەكەۋى دە ءىرى دەنەلى، شاشتارى قاپ قارا، قارا قاستارىنىڭ ورتاسى قوسىلىپ كەتكەن، ۇرساڭ ۇندەمەيتىن مەڭىرەۋ — ناعىز دۇپكە شەگەتىن جۋان قاراگەرلەردىڭ ءوزى دەرسىڭ؛ گۋبەرناتوردىڭ ەرەكشە تاپسىرمامەن جۇرەتىن شەنەۋنىگى دە قالمايتىن — ءالى جاپ-جاس جىگىت، ءبىراق توبەسى ەرتە تۇلەي باستاعان، كوكشىل كوزدەرى ادىرايىپ شاراسىنان شىعىپ كەتە جازداپ تۇر، بويى تىم ۇزىن، جاعاسى ودان دا ۇزىن، اڭگىمەشىل، اسىرە سىپايى؛ جەرگىلىكتى اتىشۋلى ادۆوكاتتى دا وسىندا كوردىم — الپامساداي نەمەنىڭ كوكىرەگى قاپتاي، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، ەكى اياعى تالىستاي، فراك كيىپ بيدە جۇرگەندە مۇنى وسى جەردىڭ باس لاكەيى شىعار دەپ قالاتىنمىن؛ كوپتىڭ ورتاسىندا جاس سۋرەتشى دە ءجۇردى: ۇستىندە قارا بارقىت كەۋدەشە، شاشىن سولاڭداتىپ قويا بەرگەن، قىرىنان قاراساڭ تەكەدەن اۋمايدى، ونىڭ ۇستىنە تەكەساقال، قىسىق كوزىندە ايەلگس ءتان قىلىمسۋ بار، جىلبىراعان قىپ-قىزىل ەرنىنە قاراۋدىڭ ءوزى جەركەنىشتى.
اقىرى سپەكتاكل دە باستالدى-اۋ. شىمىلدىق اشىلماي تۇرىپ كۋليسكە كىرىپ بارمايمىن با: جۇرتتىڭ ءبارى جىندانىپ كەتكەن سەكىلدى، ءبىرى كيىنىپ، ءبىرى بويانىپ، ايقايلاسىپ، ۇرسىسىپ، بىر-بىرىنە سوقتىعىسىپ، ءبىر-بىرىن تانىماي ابىگەر، كيىمدەرى دە الابوتەن — ءبىرىنىڭ ۇستىندە قوڭىر فراك، ەندى بىرىندە قىزىل كۇرەڭ دامبال — ءولى پاريك، ءولى ساقال، مۇرىن مەن ماڭدايعا جاپسىرعان جاماۋدان بەت-اۋىز قيمىلداماي سىرەسىپ قاتىپ قالعان، كوز اتىزداي باقىرايىپ، اعاش كىرپىكتەر مانەكەننىڭ قاباعانداي ءبىر بىرىنە جۇعىسپاي ەدىرەيىپ تۇر. مەن ونىمەن بەتپە-بەت ءتۇيىسىپ تانىماي قالدىم، اسىرەسە قۋىرشاق سەكىلدى تۇرپاتىن كورىپ تاڭعالدىم -ۇستىندە قىزىل-كۇرەڭ كونە زاماننىڭ كويلەگى، باسىندا قۇلا پاريك، كوزگە ۇرىپ تۇرعان جاساندى ادەمىلىك، سۇيكىمسىز كامپيت بەت... بوگومولوۆ قۇلا-جيرەن اۋلا سىپىرۋشىنى وينايتىن، ونى اياماي-اق قۇل-قۇتانشا كيىندىرگەن ەكەن، ال دوكتور كارى لاقسا وتستاۆكاداعى گەنەرال: سپەكتاكلدى باستاعان دا سول، ساياجايدا بولسا كەرەك، استىندا توقىمالى كرەسلو، كوككە بويالعان تاقتاي تالدىڭ كولەڭكەسى، ۇستىندە تۇكتى جاڭا كوستيۋم، مۇنىڭ دا بەت-اۋىزى سىعىسقان بوياۋ، ەرەپەيسىز ۇزىن مۇرت، كرەسلودا شالقايىپ جاتىپ الىپ، ايقارىلعان گازەتكە شىرەنە قارايدى، دەكوراسيا بويىنشا جازدىڭ اشىق كۇنى ەدى، ەتەكتەن ۇرعان رامپانىڭ جارىعىندا سامايدىڭ اعىنا قاراماستان ۋىزداي جاس بوپ كورىندى؛ گازەتتى وقىپ وتىرىپ ول بىردەمەنى كۇبىرلەپ ايتۋى كەرەك ەدى، ءبىراق دىم سىزباي باقىرايىپ وتىرىپ العانى، سۋفلەردىڭ قۋىسىنان شىققان سىبىرعا دا قۇلاق تۇرگەن جوق، تەك كۋليستەن ەركە كۇلكىمەن جۇگىرىپ شىققان قىز تۋ سىرتىنان كەلىپ قۇشاقتاپ، كوزىن باسىپ تۇرىپ: "تاپشى، مەن كىممىن؟" دەپ ايقايلاعاندا عانا: "بوسات، بوسات، قوزىم، بىلەم سەنىڭ كىم ەكەنىندى" دەپ ءار ءسوزىن باپتاپ جاۋاپ بەرگەن بولدى.
زال كۇڭگىرت، ساحنا جارىق ەدى. مەن ءبىرىنشى قاتاردا وتىرىپ بىرەسە ساحناعا، بىرەسە ماڭايىما قارايمىن ؛ الدىڭعى قاتاردا كىل بايلار، سەمىزدىگىمەن ورىندىق كەرگەن اسكەري جانە پوليسيانىڭ اتاعى جۇرتقا بەلگىلى شەندەرى، ءبارى دە ساحنانى اڭدىپ تىرس ەتپەي قالىپتى — سىرەسكەن بەتتەر، شالا كۇلكىدەن جىمىرايعان ەرىندەر... مەن ءبىرىنشى كورىنىستىڭ اياعىنا دەيىن دە شىداي المادىم. ساحنا جاقتان الدە نە دۇڭك ەتىپ، ءقازىر ءۇزىلىس بولادى دەپ بەلگى بەرگەندە-اق زىتتىم. سول كەزدە زالدا ىزىڭ-شۋ باستالعان، كوپكە تانىس قاريا مەنى كيىندىرىپ بولعانشا ارتيستەردىڭ داراقى داۋىسى دالىزگە دە جەتتى. ءۇھ دەپ، دالاعا اتىپ شىقتىم. شۇكىر، ءتىپتى جالعىز قالعانىما دا قۋاندىم. دۇنيە تىم-تىرىس، اۋا شىڭىلتىر تازا، كوشەنىڭ شامدارى شاقىرايىپ-اق تۇر. مەن رەداكسياعا تارتتىم، ويتكەنى قوناق ۇيدەگى قۋىقتاي بولمەم تىم كوڭىلسىز ەدى. مەكەمەلەردىڭ قاسىنان جاناي ءوتىپ، يەن الاڭعا بۇرىلدىم، سوبوردىڭ التىن جالاتقان كۇمبەزى جۇلدىزدى اسپاندى ءتۇرتىپ ءتۇر ەكەن... يەن كوشەدە تابانىڭنىڭ استىنان شىققان قار سىقىرى دا كوش جەرگە جاڭعىرىعىپ ۇرەي شاقىرادى... جىپ-جىلى ءۇي تىنىشتىقتان تۇنىپ تۇر، اۆيلوۆانىڭ ۇلى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن، ەسىك اشقان ۇيقىلى-وياۋ كۇتۋشى ايەل بەتىمە ءبىر قارادى دا كەتىپ قالدى. باياعىدان وزىمە تانىس، ابدەن مەزى قىلعان باسپالداق استىنداعى بولمەگە ءوتتىم دە، ابدەن مەزى قىلعان ديۆانعا وتىرا كەتتىم... قارا كولەڭكەدە كۇتىپ وتىرمىن، ءقازىر كەلەدى-اۋ دەگەندە تۇلا بويىم تىتىركەنەدى، شۋىلداسىپ كىرەدى، بىرىنە-بىرى دەس بەرمەي جامىراسىپ، كۇلىسەدى، ساماۋىردى ورتاعا الىپ پىكىر بولىسەدى، مەن اسىرەسە ليكانىڭ كۇلكىسى مەن داۋسىنان قورقىپ وتىرمىن... ءدال ءقازىر وسى بولمەدە ول بار دا سياقتى، جوق تا سياقتى، ونىڭ تانىس ءيىسى مەنىڭ قاسىمداعى ديۆاننىڭ جاقتاۋىندا جاتقان كويلەگىنەن، جۇپ-جۇمساق حالاتىنان اڭقىپ تۇرعانداي... تەرەزەدە قىستىڭ سۇپ-سۋىق مۇزداي اسپانى، باقتاعى اعاشتاردىڭ قۋارعان بۇتاقتارىنىڭ اراسىنان جۇلدىزدار سىعالايدى...
ورازانىڭ العاشقى اپتاسىندا اكەسى مەن بوگومولوۆقا ەرىپ قايتىپ كەتتى
(بوگومولوۆقا بايعا تيۋدەن باس تارتتى). مەن ونىمەن سويلەسۋدى ءبىرجولا تىيعانمىن. كەتەر الدىندا ۇنەمى جىلاۋمەن بولدى، ءسات سايىن كەتپە دەپ ايتا ما دەپ ماعان ۇمىتتەنە قاراۋمەن مۇڭ ارقالاپ كەتتى-اۋ...
XI
پروۆينسيادا ۇلى ورازانىڭ كۇندەرى ءوتىپ جاتتى. كىرەشىلەر ءبۇرىسىپ بۇرىش-بۇرىشتا جولاۋشى تاپپاي ءجۇر، ارا-تۇرا قولدارىن ەربەڭدەتىپ ارى وتكەن، بەرى وتكەن وفيسەرلەردى جاسقانشاقتاپ شاقىرعان بولادى "مارحاباتتى مىرزا! مەنىڭ اتىم جۇردەك!" كوكتەمنىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزگەن ۇزاقتار كوڭىلدى شۋلاسادى، ال قارعالاردىڭ قارقىلى ءالى دە جەكسۇرىنداۋ.
جالعىزدىق ءتۇن بالاسىندا جامان ەكەن. ءتۇن ورتاسىندا ويانا سالىپ: ەندى قايتىپ كۇن كەشەمىن، نەسىنە ءومىر سۇرەمىن دەپ ويلايمىن. ياپىر-اۋ، وسى مەنمىن بە، قايداعى ءبىر گۋبەرنيالىق قالادا، مىڭ سان بوتەن ادامداردىڭ ورتاسىندا، مىناۋ الباستىداي باسقان قاراڭعى تۇندە جالعىز جاتقانىم قالاي؟ بۇكىل قالادا جالعىز عانا جاقىن ادام — اۆيلوۆا. جاقىن ەكەنى راس پا؟ ءارى-سارى، ىڭعايسىز جاقىندىق...
مەن ەندى رەداكسياعا كەش كەلەتىن بولدىم. اۆيلوۆا قابىلداۋ بولمەسىندە وتىرىپ كىرە بەرىستەن مەنى كورە سالىپ كۇلىمدەپ قارسى الاتىن بولدى — تاعى دا باياعى سۇيكىمدى قالپىنا ءتۇستى، مەيىرىمدى، كەكەتىپ-مۇقاتقانىن دا قويدى، مەن ونىڭ ماعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن دە انىق بايقادىم، ءبىر ءسات نازاردان تىس قالدىرماي، ەرەكشە كۇتىپ، كەش بويى مەنىڭ قاسىمنان كەتپەيتىندى شىعاردى، مەن ءۇشىن ۇزاق وتىرىپ پيانينودا وينايدى، ال مەن بولسام ديۆاندا جانتايىپ جاتىپ كوزىمدى جۇمامىن دا مۋزىكانىڭ اسەرىنەن كوزىمە كەلىپ قالعان جاستى تىيا الماي، وعان قوسا ايەلگە دەگەن ىنتىق سەزىمدى جاسىرا الماي جانىم ەزىلىپ ازاپقا تۇسەمىن. قابىلداۋ بولمەسىنە كىرگەن بويدا مەن ونىڭ كىپ-كىشكەنتاي سۇيكىمدى قولىنان سۇيەمىن دە تۇراقتى قىزمەتكەرلەر وتىراتىن جاققا ءوتىپ كەتەمىن. وندا قاشان كورسەڭ تەمەكىسىن بۇرقىلداتىپ، ورەلعا پوليسيانىڭ باقىلاۋىمەن كەلگەن، تۇرىنە قاراساڭ ءبىر ءتۇرلى توپاس ادام وتىرادى دا قويادى: مۇجىقتارشا ساقال جىبەرگەن، ۇستىندە تايتەرى كۇرتە، اياعىندا ءيىسى مۇڭكىگەن مايلى ەتىك، ءوزى سولاقاي: وڭ قولىنىڭ جارمىسى جوق، جەڭىنە جاسىرعان مولاعىمەن قاعازدى ۇستەلگە باسىپ وتىرادى دا سول قولىمەن جازادى: ۇزاق ويلانىپ وتىرادى، قايتا-قايتا تەمەكىسىن سوراپتايدى، كەنەت قاعازىن قاتتى قىسىپ الىپ زىرىلداتىپ جازادى-اي كەلىپ، قيمىلى مايمىلدان دا شاپشاڭ. ءبىر كەزدە سيراعى ءبىر تۇتام قارتامىش شال كىرىپ كەلدى، كوزىندە باقىرايعان كوزىلدىرىك، وسىنداعى شەتەل حابارىنىڭ شولۋشىسى؛ كىرەبەرىستە قويان تەرىسىنەن تىككەن جارعاعى مەن تىڭداۋ اپپاراتىن قىستىرعان شاپكەسىن شەشىپ ەدى ون جاسار بالا سەكىلدى ءشۇمپيىپ شىعا كەلدى، اياعىندا وزىنەن ۇلكەن ەتىك، بۇتىندا كەڭ بالاق شالبار، ونىڭ سىرتىنان سولاڭداتىپ قويا بەرگەن ماقتالى جەيدەنى بەلبەۋمەن شىرتا بۋىنىپ الىپتى، ەدىرەيگەن القارا كوك شاشى تىكىرەيىپ قۇددى ديكوبرازدان اۋماي قالىپتى؛ بادىرايعان كوزىلدىرىگى دە ادام شوشىتقانداي؛ ول قاشان بولسا دا ەكى بىردەي قوراپتى قۇشاقتاي كىرەتىن، بىرىندە گيلزى، بىرىندە تەمەكى، جۇمىس ۇستىندە كەشكە دەيىن تەمەكىسىن نىعىزدايدى دا وتىرادى: ادەتتە ورتالىق گازەتتەردەن كوز المايدى، ەكى قولى ماشينكادا، سونىڭ مىس ترۋبكاسىنا تەمەكىنى تىعىنداپ، گيلزىنى سيپالاپ تاۋىپ الادى دا ماشينكانىڭ سابىن كوكىرەگىنە باسىپ قالعاندا پاپيروستىس دايار ساباعى ۇستەل ۇستىنە سارت ەتە قالادى. بۇدان سوڭ مەترانپاج، كوررەكتور كەلەدى. مەترانپاج قاشاندا سابىرلى، ەشكىمگە جاعىنبايتىن ادام، ءبىراق كىشىپەيىل، كوپ سويلەمەيدى، ءىشىن دە ەشكىمگە الدىرمايدى؛ تىرتيعان ارىق، ابدەن قۋراپ قالعان قۋ سۇيەك، شاشى سىعاندار سەكىلدى شىمقاي قارا، بەت تەرىسى كوك-جاسىل دەۋگە دە بولادى، مۇرتى دا قاپ-قارا، ەرنى ءقان-سولسىز كەبەرسىپ كەتكەن، ۇنەمى تازا كيىنىپ سىرەسىپ جۇرەدى: قارا شالبار، كوك جەلەتكە، كراحمالدانعان جالپاق جاعا ء-بارى دە تاپ-تازا ءارى جاڭا؛ كەيدە باسپاحانادا ونىمەن اڭگىمەلەسىپ قالاتىن دا كەزدەرىم بولادى: ول ادەپكى ۇندەمەس ءتارتىبىن بۇزىپ، ماعان تەلمىرىپ قاراپ الادى دا داۋسىن كوتەرمەستەن ءبىر مانەردە سايراپ بەرەدى، سونداعى ايتاتىنى ءبىر-اق نارسە — دۇنيەنى جايلاعان ادىلەتسىزدىك، قايدا بارساڭ دا كورەتىنىڭ وسى. كوررەكتور دا كەلىپ-كەتىپ تۇرادى، بىرەسە ءبىر نارسەنى تۇسىنبەدىم دەيدى، بىرەسە ءبىر نارسە ۇناماي قالدى دەيدى، ماقالا اۆتورىنان نە ءتۇسىندىرىپ بەرۋىن، نە تۇزەتىپ بەرۋىن تالاپ ەتىپ جاتقانى: "كەشىرىڭىز، مىنا ءبىر ءتۇس ونشا ءساتتى شىقپاعان" دەپ جابىساتىنى بار؛ قورباڭداعان سەمىز ادام، بۇيرا شاشى قاشاندا دىمدانىپ جۇرەدى، بۇكشيىپ قورقىپ تۇراتىن ادەتى، ونىڭ دا ءجونى بار، ماساڭ كەيپىن جۇرتقا سەزدىرمەيمىن دەپ دەمىن ىشىنە تارتىپ، الگى تۇسىنىك سۇراعان ادامىنان الىسىراق تۇرىپ، بارجيعان ساۋساقتارىن قالشىلداتىپ كۇنشىلىكتەن بىردەمەنى نۇسقاپ الەك. وسى بولمەدە مەن دە بوتەن بىرەۋلەردىڭ جازعاندارىن قايتا شيمايلايمىن، نەمەسە ءوزىم نە جازسام ەكەن دەپ تەرەزەگە تەلمىرىپ وتىرعانىم.
ءسويتىپ ءجۇرىپ تاعى ءبىر قۇپيا ازاپقا تاپ بولدىم، "ورىندالمايتىن" اششى ارمان. تاعى دا بىردەمەلەردى شيمايلاي باستادىم، كوپشىلىگى پروزا، تاعى دا جاريالاي باستادىم. ءبىراق مەنىڭ ويىم دا، ارمانىم دا بۇدان باسقا ەدى. جازىپ جۇرگەنىم دە، جاريالاپ جاتقانىم دا كوڭىلىمنەن شىققان جوق، جازارىم دا، كوڭىلىمدى كونشىتەر دۇنيەلەرىم دە الدا شىعار دەپ ۇمىتتەنۋمەن بولامىن. ءومىردىڭ ماعان بەرگەن ساباعىنان ەشكىمگە ۇقسامايتىن، ەشكىم ءالى جازا قويماعان ناعىز شىنايى دۇنيە تۋدىرسام بۇدان وتكەن باقىت بولار ما، بۇعان جەتەر رۋحاني ەڭبەك بار ما! ەندىگى جەردە مەنىڭ ءومىرىم سول "ورىندالمايتىن" ارمانمەن ارپالىسۋمەن، قولعا تۇسپەيتىن باقىتتى قۋالاۋمەن، سونى ىزدەۋمەن، سونى ويلاۋمەن وتەتىن شىعار.
تۇسكە تامان پوشتا كەلەدى. قابىلداۋ بولمەسىنە كىرەمىن، تاعى دا كورەتىنىم تاپتىشتەپ تارانعان، ارتىق ءبىر قىلاۋى جوق اۆيلوۆانىڭ ۇقىپتى دا كورىكتى بەينەسى، قاشاندا ۇستەلگە ەمىنىپ وتىراتىن تۇرپاتى، شەگرەن بىلعارىدان تىككەن قاسىقتاي ءتۋفليى ءارقاشان ۇستەلدىڭ استىندا جاتادى، يىعىما جامىلعان بۇلعىن تەرىسىندە تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنىڭ ساعىمى وينايدى. مەن پوچتادان استانالىق جۋرنالدى الدىم دا اسىعىس اشىپ قالعانىمدا چەحوۆتىڭ جاڭا اڭگىمەسىنە بىردەن كوزىم ءتۇستى... وسى ەسىمنىڭ ءوزى-اق سيقىرداي دۋالاپ، اڭگىمەنىڭ باسىن وقىماي جاتىپ ونىڭ كەرەمەتتىگىن كۇنى بۇرىن سەزگەندەي قىزعانىش وتى بۇرق ەتتى. قابىلداۋ بولمەسىنە ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ حالىق دەگەن توپىرلاپ كەتتى: حابارلاندىرۋ اكەلگەندەر دە بار، جازۋشى بولامىن دەگەن ءار ءتۇرلى ادامدار دا تولىپ جاتىر: سولاردىڭ ىشىندە ءتۇبىت شارف، ءتۇبىت قولعاپ كيگەن ءبىر شال ۇلكەن فورماتتى ەتەكتەي ارزان قاعازعا باياعى قاۋىرسىن قالاممەن ادەمىلەپ تۇرىپ "ولەڭدەر، ويلار" دەگەن بىردەمەسىن سۇيكەپ كەلىپتى، ونىڭ سوڭىندا قىسىلعانىنان قىپ-قىزىل بولىپ جاپ-جاس وفيسەر تۇر، قولجازباسىن ۇسىنىپ جاتىپ سىپايىلاپ قانا، ەگەر جاريالانا قالسا شىن فاميلياسىن كورسەتپەي، "رەداكسيانىڭ مۇمكىندىگى بولسا تەك اتىن عانا جازۋدى" وتىنەدى، ونىڭ سوڭىن الا تەرلەپ-تەپشىپ تون كيگەن ەگدە سۆياششەننيك Spectator دەگەن جاسىرىن اتپەن "دەريەۆنيا سۋرەتتەرى" دەيتۇعىن تۋىندىسىن جاريالاتپاق ەكەن، ۋەزدىڭ زاڭ قايراتكەرى دە جازعىشتاردان قالعىسى كەلمەپتى... قايراتكەر كىسى تاڭعالارلىق ناۋەتەك ادام ەكەن، كىرەبەرىستە نايقالىپ تۇرىپ جاڭا كەبىسىن، جاڭا تەرى قولعابىن، جاڭا بۇلعىن پالتوسىن، جاڭا بويار بوركىن شەشتى، شەشىنە كەلگەندە ۇزىن بويلى تىرلي ارىق سيىر ءتىستى پەندە بوپ شىقتى، جارتى ساعات بويى اپپاق بەتورامالمەن باپتانىپ مۇرتىن ءسۇرتتى، مەن جازۋشىعا ءتان سۇعاناقتىقپەن ونىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي قارادىم دا وتىردىم:
— ءيا، ونىڭ ناۋەتەك بولماسقا، مۇنتازداي بوپ تازا جۇرمەسكە، ءوزىن-وزى كۇتپەسكە شاراسى جوق، ويتكەنى ءتىسى قۇرعىر كۇرەكتەي، ءارى ىرسيعان، مۇرت دەگەنىڭ قوعاداي، الماداي تىرسيعان ماڭدايى قاسقايىپ بارادى، كوز شىركىن دە ادىرايىپ كەتكەن، جاعى كوكساۋدىڭ وكپەسىندەي شۇپ-شۇبار، تۇيە تابان، الاقانى استاۋداي، تىرناق كوسەۋدەي!
كۇتۋشى كەمپىر ازانعى اسقا بالانى سەرۋەندەتىپ الىپ كەلدى. اۆيلوۆا كىرەبەرىسكە جۇگىرىپ شىقتى دا جۇرەسىنەن وتىرا قالىپ ونىڭ باس كيىمىن شەشتى، ىشىگىن شەشىپ، ايازدان الابۇرتىپ قىزارىپ كەتكەن بەتىنەن ءسۇيدى، بالاسى بەيعام، ايدالاعا قاراپ تۇر، وزىمەن-وزى، شەشىندىرىپ جاتقانىن دا، ءسۇيىپ جاتقانىن دا سەزبەيتىن سياقتى — مەن وسىنى دا قىزعانىپ تۇرمىن: بالانىڭ ۋايىمسىز بەيجايلىعىن، اۆيلوۆانىڭ انالىق قۋانىشىن، كارتامىش كۇتۋشىنىڭ تىنىش قالپىن. ومىردە تىندىراتىن دايىن شارۋاسى بار، سودان اسىپ-توگىلمەيتىن جۇرتتىڭ بارىنە مەن بۇگىندە قىزعانىشپەن قارايتىن بولعانمىن، پەندەنىڭ كۇيبەڭ تىرشىلىگىنەن تىس، ويدان شىعارىپ الىپ ورىنداي الماي جۇرەتىن جازۋ دەيتۇعىن ارمانداي نارسەنى كۇن سايىن كۇتكەنشە بۇگىن قولما-قول ءبىر ءىستى ءبىتىرىپ تاستاپ، ەرتەڭگىسىن قولىڭنىڭ دا، ميىڭنىڭ دا ۋايىمسىز بوس جۇرگەنىنە نە جەتسىن.
تاڭعى استان سوڭ مەن ىلعي دا كەتىپ قالامىن. جاپىراق-جاپىراق كوبىك قار قالا ۇستىنەن قالعىپ ءتۇسىپ تۇر، كوكتى اق ۇلپامەن شىمىلدىقتاپ، جۇپ-جۇمساق جىلىلىعىمەن كوكتەم جاقىنداپ قالدى دەپ الداپ تۇرعانداي. كوبىك قاردى تىلگىلەپ مەنىڭ قاسىمنان كىرەشى زۋ ەتىپ وتە شىقتى، اكەسىنىڭ باسىنا شاپقانداي ەلىرۋىنە قاراعاندا جاڭا عانا ءبىر جەردەن ءىشىپ العانعا ۇقسايدى... وندا تۇرعان نە بار ەكەن؟ ءبىراق وسىنداي قيت ەتكەننىڭ ءبارى مەنىڭ جىنىما تيەدى، جىنىما تيسە دە سونى بوسقا جىبەرمەي، ول دا مەنىڭ كوپتەن بەرى ويىمدا جۇرگەن مەنشىگىمدەي ءبىر نارسەگە پايدالانىپ قالعىم كەلەدى. مىنەكي، مەنىڭ كوز الدىمنان كىرەشى قىلت ەتىپ ءوتىپ كەتتى، نەمەن ءوتتى، قالاي ءوتتى، سول زۋ ەتكەن قالپى مەنىڭ كوكەيىمدە سۋرەت بولىپ كوپكە دەيىن وشپەي قالىپ قويدى. بۇدان ءارى: الدەبىر داۋلەتتى عيماراتتىڭ الدىندا قاردىڭ شۇبار شىمىلدىعىنان كۇيمە قاراۋىتادى، دوڭعالاقتارى كوبىك قارعا باتىپ كەتكەن، كولدەنەڭ تاقتايدىڭ ۇستىندەگى ورىندىقتا كۇرجيىپ، جاس بالاداي بەلبەۋىن قولتىعىنىڭ استىنان بۋىنىپ العان ارباكەش وتىر) كەنەت جىبەك قاپتاۋلى كۇيمەنىڭ جىلتىراعان تەرەزەسىنەن سىعالاپ وتىرعان كىشكەنتاي عانا سۇپ-سۇيكىمدى يتكە كوزىم تۇسكەنى، ەمىنگەن تۇرىنە قاراساڭ ساعان بىردەمە ايتقىسى كەگەندەي، قوس قۇلاعى ءتۇيىپ تاستاعان بانتيكتەن اۋمايدى... تاعى دا جىلت ەتكەن ءبىر قۋانىش: ەسىڭنەن شىقپاسىن — ناعىز بانتيك!
بۇدان سوڭ كىتاپحاناعا كىردىم. بۇل ءوزى ءبىر ەسكى، وتە باي كىتاپحانا ەدى. ءبىراق كوردەي كۇڭگىرت، ەشكىمگە كەرەكسىز بوپ قالعان قىمبات قازىنا. يەسىز قالعان ەسكى ءۇي، داڭعاراداي جالاڭاش سەڭكەلەر، ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلەتىن مۇزداي باسپالداق، جىرتىق كلەنكامەن كومكەرىلگەن كيىز قاپتامالى ەسىك. البا-جۇلبا كىتاپتار جيعان ءۇش زال. جاقتاۋلى ۇزىن ۇستەل، كونتوركا، كوكىرەگى تاقتايداي، كىسىگە جاتسىنا قارايتىن جۇپىنى عانا كىشكەنتاي ايەل وسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەكەن، قولدارى جىپ-جىڭىشكە، ءۇشىنشى ساۋساعىندا سيانىڭ داعى بار، ونىڭ قاسىندا كىر-قوجالاق، زاماننان بەرى شاشىنا سۋ تيمەگەن ۇيپالاق-ۇيپالاق قولبالا ايەلدىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ ءجۇر... مەن وقۋ كابينەتىنە ءوتىپ ەدىم، مۇنىسى ورتاسىندا دوڭگەلەك ۇستەلى بار ۋگار مۇڭكىگەن بولمە ەكەن، ۇستەل ۇستىندە "ەپارحيالنىە ۆەدوموستي"، تۋسسكيي پالومنيك" جاتىر. قالىڭ كىتاپتى پاراقتاپ بۇكشيگەن ءبىر جىگىت وتىر - بۇل كىتاپحانانىڭ تۇراقتى وقۋشىسى، وتە جۇدەۋ گيمنازيست، ۇستىندە توزىعى جەتكەن كونە شەكپەن، جۇمارلانعان بەت ورامالمەن قايتا-قايتا تاناۋىنىڭ سوراسىن ءسۇرتىپ قويادى... بۇكىل قالانى جالعىزدىعىمەن تاڭىرقاتقان ەكەۋمىزدەن باسقا مۇندا كىم كەلۋشى ەدى، ونىڭ ۇستىنە ەكەۋمىزدەن باسقا كىتاپ وقيتىن دا ادام تابىلماس. گيمنازيستىڭ وقىعانى — گيمنازيستكە تەككە كەرەگى جوق "شىرىندى حات". مەڭگەرۋشى ماعان دا تاڭىرقاپ قاراي بەرەتىن: مەنىڭ سۇرايتىنىم "سيەۆەرنايا پچەلا" ، "موسكوۆسكيي ۆەستنيك"، "پوليارنايا زۆەزدا"، "سيەۆەرنىە سۆەتى"، پۋشكيننىڭ "سوۆرەمەننيگى"... ايتپاقشى جاڭا دۇنيەلەردى دە الىپ تۇرامىن — الگى "اتاقتى ادامداردىڭ ءومىربايانى": ماعان دا ءبىر سۇيەۋى بولا ما دەپ، ءوزىمدى سولارمەن سالىستىرسام دەگەن قىزعانىش تا جوق ەمەس... "اتاقتى ادامدار!" جەر بەتىندە قانشاما اتاقتى اقىندار، رومانيستەر بولعان، سولاردىڭ جەر باسىپ جۇرگەنى قانشا؟ ءبارى دە ماڭگىلىككە قالعان باياعى سول ەسىمدەر! گومەر، گوراسيي، ۆەرگيليي، دانتە، پەتراركا... شەكسپير، بايرون، شەللي، گەتە... راسين، مولەر... باياگى سول "دون-كيحوت"، باياعى سول "مانون لەسكو"... ءدال وسى بولمەدە العاش رەت راديششيەۆتى وقىعانىم ەسىمدە— كەرەمەت رازى بولدىم... "مەن ماڭايىمدى شولىپ ادامزاتتىڭ ازابىنان جانىم قور بولدى!"
كىتاپحانادان كەشتەتە شىعىپ قاراڭعى كوشەمەن تارتىپ كەلەمىن. ءار تۇستان قوڭىراۋدىڭ باياۋ ءۇنى باستالدى. ءوزىمدى ويلاپ، ونى ويلاپ، الىستا قالعان تۋعان ءۇيدى ويلاپ مۇڭ باسىپ كەلە جاتىپ شىركەۋگە كىردىم. مۇندا دا ەشكىمگە كەرەگى جوق ءومىر. قاڭىراپ تۇر، كۇڭگىرت، جىلتىلداعان ەكى-ۇش شىراقتىڭ ساۋلەسى، ەكى-ۇش كەمپىر مەن شال. شىراق كاسساسىنىڭ قاسىندا شىركەۋ ستاروستاسى تۇر، مەڭىرەۋ، كوكشۋلان شاشىن مۇجىقشا جىبەرگەن، كوزىنىڭ قيىعىندا ساۋداگەردىڭ قاتىگەزدىگى بار. كۇزەتشى اقساق شال اياعىن سۇيرەتىپ كەلىپ ءبىر تۇستا قىڭىرايىپ بالاۋىزى تامشىلاپ جاتقان شىراقتى تۇزەتىپ، كەلەسى ءبىر جانىپ بىتكەنىن ۇرلەپ ءوشىردى دە تۇقىلىن ءالسىز قولىمەن سىعىمداپ الاقانىنداعى بالاۋىزدىڭ بۇزاۋشىعىنا قوستى — تەگى ءبىزدىڭ مىنا پەندەلىك تىرلىگىمىزگە، سونىڭ جۇمباق قۇپياسىنا ابدەن تويىپ بولسا كەرەك: شوقىندىرۋ، باسىرە سالتى، نەكە قيۋ، ولىك شىعارۋ، تولىپ جاتقان مەيرام، تاۋسىلمايتىن ورازا، وسىنىڭ ءبارى جىل سايىن جىل قۇسىنداي كەزەك-كەزەك كەلەدى دە تۇرادى. سۆياششەننيكتىڭ ۇستىندە شەكپەن دە جوق، جەلبەگەي كيىمنەن تىم جۇدەۋ كورىنەدى ەكەن، ونىڭ ۇستىنە وت باسىنداعى ايەلدەردەي شاشىن جاي عانا بوس قويا بەرگەن، جابىق تۇرعان پاتشا قاقپاسىنا قاراپ ءيىلىپ تاعزىم ەتۋدە، ەڭكەيگەن سايىن كوكىرەگىندەگى ءسپيتراحيلى سالاقتاپ، مىناۋ مۇڭ باسقان قايعىلى يەن قۋىستا كۇرسىنگەن قوڭىر داۋىسى كۇڭىرەنىپ شىعادى: "جاراتقان، مەنىڭ قۋ جانىمنىڭ اراشاشىسى..." شىركەۋدەن اقىرىن شىعىپ، مەن تاعى دا كوكتەمنىڭ بەلگىسىندەي قىستىڭ جۇمساق اۋاسىن قۇشىرلانا جۇتتىم دا بوز ىمىرتقا كىردىم. كوكشۋلان باسىن وتىرىك تە بولسا جەرگە دەيىن تۇقىرايتقان قايىرشى الدىما كەلىپ الاقانىن جايدى، بەس تيىندىق باقىر تاستاعانىمدا باسىن كوتەرىپ ەدى، ەجەلگى ماسكۇنەمنىڭ موليگەن سۋلى كوزىن، تومارداي تاناۋىن كوردىم، كەرتپەشىندە بادىرايعان ءۇش قۇلپىناي تۇر ەكەن... وح، بۇل دا ماعان ءبىر قۋانىش: ۇمىتپا — ءۇش قۇلپىناي!
ۆولحوۆ كوشەسىمەن تومەن قۇلدادىم. قاراۋىتقان اسپانعا قاراپ كوك جۇزىنەن كونە ۇيلەردىڭ شاتىرىن كورگەندەي بولدىم، كوڭىلدى جۇباتاتىن بەلگىسىز ءبىر ەلەس. ادامزاتتىڭ كونە باسپاناسى — وسىنى جازعان كىم ەدى؟ كوشە شامدارى جانا باستادى، دۇكەن تەرەزەلەرى جارقىراپ، تروتۋاردان قاراڭداعان جۇرتتىڭ نوبايى كورىندى، دۇنيە بوياپ جىبەرگەندەي كوگىلدىر تارتتى، قالا ءىشى كوڭىلدەنىپ سالا بەردى... مەن تىڭشى سەكىلدى كەز كەلگەن ادامنىڭ سوڭىنا ءتۇستىم، تۋ سىرتىنان اڭدىپ، اياعىنداعى كەبىسىنە دەيىن باعىپ كەلەمىن، بىردەمە تاپسام، ءبىر نارسە تۇسىنسەم، تانىسام دەيمىن... جازۋ كەرەك! كوك جۇزىندەگى شاتىردى، كەبىستى دە، تەك الگى "قياناتپەن، زورلىقپەن كۇرەسۋ ءۇشىن ەمەس، قانالعان، قاڭعىرعانداردى قورعاۋ دا ەمەس، سولاردىڭ شىنايى، ايقىن بەينەسىن جاساۋدىڭ دا، قوعامنىڭ كەڭ تىنىستى سۋرەتىن سالۋدىڭ، بۇگىنگى كۇننىڭ قۇبىلىسىن، اعىسىن جازۋدىڭ دا" تۇككە قاجەتى جوق. مەن تەزدەتىپ ورليككە قاراي ءتۇستىم. قاسقارايىپ، كەش تۇنگە اينالىپ بارادى، كوپىر جاقتاۋىنداعى اسپا شامدار بۇرىنعىدان دا جارقىراي تۇسكەن، شام استىندا ەكى قولىن قولتىعىنا قىسىپ سەلكىلدەگەن بالا تۇر، ماعان كۇشىكشە تەلمىرىپ، كۇشىكشە قالشىلداپ، "قۇرمەتتى مىرزام" دەگەن ءسوزدى ەرنىنە ەرىنى جۇقپاي دىرىلدەپ زورعا ايتتى، قار ۇستىندەگى باربيعان جالاڭاش اياعى قىپ-قىزىل، ۇستىندە جىرتىلعان شىت كويلەك پەن شولاق قوڭىر دامبالدان باسقا دىم جوق، بەزەۋلى ىسىك بەتى مەن كىلەگەي كوزدەرى دە مۇز بولىپ قاتىپ قالعان سەكىلدى. مەن ساسقانىمنان باس سالىپ قۇشاقتاپ، تۇتاس تەڭگەلىكتى ۇستاتا سالدىم... ادىرا قالعان يت ءومىر! تەك سولاي ما؟ مۇمكىن بۇدان دا بەتەر، يت ومىردەن دە جامان شىعار؟ جۋىردا ءدال وسىنداي جالاڭاياققا بەس تيىن بەرىپ تۇرىپ، ءوزىمنىڭ اڭعالدىعىمنان: "مۇنىڭىز سۇمدىق قوي، وسى دا ءومىر مە؟" — دەگەنىمدە، الگى ماعان جەپ قوياتىنداي وشپەندىلىكپەن قاراپ: مۇندا تۇرعان ەشقانداي سۇمدىق جوق!" — دەپ ايقاي سالعانى. ال كوپىردىڭ ارعى بەتىندەگى دۇكەن بايلىقتان مايىسىپ تۇر، شۇجىقتىڭ سان ءتۇرى مەن شوشقانىڭ ىستاعان سۇبەسىنەن دۇكەننىڭ اكتەلگەن قابىرعاسى دا كورىنبەيدى. " الەۋمەتتىك قاراما-قايشىلىق" دەپ ويلادىم جارقىراعان اينالى ۆيترينانىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ... موسكۆا كوشەسىندە ارباكەشتەردىڭ شايحاناسىنا كىرىپ، بۋعا تولى تار جەردە وتىرىپ سولاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭدادىم، جيرەن ساقالدى قىزارا بورتكەن مايلى بەتتەردى كوردىم، توزىپ، توت باسىپ كەتكەن جايما تاباقتى الدىما الىپ كەلگەن، ۇستىندە ەكى اققۇمان تۇر، قاقپاقتارىن دىمقىل جىپپەن قۇلاقتارىنا شاندىپ تاستاپتى... ەل تۇرمىسىن زەرتتەۋ مە؟ قاتەلەسەسىز — ماعان قاجەتى مىناۋ جايما تاباق پەن جىلبىراعان كەندىر ءجىپ قانا!
XII
كەيدە ۆوكزالعا دا باراتىن ەدىم. باس قاقپانىڭ ارعى جاعى تاس قاراڭعى، ۋەزدىڭ مىلقاۋ ءتۇنى. مىنەكي، مەن ويشا وسىنداي ءبىر ۋەزدىك قالاشىقتى كوز الدىما ەلەستەتەمىن، تۋعاننان مەنىڭ بۇكىل ءومىرىم وسىندا وتكەن-مىس دەپ ەسەپتەيمىن. كۇرتىك قار باسقان كەڭ كوشەسىن، قار بۇركەنگەن جاتاعان ۇيلەرىن، سولاردىڭ بىرىنەن جىلتىراعان وتتى كورىپ وتىرعاندايمىن... قۋانعاننان ءوزىمدى ءوزىم قايرايمىن: مىنەكي، تەك وسىلاي باستاۋ كەرەك — قار، جاتاعان ۇيلەر، جىلتىراعان وت... تەك قانا ءۇش ءسوز، باسقاسىنىڭ كەرەگى جوق. دالادان سوققان قىسقى جەل پاروۆوزدىڭ ايقايى مەن پىسىلداعان كۇشەنشەك ءۇنىن قۋالاپ كەپ تۇر، كوڭىلىڭدى الىپ ۇشقان كوز جەتپەيتىن مىناۋ ۇلان-عايىر جازىق، تاسكومىردىڭ ءيىسى... جان-جاقتان اندىزداپ كرەكەشتەر شاپقىلاپ كەلەدى، ءسىرا، ماسكەۋدىڭ پوشتابايى دا جەتكەن بولار. تاپ سولاي -بۋفەت زالى حالىققا قايناپ كەتكەن، وت پەن ساماۋىردىڭ، تاماقتىڭ ءيىسى اڭقيدى، الجاپقىشتارى جالپىلداپ تاتار-لاكەيلەرى شاپقىلاسىپ ءجۇر، شەتىنەن قامىت اياق، اتجاقتى قارا تورى، كوزدەرى بادىرايعان، قاربىز سياقتى دومالاق باستارىن تىقىرلاپ قىرىپ تاستاعان... ورتاق ۇستەلدىڭ باسىندا كوپەستەردىڭ ءبىر توپ ءۇيىرى، سۇرلەنگەن قىزىل بالىق پەن اششى جەلكەكتى بۇراپ سوعىپ وتىر: ايەل ءوڭدى بىلشيعان سارى بەتتەر، جىرتيعان كوزدەر، تۇلكى ىشىك... مەن ءۇشىن ەڭ قىزىقتى جەر ۆوكزالدىڭ كىتاپ كيوسكىسى، اش قاسقىرداي سونى شىر اينالىپ شىقپايمىن، سۋۆورين كىتاپتارىنىڭ سارعىش مۇقابالارىنا قادالىپ كەپ قارايمىن. وسىنىڭ ءبارى مەنى ساپار دەيتىن ساعىنىشقا جەتەلەپ، شىركىن، الدەكىممەن ساياحاتقا شىعار ما ەدىم دەگەن ارمان تاعات تاپتىرماي تابان استىندا كىرەشىلەرگە جۇگىرەمىن دە قالاعا، رەداكسياعا تارتامىن. وسى ارپالىستىڭ ءوزى نەگە تۇرادى - جۇرەكتىڭ الىپ ۇشقان ەكپىنى! شانادا وتىرىپ، سونىمەن بىرگە شۇقاناقتان-شۇقاناققا سەكىرىپ كەلە جاتىپ اسپانعا قارايمىن، سويتسەم ايلى ءتۇن ەكەن، اقىرىن جىلجىعان قىستىڭ كىلەگەي بۇلتىنىڭ ار جاعىنان بوزارىپ سۇرعىلت ءجۇزى قالىقتايدى. بارىنەن بيىك، بارىمىزگە جات! بۇلتتار جىلجىپ بارادى، اي ءجۇزىن بىردە جاۋىپ، بىردە اشىپ، ماعان ءبارىبىر، سەندەردە ەش شارۋام جوق دەگەندەي. مەن شالقامنان جاتىپ الىپ جەلكەم ۇيىعانشا ايدىڭ ءجۇزىن اڭديمىن، بۇلت استىنان قاشان ءجۇزىپ شىعار ەكەن، قاشان جارق ەتە قالار ەكەن دەپ؟ ولىكتىڭ شولمەكتەي اقسۇر ءجۇزى؟ ءيا، ءدال سولاي! سولاي دەپ الدەكىمگە ايتارمىن دا! تەك ىشىنەن ساۋلە شاشىپ تۇرعان بالاۋىز شىراق شام! كىرەبەرىستە ابىرجىعان اۆيلوۆامەن سوقتىعىسىپ قالا جازدادىم: "اھ، ساتىمەن كەلدىڭ-اۋ! كونسەرتكە بارامىز!" ۇستىندە تورلى قارا كويلەك، وتە تاماشا، دەنەسىنە قاتتى جاراسىپ تۇر، بىلەگى، يىعى مەن ومىراۋى جارتىلاي اشىق، شاشتارازعا بارسا كەرەك، جۇقالاپ قانا وپا جاعىنعان، سودان بولار جانارى جايناپ تۇر. مەن ونىڭ تونىن كيگىزىپ جاتىپ، جانىمدا جاقىن تۇرعان جالاڭاش دەنەنى ءسۇيىپ الا جازداپ ءوزىمدى زورعا توقتاتتىم... ليۋسترالارى جارقىراعان دۆورياندار سارايىنداعى ەسترادادا استانانىڭ اتى شۋلى اتاقتىلارى: اسقان سۇلۋ ءانشى ايەل، زور دەنەلى قارا تورى ءانشى جىگىت، قاشاندا جۇرتتى قايراتىمەن تاڭعالدىراتىن انشىلەرگە ءتان تۇلا بويىنان بەستى ايعىردىڭ ەكپىنى تەۋىپ تۇر. لاكتالعان بيىك وكشەلى ءتۋفليى جالتىلداپ، جۇرتتا جوق كەرەمەت فراك، اپپاق كوكىرەك، اق گالستۋكپەن ويقاستاپ، قايسار دا ءورشىل داۋىسپەن شاڭىراقتى جارىپ جىبەرە جازدادى. ال ءانشى بيكەش ودان بىردە قاشىقتاپ، بىردە جابىسا كەتىپ اسىعىس جاۋاپ بەرەدى دە ونىڭ ورەكپىگەن ەكپىنىن نازىك سەزىممەن توقتاتقان بولادى، نازى دا بار، مۇڭى دا بار، قۋانىشى دا بار اسەم داۋسىمەن جۇرتتى دا ۇيىتىپ تاستايدى...
XIII
ءجيى-جيى ەلەڭ-الاڭدا قارعىپ تۇراتىن ادەتىم. ساعاتقا قاراپ ءالى جەتى بولماعانىن كورەمىن. كورپەمە ورانىپ جىلى ورنىما جاتا قالعىم-اق كەلەدى: بولمە ءىشى بوزارىپ قالعان، ءالى دە ۇيقىدان ويانا قويماعان قوناق ءۇيدىڭ ءار تۇسىنان بولار-بولماس دىبىر عانا شىعادى ء-دالىزدىڭ تۇكپىرىندە ءبىر قىزمەتشى كيىم تازالاپ جاتسا كەرەك، تۇيمەنىڭ سارتىلداعان دىبىسى ەستىلەدى.
ءبىراق تاعى دا ءبىر كۇنىم بوسقا كەتە مە دەگەن قورقىنىش، ءدال بۇگىن، ءدال قازىردەن باستاپ ۇستەل باسىنا وتىرسام دەگەن اسىعىستىق باجىلداتىپ قوڭىراۋ باسۋعا مەنى ءماجبۇر قىلدى. ءبارى جات، ءبارى جەركەنىشتى — مىناۋ قوناق ءۇيى، اناۋ شوتكەسىن شارقىلداتىپ جاتقان ناس قىزمەتشى، باسىپ قالساڭ مۇزداي سۋى بەتىڭە شاپشيتىن مىنا ءبىر قاڭىلتىر قولجۋعىش! جۇقا كويلەكتى تەسىپ كەتە جازداپ، ارسا-ارسا بولعان ارىق دەنەمدى كورىپ ءوزىمدى ءوزىم ايايمىن، تەرەزە سىرىندا، سىرعاق قاردىڭ ۇستىندە ءبۇرىسىپ وتىرعان كەپتەردى دە ايايمىن. كەنەت ويىمدا ءبىر قۋانىش جىلت ەتتى دە، جەتەر، بۇگىننەن باستاپ تاي، باتۋرينوعا، ءوزىمنىڭ تۋعان جىپ-جىلى قارا شاڭىراعىما دەگەن شەشىمگە كەلدىم. ءبىراق اسىعىس-ۇسىگىس شاي ءىشىپ العان سوڭ قولجۋعىش قاسىنداعى كورشى بولمەنىڭ ەسىگىنە تىرەپ قويعان الاسا ۇستەلدىڭ ۇستىنەن بىرنەشە كىتاپتى جيناپ الدىم دا تاعى دا ءوزىمنىڭ كۇندەلىكتى ابىگەرىمە كىرىستىم. ءارى تولعاتىپ، بەرى تولعاتىپ، بويىمدا نە بار، ويىمدا نە بار دەپ كورگەن-بىلگەنىمدى تالعاپ، تالداعان بولدىم، الدەبىر ەلەستەر، الدەبىر سەزىم جىلت ەتىپ كەلىپ قايتىپ، كەلىپ قايتادى دا جوعالادى... سونى كۇتە-كۇتە تاعى دا قورقىنىش بيلەيدى، تاعى دا ۋاقىتتى بوسقا ءولتىرىپ، قول سۋىپ، ابدەن كۇدەر ۇزگەن سوڭ قالاعا، بەت اۋعان جاققا، قيىن قىلعاندا رەداكسياعا بەزە جونەلەم بە؟! ويىم ون، سانام سان ساقتا، قينالىپ وتىرىپ كوكەيىمە بۇلدىر-سالدىر ءبىر نارسەلەر ورالعان بولادى، ءار ءتۇرلى ەلەستەر، ءار ءتۇرلى سەزىمدەر... جۇرتتى قانشاما قاداعالاپ، ىزىنە تۇسكەنىممەن كوبى وزىمدىكى. مۇندا تۇرعان نە بار، مۇمكىن ءوزىم تۋرالى پوۆەستەي باستارمىن؟ ءبىراق قالاي؟ "بالالىق، جاستىق شاق" دەگەن سياقتى ما؟ الدە وڭاي جولىن تاپسام با ەكەن؟ "مەن انە جەردە تۋىپ، مىنا جەردە وسكەنمىن..." وي قۇداي-اي، نەتكەن ماسقارا، شىلعي وتىرىك! سونى ءوزىم دە سەزىپ وتىرعان جوقپىن با. ءارى ۇيات، ءارى قيسىنسىز، ءتىپتى ايتۋعا دا ىڭعايسىز. مەن شەگى دە، شەڭبەرى دە جوق الەم كەڭىستىگىندە تۋعانمىن، ءبىر كەزدە كۇن سيستەماسى دەگەن بولىپتى-مىس، ودان سوڭ كۇن، ودان سوڭ جەر جارالىپتى... راسىندا سولاي ما؟ قۇر انشەيىن سوزدەن باسقا مەن نە بىلەمىن؟ اۋەلدە جەر جالىنداعان گاز ءتارىزدى بولىپتى دەسەدى... ودان ميلليون جىل وتكەن سوڭ سۇيىققا اينالىپتى، سۇيىقتىڭ قاتقانىنا دا ەكى ميلليون جىل وتسە كەرەك، ءسويتىپ ءبىر كلەتكالى تىرشىلىك پايدا بولىپتى: جالبىز، تاعى سول سياقتىلار... ودان سوڭ ومىرتقاسىزدار: قۇرت-قۇمىرسقا، مولليۋسكىلەر... ودان كەيىن امفيبيالار... امفيبيادان سوڭ الىپ ومىرتقالىلار... ودان سوڭ ۇڭگىر ادامدارى دۇنيەگە كەلىپتى دە وتتى ويلاپ تاۋىپتى... بۇدان كەيىن قايداعى ءبىر حالدەيا، اسسيريا، پيراميدا تۇرعىزىپ، مۋميا قاتىرعاننان باسقا تۇك بىتىرمەگەن قايداعى ءبىر ەگيپەت شىعا كەلگەن. ارتاكسەركس دەگەن الدەكىم گەللەسپونتقا دۇرە سالدىرىپتى... بۇدان كەيىن پەريكل مەن اسپازيا، فەرموپيل تۇبىندەگى شايقاس، مارافون مايدانى... ايتپاقشى، بۇعان دەيىن دە اڭىزعا بەرگىسىز كۇندەر بولعان، ەستۋىمىزشە، اۆراام قويىن ايداپ جەردىڭ جۇمباعىن ىزدەپ شىقسا كەرەك... "شاماسىنا سەنگەن اۆراام جاراتقاننىڭ بۇيرىعىنا كونىپ، وزىنە ميراس بوپ قالاتىن ەلدى ىزدەپ شىقتى، ءبىراق قايدا بارارىن ءوزى دە بىلگەن جوق..." سولاي، بىلگەن جوق! تۋرا مىنا مەن سەكىلدى! "قابىلەتىنە سەنىپ..." نەمەنەگە سەنىپ؟ جاراتقاننىڭ جاناشىرلىعىنا ما؟ "قايدا بارارىن دا بىلگەن جوق..." جوق، بىلگەن: ىزدەگەنى باقىت بولاتىن، قۋانىش بەرەتىن، راقاتى مول، ماحاببات سەزىمىنە بولەيتىن ءومىردى ىزدەگەن... مەن دە سول قۋانىش پەن ماحابباتقا بولەيتىن ومىردەن دامەتىپ جۇرگەن جوقپىن با...
ۇستەلمەن تىرەپ قويعان ەسىكتىڭ ارعى جاعىندا سەگىز جاسار ۇلىمەن اجارى توزا باستاعان سۇلۋ دا مۇڭدى ايەل تۇرۋشى ەدى، سول جاقتان دابىرلاعان داۋىس، قولجۋعىشتىڭ سالدىرى، سۋدىڭ سىلدىرى ەستىلدى، شاي قايناپ قالسا كەرەك: "كوستەنكا، توقاش جەسەڭشى!" دەپ ايەل جالىنىپ جاتىر. مەن ورنىمنان تۇرىپ بولمە ىشىندە سەندەلىپ ءجۇرمىن. ەندىگى جەتپەگەنى وسى كوستەنكا ەدى... شەشەسى ونى تاماقتاندىرىپ تۇسكە دەيىن ءبىر جاققا كەتىپ قالاتىن. قايتىپ كەلىپ كەراسينكاعا بىردەمە ءپىسىرىپ، تاماقتاندىرعان سوڭ تاعى دا تايىپ تۇرادى. وسى قوناق ءۇيىنىڭ اسىراندى بالاسىنداي بولىپ كەتكەن كوستەنكا دا بىزگە تۇرعان بويى ازاپ: كۇنى ۇزاققا بولمەلەردى ارالاپ، اركىمنىڭ ەسىگىنەن ءبىر سىعالاپ، ەگەر ىشىنەن الدەكىمدى تابا قالسا، سوعان جاعىنعان بولىپ، جارامساق ءسوز ايتىپ مازانى الادى، ونى تىڭداپ جاتقان دا ەشكىم جوق، كەيبىرەۋلەر ءتىپتى: "بار، بارا قويشى، باۋىرىم، تىنىشتىق بەر!" — دەپ قۋالايتىن بولدى. كورشى ءبىر بولمەدە تۇيعىنداي لاقسا كەمپىر تۇراتىن ەدى، وتە تاكاپپار، سىرەسكەن ءبىر پەندە، ءوزىن جۇرتتىڭ بارىنەن جوعارى ساناپ، دالىزدە ارى وتكەن، بەرى وتكەندەردىڭ بىرىنە دە كوز سالماي كيىپ-جارىپ جۇرەتىن، ۇنەمى دارەتحاناعا كىرىپ الىپ شىقپاي قويادى دا سۋدى ساپسىپ كەپ جاتقانى. سول كەمپىردىڭ ارقاسى تاقتايداي، جارداي موپس ءيتى بولدى، سەمىزدىكتەن موينى تۇپ-تۇتاس، شادىرايعان شاعىر كوز، ىرسيعان تۇمسىعىنا قاراۋدىڭ ءوزى جەركەنىشتى، استىڭعى جاق سۇيەگى سالبىراپ، ەكى ازۋدىڭ ورتاسىنان سالبىراعان ءتىلى قۇرباقانىڭ تىلىنەن اۋسا ناعىلسىن. سۇقتانىپ قاراعاننان باسقا قاشان كورسەڭ دە باس تەرىسى وزگەرمەيتىن، ءبىراق وتە ىزاقور. مىنەكي، كوستەنكانى الدەكىم بولمەسىنەن قۋىپ شىققانىن موپس دالىزدەن كورە قالسا، قاقالىپ-شاشالىپ، ىزادان بۋلىعىپ، بىرەۋ قىلقىندىرىپ جاتقانداي ىرىلداپ-قىرىلداپ، اياعى ارسىلعا اينالادى دا كوستەنكانىڭ جان ۇشىرعان ايقايى بۇكىل قوناق ءۇيدى باسىنا كوشىرەدى...
ۇستەل باسىنا قايتا وتىرامىن دا بۇل ءومىردىڭ جالعان ەكەنىن، سوعان قاراماي، قانشالىقتى كۇيكى بولعانىمەن قيامەتىنىڭ دە قالىڭ ەكەنىن ويعا الامىن. ەندى كوستەنكا تۋرالى، باسقالار جونىندە دە بىردەمە جازسام با دەپ وقتالىپ قويامىن. مىسالى، وسىدان ءبىر اپتاداي بۇرىن نيكۋلينانىڭ اۋلاسىنداعى جاپسىرمادا ساركىدىر تىگىنشى مەششانكا تۇردى، ۇستەل باسىندا ءار ءتۇرلى شۇبەرەكتەردىڭ قيىعىنان بىردەمەلەردى ءپىشىپ، تىگىن ماشيناسىن زىرىلداتىپ كەپ جاتقانى... قايشىنى ماتاعا سالىپ كىرشىلدەتىپ باسقان سايىن كەبەرسىگەن ەرىندەرى قايىستاي سوزىلىپ، سان قيسايىپ ىرباڭداپ كەتەتىنىن كورسەڭىز، نەمەسە ساماۋىر قاسىندا راقاتتانىپ وتىرىپ ننكۋليناعا كوڭىل جۇباتار بىردەمە ايتقىسى كەلەتىنى، ونى سوزگە اينالدىرىپ قويىپ جۇمىستان توزعان شىرىش قولىن ىدىستاعى اق نانعا سوزىپ، كوز قيىعىن قۇتىداعى ۆارەنەدەن المايتىنى ءوز الدىنا ءبىر سۋرەت. ال جۋىردا عانا قاراشاي كوشەسىندە كەزدەسكەن بالداقتى اقساق شە؟ اقساق، بۇكىر اتاۋلىنىڭ ءبارى دە مىندەتسىپ، قيتىعىپ جۇرەتىن ادەتى. ال مىنا ايەل اسا كىشىپەيىل، قارا بالداعىن قوس قولداپ ۇستاپ ماعان قاراي شوقاڭداپ سەكىرىپ كەلەدى، سەكىرگەن سايىن ەكى يىعى قوپاڭداپ، قولتىعىنىڭ استىنان قىسىپ العان شيراتپا توقاشى سەلتيىپ كورىنىپ قالا بەرەدى، ەكى كوزى مەندە... تونى بالانىكىندەي قىپ-قىسقا، ءسابيدىڭ كوزىندەي مولدىرەگەن جانارىندا تۇنىپ تۇرعان اقىل، كىرشىكسىز تاپ-تازا، وعان قوسا ءومىردىڭ قايعىسى مەن بۇكىل جۇمباعىن باياعىدا جاتتاپ العان... كەيبىر باقىتسىز ادامداردان عاجاپ پەندە جوق، ولاردىڭ بەت-جۇزدەرىنەن، كوزدەرىنەن بۇكىل جان دۇنيەسى كورىنىپ تۇرادى.
مەن ءوز ءومىرىمدى حاتقا ءتۇسىرۋدى قالاي باستاسام ەكەن دەپ تاعى دا ويعا باتتىم. ءيا، قالاي باستاسام ەكەن؟ الەم جاراتىلىسىنىڭ ءبىر قاس قاعىمىندا ومىرگە كەلگەنىمدى ايتپاعاننىڭ وزىندە ەڭ بولماسا رەسەي تۋرالى ءبىر اڭگىمەدەن باستاعانىم ءجون شىعار: وقۋشىعا قاي ەلدىڭ ازاماتى ەكەنىمدى، قانداي ومىردە جارىق دۇنيەگە كەلگەنىمنەن ماعلۇمات بەرگەنىم دۇرىس بولار. ءبىراق ول جايلى مەن نە بىلەمىن؟ سلاۆيانداردىڭ رۋلىق بولمىسى، سلاۆيانداردىڭ رۋلىق تالاس-تارتىسى... سلاۆيانداردىڭ باسقادان ەرەكشەلىگى — دەنەلى سۇڭعاق بوي، جيرەن شاش، ەرجۇرەك، قوناقجاي، نايزاعايدى، كۇندى قۇدايداي قۇرمەت تۇتقان، لەشي، رۋسالكا، سۋ پەرىسىن اۋليەدەي سىيلاعان، "جالپى تابيعاتتىڭ قۇبىلىسى مەن كۇشىنە تابىنعان"... تاعى نە قالدى؟ كنيازدەردىڭ مىندەت-پارىزى، سارگراد ەلشىلەرىنىڭ كنياز ۆلاديميرگە كەلۋى، ەڭىرەگەن حالىقتىڭ كوزىنشە پەرۋننىڭ دنەپرگە لاقتىرىلۋى... ياروسلاۆ مۋدرىي، ونىڭ قانىشەر ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى... قايداعى ءبىر ۆسيەۆولود بولشوە گنەزدو... بۇل بۇل ما، مەن بۇگىنگى رەسەي تۋرالى دا دىم بىلمەيدى ەكەنمىن! ءيا، ءسوز جوق، توز-توزى شىققان پومەششيكتەر، اش-ارىق مۇجىقتار، جەرگىلىكتى باسشىلار، جاندارمدار، پوليسەيلەر، سەلو سۆياششەننيكتەرى، جازۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا ءۇيلى-باراندى، بالا-شاعالى كۇيكى جاندار... ال، بۇدان ارمەن شە؟ ورىستىڭ ەجەلگى قالالارىنىڭ ءبىرى ورەل شە، وسىنىڭ تىرشىلىگىنەن، وسىنىڭ تۇرعىندارىنان مەن نە ۇقتىم؟ كوشەلەر، ارباكەشتەر، ەزىلگەن قار، دۇكەندەر، ماڭدايىنداعى جازۋلار، تەك قانا جازۋلار... ارحيەرەي، گۋبەرناتور... الىپ دەنەلى سىلقىم، حايۋان پريستاۆ راشيەۆسكيي... سونان سوڭ الگى پاليسىن: ورەلدىڭ ماقتانىشى، اتاقتى تىرەنىشتىڭ، ەجەلدەن رەسەيدىڭ اتىن ايگىلەگەن جىندى بۇقالاردىڭ ءبىرى: ابدەن قارتايعان، تەكتىنىڭ تۇقىمى، اكساكوۆ پەن لەسكوۆتىڭ دوسى، قابىرعالارى كونە يكوندارمەن قاپتالعان، بورەنەدەن سوققان ورىستىڭ اتامزامانعى ۇيىندە تۇرادى، قولقىلداعان سىرمالى كەڭ شاپان كيەدى، شاشىن شومەلەدەي شوشايتىپ قويادى، قىسىق كوز، سوزگە شەشەن، ءبىلىمدار، جۇرتقا سەنسەك وتە اقىلدى... پوليسىن تۋرالى تاعى نە بىلەمىن؟ تۇك بىلسەم بۇيىرماسىن!
وسى تۇستا وزىمە ءوزىم ىزا بولامىن: مەن نەگە ءبىر نارسەنى تاپتىشتەپ، بىرەۋدىڭ ءتۇپ-تۇقيانىن تۇك قويماي بىلۋگە ءتيىسپىن، ءوز بىلگەنىمشە، ءوزىمنىڭ تۇيسىگىمشە نەگە جازا بەرمەيمىن! ازاپتان قۇتىلۋدىڭ ءبىر جولىن تاپقانداي قۋانعانىم سونشا، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ تاعى دا ارلى-بەرلى سەندەلىپ جۇرە باستادىم... ويدا جوقتا سۆياتوگور موناستىرىنە كوزىم تۇسكەنى، وتكەن جىلى دونەس جاعاسىنداعى قورعانىنا جەر تۇبىنەن شوقىندىلار جينالعاندى، سوندا ءبىر تۇنگە قونالقى تاۋىپ بەرە عوي دەپ تاقۋا سوپىنىڭ سوڭىنان جۇگىرگەنىم بار، ول بايعۇس باسىن شايقاپ، اۋلانى شىر اينالا تىراعايلاپ قاشقان ەدى، اياق-قولى ەربەڭدەپ، شاشى جالپىلداپ، ەتەگى دالپىلداپ جونەلدى دەيسىڭ، مەن ەركەك كىندىگىنەن مۇنداي قىپشا بەلدى كورگەن ەمەسپىن، سەكپىل باسقان بەتىندە بالانىڭ پاكتىگى، كوكپەڭبەك كوزىندە تەك ۇرەي، التىنداي اقسارى شاشىنىڭ ءار تالى جىبەكتەي جەلبىرەيدى... ودان سوڭ دنەپردە كەمەمەن ءجۇزىپ كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرىن كوردىم... ودان سوڭ ميداي ايدالادا اتقان تاڭدى كوردىم... ۆاگوننىڭ مۇزداي تاقتايىندا ويانا كەلسەم، تاڭعى سالقىندا ءتىسىم تىسىمە تيمەي قالشىلداپ جاتىر ەكەنمىن، بوزارعان تەرشەڭ تەرەزەدەن تۇك كورىنبەيدى، پويىزدىڭ قاي جەردە كەلە جاتقانىن دا بىلمەيسىڭ، سول بەلگىسىزدىكتىڭ ءوزى دە عاجاپ ەكەنىن كەيىن ءتۇسىندىم... تاڭعى شيرىققان شاپشاڭدىقپەن بارىپ تەرەزەنى اشتىم دا شىنتاقتاپ سۇيەنە كەتتىم: اپپاق تاڭ، اپپاق تۇمان، تاناۋعا كوكتەمنىڭ، ەرتەڭگىلىك تۇماننىڭ ءيىسى كەلەدى، زاۋلاعان جىلدامدىقتان بەتىڭە دىمقىل ورامالدى سىلكىپ تۇرعانداي سەزىنەسىڭ...
XIV
ءبىر كۇنى تۇراتىن ۋاقىتىمنان كەشىگىپ، تاس بوپ ۇيىقتاپ قالىپپىن. ويانعان سوڭ دا تىرپ ەتپەي جاتا بەردىم، قارسىداعى تەرەزەگە، تەرەزەدەگى قىسقى كۇننىڭ اقبوز اسپانىنا قارايمىن دا بويىمدى ءبىر ءتۇرلى بەيجاي سالعىرتتىق بيلەپ، جەڭىلدەپ قالعانىن سەزدىم، سانام دا، كوڭىل كۇيىم دە سايراپ تۇر، بولمەم دە سول قاراپايىم قالپى. ۇزاق جاتتىم، مىناۋ قۋىس قانشالىقتى تار بولعانىمەن مەن ءۇشىن جاراپ تۇر، ءارى ماعان ەشبىر بايلانىسى دا جوق. ازدان سوڭ تۇردىم، جۋىندىم، كيىندىم، ادەت بويىنشا تەمىر توسەگىمنىڭ باس جاعىندا ءىلۋلى تۇرعان قۇداي سۋرەتىنە شوقىندىم، ءبىر تاڭقالارلىعى سول سۋرەت كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەنىڭ تۇنەمەلىمدە تۇر: ۋاقىت وتكەن سايىن سارعىش بوياۋى قارايىپ، جىپ-جىلماعاي بوپ، كۇمىسپەن قاقتالعان تاقتايى تاس بولىپ كەۋىپ قالعان، جيەگىندە اۆراامنىڭ پەرىشتەلەرى ءدام ۇستىندە وتىر، توتىققان جۇزدەرىنەن شىعىستىڭ تاعىلاۋ كەلگەن قىزىل كۇرەڭ بەينەلەرى جىرتىقتان سىعالاپ تۇرعانداي؛ سۋرەت انامنىڭ اتا تەگىنەن قالعان مۇرا ەدى، مەنىڭ ومىرگە اتتاپ باسار شاعىمداعى شەشەمنىڭ ماعان بەرگەن باتاسى ىسپەتتى، مەنىڭ كۇنادان پاك ءسابي كەزىمنىڭ، بالالىق، جاستىق شاعىمنىڭ، تىرشىلىكتەگى العاشقى اياق الىسىمنىڭ، بۇگىندە مۇلدە وزگەرىپ، وزىمە دە جات بولىپ كەتكەن ەرتەگىدەي ەسكىرىپ بارا جاتقان وتكەن كۇندەردىڭ كۋاسى... شوقىندىم دا الگىندە عانا توسەكتە جاتىپ ويىما كەلگەن نارسەلەردى ساتىپ الۋ ءۇشىن دۇكەنگە شىقتىم. جول بويى تۇندە كورگەن ءتۇسىمدى ويىما ءتۇسىردىم: ماسلەننيسا ەكەن، مەن تاعى دا روستوۆسيەۆتاردىڭ ۇيىندە تۇرىپپىن، اكەم ەكەۋمىز سيركتە وتىرمىز، ارەنادا ءبىر ءۇيىر قاپ-قارا ەرگەجەيلى جىلقى جورتىپ ءجۇر، جەزبەن قاقتاعان اپ-ادەمى قوڭىراۋلى ەر-تۇرمانى بار، قىزىل بارقىت تىزگىندەرىن ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا تاس قىلىپ تارتىپ تاستاعاندىقتان ءبىر تۇتام جۋان مويىندارى دوعاشا ءيىلىپ، قىرقىپ تاستاعان جالدارىنىڭ تۇقىلى ەدىرەيىپ، كەكىلدەرىنىڭ ورتاسىنان قىزىل سۇلتان ەربەيىپ تۇر... ءبارى دە ءبىر جەلىستەن تانبايدى، ءبارى دە ءبىر تىزبەكتى بۇزبايدى، قوڭىراۋلارى سىلدىرلاپ، باستارى كەگجيىپ بەزىپ ءجۇر — ءبارى دە بىر-بىرىنەن اۋماعان، ءبارىنىڭ دە بۇيىرلەرى توق، سيراقتارى قىپ-قىسقا، جەلىپ كەلە جاتىپ ءبىر كەزدە ءبارى دە اۋىزدىقتارىن شايناپ توبەگە ۇرعانداي توقتاي قالىستى... فراك كيگەن ديرەكتور ايقايعا باسىپ، بيشىگىن قايتا-قايتا سارتىلداتىپ، اقىرى تىزە بۇكتىردى دە جۇرتقا تاعزىم ەتكىزدى، اياعىندا مۋزىكانىڭ قولپاشىمەن شەڭبەردى شىر اينالدىرىپ قۋالاپ جونەلدى... مەن دۇكەنگە كىرىپ قارا كلەەنكامەن قاپتالعان قالىڭ داپتەر ساتىپ الدىم. قايتىپ كەلگەن سوڭ شاي ءىشىپ وتىرىپ ويلاندىم: "وسىنىم دا جەتەر. ەندى تەك قانا كىتاپ وقيمىن، قينالىپ جاتپاي-اق ارا-تۇرا كەرەگىمدى جازىپ قويارمىن — ءارقيلى ويلارىمدى، سەزگەن-بىلگەندەرىمدى، كورگەندەرىمدى..." قالامىمدى سياعا باتىرىپ، انىقتاپ تۇرىپ: "الەكسەي ارسەنيەۆ. جازبالارى." — دەپ بادىرايتىپ جازىپ قويدىم.
سودان سوڭ نەدەن باستاسام ەكەن دەپ تاعى دا ۇزاق وتىردىم، بولمە كوك ءتۇتىن، ونشا قينالعانىم دا جوق، ەپتەپ كەۋىلىمدە مۇڭ بار. اقىرى باستادىم-اۋ:
— رەداكسياعا بەلگىلى تولستويشىل ن. دەگەن كنياز كەلىپ، تۋلالىق اش ارىقتارعا جيعان-تەرگەن قور مەن شىعىننىڭ ەسەپ-قيسابىن جاريالاساڭىزدار ەكەن دەپ ءوتىنىش جاسادى. ونشا ءىرى دە ەمەس، تولىقشا كەلگەن ادام. اياعىندا كاۆكازدىقتار كيەتىن جۇمساق قونىشتى بىلعارى ەتىك، قاراكەل بورىك، قاراكول جاعالى پالتو — ءبارى دە قىرقىلا باستاعان ەسكى، ءبىراق قىمبات تا تازا، بەلبەۋلى سۇر كەۋدەشەسىنىڭ استىنان قوزى قارىنى تومپايىپ تۇر، كوزىندە التىن پەنسنە. ءوزىن وتە قاراپايىم ۇستادى، ءبىراق ماعان ونىڭ مۇلايىمسىگەن جۇمساق ءجۇزى، جىلتىراعان بەتى مەن سۋىق جانارى ۇناي قويعان جوق. مەن ونى بىردەن جەك كورىپ قالدىم. ارينە، مەن تولستويشىل ەمەسپىن، ءبىراق جۇرتتىڭ ويلاعانىنان مۇلدەم بولەك جانمىن. مەن دە ءومىردىڭ تاماشا، ادامداردىڭ باقىتتى بولعانىن، ماحاببات، تەك قۋانىش بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن، وسىعان كەسىر كەلتىرگەننىڭ بارىنە جانىم قاس.
— جۋىردا ۆولحوۆ كوشەسىمەن ورلەپ كەلە جاتىپ مىناداي كورىنىسكە تاپ بولدىم: كۇن كەشكىرىپ قالعان، سارى اياز، باتىس كوكجيەك كوتەرىلىپ، سول جاقتان جامىراعان كوك-جاسىل ساۋلە قالانى نۇرعا بولەپ تۇر، كوڭىلدى الدەبىر ساعىنىشپەن تولقىتقانداي؛ ال تروتۋاردا سۋىقتان كوكپەڭبەك بوپ كەتكەن البا-جۇلبا شارمانششيك شال قيۋى قاشقان قىرىق جىلعى شارمانكاسىمەن ايازدى اسەم تىنىشتىقتىڭ شىرقىن بۇزۋدا: فلەيتانىڭ ىسقىرىعى ما، ايتەۋىر قىرىلداعان، ىرىلداعان رومانتيكالىق ءبىر اۋەن، ونىڭ ءوزى دە شەتەلدىڭ باياعى زاماندا ەسكىرىپ، ۇمىت بولعان، بۇگىندە سەزىم تىتىرەنتكەننەن باسقا ءلاززاتى جوق سۇيكىمسىز نارسە...
— مەن قايدا بارسام دا ساعىنىش پەن ۇرەيدەن قۇتىلا المايتىن بولدىم. وسىدان ەكى اپتا بۇرىن كورگەنىم كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمنان كەتەر ەمەس. ول دا وسىنداي بۇلىڭعىر قاراڭعى كەش ەدى. شاعىن ءبىر شىركەۋگە كىرە كەتكەن ەدىم، امۆون قاسىنداعى ەدەننەن جىلتىلداعان وت كورىپ جەتىپ باردىم دا توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قالدىم : جيەگىن قاعازبەن ورنەكتەگەن كىشكەنتاي تابىتتىڭ باس جاعىندا بالاۋىز ءۇش شىراق تۇر، ولەۋسىرەگەن جارىقپەن تابىت ىشىندەگى شەكەسى تورسىقتاي ءسابيدىڭ ءجۇزىن الاستاپ قويىپتى. ەگەر ءسابيدىڭ ءقان-سولسىز سۇپ-سۇر بەتى، دومبىققان جانسىز قاباعى، مىناۋ جارىق دۇنيەدەن مۇلدەم بەيحابار جاتقان بەيقام قالپى بولماسا ءتىرى دەپ قالعاندايسىڭ.
— ەكى اڭگىمە جازىپ، ەكەۋىن دە جاريالادىم، ەكەۋى دە جالعان، شىندىققا جاناسىمى شامالى: ءبىرىنشىسى مەن كورمەگەن، كورگىم دە كەلمەيتىن اشتىققا ۇشىراعان مۇجىقتار تۋرالى، ەكىنشىسى جۇتاپ قالعان پومەششيك جايىندا مىجىما، بۇل دا ساۋساقتان سورىپ جازعان وتىرىك، شىنىمدى ايتسام، ر. دەيتۇعىن پومەششيكتىڭ ەسىك كوزىندە ءوسىپ تۇرعان الىپ تەرەككە قىزىعىپ ەدىم، ودان سوڭ سول پومەششيكتىڭ شكافىندا، سارعىش شىنىنىڭ ىشىندە شۇبار الا قاناتىن جايىپ جىبەرىپ، قاشان كورسەڭ دە ەدەنگە قادالىپ وتىراتىن قىرعيدىڭ قاڭقاسىنان بىردەمە جازباق بولعانمىن. ال كەدەيلىك قاسىرەتى تەك پوەزياعا عانا سياتىن تاقىرىپ. قۋارعان دالا، قيراعان الدەبىر قارا ورمان، قاڭىراعان ب ا ق، اۋلا، قاڭعىرىپ قالعان جىلقى، تازى يتتەر، كەمپىر-شالدار، قىسقاسى، "كەشەگى مىرزالار"، بۇگىندە كەڭ سارايلارىن جاستارعا بەرىپ، وزدەرى ءۇي سىرتىنداعى كۇركەگە كامانين وتىرعاندار — وسىنىڭ ءبارى ۋايىم، ايانىشتى. الگى "جاس مىرزالاردىڭ" كىم ەكەنىن دە ايتا كەتكەن ءجون: وقۋ قونباعان ارامتاماقتار، بۇگىندە قايىرشى، ءبىراق وزدەرىن تازا قاندى اقسۇيەكتەرمىز، تەكتىلەردىڭ ەڭ جوعارعى وكىلدەرىمىز دەپ سانايدى. دۆوريان كارتۋزى، قيسىق جاعالى كويلەك، كەڭبالاق شالبار، ەتىك... جينالىپ الىپ اراق ىشەدى، تەمەكى تارتادى، ماقتانشاق. اراقتى شامپان بوكالدارىمەن قىلعىتىپ، قارقىلداپ كۇلىپ وتىرىپ مىلتىقتى قۇر دارىمەن وقتايدى دا ماي شامدى كوزدەپ تۇرىپ اتىپ وشىرەدى. پ. دەيتىن سول "جاس مىرزالاردىڭ" ءبىرى توزىپ كەتكەن ۋسادباسىن تاستاپ سۋ ديىرمەنىنە ءبىرجولا كوشىپ الىپتى، قاسىندا پۇشىق تاناۋ اشىناسى بار كورىنەدى. ەكەۋى سابان توسەگەن ناردا ۇيىقتايدى ەكەن، بولماسا ب ا ق، ىشىندەگى الما اعاشىنىڭ تۇبىنە قۇلاي سالادى دەسەدى. اسپانداعى اق بۇلتتاردى اعاش بۇتاعىنا ءىلىپ قويعان اينا سىنىعىنان كورەدى. ەرىككەندە ديىرمەن قاسىنداعى توعاندا جۇزگەن مۇجىقتىڭ ۇيرەكتەرىنە تاس لاقتىرىپ، سولاردىڭ بارقىلداپ، دالپىلداپ قاشقاندارىن قىزىقتاپ ءماز بولىسادى دەيدى.
— ءبىزدىڭ بۇرىنعى اۋلا كۇزەتشىسى گەراسيم دەگەن سوقىر شال جولىن تاياقپەن تۇرتكىلەپ، اسپانعا قاراپ كەيكيىپ جۇرەتىن ەدى. جالعىز ءوزى دەريەۆنيا شەتىندەگى شوشالادا تۇراتىن، ءتىرى جان دەگەندە توردا وتىراتىن ءبىر بودەنەسى بار، توبەسىندەگى تال توقىمانى ۇرعىلاي-ۇرعىلاي ءجۇنى ءتۇسىپ، قىزىلشاقا تاز بولىپ قالعان. جاز شىقسا بولدى، كوزى كورمەسە دە بودەنە ۇستاۋ ءۇشىن دالانىڭ جىلى جەلىنە بەتىن توسەپ كەزىپ كەتەدى، قۇستاردىڭ انىنە قۇلاق ءتۇرىپ راقاتتانىپ قالاتىن. سول ايتۋشى ەدى، دۇنيەدە بودەنەنىڭ تورعا تۇسكەن ساتىندەگى قاناتىمەن جەر سابالاعانىن ەستىپ تۇرىپ جۇرەگىڭنىڭ ءدۇرسىلىن تىڭداعانعا جەتەر راقات جوق دەپ. مىنەكي، ەشكىمگە مىندەتى جوق ناعىز اقىن دەپ وسىنى ايت!
XV
تاڭعى اسقا بولا رەداكسياعا بارعىم كەلمەدى. ماسكەۋ كوشەسىندەگى تراكتيرگە كىرە سالعانمىن. تۇزداعان بالىقپەن ەكى-ۇش ريۋمكە اراق ءىشتىم؛ بالىقتىڭ باسى قىلجيىپ تارەلكادا جاتىر، سوعان قاراپ وتىرىپ: "مۇنى دا جازىپ قوي، بالىقتىڭ باسى مارجانداي قۇلپىرادى ەكەن" دەدىم. ودان سوڭ تاباعا قايناتقان سەليانكا ءىشتىم. حالىق كوپ ەدى، قۇيماق پەن قۋىرعان بالىقتىڭ ءيىسى تۇتىندەپ، ونسىز دا الاسا زالدىڭ تىنىسىن تارىلتىپ تۇر، ەدەن جۋۋشىلار اق حالات كيىپ الىپ جورتاقتاپ ءجۇر، بىردە بۇگىلىپ، بىردە شالقايىپ بيلەپ جۇرگەن سەكىلدى، قوقايمانىڭ ارعى جاعىندا كەيكيىپ تۇرىپ العان تراكتير قوجاسى ورىستىڭ وتىرىك پاڭدىعىن تانىتىپ ءارقايسىسىنىڭ سىرتىنان قاداعالاپ، ەجەلدەن قانىنا سىڭگەن قاتالدىقتىڭ قاراقشىسىنداي شىرەنەدى-اي كەلىپ؛ مەششاندار وتىرعان ۇستەلدەردىڭ اراسىن ساعالاپ قارا كيىمدى موناشكالار ءجۇر، تۇرلەرىنە قاراساڭ ۇزاق سەكىلدى، اياقتارىندا تىقىرسىز باشپاق، اركىمگە ءبىر ءيىلىپ، قولدارىنداعى كۇمىس كرەست جاپسىرعان بىلعارى تىستى قارا كىتاپشالارىن سوزادى، مەششاندار كىرجيىپ، ءامياندارىنان كىرلەپ كەتكەن كەرەكسىز دەگەن تيىندارىن ۇسىنىپ جاتىر... وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ ءتۇسىمنىڭ جالعاسىنداي كورىندى، اراقتان ەپتەپ قىزعان سوڭ بالالىق شاعىمدى ەسىمە الىپ، جانارىمنىڭ ىسي باستاعانىن سەزدىم... ۇيگە كەلگەن بەتتە جاتا قالىپ ەدىم، تارس ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ىمىرتتا ءبىراق وياندىم، ءبىر نارسەگە وكىنگەندەي بويىم ءزىل، تارانىپ تۇرىپ ايناعا قاراپ ەدىم، ارتيستەر سياقتى شاشىمنىڭ تىم ۇزارىپ كەتكەنىن بايقادىم دا شاشتارازعا باردىم. مەن كەلگەندە اق بالاحوننىڭ استىندا جالتىرباس، قۇلاعى قالقيعان قورتيعان بىرەۋ وتىر ەدى، اۋماعان جارقانات، شاش قيۋشى ونىڭ بەت-اۋىزىن ەرنىمەن قوسا اق كوبىكپەن سابىنداپ تاستاپتى. ەندى سونى ۇستارامەن سىپىرىپ الدى دا تاعى دا سابىنداپ، بۇل جولى يەگىنىڭ استىنان جوعارى قاراي سۇيكەكتەتە جونەلگەن، جارقانات بۇكشيىپ ورنىنان زورعا تۇردى دا اق جامىلعىنى قوسا كوتەرە كەتتى، ەڭكەيگەندە قىپ-قىزىل بوپ ءبورتىپ، ءبىر قولىمەن جامىلعىنى ۇستاپ، سىڭار قولىمەن جۋىنا باستادى.
— سەۋىپ جىبەرەيىن بە؟ — دەدى شاشتاراز.
— مەيلى، — دەدى جارقانات.
— شاشتاراز پۋلۆەريزاتورىن پىسىلداتىپ، جارقاناتتىڭ دىمقىل بەتىن ورامالمەن جەلپىگەن بولدى.
— مارحابات، — دەپ جامىلعىنى سىپىرىپ تاستادى. جارقانات ورنىنان تۇرعاندا ءتىپتى ماسقارا ەكەن: قۇلاعى تەبىنگىدەي قاڭىلتىر قازانباس، بەتى جاپ-جالپاق ءارى جۇدەۋ، قىرىنعاننان كەيىن ءسابيدىڭ كوزىندەي جانارى جىلتىراپ كەتىپتى، ەزۋى قاپ-قارا، بويى بىرتيعان، جاۋىرىنى قاقپاقتاي، كەۋدەسى ورمەكشى سەكىلدى ءبىر ۋىس، شيديگەن قومىتاياق. شاشتارازعا شايلىق بەردى دە جاپ-جاڭا پالتوسى مەن كاتەلوگىن كيىپ، سيگاراسىن تۇتاتىپ الىپ شىعىپ كەتتى. ول كەتكەن سوڭ شاشتاراز ماعان بۇرىلىپ:
— مۇنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟ — دەدى. — وسىنداعى ەڭ باي كوپەس ەرماكوۆ. سونداعى ماعان بەرگەن شايلىعىن كوردىڭىز بە؟ مىنەكي. — ول الاقانىن جازدى دا كۇلە سويلەپ. — تۇپ-تۋرا ەكى تيىن! — دەدى.
— ۇيرەنشىكتى ادەتىم بويىنشا كوشە قىدىرۋعا شىقتىم. العاشقى كەزدەسكەن شىركەۋگە كىردىم، جالعىزدىقتان شىركەۋشىل بولىپ العانمىن. كۇنى ۇزاققا وشپەيتىن شىراقتان جىپ-جىلى ءارى مەرەكەدەگىدەي جاپ-جارىق ەكەن، جيەگىنە شىراق قاداعان جايپاق ۇستەلدىڭ ۇستىندە جاساندى لاعىل تاسپەن اپتاعان جەز كرەست جاتىر، اينالدىرا قورشاپ العان قىزمەتشىلەر: "جاراتقان، سەنىڭ كرەسىڭە باس يەمىز..." دەپ كۇڭىرەنە داۋىس قىلىپ تۇر. ەسىك الدىنداعى قارا-كولەڭكەدە، جەگىندىنىڭ جۋان كەرىگىندەي سولاڭداعان شۇعا شاپاندى ءداۋ شال گۇجىلدەپ ءۇن قوسقان بولادى. بالاۋىز شىراقتىڭ قارسى الدىندا كوپكە جاعالاسىپ دۋانا دا تۇر. قۇر سۇيەكتەن باسقا قىرىپ الار قىزىلى جوق، ايەلدەر سەكىلدى سامايىنان سالبىراتىپ قويا بەرگەن ۇزىن شاشىنان كۇنقاقتى قوڭىرقاي بەتى دە كورىنبەيدى؛ سول قولىندا زاماننان بەرى سۇيرەتە-سۇيرەتە جىپ-جىلتىر بوپ كەتكەن ۇزىن تاياق، ارقاسىندا بىلعارى قارا موشەك، ماڭايىنا نازار سالماستان وزىمەن-وزى. وسىنىڭ ءبارىن كورگەن سوڭ تاعى دا مەنىڭ كوزىمە جاس ءۇيىرىلدى — وتانعا، رەسەيگە دەگەن، سونىڭ قاراڭعىلىقتان قۇتىلا الماعان كونەلىگىنە دەگەن كوڭىلىمنىڭ قىجىلىن قوزعاعان اششى سەزىمنەن بولسا كەرەك. جاۋىرىنىمنان الدەكىم اقىرىن ءتۇرتىپ قالدى. بۇرىلىپ قاراسام، باسىندا كولدەي ءشالى، جالعىز قاسقا تىستەن باسقا اۋزىندا بۇدىر جوق يميگەن كەمپىر ەكەن: "باتيۋشكا، شىراق!" — دەدى، مەن ونىڭ تىرناعىنا دەيىن كوگەرىپ كەتكەن سۇپ-سۋىق ارىق قولىنان شىراقتى الدىم دا اتتاپ بارىپ قارسىداعى شىراعدانعا قولىم قالتىراپ، يكەمسىزدىگىمنەن ۇيالسام دا ايتەۋىر زورعا قاداپ قايتتىم، ءدال وسى ساتتە تاعى دا: "كەتۋ كەرەك!" — دەپ ويلادىم. سودان سوڭ تاعزىم ەتتىم دە كەيىن شەگىنىپ، شىركەۋدىڭ جىپ-جىلى جارىق ساۋلەسىن ارتىمدا قالدىرىپ قاراكولەڭكەگە بەتتەدىم. تابالدىرىقتان وتە بەرە مەنى سۇيكىمسىز قاراڭعىلىق پەن الدەقايدا، كوك جۇزىندە گۇرىلدەگەن سۋىق جەل قارسى الدى... "كەتتىم!" — دەدىم وزىمە ءوزىم بوركىمدى كيىپ جاتىپ، سمولەنسكىگە تارتپاق بولدىم.
نەگە سمولەنسك؟ بريانسكىدە، "بريانسكىنىڭ" ورمانىن، "بريانسكىنىڭ" قاراقشىلارىن كورسەم دەپ كوكسەپ ەدىم عوي... ءبىر بۇرىشتا قاباققا كەلىپ كىردىم. ۇستەل باسىندا الدەبىر سۇمپايى جاس جىگىت وتىرىك ماس بولعانسىپ، ءوزىنىڭ قارعىس اتقان تاعدىرىن ورىستىڭ بىلاپىت اۋەنىنە باسىپ: "قاتەلەسىپ، قاعىنىپ، كاتورگەگە ايدالدىم" دەپ دارىلداپ وتىر ەكەن. ونىڭ قارسىسىنداعى ۇستەلدە سيرەك مۇرتتى بىرەۋ باسىن كەگجيتىپ وعان وقتى كوزىن اتا قارايدى، سورايعان ۇزىن موينىنا، جۇقا تەرىنىڭ استىنان ىرسيعان اعاش كەڭىردەگىنە قاراعاندا ۇرى بولسا كەرەك. قوقايماعا سۇيەنىپ سىرىقتاي ماس قاتىن سەندەلىپ تۇر، سۇمپيگەن جۇقا كويلەگى تانىنە جابىسىپ قالىپتى، تەگى كىر جۋۋشى شىعارسىڭ دەپ ويلادىم: الدەكىمنىڭ وڭباعاندىعىن دالەلدەيمىن دەپ سۋدان اقجەمتىر بولىپ جىلتىراپ كەتكەن ساۋساقتارىمەن تاقتايدى تارسىلداتىپ الەك، الدىندا قىرلى ستاقان تولى اراق تۇر، اندا-ساندا قولىنا الادى دا ىشپەستەن قايتا قويادى، تاعى دا قاقساي جونەلىپ، تاعى دا ساۋساعىمەن تاقتايدى تارسىلداتادى. مەن سىرا ىشەيىن دەپ ەدىم، ءبىراق قاباقتىڭ بورسىعان ءيىسى تىم ساسىق ەكەن، شامى دا سىعىرايىپ ولەۋسىرەپ تۇر، مۇز قۇرساعان كىشكەنتاي تەرەزەلەرىنىڭ كاسەگىنە سالعان شۇبەرەكتەن تامشى سورعالايدى...
قىرسىققاندا اۆيلوۆانىڭ اسحاناسىندا دا قوناقتار وتىر ەكەن. "ا-ا، ءبىزدىڭ سۇيىكتى اقىنىمىز كەلدى، — دەدى ول، — سىزدەر تانىسسىزدار ما؟" مەن ونىمەن امانداسىپ، قوناقتارعا باس يزەي سالدىم. اۆيلوۆانىڭ قاسىندا بەتىن ءاجىم باسقان كارتامىش مىرزا وتىر، مۇرتىنىڭ ەتەگىن قىرقىپ قوڭىرمەن بوياپ تاستاپتى، سامايىندا دا قوڭىر بوياۋ، اق جىبەك جەيدە، ەتەگى دەلديگەن قارا سۇرتىك؛ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جاسىنا قاراماستان اسقان يناباتپەن سالەمدەستى؛ سۇرتىگىنىڭ ءوڭىرى مەن كوپتەن ارمانداپ جۇرگەن قارا تاسپامەن كوكتەلگەن ەكەن، قاتتى قىزىققانىم. ۇستەلدىڭ قاق باسىندا اۋىز جاپپاي سويلەيتىن ءبىر ايەل وتىر ەدى، قان تەپكەن سەمىز قولىندا قولعاپ تىگىسىنىڭ ءىزى قالىپتى، سونىسىن يتبالىقتىڭ قاناتىنداي بىلش ەتكىزىپ الاقانىما تاستاي سالعانى. اسىعىپ، تەز سويلەيتىن ادام ەكەن: مويىن مۇلدەم جوق، ەرەسەن جۋان، اسىرەسە تۋ سىرتىنان قاراعاندا قولتىعى قاپتاي، كارسەتپەن تارتىپ تاستاعان مىقىنى دوپ-دوڭگەلەك؛ يىعىندا تۇلكى تەرىسى جاتىر، ءاتىر ارالاسقان ءجۇن كويلەكتىڭ قىزۋىنان تەرلەپ-تەپشىپ بىرشىپ وتىر.
ساعات ون شاماسىندا قوناقتار قوشتاسىپ، مايموڭكەلەسىپ زورعا كەتىستى.
— وھ، قۇتىلدىق پا، ايتەۋىر! — دەپ اۆيلوۆا كۇلدى. — ءجۇر، ماعان كىرىپ وتىرالىق. مىنا بولمەنى جەلدەتپەسە بولماس... وۋ، قىمباتتىم، بۇگىن ساعان نە بولعان؟ — دەدى اسا ءبىر جىلى شىرايمەن ماعان ەكى قولىن بىردەي سوزىپ. مەن ونىڭ قولىن قىستىم دا:
— ەرتەڭ كەتەمىن، — دەدىم.
— قايدا؟
— سمولەنسكىگە.
— نەگە؟
— مىناۋ تىرلىكتەن زەرىگىپ بارامىن.
— ال سمولەنسكىدە نە بار؟.. كەل، وتىرالىقشى. مەن تۇككە تۇسىنبەي تۋرمىن...
ءبىز الا ماتامەن تىستالعان ديۆانعا بارىپ وتىردىق.
— مىنا ماتانى كوردىڭىز بە؟ — دەدىم مەن. — ۆاگوندى ەسكە سالماي ما.
مەن وسىعان دا بەيجاي قاراي المايمىن، ساپارعا شاقىرادى دا تۇرادى.
ول اياعىن مەنىڭ الدىما سوزىپ ىڭعايلانىپ وتىردى.
— ءبىراق نەگە سمولەنسك؟ — دەدى ول ماعان تەسىلگەن قالپى تاڭعالعان پىشىندە.
— ودان ارى ۆيتيەۆسك... پولوسك...
— نەمەنەگە؟
— بىلمەيمىن. ەڭ الدىمەن ماعان سمولەنسك، ۆيتيەۆسك، پولوسك دەگەن سوزدەر قاتتى ۇنايدى.
— جوق، قالجىڭدى قوي.
— قالجىڭى جوق. ءسىز كەيبىر سوزدەردىڭ قۇلاققا جاعىمدى ەكەنىن بىلەتىن شىعارسىز؟ باياعىدا سمولەنسك ىلعي دا ورتەنە بەرەتىن، ىلعي دا جاۋ قورشاۋىندا جاتاتىن... تۋعان مەكەنىمدەي تارتادى دا تۇرادى، ۇلكەن ءبىر ءورتتىڭ كەزىندە ءبىزدىڭ تۇقىمنىڭ كونە گراموتاسى جانىپ كەتكەن ەكەن، سونىڭ كەسىرىنەن باي مۇرانىڭ قۇقىنان، تەكتىلىكتىڭ ەرەكشە پۇرساتىنان ايىرىلىپ قالدىق...
— كەتكەننەن كەلەردىڭ جەڭىلدىگى جوق! ساعىنىپ ءجۇرسىز بە؟ حات جازعان جوق پا؟
— جوق. اڭگىمە وندا ەمەس. مىناۋ قالانىڭ تىرلىگىنە وتىعار ەمەسپىن.
"ءار بۇعىنىڭ سۋ ىشەر سۋاتى بار". جازۋ-سىزۋىمنىڭ دا بەرەكەسى بولماي تۇر. ەرتەڭدى-كەش جىندى ادامداي وتىرامىن دا قويامىن، باسىمدا شىم-شىتىرىق ويدان باسقا دىم جوق. سوندا بۇل ناعىلعان ءومىر؟ ءبىزدىڭ باتۋرينودا لاپكەشىنىڭ ءبىر قىزى بار، بايعا تيۋدەن ابدەن كۇدەر ۇزگەن سوڭ بۇكىل دۇنيەگە كەكتى كوزبەن قارايدى دا وتىرادى. مەن دە سول سەكىلدىمىن.
— بالا ەكەنسىڭ عوي! — دەپ ول مەنى ەركەلەتكەندەي باسىمنان سيپادى.
— تەز جەتىلەتىن تەك ماقۇلىق قانا، — دەپ جاۋاپ بەردىم. — ءقازىر كىم بالا ەمەس دەيسىز؟ بىردە ورەلعا كەلە جاتقانىمدا قاسىمدا ەلەسكىنىڭ وكرۋگتىك سوتىنىڭ مۇشەسى وتىردى، قۇرمەتتى، ساليقالى ادام، تۋرا قارعانىڭ كورولى سەكىلدى... "نوۆوە ۆرەميانى" وقىپ ۇزاق وتىردى، سودان ءبىر ۋاقىتتا شىعىپ كەتىپ ەدى، زىم-زيا جوعالدى. مەن الدە نەدەن كۇدىكتەنىپ تامبۋردىڭ ەسىگىن اشتىم. دوڭعالاقتاردشش تارسىل-كۇرسىلىنەن ول مەنى كورگەن جوق، ەستىگەن دە جوق، سول تارسىل-كۇرسىلگە قوسىلىپ ساتىرلاتىپ بيلەپ ءجۇر ەكەن.
— اۆيلوۆا باسىن كوتەرىپ، ماعان قارادى دا اقىرىن عانا سىبىرلاپ:
— قالاساڭ ماسكەۋگە بارالىق، — دەدى.
ءىشىم ءبىر ءتۇرلى قالتىراپ قويا بەردى... قىزارىپ كەتسەم كەرەك، بىردەمە دەپ مىڭگىرلەپ باستارتقان بولدىم... قيماس ءبىر نارسەمدى جوعالتقانىمدى ۇمىتا الماي كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىمە الامىن...
XVI
كەلەسى ءتۇندى ءۇشىنشى كلاستى ۆاگوننىڭ قۋ تاقتاي كۋپەسىندە وتكىزدىم.
جالعىز ءوزىم، ەپتەپ قورقايىن دا دەدىم. ولەۋسىرەگەن شام جارىعى قالتىراپ قابىرعادا قاڭعىرىپ ءجۇر. تاس قاراڭعى تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرمىن، الدەبىر جىرتىقتان سامال ىسقىرادى، جارىقتى قولىممەن كولەگەيلەپ تىستاعى تۇڭعيىق تۇنگە، قاراۋىتقان ورمان نوبايىنا تەسىلەمىن. پاروۆوزدان بۇرىككەن ۇشقىن مىڭ سان شىركەي بوپ جامىراپ كەلەدى، ىلگەرىدەن شىڭىلتىر اۋامەن قوسىلا ءتۇتىن ءيىسى ۇرىپ تۇر... سول ءبىر ورماندى ءتۇننىڭ عاجايىپ كورىنىسى كەرەمەت ەدى. جول بويىن قۋالاي تاۋسىلىپ بەرمەيتىن ورمان جيەگى، يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ سامىرسىن جارىسادى دا وتىرادى. تەرەزەدەن تۇسكەن ءتورتبۇرىشتى ساۋلە اپپاق قاسات قاردىڭ بەتىن جالاپ، ارا-تۇرا تەلەگراف باعاندارى سەلتەڭ ەتىپ وتە شىعادى دا ەندى ءبىر ساتتە ءبارى دە جۇمباق ءتۇننىڭ تۇڭعيىعىنا جۇتىلىپ كەتە بارادى.
ەرتەڭگىسىن اياق استىنان سەرگىپ تۇردىم: جاپ-جارىق تىنىشتىق، ۇلكەن ۆوكزال، پويىز سمولەنسكىدە تۇر ەكەن. مەن ۆاگوننان اتىپ شىعىپ تازا اۋانى مەشكەيلەنە جۇتتىم. ۆوكزالعا كىرەبەرىستە جۇرت جينالىپ قالىپتى، نە بولدى ەكەن دەپ جەتىپ بارسام اڭشىلار اتىپ اكەلگەن قابان بوپ شىقتى، كەرەمەت ءداۋ، دۇڭكيىپ ايازدان قاتىپ قالىپتى، تىكەنەك سەكىلدى تىكىرەيگەن قىلشىق تۇگىنە قار سەۋىپ تاستاپتى، شوشقا كوزى سىعىرايىپ، ايقاسقان ازۋ تىستەرى ىرسيىپ جاتىر. "قالسام با ەكەن؟ — دەپ ويلادىم. — جوق، تارتتىم ۆيتيەۆسكىگە!"
ۆيتيەۆسكىگە كەشتەتىپ كەلدىم. كۇن ءالى جارىق، ايازدى ەدى. قايدا قاراساڭ دا ءۇيىلىپ جاتقان قار، مىلقاۋ تىنىشتىق، جان باسپاعانداي تاپ-تازا، كونە دە بولسا ماعان ورىس قالاسىنا ۇقسامايتىن سياقتى كورىندى: ۇيلەرى تىم بيىك، شاتىرلارى تىك، تەرەزەلەرى كىشكەنە، استىڭعى قاباتتىڭ قاقپالارى تەرەڭ دە توبەسى شەڭبەرلى. اندا-ساندا ەگدە تارتقان ەۆرەيلەر كەزدەسىپ قالادى، ۇستەرىندە ۇزىن ەتەكتى سۇرتىك، اياقتارىندا اق شۇلىق پەن باشپاق، قوشقاردىڭ ءمۇيىزى سەكىلدى ءىشى قۋىس ءيىر-قوبىز پەيس، موليگەن كىل قارا كوز. باس كوشەدە مەرەكە — تروتۋار تولا وڭشەڭ ءبىر سەمىز قىزدار، پروۆينسيا ەۆرەيلەرىنىڭ مەرەكە دەسە ۇستەرىنەن تۇسپەيتىن قىزىلدى-جاسىلدى بارقىت شاپان. بۇلاردىڭ سوڭىنان جاس جىگىتتەر بولەك كەلە جاتىر، باستارىندا قالپاق، وپا-دالاپ جاعىنعان قىزدارداي بەت-جۇزدەرىن مايلاپ الىپتى، كوزدەرىندە كيىكتىڭ جانارىنداي مولدىرلىك بار. مەن ەسىم شىعىپ وسى كوپكە ىلەسىپ كەلەمىن، مىناۋ كونە قالا بۇرىن مەن كورمەگەن تاڭسىق جاڭالىق ەدى.
مەن الدەبىر الاڭعا جەتكەنىمدە قاسقارايىپ قالعان، قاق تورىندە قوس مۇنارالى سارى كوستەل (كاتوليكتەردىڭ شىركەۋى) تۇر ەكەن. ىشىنە كىرسەم قاراكولەڭكە، قاتار-قاتار سكامەيكە، الدىڭعى جاقتاعى جايداق ۇستەلدە جارتى شەڭبەر شىراق جىلتىرايدى. كەنەت جوعارعى جاقتان ورگان كۇڭىرەنىپ قويا بەردى، اۋەلدە اقىرىن، مۇڭدى باستالىپ ەدى، بىرتە-بىرتە ۇدەپ، جەر استىنان تۇنشىعىپ شىققانداي دىرىلدەپ، شيقىلداپ بارىپ اياعى اسپانداپ ۇلى اۋەنگە اينالىپ كەتتى... الدىڭعى جاقتاعى شىراقتاردىڭ ورتاسىنان ماڭقىلداعان لاتىن سوزدەرى بىردە كۇبىرلەپ، بىردە تاڭقىلداپ شىعادى. قوس قاپتالدان جارىسقان تاس دىڭگەكتەردىڭ بيىگى توبەدەگى ىمىرتقا ءسىڭىپ، سول جاقتان ەلەس سەكىلدى ساۋىت كيگەن تەمىر ساربازداردىڭ نوبايى قاراۋىتادى. ءالتاردىڭ توبەسىندە، سوناۋ بيىكتە ءتۇرلى ءتۇستى ۇلكەن تەرەزە كۇڭگىرت تارتىپ ولەۋسىرەپ بارادى...
XVII
سول ءتۇنى-اق پەتەربۋرگكە تايىپ تۇردىم. كوستەلدەن شىعىسىمەن كەرى ءجۇرىپ ۆوكزالعا، پولوسكىگە باراتىن پويىزعا كەلدىم: ويىم، سوندا بارىپ ەسكى ءبىر ءمۇساپىرحاناعا ورنالاسىپ، ءبىراز ۋاقىت جاپادان-جالعىز جاتسام دەيمىن. پويىز پولوسكىگە تىم كەش شىعادى ەكەن. ۆوكزالدا جان جوق ءارى تاس قاراڭعى. بۋفەت تۇبىندە جالعىز شام قالعىپ تۇر، قابىرعاداعى تارسىلداعان ساعات ءتىلى اسىقتىرىپ ۋاقىتتى جەپ بارا جاتقان سەكىلدى. مەن بولسام تاسكەرەڭ تىنىشتىقتا سول ۋاقىتتى تاۋىسا الماي وتىرمىن. ايتەۋىر الدەن ۋاقىتتا ساماۋىردىڭ ءيىسى شىعىپ، ۆوكزال ءىشى جارىق تارتقاندا، نە ىستەگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، جۇگىرىپ بارىپ پەتەربۋرگكە بيلەت الدىم.
ۆيتەبسكىدە، پولوسكىگە باراتىن پويىزدى كۇتەمىن دەپ زەرىگىپ وتىرعانىمدا ءوزىمنىڭ جۇرتقا جۇعىمىم جوق جالعىز ەكەنىمدى سەزىندىم، كورگەنىمنىڭ ءبارى بوتەن، وسىلاردىڭ ورتاسىندا ناعىپ ءجۇرمىن دەپ ويلادىم. ءتۇن ورتاسى، تىم-تىرس بۋفەت، قوقايمانىڭ ۇستىندە جالعىز شام قالعىپ تۇر، زاڭعارداي بيىك الاكەۋىم زال، سونىڭ قاق ورتاسىندا كەرىمسالعا دا، كەدەيگە دە ورتاق ۇلكەن ۇستەل، ساماۋىردىڭ ءيىسى شىعۋى مۇڭ ەكەن، بۋفەتتىڭ ارعى جاعىنان بۇكىرەيگەن ۇيقىلى-وياۋ شال ءوز ەتەگىن ءوزى تاپتاپ سۇيرەتىلىپ شىقتى دا ىرگەگە جيعان ۇستەلدەردىڭ بىرىنە سوزىلىپ شىعىپ، قالتىراعان كارى قولىمەن قابىرعاداعى دوڭگەلەك شاردىڭ ىشىندەگى شامدى جاقتى... بۇدان سوڭ ەڭگەزەردەي جاندارىم شپورىن قاساقانا شاقىلداتىپ پلاتفورماعا كەسىپ ءوتتى، وكشەسىن قاققان ۇزىن شينەلىنىڭ ارتقى جىرىعى بەستى ايعىردىڭ قۇيرىعىنداي بۇلعاقتايدى ەكەن. وسىنىڭ ءبارى ماعان نەمە كەرەك؟ نە ءۇشىن؟ جاندارم ەسىكتى اشىپ-جاپقانداعى لاق ەتكەن تۇنگى تازا اۋانىڭ ءبىر جۇتىم راقاتى نەگە تۇرادى! ءدال وسى ساتتە شىرت ۇيقىدان ويانعانداي سەلت ەتتىم دە اياق-استىنان پەتەربۋرگكە كەتۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلدىم.
قىستىڭ كوزى قىراۋدا پولوسكىدس جاڭبىر جاۋىپ تۇر ەكەن، جەر باتپاق، كوشە لايساڭ. مەن پويىز بەن پويىزدىڭ اراسىنداعى ارەدىكتە كىردىم دە شىقتىم، سونىما ءوزىم دە رازى بولدىم. بۇدان ارعىسىن بىلاي دەپ جازىپ قويىپپىن: "ۋاقىت تاۋسىلىپ بەرمەدى. تاۋسىلىپ بەرمەيتىن قارلى دالا، قالىڭ ورمان. تەرەزە سىرتىندا بۇلىڭعىر اسپان، بوزارعان قارلى جازىق. پويىز بىردە مەڭىرەۋ جىنىسقا سۇڭگىپ كەتىپ، ەندى بىردە مۇلگىگەن جازىققا سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلەدى، ورمان توبەسىندە، سوناۋ الاسا كوكجيەكتىڭ ەتەگىندە قورعاسىنداي سۇرعىلت الدەنە قاراۋىتادى. بەكەتتەردىڭ ءبارى دە اعاشتان سالىنعان... تەرىستىك. ناعىز تەرىستىك!"
پەتەربۋرگ قيىر تەرىستىڭ ءوزى ەكەن. ارباكەش الاقۇيىن بۇرقاسىندا وقتاي ءتۇزۋ كوشەدەگى بىركەلكى ۇيلەردىڭ اراسىمەن نيكولايەۆسك ۆوكزالىنا قاراي ليگوۆكاعا سالىپ-ۇرىپ كەلەدى. ساعات ءالى ءۇش ەدى، ءزاۋلىم ۆوكزالدىڭ قاق ماڭدايىنداعى دوڭگەلەك ساعات الاقۇيىن اراسىنان جالت-جۇلت ەتەدى. مەن سودان ەكى-اق قادام جەردە تۇرمىن، ليگوۆكانىڭ ىرگەسىندە كانال جاتىر. ءبۇل ءوزى ابدەن بىلىققان جەر ەكەن — وتىن قويماسى، ارباكەشتەردىڭ قونالقىسى، شايحانا، تراكتيرلەر، باسقاسى دا تولىپ جاتىر. ارباكەشتىڭ اقىلىمەن توقتاعان نومەردە شەشىنبەستەن ۇزاك وتىردىم، التىنشى قاباتتىڭ بيىگىنەن ءۋايىم باسقان بۇلىڭعىر تەرەزەگە، كەشكى بىلعانىش قارلى اسپانعا قاراپ وتىرىپ قالعيمىن، جول سوعىپ شارشاپ تا قالعان سەكىلدىمىن... پەتەربۋرگ! ۇمىتىلماستاي ەسىمدە قالىپتى: اينالام تۇنەرگەن الىپ عيماراتتار. نومەرگە وت جاعىلماعان، بورسىپ كەتكەن شوقپىتتىڭ كۇلىمسى يىسىنەن دەنەڭ تۇرشىگەدى، ارزاننىڭ اتى ارزان، قىزعىلتىم ءبىر بوياۋمەن سىرلاعان تاحتادان دا جاعىمسىز ءبىر ءيىس قولقانى الىپ بارادى. اتىپ شىقتىم دا تىك باسپالداقپەن تومەنگە جۇگىرىپ ءتۇستىم. تىستا كوزگە تۇرتسەڭ كورگىسىز بۇرقاسىن وكپەمدى قاۋىپ الدى، كولدەنەڭ قىلت ەتكەن ءبىر كولىكتى ۇستاپ الدىم دا جات جۇرتتىڭ شەتىن باسسام دەگەن ويمەن فينليانديا ۆوكزالى قايداسىڭ دەپ تايىپ تۇردىم. سودان ماس بولعانشا ءىشىپپىن، اياق-استىنان:
— بۇرسىگۇنى كەلەمىن، — دەپ جەدەلحات بەردىم.
— ۇشى-قيىرسىز كونە ماسكەۋ مەنى قاراقۇرىم حالقىمەن، جادىراعان اشىق كۇنىمەن قارسى الدى؛ كۇرتىك قار ەرىپ، كوشە بويى سارىق سۋ، ويلى-شۇڭقىر تولعان كولشىك، ارى-بەرى سابىلعان جۇرت، قوڭىراۋلى ات-اربا جىرتىلىپ ايىرىلادى، تاعى ءبىر تاڭعالعانىم، اۋىر جۇك ارتقان كۇش كەرىكتەر جىن اتادى، كوڭ قوقىستى تار كوشەلەر، سولاردىڭ ورتاسىندا سۋرەت ءتارىزدى كرەملدىڭ قورعانى، پالاتالار، ساراي عيماراتتارى، كۇمبەزى جالتىراعان ىعى-جىعى سوبورلار. ۆاسيليي بلاجەننىيدى كورىپ عاجاپ قالدىم، كرەمل سوبورلارىن ارالادىم، وحوتنىي ريادتاعى اتاقتى ەگوروۆ تراكتيرىندە تۇستەنىپ شىقتىم. تاماشا ەكەن: تومەندە ساۋدا جاساپ جۇرگەن دابىر-دۇبىر قاراپايىم حالىق، ەسەسىنە جوعارىداعى ەكى زال تاپ-تازا، تىپ-تىنىش، تەكتى ادامدار، ءتىپتى تەمەكى تارتۋعا دا رۇقسات جوق ەكەن، اۋلا جاقتاعى شاعىن تەرەزەلەردەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسى ەرەكشە شۋاق شاشىپ تۇر، تور ىشىندەگى شىمشىقتاردىڭ شىرىلى دا قۇلاققا سونداي جاعىمدى؛ ءبىر بۇرىشتا اقسۇر شىراق جالىندايدى، ءبىر قابىرعانىڭ جوعارعى بەتىن تۇتاس الىپ جاتقان قارا قوڭىر سۋرەت: ەتەگى جوعارى قايقايعان شاتىرلى ءۇي، ۇزىن ساكىدە شاي ءىشىپ وتىرعان تىم ەرەپەيسىز قىتايلاردىڭ ۇستىندە التىندى شەكپەن، قوڭىرقاي جۇزدەرىنە جاسىل قالپاق جاراسىپ تا تۇرعان جوق، ارزان شامنىڭ توبەسىنە كيگىزگەن شىت كەپەش سەكىلدى... سول كۇننىڭ كەشىندە مەن ماسكەۋدەن ءجۇرىپ كەتتىم...
ءبىزدىڭ قالادا جۇرت اربامەن ءجۇر ەكەن، بەكەت باسىندا ازوۆتىڭ قۇتىرىق جەلى لەپىرىپ تۇر. جەڭىل كيىنىپ ول مەنى پلاتفورمادا كۇتىپ تۇر ەدى. جازعى قالپاعىن جەل كوتەرىپ تۋرا قاراۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. مەن ونى سونادايدان-اق تانىدىم — ول جەلدەن بەتىن كولەگەيلەپ مەنى ءوتىپ جاتقان ۆاگونداردان كوزىمەن ىزدەۋدە. اجىراسىپ قالىپ، قايتا تابىسقاندا جاقىن جانداردىڭ ءبىر-بىرىن ساعىنىشپەن، جاناشىرلىق سەزىممەن قارسى الاتىن ادەتى. جۇدەڭ تارتىپتى، كيىمى دە جۇپىنى. مەن ۆاگوننان سەكىرىپ تۇسكەندە بەتىندەگى تورلى پەردەسىن سەرپىپ تاستاماق بولىپ ەدى، ۇلگەرمەگەندىكتەن ىڭعايسىزدانىپ تور ىشىنەن سۇيگەن بولدى، ءجۇزى ءقان-سولسىز سۇپ-سۇر ەكەن.
جول بويى بەتىن جەلدەن كولەگەيلەپ تۇقىرايىپ وتىردى دا قويدى، تەك ەكى-ۇش رەت:
— سەن مەنى نە تاعدىرعا دۋشار قىلدىڭ؟ — دەپ كۇرسىنگەنى بولماسا ارتىق سوزگە بارعان جوق، سودان كەنەت. — سەن دۆوريان قوناق ۇيىنە توقتايسىڭ با، مەن دە سوندا بارامىن، — دەدى قاتقىل ۇنمەن.
نومەر ەكىنشى قاباتتا، كىرەبەرىستى ۇلكەن بولمە ەكەن، كىرگەن بويدا ول كىلەمنىڭ قاق ورتاسىنا مەنىڭ چەمودانىمدى قويىپ جاتقان قىزمەتشىنىڭ ءىزىن باعىپ ديۆان ۇستىندە تاپجىلماي وتىردى دا قويدى. تاعى نە بۇيىراسىزدار دەگەن جۇكشىنىڭ سۇراعىنا جۇلىپ العانداي:
— ەشتەڭە قاجەت ەمەس، بارىڭىز! — دەپ مەن ءۇشىن جاۋاپ بەردى، سودان سوڭ قالپاعىن شەشىپ جاتىپ، — نەگە سەن ۇندەمەيسىڭ، ماعان ايتارىڭ جوق پا؟ — دەپ ءبىر قويدى، نەمكەتتى قىپ ايتسا دا ەرىنى دىرىلدەپ وتىر ەكەن.
مەن جۇرەلەپ ونىڭ اياعىن قۇشتىم دا يۋبكاسىنىڭ سىرتىنان جىلاپ وتىرىپ تىزەسىنەن ءسۇيدىم. ول مەنىڭ باسىمدى كوتەرگەندە تاعى دا ونىڭ كوپتەن تانىس، ساعىنىش بولعان ەرنىنىڭ تاتتىلىگىن سەزىندىم، قوس جۇرەكتىڭ ءدۇرسىلىن ەستىدىم. مەن اتىپ تۇرىپ ەسىكتىڭ كىلتىن بۇراپ جاپتىم دا قولىم قالتىراپ تەرەزەنىڭ اق بورتپە شىمىلدىعىن ءتۇسىردىم، تەرەزە سىرتىندا ۇيتقىعان جەل ءالى كوكتەي قويماعان اعاشتاردىڭ جالاڭاش بۇتاقتارىنىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارىپ تۇر ەكەن، بۇتاققا جارماسقان الدەبىر ۇزاق ماس نەمەدەي تەڭسەلىپ ويبايىن سالىپ شىرىلداپ جاتتى...
— اكەمنىڭ بار تىلەگى — تىم بولماسا جارتى جىل نەكەلەسپەي شىداي تۇرىڭدار دەپ جالىندى، — دەدى ول ەنتىگىن باسىپ، سۇلىق قالعان ساتتە سىبىرلاپ قانا. — ءبارىبىر، مەنىڭ قالعان ءومىرىم تەك سەنىمەن عانا، ەندى نە ىستەسەڭ دە مەن سوعان كوندىم.
اينا الدىندا جانىپ بىتپەگەن شىراق ولەۋسىرەيدى، اقشاعىرماق تەرەزە شىمىلدىعى ءدىرىلسىز مۇلگىپ تۇر، اكتەلگەن توبەدە الدەبىر ويۋ-ورنەك جىبىرلاپ قالقىپ ءجۇر...
حVءىىى
ءبىز ءمالورۋستىڭ ءبىر قالاسىنا اتتاندىق. وندا گەورگيي حاركوۆتان بارىپ زەمسك ستاتيستيكاسىن باسقارىپ وتىرعان، سوندا قىزمەتكە ورنالاسپاقپىز. پاسحانى باتۋرينودا وتكىزدىك. شەشەم مەن قارىنداسىمنىڭ ول دەگەندە جانى جوق، اكەم دە ونى جاقسى كورىپ، كۇندە ەرتەسىمەن "سەن" دەپ سويلەسىپ، قولىن ءوزى ۇسىناتىن بولدى، تەك نيكولاي عانا ۇستامدى، ادەپپەن عانا سىيلاپ ءجۇردى. بۇل بولسا موماقان، ىشتەي قۋانىشىن بىلدىرگەن جوق، قۋانىشى — جاڭا وشاق باسىنىڭ ءبىر مۇشەسى ەكەندىگى، جاڭا ءۇي، جاڭا مەكەن، مەنىڭ بالالىعىم وتكەن بولمەم دە وعان كەرەمەت جىلى سياقتى كورىندى، كىتاپتارىمدى اقتارىپ، بۇعان دا قاتتى رازى بولدى... سودان ءبىر كۇنى اتتانىپ كەتتىك.
ورەلعا دەيىن ءبىر ءتۇندى ولتىردىك. ەرتەڭىندە حاركوۆ پويىزىنا وتىردىق.
ۆاگون دالىزىندە تۇرمىز، اسپان اشىق، تەرەزەدەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسى قۋىرىپ بارادى.
— قىزىق-اۋ، ورەل مەن ليپەسكىدەن باسقا ءبىر جەرگە اياق باسپاپپىن-اۋ! — دەدى ول. — ءقازىر كۋرسك مە؟ ءبۇل مەن ءۇشىن تۇستىك قوي.
— ءيا، مەن ءۇشىن دە.
— كۋرسكىدە ورازامىزدى اشاتىن شىعارمىز؟ بىلەسىڭ بە، مەن ءومىرى ۆوكزالدا تاماقتانىپ كورگەن ەمەسپىن.
كۋرسكىدەن الىستاعان سايىن كۇن جىلىنا ءتۇستى، كوڭىلدى. تەمىر جول جازىققا تۇسكەندە جەر كوگەرىپ سالا بەردى، جايقالعان گۇل، اق قانات كوبەلەكتەر، كوبەلەك كەلگەن سوڭ جاز شىقتى دەي بەر.
— جاز قاپىرىق بولاتىن شىعار، — دەپ ول جىميىپ قويادى.
— قالا باۋعا مالىنىپ تۇر دەپ جازادى اعام.
— ءيا، مالوروسسيا عوي. ءۇش ۇيىقتاسام ويىما كىرمەپ ەدى... قاراشى، كوردىڭ بە، نەتكەن الىپ تەرەكتەر! كوكپەڭبەك! وسىنشاما كوپ ديىرمەن نەگە كەرەك؟
ديىرمەن ەمەس، جەل قاپالاقتارى عوي. ءقازىر اق تاۋلار كورىنەدى. ونىڭ ار جاعىندا بەلگورود.
سەنى ەندى عانا ءتۇسىندىم، مىناداي بايشەشەك تەڭىزى تۇرعاندا مەن دە تەرىستىكتى جەرسىنبەس ەدىم.
مەن تەرەزەنى ءتۇسىردىم. جىپ-جىلى سامال جەلپىپ تۇر، پاروۆوز تۇتىنىنەن تاسكومىردىڭ ءيىسى شالقيدى. ول كوزىن جۇمىپ ەدى، تەڭبىل-تەڭبىل كۇن ساۋلەسى ونىڭ بەتىن ايمالاپ، ماڭدايىنداعى ۇلپاداي جىبەك شاشىندا، قاراپايىم شىت كويلەگىندە اسەم ءبىر ساعىم ويناپ قۇلپىرتىپ جىبەردى.
بەلگورود تۇبىندەگى كەڭ القاپ گۇلگە ورانعان باۋ-باقشاعا ىركىلدەپ تۇر، اراسىندا اكتەلگەن اپپاق ۇيلەر. ۆوكزال باسىندا تورسيعان دوڭگەلەك توقاشتارىن تىقپالاعان حوحلۋشكالاردىڭ كوڭىلدى داۋسى، ليكا سولارمەن ساۋدالاسىپ، ساتىپ الىپ، مەنىڭ دە شارۋاعا يكەمىم بار دەگەندەي، ازداپ بولسا دا مالورۋس سوزدەرىن جاتقا بىلگەنىنس ءماز.
كەشكىلىك حاركوۆتە تاعى دا جول اۋىستىردىق. تاڭ اتا بارار جەرىمىزگە دە جەتىپ قالدىق.
ۇيىقتاپ جاتىر. ۆاگون شىراقتارى وشۋگە اينالعان، دالادان ەلى ءتۇن قاشا قويماعان، الاكەۋىم، ءبىراق سوناۋ شىعىس تۇكپىردەن كەلەر تاڭنىڭ كوگىلدىر سىزاتى سىبىرلەپ كەلەدى. بۇل ءوڭىر ءبىزدىڭ جاققا مۇلدەم ۇقسامايدى — شەكسىز جالاڭاش قۇلان ءتۇز، تاستان قالاپ قۇيعان سۇرعىلت قورعاندار. ۇيقىلى بەكەت جىلت ەتىپ وتە شىقتى، ماڭايىندا نە تال، نە بۇتا جوق، تاڭعى شاپاقتا تاس قابىرعالار كوكشىل بوپ كورىنەدى. مىنە، ۆاگون ءىشىن دە ەرتەڭگى الاكەۋىم تۇرتكىلەي باستادى. تومەندە قارا كولەڭكە، جوعارىدا اقشىل كىرەۋكە. ول باسىن جاستىققا تىعىپ، اياعىن باۋىرىنا جيناپ العان. مەن انام سىيلاعان ەسكى شالىمەن اقىرىن عانا قىمتاپ قويدىم.
XIX
بەكەت قالادان تىم الىستا، كەڭ القاپتىڭ ءدىن ورتاسىندا ەدى. شاعىن عانا، اپ-ادەمى ۆوكزال لاكەيلەرى جامپوز، جۇكشىلەرى جورعا، پار ات جەككەن تارانتاستاردىڭ ارباكەشتەرى دە لىپىپ تۇر. قالا كوك جاسىل باقتىڭ ورتاسىندا وتىر، تاۋ ەتەگىندەگى جار باسىندا گەتمان سوبورى، وسى تۇستان تۇستىگىڭ دە، شىعىسىڭ دا اڭىراپ جاتىر. شىعىسىنداعى جازىقتا توبەسىنە كونە ءموناستىردى قوندىرىپ الىپ تىك شوقى شوشايادى، ودان ءارى يەن جاتقان كوكجاسىل القاپ، اياعى قىراتتى قۋ دالا. تۇستىگىندەگى وزەننىڭ ارعى بەتى شالعىندى وزەك، كۇننىڭ قىزۋى دا، قىزىعى دا وسىندا سەكىلدى.
قالا كوشەلەرىن تەرەك پەن قالىڭ ب ا ق تارىلتىپ تاستاعان، جيەگىندە "جاياۋ جۇرتقا" ارنالعان تاقتاي تروتۋار، كوكىرەگى قاپتاي، بەلىن ماتامەن بۋىپ تاستاپ ۇلكەن قۇمىرامەن سۋ كوتەرگەن تاكاپپار قىزدار جول بەرمەي قاعىپ وتەدى. عاسىرلار جاساعان ءزاۋلىم تەرەكتسر ءبىزدى تاڭقالدىردى؛ مامىر ايىندا نايزاعاي ءجيى، نوسەر دە كوپ، سوعان دا بىلق ەتپەستەن ەتەكتەي-ەتەكتەي قالىڭ جاپىراقتارى حوش ءيىس اتىپ بۇرقىراپ-اق تۇر. كوكتەم بۇل وڭىردە قاشاندا ەستە قالارلىقتاي كوڭىلدى، جازى قاپىرىق، كۇزى اشىق تا ۇزاق، قىسى جۇمساق، جەلى ىلعالدى كەلەدى، شانالى كىرەشىلەر ىلعي دا سىڭعىرلاتىپ قوڭىراۋ ۇنىمەن جۇرەدى.
ءبىز توقتاعان ءۇيدىڭ يەسى كوۆانكو دەيتىن شاشىن دوڭگەلەتىپ قىرىققان اقباس شالدىڭ مەكەن-تۇراعى تۇتاس ءبىر شارۋاشىلىق دەسە دە بولادى: قورا-قوپسى، فليگەل، ءۇي، ءۇي سىرتىنداعى باۋ-باقشا. ءوزى فليگەلدە تۇردى دا الدىندا ۇلكەن شىنىلى گالەرەيا، ارتىندا كولەڭكەلى سالقىن باعى بار، اكپەن اقتالعان ءۇيىن بىزگە بەردى. ءبىر جەردە قىزمەت ىستەيتىن، جۇمىستان كەلىسىمەن مىقتاپ تاماقتانادى دا دەمالعان سوڭ ترۋبكاسىن تارتادى، تەرەزەسىن اشىپ تاستاپ، جارتىلاي جالاڭاش: "وي، نا گورى تا جەنسى جنۋت..." — دەپ ىڭىلداپ ءان سالىپ وتىراتىن.
ءۇي ونشا بيىك تە ەمەس، قاراپايىم، كىرەبەرىستە قاتاردى بۇزباي ءتۇرلى-تۇستى تاسپا تەمىرمەن اپتالعان كونە ءبىر كەبەجە تۇراتىن. بىزگە قىزمەت ەتكەن جاپ-جاس قازاق قىزىنىڭ كوركىندە نوعايعا ءتان ادەمىلىك بار ەدى.
اعام بۇرىنعىدان دا جومارت، مەيىرىمدى بولدى. مەنىڭ ءۇمىتىم بوسقا كەتپەپتى — ەكەۋىنىڭ اراسىندا دوستىق، تۋىسقاندىق قارىم-قاتىناس ورنادى؛ كەيدە مەن ەكەۋىنىڭ بىرىمەن كەتىسە قالسام ولار ءبىر جاق بولىپ شىعا كەلەدى.
قىزمەت بابىنداعى ورتامىز ( دارىگەرلەر، ادۆوكاتتار، شەنەۋنىكتەر) اعامنىڭ حاركوۆتەگى تانىستارىنا ۇقساس، مەن ولارمەن وڭاي ارالاسىپ كەتتىم، بۇرىنعىلاردان حاركوۆتان وسىندا اۋىسقان لەونتوۆيچ پەن ۆاگيندى كورىپ قۋانىپ قالدىم... حاركوۆتاعى توپتان بۇلاردىڭ ايىرماشىلىعى — شەتىنەن ساليقالى، سابىرلى جاندار، قالا تىرشىلىگىنەن الشاقتىعى جوق، سونىڭ ۋايىمىن جەپ، كەز كسلگەن قوعاممەن ءتىل تابىسىپ قانا قويماي، ءتىپتى پوليسمەيستەرمەن دە قارىم-قاتىناستارىن دا تۇزەتىپ العان سەكىلدى.
كوبىنە ءبىز ءبىر باسقارما مۇشەسىنىڭ ۇيىنە جينالاتىن ەدىك: بەس مىڭ دەسياتينا جەرى، ون مىڭ باس وتارى بار، ءۇيىن تەك وتباسى ءۇشىن عانا ۇستاپ وتىر — بايلىعى جەتكىلىكتى، تەكتىنىڭ تۇقىمى ەكەن، كەزىندە ياكۋتسكىدە بولىپتى، ءوزى تىم قاراپايىم، جۇپىنى عانا كيىنەتىن ادام، ماعان ول وسى ءۇيدىڭ پاتەرشىسى سەكىلدى كورىنىپ ەدى.
XX
اۋلادا ەسكى تاس قۇدىق بار ەدى، فليگەلدىڭ الدىندا ەكى ىرعاي ءوسىپ تۇراتىن، باسپالداققا تاياۋ بۇتاقتى بيىك كاشتان شىنىلى گاللەرەيانىڭ جارتىسىن كۇن كوزىنەن كولەگەيلەپ سالقىن لەپ اكەلەدى. جازعى تاڭدا، ساعات جەتىلەر شاماسىندا وسىنىڭ ءبارى قايناپ كەتەدى، اسپان شايداي اشىق، كۇن شاقىرايىپ تۇرادى، تاۋىق قورادان قىلقىنىپ قوراز ايقايلايدى، ءبىراق تەرەزەلەرى باققا قارايتىن تەرىستەگى بولمەلەر بۇل كەزدە ءالى سالقىن، اياعىندا ويماقتاي تاتار ءتۋفليى، كوكىرەگىنە سالقىن سۋ شاشىپ جۋىنىپ جاتقان ليكانىڭ تۇنەمەلىنەن سابىننىڭ حوش ءيىسى اڭقيدى؛ جەلكەسى سابىن، بەتى سۋ، ماعان يمەنە بۇرىلىپ: "شىق، ارى كەت!" — دەپ وكشەسىمەن ەدەن تەپكىلەيدى. ەسىگى شىنىلى ساكىگە شىعاتىن بولمەدەن شايدىڭ ءيىسى تاناۋ جارادى — وندا ءنالى قاققان باشپاعىن تىقىلداتىپ كازاچكا ءجۇر؛ باشپاعىن جالاڭاياك كيەتىن ەدى، تۋ بايتالدىڭ تىلەرسەگىندەي سىپتىقتاي جالاڭاش قىلتاسى يۋبكانىڭ ەتەگىنەن جارق-جۇرق ەتەدى؛ يانتارلى القا تاققان جۇپ-جۇمىر موينى دا مەنى يىسكەسەڭشى دەگەندەي؛ كومىردەي شاش، كورىكتى باس تاعات تاپپاي، قاراقات قيعاش كوزى سيقىرلانا جالت-جۇلت ويناقتاپ، تۇساق بوكسەسى قوزعالعان سايىن بۇلت-بۇلت موڭكيدى.
اعام تاڭعى داستارحانعا كۇلىمسىرەپ پاپيروسىمەن كىرەتىن، بۇل اكەمنەن جۇققان ادەت؛ ورتا بويلى، تولىسا باستاعان، اكەمە ونشا ۇقسامايتىن، دەگەنمەن سودان دارىعان تاكاپپارلىقتىڭ جۇرناعى سيتەپ بار؛ جاقسى كيىنەتىن بولدى، وتىرعاندا ءبىر اياعىن ەكىنشىسىنە ارتىپ قويىپ، پاپيروسىن دا ساۋساعىنا اكەم سەكىلدى قىستىرادى؛ ءبارىمىز دە ونىڭ بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەتىن ەدىك، ءوزى دە سوعان سەنەتىن، ەندى مىناۋ ءمالورۋسستىڭ تۇكپىرىندەگى ءرولىن دە مىسە تۇتىپ، شايعا دا كوزىمەن ويناپ شىعاتىن بولدى: دەنىم ساۋ، ءوزىن كەمەل شاعىمدامىن دەپ سەزىنەتىن، ءبىز ونىڭ وتباسىنىڭ جان تارتار سۇيكىمدى ءبىر مۇشەسىمىز، قىزمەتكە بىرگە بارىپ، باياعى سول حاركوۆتەگىدەي شىلىم شەگىپ، اڭگىمە-دۇكەندى ەرمەك قىلعانىنا دا ءماز. كوپ كۇتتىرىپ، اقىرى جاز كيىمىمەن ليكا جايناپ شىعا كەلگەندە بۇل دا جادىراپ سالا بەرەدى، سىپايى عانا قولىنان سۇيەدى.
ءبىز كۇن ساۋلەسىنەن مايمەن سىلاعانداي جالت-جۇلت ەتكەن مىرزا تەرەكتەردى ساعالاپ تاقتاي تروتۋارمەن جاياۋلاپ كەلە جاتىرمىز، ۇيلەردىڭ قابىرعاسىنان جالىن بۇركىپ، ب ا ق ءىشى بۇككە بۋلىعىپ تۇرعانداي؛ ونىڭ اق جىبەك قولشاتىرى دەلديىپ كوك كۇمبەزىن ءتۇرتىپ كەلەدى. بۇدان سوڭ ىستىقتان قاڭسىعان يەن الاڭدى كەسىپ ءوتىپ باسقارمانىڭ سارعىش ۇيىنە كەلىپ كىردىك. تومەنگى جاق كۇزەتشىلەردىڭ ەتىگى مەن سولار شەككەن تەمەكى ءتۇتىنىنىڭ كۇلىمسى يىسىنە تۇنىپ تۇر ەكەن. قولدارىندا قاعاز، حوحولشا باستارىن يزەپ-شۇلعىپ ءار ءتۇرلى حات تاسۋشىلار مەن ءىس جۇرگىزۋشىلەر باسپالداقپەن جوعارعى قاباتكا ءبىرى شىعىپ، ءبىرى ءتۇسىپ ساپىرىلىسىپ ءجۇر، ءبارىنىڭ كيگەنى جىلتىر پەنجاق، جورتا قاراپايىم بولعانىمەن شەتىنەن ءتىسقاقتى قۋلار. ءبىز ءبىرىنشى قاباتتاعى باسپالداقتىڭ استىمەن ءوز بولىمشەمىزدىڭ الاسا عانا بولمەسىنە وتتىك، بۇل جەر وتىرىك سابىلاتىن ينتەلليگەنت — سىماقتاردىڭ شۋىنان كورى تىنىش ەدى... بولمەدەن ۇيەزدەرگە جىبەرەتىن سۇرانىس قاعازدارىن كونۆەرتتەرگە نىعارلاپ وتىرعان ليكانى كورىپ تاڭعالدىم.
ءتۇس الەتىندە كۇزەتشىلەر بىزدەرگە ارزان ستاقاندارعا قۇيىپ شاي، ارزان تارەلكەلەرمەن ءبىر كەسىم ليمون اكەلىپ بەرەتىن، العاشقى كەزدە بۇل دا ماعان اجەپتاۋىر ءلاززات بەرەتىن. وسەك سوعىپ، تەمەكى تارتۋ ءۇشىن باسقا بولىمدەردەگى دوس-جاراندار وسىندا جينالادى. باسقارمانىڭ حاتشىسى سۋليما دا كەلەدى. التىن كوزىلدىرىكتى، ءسال ەڭكىشتەۋ كەلگەن ەركەكتىڭ كوركەمى، قارا بارقىت تولقىندى شاشى، ءدال سونداي ساقالى وزىنە قاتتى جاراسادى؛ اياعىن مىسىقشا ەپپەن باسادى، ءۇنسىز عانا جىميىپ، سىبىرلاپ قانا سويلەيتىن ادەتى؛ بەت-جۇزىنەن ۇنەمى كۇلكى ارىلمايدى، قاشاندا وسى جۇمساق مىنەزىمەن، سىپايىلىعىمەن ارباپ تۇراتىنداي كورىنەتىن؛ ول ۇلكەن ەستەت ەدى، دون باسىندا تۇرعان ەسكى ءموناستىردى قاتىپ قالعان اككورد دەپ اتايتىن. بىزگە ءجيى-جيى كەلىپ تۇرادى، كەلگەن سايىن وعان ءموليىپ كەپ قارايدى؛ ۇستەلىنە تاقاپ بارىپ ەڭكەيىپ قولىنا ۇڭىلەدى دە كوزىلدىرىگىن شەشىپ، جۇمساق قانا جىميىپ كۇلەتىن، سونان سوڭ: "ەندى قاي جاققا نە جولدايتىن بولدىڭىز؟" — دەپ سۇرايدى. ول تەز بويىن جيىپ، بارىنشا سىپايى، بۇكپەسىز جاۋاپ بەرۋگە تىرىساتىن. مەن تىرپ ەتپەي وتىرا بەرەمىن، ءقازىر ونى ەشكىمنەن قىزعانبايتىن بولعانمىن.
قىزمەتتە مەن تاعى دا ەرىكسىزدەن "گولوس" رەداكسياسىنداعىداي ەرەكشە جاعدايعا تاپ بولدىم، قىزمەتكەر رەتىندە ءبارى دە ماعان مۇسىركەۋى ارالاس كەكەسىنمەن قارايدى. بار بىتىرەتىنىم، اسىقپاي وتىرىپ ەسەپ جۇرگىزەمىن، مالىمەت جاسايمىن، قاي ۋەزدىڭ قاي بولىسىندا قانشا تەمەكى، قانشا قىزىلشا سەبىلدى، سول قىزىلشانى بۇلدىرەتىن جەمىر قوڭىزدارعا قارسى قانداي شارالار قولدانىلدى، كەيدە ءتىپتى جۇرتتىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تا تۇرمەي بىردەمەنى وقىپ وتىرامىن دا قويامىن. مەنى قۋانتاتىنى — باسى بايلى ۇستەلىم بار، جانا قالام، قارىنداش، جاقسى قاعاز كەرەك بولسا كەڭسەدەن قانشا الامىن دەسەم دە ەركىم.
ساعات ەكىدە جۇمىس اياقتالادى؛ اعام ورنىنان تۇرىپ جۇرتقا كۇلە قارايدى دا: "باتىرلار، ۇيلەرىڭە جەتىپ الىڭدار!" — دەيدى، سول ساتتە-اق اركىم جاپاتارماعاي كارتۋزدارىنا، قالپاقتارىنا جۇگىرەدى، توپىرلاپ سىرتقا شىعىسىمەن ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى سىلكىلەسىپ، ەندى ءبىر قاراساڭ تاياق، تروستارىن سەرمەي تاستاپ الدەقايدا ءورىپ بارا جاتادى.
XXI
ساعات بەسكە دەيىن قالا بوس ەدى، ب ا ق كۇننىڭ اپتابىنان بالقىپ تۇر. اعام ۇيىقتاپ جاتىر، ءبىز جالپاق كەرەۋەتتە انشەيىن اۋناپ جاتىرمىز. كۇن ءۇيدى اينالىپ تۇنەمەلدىڭ تەرەزەسىنەن سىعالاپ تۇر، باقتىڭ ءىشىن دە تىنتكىلەپ، اعاشتاردىڭ، كوك جاسىل جاپىراقتاردىڭ سۇلدەرىن قولجۋعىشتىڭ ۇستىندەگى اينانىڭ بەتىنە جاپسىرىپ قويىپتى. گوگول وسى قالادا وقىعان، وسى ءوڭىردىڭ پۇشپاق-پۇشپاعى دا سونىكى — ميرگورود، يانوۆششينا، شيشاكي، يارەسكي — ءبىز ءجيى-جيى ەسكە الىپ كۇلەتىنبىز: "مالوروسسيانىڭ جازعى كەشى نەتكەن عاجاپ، نەتكەن بۇلا!"
قالاي ماقتاساڭ دا قاپىرىق-اۋ! — دەپ كۇرسىنەدى ەتپەتىنەن اۋناپ ءتۇسىپ، — قۇجىناعان شىبىن... ارمان قاراي باقشا تۋرالى نە دەۋشى ەدى؟
— "تارعىل باقشانىڭ توبەسىنەن يزۋمرۋد، توپاز، جاقۇتتار كوك اسپاننان قۇمىرسقاداي جاۋىپ تۇر..."
— مۇنىسى قيالدان دا تاماشا ەكەن. اتتەڭ سول ميرگورودقا بارسام عوي! رەتىن تاۋىپ ءبىر بارۋ كەرەك شىعار. سولاي ما؟ وتىنەم، ءبىر بارىپ قايتالىقشى! تەك ومىردە سونشا نەگە تۇسىنىكسىز، سونشا نەگە سۇيكىمسىز بولدى ەكەن؟ ءومىر باقي ەشكىمدى سۇيمەپتى، ءتىپتى جاس كەزىندە دە...
— ءيا، بۇكىل جاستىق شاعىندا جالعىز رەت جاساعان قاتەلىگى — ليۋبەككە بارىپ قايتقانى.
— سەنىڭ پەتەربۋرگكە بارىپ قايتقانىڭ سەكىلدى دەشى... سەن وسى قىدىرعاندى نەگە جاقسى كورەسىڭ؟
— ال سەن الدەكىمدەردەن حات الىپ تۇرعاندى نەگە ۇناتاسىڭ؟
— ەندى ماعان حات جازاتىن كىم قالدى دەيسىڭ!
— ءبارىبىر، كىمنەن بولسا دا حات كۇتەسىڭ. ادام بولعان سوڭ ايتەۋىر ءبىر نارسەدەن ءلاززات الماق، ايتەۋىر ءبىر وقيعادان قىزىق كۇتەدى، قيالىنان قۋانىش ىزدەيدى. ساپار سوعان شاقىرادى. بۇعان بوستاندىق پەن كەڭدىكتى قوس... جاڭالىق قاشاندا قىزىقتى، ءومىردى تانيسىڭ، ءبىزدىڭ تىرشىلىكتەن بار كۇتەرىمىز دە وسى ەمەس پە، قالاي دەسەڭ دە سەزىمدى وياتار سەرپىلىس قاجەت.
— ءيا، ءيا، مۇنىڭ راس.
— سەن پەتەربۋرگ دەيسىڭ. اتتەڭ سەن بىلسەڭ عوي، سوندا جابىققانىم سونشا، ءبىر ساتتە ءبىر عاسىرعا مارقايىپ، جانىم دا، ءتانىم دە تۇستىكتە ەكەنىن سەزدىم. گوگولدىڭ يتاليادان جازعانى بار: "پەتەربۋرگ، قار، سۇمپايىلار، دەپارتامەنت — وسىنىڭ ءبارى تۇسىمە كىردى: مەن تاعى دا وتانىمدا وياندىم". مەن دە ءدال سولاي وسىندا وياندىم. چيگرين، چەركاسى، حورول، لۋبنى، چەرتومولىك، ديكوە پولە دەگەن سوزدەردى ەستىگەندە شىداپ تۇرا المايمىن، تانىس شاتىرلاردى كورگەندە كوڭىلىم بۇزىلادى، شومەلە شاشتى مۇجىقتار، قىزىل ەتىكتى قاتىندار، ءتىپتى سولاردىڭ يىعىنداعى مويناعاشقا ىلگەن شىبىق شاباتا تولى شيە مەن قارا ورىك ەسىمە تۇسسە كوكەيىمدى ساعىنىش كەرنەيدى. "چايكا سكيگليت، ليتايۋچي، موۆ زا دنتمن پلاچە، سولنسە گرىە، ۆنتەر ۆىە نا ستەپۋ كازاچەم...". بۇل دانىشپان اقىن شيەۆچەنكو عوي!". دۇنيەدە مالوروسسياداي ەل جوق. ەڭ باستىسى، ونىڭ ءقازىر تاريحى دا جوق، ونىڭ تاريحى اتام زاماندا ماڭگىلىككە ولگەن. تەك وتكەنى عانا بار، ول دا اندە، اڭىزدا، بۇلاردىڭ دا ۋاقىتى بەلگىسىز. بارىنەن دە مەنى قايران قالدىراتىن وسى.
— قايران قالدىم، تاڭعالدىم دەگەندى سەن ءجيى ايتاسىڭ.
— تاڭعالماساڭ، قايران قالماساڭ ءومىردىڭ نە قىزىعى بار...
كۇن ەڭكەيىپ بارادى، ساۋلەسى سىرلانعان ەدەننىڭ بەتىن جالاپ، ساعىمى توبەدە ويناقتاپ ءجۇر. تەرەزە كوسەكتەرى كۇيىپ تۇر، سوعان جينالعان شىبىندار قۇرتشا قۇجىنايدى. ونىڭ جالاڭاش بىلەگىن شىبىن تالاپ تاستاپتى. تەرەزەگە ءبىر تورعاي كەلىپ قوندى دا جان-جاعىنا ساقتىقپەن الاڭداپ، اقىرى كۇن باتار الدىندا ماۋجىراپ تۇرعان كوكجاسىل باققا كىرىپ جوق بولدى.
— تاعى دا بىردەمە ايتساڭشى، — دەدى ول. — ايتپاقشى، ءبىز قىرىمعا بارا الامىز با؟ ءبىر بارىپ قايتۋ مەنىڭ ارمانىم ەكەنىن بىلسەڭ عوي! مۇمكىن ءبىر پوۆەست جازىپ تاستارسىڭ، مەنىڭ ويىمشا سەنىڭ قولىڭنان جامان دۇنيە تۋمايدى، اقشالى بوپ قالار ەدىك، سودان سوڭ دەمالىسقا شىعامىز... سەن وسى نەگە جازباي كەتتىڭ؟ ءوز قابىلەتىڭدى ءوزىڭ توناعان ىسىراپشىل جانسىڭ-اۋ!
— كەزىندە "قاڭعىباس" دەيتىن قازاقتار بولعان، توركىنى قاڭعىرۋ دەگەن سوزدەن شىققان. راسىندا مەن سول قاڭعىباستىڭ ءبىرىمىن. "بىرەۋگە جاراتقان توسەك بەرەدى، بىرەۋگە وسەك بەرەدى" دەگەن. بارىنەن دە گوگولدىڭ قويىن داپتەرىنەن ارتىعى جوق: "جول جيەگىنەن قىرساۋ سەكىلدى ايدارى بار قىر شاعالاسى ۇشىپ شىقتى... جولدىڭ ۇزىنا بويىندا تىكەندى شوق اينا، ونىڭ ار جاعىندا شەكسىز يەن دالادان باسقا دىم دا جوق... شارباق ىشىندە، جىرا بىتكەن ءيىن تىرەسكەن كۇنباعىس، جىلميتا سىلاعان قامىس شاتىرلى سامان تامدار، قىزىل سىرمەن جيەكتەگەن كوز تارتار سۇيكىمدى تەرەزەلەر... جاندى جادىراتار، جۇرەككە جىلى ءرۋستىڭ كونە تامىرى سەنسىڭ!"
ول تىرس ەتپەي تىڭدادى. كەنەت جۇلىپ العانداي:
— سەن گەتەنىڭ بۇل ءۇزىندىسىن نەگە وقىدىڭ؟ — دەپ سۇرادى. — ول فرەدسريكادان اتتانىپ بارا جاتىپ ويشا التىن وقالى سۇر كامزول كيگەن ءبىر سالت اتتىنى كوز الدىنا ەلەستەتىپتى. سونىڭ جالعاسى قالاي ەدى؟
— "سول سالت اتتى مەن ەدىم. ۇستىمدە التىن وقالى سۇر كامزول، ءبىراق ونداي كامزولدى مەن ءومىرى كيىپ كورگەن ەمەسپىن."
— ءيا، مۇنىسى قىزىق تا وكىنىشتى ەكەن. ايتپاقشى، سەن جاستىق شاقتا اركىمنىڭ ارمانداعان ءبىر كامزولى بولادى دەپ ەدىڭ عوي... نەگە ول كيمەي قويىپتى؟
— ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ونى ىلعي دا ءازازىلى ايتاقتاپ وتىرعان.
ەندەشە جۋىردا سەن دە مەنەن جەرىپ كەتەتىن شىعارسىڭ. شىنىڭدى ايتشى، سەنىڭ ەڭ قىمبات ارمانىڭ نە؟
ارمانىم با؟ كونە قىرىمنىڭ ءبىر حانى بولسام، ەكەۋمىز باقشاسارايدا عۇمىر كەشسەك دەيمىن... باقشاساراي دۇنيەدەگى ەڭ ىستىق تاستى شاتقالدا، ال ساراي قاشاندا كولەڭكەدە، سالقىن، توڭىرەگى تولعان فونتان، اينالاسى تۇت اعاشتارى...
جوق، قالجىڭسىز؟
— قالجىڭى جوق. مەن ۇنەمى الدەبىر ساندىراقپەن كۇن كەشەتىنىمدى بىلەسىڭ. ماسەلەن، الگى قىر شاعالاسىن ايتالىق، بۇل دالا مەن تەڭىزدىڭ قوسىندىسى ەمەس پە... اعام نيكولاي ايتۋشى ەدى، سەن تابيعاتىڭنان اقىماقسىڭ دەپ، بىردە كەزدەيسوق دەكارتتىڭ: مەنىڭ رۋحاني ومىرىمدە ەستيارلىق وي-سانا مىسقالداي-اق بولاتىن دەگەنىن وقىعانشا قاتتى قينالىپ ءجۇردىم.
— سوندا قالاي، سارايدا گارەم ۇستاماقسىڭ با؟ مەن دە شىنىمدى ايتىپ وتىرمىن. سەن ءوزىڭ ايتىپ ەدىڭ عوي، ەركەكتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىندە ءارقيلى سەزىمدەر بولا بەرەدى دەپ، ونداي ىنتىق سەندە نيكۋليناعا دا بولعان، ودان سوڭ نادياعا دەگەن قۇشتارلىعىڭ... كەيدە سەن بايقاماي ماعان بار سىرىڭدى اقتارا سالاسىن. وسىعان ۇقساس بىردەمەنى جۋىردا مىنا كازاچكا تۋرالى دا كوكىگەن سياقتى ەدىڭ.
— مەنىڭ بار ايتقانىم، وسىنى كورگەن كەزدە ايدالاداعى سورتاڭدا كۇركە استىندا ءومىر سۇرگىم كەلەدى.
— مىنە، كۇركە استىندا وسى قىزبەن تۇرعىڭ كەلەتىنىن تاعى دا ايتىپ وتىرسىڭ.
— وسىمەن دەگەنىم جوق قوي.
— ەندى كىممەن؟.. وي، تاعى دا تورعاي كىرىپ كەتتى! ۇشىپ كەپ ايناعا سوعىلعانىنان كەرەمەت قورقامىن!
ول اتىپ تۇرىپ الاقانىن سارتىلداتتى. مەن شاپ بەرىپ ونىڭ يىعىنان، بالتىرىنان ءسۇيدىم... ءبىرى ىستىق، ءبىرى سالقىن دەنەسى مەنىڭ تۇلا بويىمدى شىمىرلاتتى.
XXII
كەشكە قاراي اپتاپ باسىلادى. كۇن ءۇي سىرتىنا اۋىپ كەتكەن، ءبىز شىنىلى باستىرمانىڭ اۋلاعا شىعار اۋزىندا شاي ءىشىپ وتىرمىز. ول ءقازىر كوپ وقيتىن بولعان، مۇنداي ساتتەردە اعامنان ءبىر نارسەلەردى سۇراپ جاتادى، ول بۇعان تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ جاتادى. كەش تىم-تىرس، ءالى تىنىشتىق، قارلىعاشتار عانا اۋلانى كەسىپ ۇشىپ، كوك كۇمبەزىنە زىمىراپ جوق بولادى. ەكەۋى سويلەسىپ وتىرادى، مەن تىڭداپ وتىرامىن: "وي، نا گورى تا جەنسى جنۋت..." ءاننىڭ ءماتىنى، دوڭ باسىندا ديحاندار ەگىن ورىپ جاتىر دەيدى، اۋەلدە باياۋ باستالىپ، سوزىلا كەلە قوشتاسۋ مۇڭىنا اينالادى دا اياعى تاقپاقتاپ، الىستاپ بارىپ ەرلىك پەن ورلىكتىڭ ۇرانىنا ۇلاسىپ كەتەدى:
ا ءپو-پىد گورويۋ،
ءپو-پىد ۆيسوكويۋ
كوزاكي يدۋت
ءان اڭعاردا شۇبىرعان كازاك ساربازدارىن، ونى باستاپ كەلە جاتقان ەرجۇرەك دوروششەنكونى، ونىڭ سوڭىنان ەرگەن ساگايداچنىيدى جىرعا قوسادى،
ششو پرومينياۆ جىنكۋ
نا تيۋتيۋن تا ليۋلكۋ،
نەوباچنيي...
ايەل اۋەلدە تاڭىرقاپ توقتايدى دا بەيتانىس ادامعا تاكاپپارلىقپەن تاڭدانا قارايدى. ارتىنشا اسا ءبىر قۋانىشپەن داۋىلپازدى قاعا باستايدى:
مەنى ز جىنكويۋ نە ۆوزيتسيا!
ا تيۋتيۋن تا ليۋلكا
كوزاكۋ ۆ ءدوروزى
زنادوبيتەيا!
مەن تىڭداپ وتىرىپ، ءبىر نارسەنى مۇڭايا قىزعانعانداي بولدىم.
كۇن ەڭكەيە ءبىز سەرۋەنگە شىعامىز، كەيدە قالاعا، كەيدە سوبور سىرتىنداعى جارعا بارامىز، اندا-ساندا قالا شەتىندەگى جازىققا بارىپ قايتامىز. قالادا بىرنەشا تاس كوشە بار ەدى، جان-جاعى ەۆرەيلەردىڭ ساۋداسىنان بوسامايدى، قاپتاعان ساعات پەن تەمەكى دۇكەندەرى، ءدارىحانا؛ تاس كوشەلەر كۇنى بويعى ىستىقتان قىزىپ كەتەدى دە بەتكە جالىن ۇرىپ تۇرادى، بۇرىلىس سايىن كوبىكتى سۋعا شىرىن قوسىپ ساتاتىن دۇڭگىرشەكتەر، وسىنىڭ ءبارى تۇستىكتى ەسكە سالادى دا كوڭىلىڭدى ونان سايىن تۇستىككە تارتادى دا تۇرادى، مەن ءجيى-جيى كەرچتى ويلايتىنىم ءالى ەسىمدە. سوبوردان اڭعارعا قاراپ تۇرىپ قيالمەن كرەمەنچۋگكە، نيكولايەۆكاعا بارىپ قايتاتىن ەدىم. ىرگەدەگى كەڭ جازىققا ءبىز قالانىڭ دەريەۆنيا سەكىلدى باتىس شەتكەيىمەن باراتىنبىز. بىركەلكى الاسا ۇيلەر، كاشتان، شيە باعى ميداي دالاعا، ميرگورودتىڭ وقتاي ءتۇزۋ كىرە جولىنا شىعارىپ سالادى. جولدىڭ سوناۋ كوز ۇشىندا تەلەگراف باعاندارىن جاعالاپ حوحولدىڭ ارباسى كەتىپ بارادى، جارماعا جەككەنى قوس وگىز، اربا ىرعاڭ-ىرعاڭ تەڭسەلىپ تەلەگراف باعاندارىمەن بىرگە تەڭىزگە سىڭگەندەي ءوشىپ بارادى، مىنە، ەڭ سوڭعى باعان ينەدەي بوپ ءشيديىپ اقىرى جوق بولدى. ءبۇل يانوۆششيناگا، يارەسكي مەن شيشاكيگە اپاراتىن جول ەدى.
كوبىندە كەشتى قالا باعىندا وتكىزەمىز. قاشاندا مۋزىكا قاقساپ تۇرادى، ءتۇن قاراڭعىلىعىن ۇركىتىپ، مەيرامحانا الدىنداعى تەرراسا تەاتر ساحناسىنداي جارقىرايدى. اعام تۇپ-تۋرا مەيرامحاناعا تارتادى دا ءبىز باقتىڭ جارعا تىرەلەتىن تۇيىعىنا بەتتەيمىز. ءتۇن تاستاي قاراڭعى ءارى جىلى. قاراڭعى ەتەكتەن ءار تۇستان وت جىلتىرايدى، بىردە باياۋلاپ، بىردە قالىقتاعان ءان ەستىلەدى — بۇلار قالا شەتىندەگى جاتاقتار. ءان قاراڭعىلىق پەن تىنىشتىقتىڭ دانەكەرى سەكىلدى. شامدارى جىلت-جىلت زىمىراپ تارسىلداتىپ پويىز وتەدى، تەك وسى ساتتە عانا اڭعاردىڭ ۇڭگىردەي تەرەڭ، كوردەي قاراڭعى ەكەنىن سەزىنەسىڭ، تارسىل-كۇرسىل بىرتە-بىرتە قۇمىعىپ، جەر استىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي شورت ۇزىلەدى. تاعى دا ءان قالىقتايدى، سوناۋ كوكجيەككە دەيىنگى بۇكىل ءوڭىردىڭ تىنىشتىعىن دىرىلدەتىپ باقالار شۋلايدى، وسى ءبىر تىلسىم ءتۇن مەن تىنىشتىق ماڭگىلىك تاۋسىلمايتىنداي كورىنۋشى ەدى.
قاراڭعىدان شىعىپ مەيرامحانانىڭ جۇرت وتىرعان تەرراساسىنا كوتەرىلگەنىمىزدە ول جارىقتان يمەنىپ ۇيالىپ قالعانداي بولادى. ۆاگين، لەونتوۆيچ، سۋليمامەن بىرگە وتىرعان اعام اجەپتاۋىر قىزىپ العان ەكەن، سونادايدان بىزگە قول بۇلعاپ شاقىردى. كاۋكىلدەسىپ ءبىزدى وتىرعىزىپ، ءمولدىر شاراپ، مۇز بەن بوكال الدىردى. مۋزىكا توقتاعان، تەرراسا سىرتىنداعى ب ا ق قاراڭعىلىققا شومعان، بوس جاتىر، الدەقايدان ەسكەن سامال شىبىن-شىركەي ۇيمەلەگەن قالپاقتى لامپالاردى تەربەتىپ تۇر، ءبىراق سوندا دا وتىرعان توپ ءالى قىزىل ءىڭىر عوي دەپ دەس بەرمەيدى. اقىرى ءبىر كەزدە امالسىز: كوبەيەلىك دەسەدى. بىردەن تاراسىپ كەتە قويمايدى، دابىرلاسىپ، جاياۋ جولدى تاڭقىلداتىپ، جۇبىن جازباي ۇيگە قايتىسادى. ب ا ق ۇيقىدا، الا بۇلدىر اي ساعىمىندا تىپ-تىنىش بۇيىعىپ جاتىر. ءبىز ءوزىمىز عانا اۋلاعا كىرگەنىمىزدە اي ساعىمى گالارەيانىڭ اينەگىندە قىدىرىپ ءجۇر ەدى؛ شىلدەلىكتىڭ تىنىمسىز ىسقىرىعىنان قۇلاق تۇنعانداي؛ فليگەل ىرگەسىندەگى بوز ىرعايدىڭ ءاربىر جاپىراعى، ءار بۇتاعى ءۇيدىڭ اق بالشىق قابىرعاسىنا كولەڭكەسىمەن قاتىرىپ سۋرەت سالىپ قويىپتى.
ۇيىقتار الدىنداعى ءبىر ساتتەن ءتاتتى دۇنيەدە نە بار ەكەن! ۇستەل ۇستىندەگى قالعىعان شىراق، اشىق تەرەزەدەن جانىڭنىڭ جاستىعىن، دەنىڭنىڭ ماستىعىن مايدا لەبىمەن جەلپىگەن تۇنگى سامال. ۇستىندە جەڭىل حالات، توسەك شەتىندە شىراققا قاراقات كوزىن ءسۇزىلتىپ جىبەكتەي جىلتىراعان قولاڭ شاشىن ءورىپ وتىر.
— سەن عوي، وزگەرىپ كەتتىڭ دەپ ماعان تاڭعالاسىڭ، — دەيدى ول ءبىر كەزدە. — ال سەن ءوزىڭنىڭ قانشالىقتى وزگەرگەنىڭدى بىلەمىسىڭ؟ ايىرماسى سەن ماعان بۇرىنعىداي كوز سالمايتىن بولدىڭ. اسىرەسە كوپتىڭ ورتاسىندا. مەنىڭ قورقاتىنىم، مەن ساعان اۋا سەكىلدىمىن، ونسىز ءومىر سۇرە المايسىڭ، ءبىراق ول كوزگە دە تۇسپەيدى. وسىنىم راس قوي؟ سەنىڭ ايتۋىڭشا بۇل شەكسىز ماحاببات. ال مەنىڭ ويىمشا، ءبىر مەنىڭ قارا باسىم ساعان از سياقتى.
— از، از! — دەيمىن مەن كۇلىپ، — ماعان ءقازىر ءبارى دە از.
— ايتتىم عوي، سەن تاعى دا قاڭعىرايىن دەپ ءجۇرسىڭ. ستاتيستيكانى سىلتاۋراتىپ ءىسساپارعا سۇرانىپ ءجۇر دەپ گەورگيي الەكساندروۆيچ ايتىپ ەدى. نەمەنەگە؟ مىناۋ قاپىرىقتا شاڭ قاۋىپ اربا ۇستىندە سەلكىلدەۋ ءۇشىن بە، سونداعى بىتىرەتىنىڭ بولىس باسقارماسىندا بىقسىپ وتىرىپ الگى مەن جىبەرگەن بلانكىلەردىڭ قورىتىندىسىن سۇراۋ عوي؟..
ول بۇرىمىن يىعىنان اسىرا لاقتىرىپ تاستاپ باسىن كوتەرەدى:
— سوندا نە ماقسات؟
— مەن باقىتتى ەكەنىمدى سەزەمىن، راسىندا ماعان ءالى دە ءبىر نارسەلەر جەتىسپەيتىن سياقتى.
ول مەنىڭ قولىمدى ۇستاپ تۇرىپ:
— باقىتتى ەكەنىڭ راس پا؟ — دەيدى.
XXIII
ليكانىڭ مەنىمەن بىرگە بارىپ قايتسام دەپ كوكسەيتىن ميرگورود جولىمەن العاش رەت ساپارعا شىقتىم. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، شيشاكيگە بارا جاتقان ۆاگين مەنى قاسىنا ەرتىپ الدى.
ۇيقى باسىپ ۇيىقتاپ قالامىز با دەپ قورىققانىمىز ءالى ەسىمدە، كۇن ىسىماي تۇرىپ ەرتەسىمەن شىعىپ كەتۋىمىز كەرەك ەدى، ول تاڭ اتپاي تۇرىپ، مەنى تەربەتىپ وياتتى دا، جالعىز كەتىپ بارا جاتقانىما قوبالجي ءجۇرىپ شاي بەردى. اسپان سۇرعىلت، ەرتەڭگىلىك سالقىن ەدى، مەن جولعا شىعاردا جاڭبىر جاۋىپ كەتە مە دەپ قاۋىپتەنىپ قايتا-قايتا تەرەزەگە قاراي بەردى. قاقپا سىرتىنا كەلىپ توقتاي قالعان پوشتا قوڭىراۋىن ەستي سالىپ دالاعا اتىپ شىققان ساتتەگى ەلەگىزىپ، كوڭىلىمىزدىڭ ورەكپىگەنىن دە ۇمىتا المايمىن، اسىعىس قوشتاسىپ، كاليتكانى اشىپ قالساق، اربا ۇستىندەگى كولدەنەڭ تاقتايدا باسىندا جازعى كارتۋز، جەلبەگەي سۋلىق كيىپ ۆاگين وتىر ەكەن.
كەشىكپەي شەكسىز اسپان كەڭىستىگى قوڭىراۋ داۋىسىن جۇتىپ قويدى، اۋا قۇرعاق ءارى اپتاپ، قالىڭ شاڭعا قاقالعان سوڭ اربا دا سالدىر-كۇلدىرىن ۇمىتتى، كوز جەتەر جەردىڭ ءبارى كوز تالدىرار ءبىر سۋرەت، ارى-بەرىدەن سوڭ قالعىعان سۇرعىلت كوكجيەككە قاراۋدان دا جالىقتىم، ودان سەلت ەتكىزەر توسىن ەشنارسە كۇتكەنىم دە جوق. تال ءتۇستىڭ كەزىندە، قاڭسىعان استىقتى دالادا الدەبىر كوشكە تاپ كەلگەندەي بولدىق: وكپە تۇسىمىزدا كوچۋبەيدىڭ قاپتاعان قوي قورالارى تىزبەك-تىزبەك قالىپ جاتتى. "تالما ءتۇس، قوي قورالار... مي قايناتقان ىستىقتان اسپان دا بوزارىپ كەتكەن، كوكتە قىرعيدان باسقا ەشتەمە جوق... مەن باقىتتى ەكەنمىن!" دەپ جازىپپىن كۇندەلىگىمدە. يانوۆششينادا كورچما تۋرالى جازىپپىن: "يانوۆششينا، ەسكى كورچما، قابىرعاسىن ىس باسقان، ءىشى سالقىن قاراكولەڭكە؛ سىرا جوق دەدى ەۆرەي، تەك سۋسىن عانا بار. قانداي سۋسىن؟ كادىمگى سۋسىن!
"فالكا!" ەۆرەيدىڭ ۇستىندە ۇزىن ەتەكتى سۇرتىك، تىرتيعان ارىق، ال سۋسىندى ارتقى ەسىكتەن تولىقشا كەلگەن گيمنازيست الىپ شىقتى، سۇرعىلت كۇرتەسىن ادەمى پارسى بەلدىگىمەن شىرتا بۋىنىپ الىپتى "بالاسى ەكەن." شيشاكيدەن سوڭ گوگولدىڭ قويىن داپتەرىن ەسىمە الدىم: " تاقتايداي تۋرا جول كەنەت جارعا كەلىپ تىرەلدى — تەرەڭ ءارى قۇلدي ەكەن، تۇبىندە توعاي، ونىڭ ار جاعى تاعى ورمان، بەرگى جاعى كوك شالعىن، ارعى جاعى سارعايعان قۇم شاعىل. جار جيەگى مەن قىر باسىندا قاناتتارى سىقىرلاپ جەل ديىرمەنى قاپالاقتاپ تۇر..." قاردىڭ ەتەگىندەگى اڭعاردا ساداقشا ءيىلىپ پسەل جاتىر، سونىڭ ىرگەسىندە ۇلكەن سەلو. سەلودا ۆاسيلەنكو دەگەن الدەبىرەۋدى ىزدەپ كوپ اينالدىق، سوندا ۆاگيننىڭ ءبىر شارۋاسى بار ەكەن، تاپقانىمىزبەن ول نەمە ۇيىندە جوق بولىپ شىقتى دا، سونى كۇتەمىز دەپ جوكە اعاشىنىڭ تۇبىندە قوعالى سازدىڭ كوڭىرسىك سامالىندا كولباقالاردى شۋلاتىپ قويىپ كوپ وتىردىق. ءدال وسى جەردە كەش بويى ۆاسيلەنكومەن دوس بولىپ كەشتى وتكىزدىك، اشىمال ءىشىپ، تاماقتانىپ بولعانشا الگىندە عانا كوگەرىپ تۇرعان جاسىل ب ا ق بىرتە-بىرتە كولەڭكە تارتىپ، اقىرى تاس قاراڭعىعا ءسىڭىپ كەتتى. قاراڭعىدا قاقپا تارس ەتە قالىپ ەدى، سىلانىپ-سيپانعان سۇپ-سۇر ءبىر بيكەش ەلەستەي ۇستەل قاسىنا جەتىپ كەلدى، ۆاسنلەنكونىڭ تانىسى، زەمستۆونىڭ فەلدشەرى ەكەن: كەلە سالىپ گۋبەرنيالىق قوناقتار ەكەنىمىزدى ءبىلىپ الدى. اۋەلدە قىسىلعاننان نە ىستەرىن بىلمەي قيپاقتاپ، اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ وتىردى دا ارتىنان بىزبەن ريۋمكا تالاستىرىپ، مەنىڭ ءاربىر ازىلىمە ايقايلاپ شىعا كەلدى. وتە ءبىر شىدامسىز ايەل ەكەن، اتجاقتى، كوزى قاپ-قارا، تارامىستانعان قولىنان ءاتىر اڭقيدى، بۇعاناسى ىرسيىپ تۇر، كوگىلدىر جۇقا كوفتاسىنىڭ استىنان دۇڭكيگەن ومىراۋى تىرسيادى، بەلى قىلدىرىقتاي، جاياسى جاپ-جالپاق. تۇندە مەن ونى شىعارىپ سالدىم. تاس قاراڭعىدا الدەبىر تار كوشەمەن كەلە جاتىرمىز. ءبىر شارباقتىڭ قاسىنا جەتكەندە ول كىلت توقتاي قالدى دا باسىن سىلق ەتكىزىپ مەنىڭ كوكىرەگىمە تاستاي سالدى. مەن ءوزىمدى زورعا ۇستاپ قالدىم...
ەرتەڭىندە ۆاگين ەكەۋىمىز ۇيگە كەشتەتىپ جەتتىك. ول جاتىپ قالعان ەكەن، وقىعان كىتابىن تاستاي سالدى دا ۇشىپ تۇرىپ: "نە، كەلىپ قالدىڭدار ما؟" — دەدى تاڭدانىپ. مەن اسىعىپ-ۇسىگىپ جول حيكاياتىمدى تاۋىستىم دا فەلدشەر تۋرالى كۇلىپ وتىرىپ ايتا باستاعانىمدا ءسوزىمدى ءبولىپ:
— ونى ماعان نەسىنە ايتىپ وتىرسىن؟ — دەدى جاستىق استىنان بەتورامالىن ىزدەپ جاتىپ، — مەنى جالعىز تاستاپ كەتكەنىڭ از با ەدى!..
كوزى جاسقا تولىپ تۇر ەكەن.
— سەن مەنى نەگە ايامايسىڭ؟!
وسى ءبىر كوز جاسىن ومىرىمدە قانشا رەت ەسىمە الدىم دەسەڭشى! مىنەكي، جيىرما جىل وتكەن سوڭ دا سول ءبىر ءتۇندى كوز الدىما ەلەستەتىپ وتىرمىن. تەڭىز جاعالاۋىنداعى بەسسارابيا ساياجايى. سۋعا شومىلىپ كەلىپ كابينەتتە جاتىرمىن. تالما ءتۇستىڭ قايناپ تۇرعان شاعى: تىستاعى باقتىڭ بىردە ىرگەدەن ۇرىپ، بىردە الىستاپ، قۇمىعىپ بارىپ تاۋسىلعان ارسى-كۇرسى گۇرىلى، كۇن جەلدى ەدى، اعاش بۇتاقتارى قىرىق بۇرالىپ، كولەڭكەسى ارلى-بەرلى تەربەلىپ ءجۇر... جەل ۇدەپ جاقىنداعان كەزدە كولەڭكەلى كابينەتتىڭ تەرەزەسىن كۇرگەيلەگەن كوك جاپىراقتاردى سىپىرىپ تاستايدى دا ىستىقتان بالقىپ تۇرعان بوز اسپان جارق ەتە قالادى، سول ساتتە توبەدەگى كولەڭكە دە عايىپ بولىپ، اق بالشىق كۇلگىن تارتادى. كەنەت تاعى دا تىنىشتىق ورناپ، جەل ب ا ق تۇكپىرىندە، جاعالاۋعا جەتىپ وشەدى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، تىڭداپ وتىرىپ ويعا قالدىم: وسىدان جيىرما جىل بۇرىن، باياعىدا ۇمىت بولعان ءمالورۋسستىڭ ءبىر تۇكپىرىندە، ەكەۋمىزدىڭ ورتاق تىرشىلىگىمىزدىڭ العاش باستالعان شاعىندا وسىنداي ءبىر ءتالماتۇس بولىپ ەدى-اۋ؛ مەن كەش وياندىم، ول قىزمەتكە كەتىپ قالىپتى، ب ا ق جاقتاعى تەرەزە اشىق تۇر، ار جاعىندا ءدال وسىنداي تەڭسەلگەن اعاشتاردىڭ سارىنى، ۇيتقىعان جەل بولمەگە قۋىرعان پيازدىڭ ءيىسىن قۋالاپ كەلىپ تاڭعى تاماق دايىن بوپ قالدى دەگەندەي؛ مەن كوزىمدى اشىپ سول ءتاتتى يىستەن قۇشىرلانا جۇتتىم دا، جاستىعىمدى شىنتاقتاپ جاتىپ قاسىمداعى بوس جاستىققا قارادىم، وندا دا عاجايىپ بۇرىمنىڭ حوش ءيىسى قالعان ەكەن، ەكەۋمىز تاتۋلاسقان سوڭ كوپكە دەيىن ۋىسىندا ۋماجداپ جاتقان قول ورامالىن كوردىم؛ وسىلاردى ەسىمە العاندا ونسىز جارتى عۇمىرىمنىڭ ءوتىپ كەتكەنىن ەندى سەزدىم، ويشا دۇنيەنى شولىپ شىعىپ، ءوزىمنىڭ ءالى ءتىرى جۇرگەنىمدى، ال ونى ماڭگىلىككە جوعالتقانىمدى سەزىندىم، كەنەت دەنەم مۇزداپ ديۆاننان اتىپ تۇردىم دا تىسقا شىعىپ، اللەيامەن جاعالاۋدىڭ جارىنا قاراي اياڭدادىم، ءبىرتۇرلى اۋادا قالىقتاپ كەلە جاتقان سەكىلدى ەدىم، الدىمداعى جىرىقتان توتيايىنداي كوك تەڭىزدىڭ ءبىر پۇشپاعى شىعا كەلگەندە بۇرىن مەن كورمەگەندەي جات دۇنيەدەن بويىم تۇرشىگىپ سالا بەردى...
سول ءتۇنى ەندى ەشقايدا بارمايمىن دەپ وعان انت-سۋ ءىشىپ ەدىم. بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ تاعى دا جولعا شىقتىم.
ححIV
باتۋرينودا بولعان كەزىمىزدە نيكولاي:
— ساعان جانىم اشيدى، — دەپ ەدى، — سەن ءوزىڭدى-وزىڭ ەرتەرەك جوعالتتىڭ، — دەگەن.
مەن بار ماقساتىم وسىمەن ءبىتتى دەپ ويلاعان دا ەمەسپىن.
قىزمەتىمدى دە كەزدەيسوق دەپ ەسەپتەدىم، ۇيلەندىم دەگەنگە دە سەنگەن جوقپىن. ايەلسىز كۇنىمدى ويلاسام زارەم ۇشادى، ال ءومىر باقي ونىمەن بىرگە عۇمىر كەشۋ ميعا سىيمايتىن نارسە سەكىلدى: ياپىر-اۋ، كوز جۇمعانشا ءبىز ءوستىپ جۇرە بەرەمىز بە، جۇرت سەكىلدى ءبىز دە باسپانالى، بالالى بولماقپىز با؟ اسىرەسە باسپانا، بالا دەگەندى جانىم جاقتىرمايدى.
ەكەۋمىز ەندى نەكەگە وتىرامىز، — دەيتۇعىن ول كەلەشەكتى قيالداپ وتىرىپ. — مەن سونى اسىعا كۇتىپ ءجۇرمىن، شىركىن، نەكەدەن ارتىق نە قۋانىش بولسىن! مۇمكىن بالامىز دا بولاتىن شىعار... سەن بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
مەنىڭ جۇرەگىمدى الدەبىر ءتاتتى سەزىم شىمشىپ العانداي بولادى. ءبىراق مەن قالجىڭمەن قۇتىلامىن:
— "دانالار داڭقىن قالدىرادى، پەندەلەر وزىنەن اۋمايتىن اقىماق تۋدىرادى".
— ال مەن شە؟ — دەيدى ول، — ماحابباتىمىز سۋىپ، جاستىق داۋرەن وتكەن سوڭ مەن قالاي ءومىر سۇرەمىن، الدە مەن ساعان كەرەكسىز بولىپ قالامىن با؟
وسىنى ايتىپ وتىرىپ-اق ول قاتتى جابىرقاپ قالاتىن، كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن مەن:
— ەشقاشان ەش نارسە بۇل جالعاننان وشپەيدى، سەن ەشقاشان ماعان كەرەكسىز بولىپ قالمايسىڭ! — دەپ جۇباتاتىنمىن.
ول كەزدە مەن بىرەۋگە سۇيىكتى بولىپ، مەنىڭ دە سۇيگەنىم بولسا ەكەن دەپ ارماندايتىن شاعىم، سويتە تۇرا باسىمنىڭ بوس، قاشاندا تورەشىل بولۋدى قالايتىنمىن.
ول اسىرەسە جاتار الدىندا، بۇرىمىن ورگەن ساتتە وتە سۇيكىمدى ەدى، قاسىما كەلىپ بەتىمنەن سۇيەدى، وكشەسىز تۇرعاندا مەنەن اناعۇرلىم الاسا، جاۋدىراعان جانارى ەتەكتەن ۇڭىلگەندە ءتىپتى عاجاپ-اق.
ونىڭ ماعان بەرىلگەندىگى سونشالىق، ءوزىن مۇلدەم ۇمىتىپ، بار نازارىن ماعان توگەتىن دە مەنىڭ وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى ودان سايىن جاندىرا تۇسەتىن، ماعان قاتتى سەنىپ، سەزدىرمەي ءجۇرىپ-اق مەنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعىمدى مويىنداعانداي بولاتىن.
ەكەۋمىز ورەلدە وتكىزگەن قىسقى كۇندەرىمىزدى ءجيى-جيى ەسكە الاتىنبىز، مەنىڭ ۆيتيەۆسكىگە اتتانار ساتتەگى قوشتاسقانىمىز، سونداعى مەنىڭ جۇباتۋ ءۇشىن ايتقان اڭگىمەم:
— مەنى پولوسكىگە جەتەلەپ تۇرعان نە سيقىر؟ پولوسكىنى كونەشە ايتساق — پولوتسك، وسىعان بايلانىستى بالا كۇنىمدە كونە كييەۆتىڭ ۆسەسلاۆ دەگەن كنيازى تۋرالى ءبىر اڭىز وقىعان ەدىم...
... كنيازدىڭ ءىنىسى اعاسىن تاعىنان قۇلاتىپ بيلىكتى تارتىپ العان ەكەن، سودان ول "قاراڭعى قىپشاقتىڭ" دالاسىنا قاشىپ بارىپ، ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن قايىرشىلىق كۇن كەشىپ، جاراتقانعا جالبارىنۋمەن، اۋىر ەڭبەكپەن تالقانىن تاۋىسىپتى، راقاتتى تەك تۇسىندە كورسە كەرەك: كۇن سايىن ەرتەڭگىلىك كوزىنىڭ جاسىن كول قىلىپ ويانادى ەكەن دە الدامشى قيالدشش اسەرىنەن ءوزىن پولوسكىدە ەمەس، تاعى دا كييەۆتە، ساعىنىشتى كنيازدىگىمدە جاتىرمىن دەيتىن كورىنەدى، قوڭىراۋدىڭ داۋسىن دا كييەۆتىڭ سوفيا سوبورىنان شىعار دەپ قابىلداپتى. سودان بەرى باعى زامانداعى پولوسك ماعان كونەلىگىمەن دە، دورەكىلىگىمەن دە كەرەمەت سۋرەت بولىپ ەلەستەيتىن: تاعىلىق باسقان الدەقانداي تۇنەرگەن قىستىڭ كۇنى، اعاش شىركەۋ، اعاش ۇيلەردىڭ ورتاسىنداعى الدەبىر كرەمل، ات اياعىمەن، جاياۋدىڭ شارقايىمەن تاپتالىپ قالعان كۇرتىك قار... اقىرى پولوسكىنى كوزىممەن كورگەنىمدە كوكەيىمدەگى كوپ قيالدىڭ ءبىرىن دە تاپپادىم. دەگەنمەن مەنىڭ كوڭىلىمە كۇنى بۇگىنگە ەكى بىردەي پولوسك ۇيالاپ قالىپتى — قيالىمداعى جانە قازىرگى. ءتىپتى قازىرگىسىنىڭ ءوزىن دە پوەزيا تىلىمەن قابىلدايمىن: قالا كوڭىلسىز، لايساڭ، ىزعارلى ءارى تۇماندى، ال ۆوكزالدىڭ بۇكىر تەرەزەلى ۇلكەن زالى جىپ-جىلى، ءىڭىر ەندى عانا ىمىرتتاپ كەلە جاتقانىمەن ليۋسترالار جارقىراپ تۇر، قۇجىناعان حالىق، كوبىسى پەتەربۋرگ پويىزىن كۇتكەن جولاۋشىلار، اسكەري ادامدار، گۇج-گۇج اڭگىمە، تاباقتى قىشىرلاتقان پىشاق سىقىرى، ارى-بەرى جورتىپ جۇرگەن لاكەيلەردىڭ قولىنداعى استاۋدان شالقىعان تاماقتىڭ ءيىسى...
مۇنداي ساتتەردە ول مەنى بار قۇلقىمەن مۇقيات تىڭداپ، بار پەيىلىمەن: "ءيا، ءيا، مەن سەنى تۇسىنەمىن" دەپ ماقۇلدايتىن. مەن وسىنى پايدالانىپ ءسوزىمدى نىعىزداي تۇسەمىن:
— گەتە: "ءبىز ءوز قيالىمىزدىڭ جەتەگىندەگى قۇلىمىز" — دەيدى. سونداي ءبىر سەزىم ويانسا قارسى تۇرا المايتىن ادەتىم، كەيدە پالەن جەردە تۇگەن بار دەگەندى ەستىسەم، شىدامىم تاۋسىلىپ، سونى بارىپ كورگەنشە اسىق بولامىن، ءتىپتى سونى ءوزىم ويدان قۇراپ، سوعان ءوزىمدى ءوزىم سەندىرەمىن، سەنگەن نارسەمنىڭ استارىن اشۋعا ىنتىعاتىن اۋەستىگىم بار، نەگە ەكەنىن ساعان ايتىپ جەتكىزە دە المايمىن، تۇسىنەمىسىڭ!
بىردە ۆاگين ەكەۋىمىز ۋسسۋرني وبلىسىنا كوشەتىن پەرەسەلەندەردى شىعارىپ سالۋعا كازاچي برودقا، پودنەپروۆەدەگى قۇداي اتقان ءبىر سەلوعا باردىق. تاڭ اتا تەمىرجولمەن قايتىپ كەلدىك. مەن ۆوكزالدان جەتكەنشە ول اعام ەكەۋى قىزمەتكە كەتىپ قالىپتى. ابدەن كۇنگە توتىعىپ، وزىمە-وزىم رازى بولىپ، جىگەرىم تاسىپ كەلگەن بويدا كورگەن-بىلگەنىمدى اعام ەكەۋىنە مايىن تامىزىپ ايتىپ بەرمەك ەدىم: كازاچي برودتان ون مىڭداعان شاقىرىم جەردەگى ەرتەگىگە بەرگىسىز عاجايىپ وبلىسقا مەنىڭ كوز الدىمدا بۇكىل ءبىر وردا جۇرت شۇبىرىپ جونەلگەن؛ ءۇيدى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ جيناپ قويعان ەكەن، جۋىنىپ- كيىنۋ ءۇشىن تۇنەمەلگە سالىپ-ۇرىپ كىرىپ كەلدىم، ساعىنىشىمدى دا، قۋانىشىمدى دا جاسىرا الماي ونىڭ ءاربىر زاتىنا، جاستىققا تىككەن كەستەسىنە قۇمارلانا قارايمىن، ءبارى دە ماعان اسا قىمبات، ءدال ءقازىر جەتىم قالعان سەكىلدى، ونىڭ الدىندا ءوزىمنىڭ كىنالى ەكەنىمدى سەزدىم، ءبىراق وسى ساتتە ۇستەل ۇستىندەگى كىتاپقا كوزىم ءتۇستى دە ءسال ايالدادىم: تولستويدىڭ "وتباسىنىڭ باقىتى" ەكەن، اشىلعان پاراقتاعى مىنا ءبىر جولداردى سىزىپ قويىپتى: "ول كەزدەگى مەنىڭ ويىم دا، ول كەزدەگى مەنىڭ سەزىمىم دە وزىمدىكى ەمەس، مەنىڭ مەنشىگىمە كوشكەن ونىڭ وي-سەزىمى ەدى." بىرنەشە پاراقتى اۋدارىپ تاعى دا ءبىر بەلگىگە تاپ بولدىم: " سول ءبىر جازدا مەن تۇنەمەلگە ءجيى كىرىپ ءجۇردىم، بۇرىنعى بولاشاقتىڭ ارمانى مەن ءۇمىتىن كۇيتتەۋدىڭ ورنىنا مەنى بۇگىننىڭ قۋانىشى قوبالجىتاتىن بولدى... وسىمەن جاز دا ءوتتى، مەن ءوزىمنىڭ جالعىز قالعانىمدى سەزدىم. ول ۇنەمى ساپاردا، مەنى جالعىز قالدى-اۋ دەپ ويلاعان دا جوق، قورىققان دا جوق..."
مەن بىرنەشە مينۋت تاپجىلماي قاتىپ قالىپپىن. وتكەن كۇندەردىڭ وكىنىشىنەن تۋعان ونىڭ دا مەنەن جاسىرعان وي-سەزىمى بار-اۋ دەگەن كۇدىك ءۇش ۇيىقتاسام ويىما كىرمەپتى. "مەنىڭ ول كەزدەگى ويىم، ول كەزدەگى سەزىمىم... سول جازدا مەن ءجيى-جيى كىرەتىن ەدىم..." ەڭ سوڭعىسىن مەن كۇتپەگەن ەدىم: "وسىلاي جاز دا ءوتتى، مەن ءوزىمنىڭ جالعىز قالعانىمدى سەزدىم..." دەمەك، مەنىڭ شيشاكيدەن كەلگەن تۇنگى ونىڭ كوز جاسى تەگىن ەمەس ەكەن عوي.
باسقارماعا ەلىرىپ كىردىم، ونىمەن دە، اعاممەن دە ءسۇيىسىپ، اۋىز جاپپاي سويلەپ، ازىلدەسۋمەن بولدىم. ءوزىمدى ءوزىم ىشتەي قاجاپ، اقىرى وڭاشا قالعانىمىزدا سۇراۋدى تىكە قويىپ قالدىم:
— سەن مەن جوقتا "وتباسىنىڭ باقىتىن" وقىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي؟
— ءيا، وندا تۇرعان نە بار؟ — دەپ، ول قىزارىپ كەتتى.
— سەنىڭ سوققان بەلگىلەرىڭدى كورىپ قايران قالدىم.
— نەگە؟
— ويتكەنى، سودان اڭعارعانىم، مەنىمەن تۇرۋ ساعان قورلىق ەكەن، جالعىز ەكەنسىڭ، ءتۇڭىلىپسىڭ.
— سەن وسى ءبارىن اسىرەلەپ جىبەرەتىنىڭ نە! — دەدى ول — ول نەتكەن ءتۇڭىلۋ؟ جاي انشەيىن، كوڭىلىمدى مۇڭ شالعان سوڭ... ەپتەپ ۇقساستىق تاپقانىم دا راس... انت-سۋ ىشەيىن، سەن ويلاعانداي وندا ەشتەڭە دە جوق!
كىمگە؟ وزىنە مە، ماعان بولا ما؟ دەگەنمەن وسىنى ەستىگەنىمە دە راقاتتانىپ قالدىم، بۇنىسى ماعان پايدالى ەدى، ءارى وعان سەنگىم دە كەلدى. "ايدارلى قىر شاعالاسى جول جيەگىنەن ۇشىپ شىقتى... كوك بەلبەۋمەن مىقىنىن تاڭىپ تاستاپ جۇگىرىپ بارادى، شىت كويلەكتىڭ ىشىندە قوس الماسى ءدىر-دىر ەتەدى، جالاڭاياق، تىزەسىنە دەيىن تۇرىلگەن اق بالتىرىنان قان تەۋىپ جارقىلداپ بارادى..." وسىنى كورگەندە جان شىداي ما! وسىلاردان قالايشا باس تارتارسىڭ! ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ دا مۇنىمەن تابيعاتى ءبىر دەپ ويلايتىنمىن. ايتەۋىر ءبىر ەسەبىن تاۋىپ ونىڭ قۇلاعىنا قۇيعانىم: تەك مەن ءۇشىن عانا، مەنىمەن عانا ءومىر ءسۇر، مەنىڭ ەركىندىگىمدى، مەنىڭ بوستاندىعىمدى تەجەي كورمە — مەن سەنى سۇيەمىن، وسى ءۇشىن دە سۇيە بەرمەكپىن. مەن ونى سۇيگەنىم ءۇشىن دا ماعان ءبارى كەشىرىمدى، نە ىستەسەم دە ەركىم دەپ ويلايتىنمىن.
XXV
— سەن قاتتى وزگەرىپ كەتتىڭ، — دەيتىن ول — باتىل، قايىرىمدى دا سۇيكىمدى بولىپ بارا جاتىرسىڭ. ومىرگە جارقىن جۇزبەن قارايسىڭ.
— سولاي ما، ال نيكولاي مەن سەنىڭ اكەڭ ءبىزدى باقىتسىز بولاسىڭدار دەپ ساۋەگەيلىك ايتىپ ەدى.
— ونىڭ سەبەبى، نيكولاي مەنى جەك كورەتىن. باتۋرينودا مەن ونىڭ سۋىق كوزقاراسىنان قانشاما قورلانعانىمدى سەن بىلمەيسىڭ عوي.
— كەرىسىنشە، ول سەن تۋرالى وتە جاقسى پىكىردە بولاتىن. سەنى ءالى جاس بالا عوي دەپ ايايتىن، الدارىڭدا ءالى نە تاعدىر كۇتىپ تۇر دەيتۇعىن: ءبىراز جىل وتكەندە سەنىڭ الدەبىر ۋەزدىڭ اكسيز شەنەۋنىگىنەن نە ايىرماشىلىعىڭ بولار ەكەن دەپ ۋايىمدايتىن. ەسىندە مە، مەن ءوزىمنىڭ بولاشاعىم جايىندا ءازىل-سىقاق ايتا بەرەتىن ەدىم عوي. ءۇش بولمەلى پاتەرىم، ەلۋ سوم جالاقىم بولسا جەتەدى دەپ...
— ول سەنى عانا ايايتىن.
— وتىرىك ايايتىن. ەكەۋمىزدى ءبىر قۇتقارسا ول مەنىڭ "مىرىق" مىنەزىم دەيتۇعىن، ەشقانداي كارەراعا قابىلەتىڭ جوق، كەشىكپەي ايىرىلىساسىڭدار: نە سەن ونى بەيشارا قىلىپ تاستاپ كەتەسىڭ، نە ول، مىناۋ ادىرە قالعان ستاتيستيكادا ءبىراز وتىرىپ، قانداي كۇيگە تاپ قىلعانىندى تۇسىنگەن سوڭ ءوزى-اق تاستاپ كەتەدى.
— ماعان بەكەر سەنگەن ەكەن، مەن سەنى ەشقاشان تاستامايمىن. ەگەر ساعان قاجەتىم جوق بولىپ، سەنىڭ بوستاندىعىڭا، سەنىڭ ارمانىڭا كەدەرگى جاسايتىنىما كوزىم جەتكەن كۇندە عانا كەتىپ قالۋىم مۇمكىن...
ادام باقىتسىزدىققا تاپ بولسا، وسى پالە نەدەن، قاشان باستالىپ ەدى، نەعىپ مەن مۇنى اعارماي قالدىم، كۇنى بۇرىن نەلىكتەن سەزبەدىم دەگەن ءمانىسى جوق جان قينايتىن ۋايىمشىل ويعا قايتا-قايتا ورالا بەرەدى. "ەگەر كوزىم جەتسە عانا..." مەن وسى سوزگە نەعىپ ءمان بەرمەدىم ەكەن، وسىنىڭ وزىندە-اق ءبىر كادىكتىڭ بار ەكەنىن سەزدىرگەن جوق پا ەدى؟
مەن ءوز قابىلەتىمدى تىم جوعارى باعالاسام كەرەك، ەركىنمىن دەپ "ەسىرىپ" كەتكەن بولارمىن — نيكولايدىڭ ايتقانى راس بوپ شىقتى ما؟ بارعان سايىن مەن ۇيگە توقتاۋدى قويدىم، سول قولىم بوساسا تايىپ تۇرامىن، باسىم اۋعان جاققا.
— قايدا ءجۇرىپ كۇنقاقتى بولعانسىڭ؟ — دەپ سۇرايدى اعام، — تاعى دا قاي جاققا قاڭعىرىپ قايتتىڭ؟
— موناستىردە بولدىم، وزەنگە، تەمىرجول بەكەتىنە باردىم...
قاشاندا جالعىز ءوزى، — دەپ ليكا رەنىش بىلدىرەدى. — موناستىرگە بىرگە بارامىز دەپ سان رەت ۋادە بەردىڭ، وسى ۋاقىتقا دەيىن مەن ونى ءبىر-اق رەت كوردىم، قانداي تاماشا، كالىڭ قابىرعا، قارلىعاشتار، موناحتار...
مەن ۇياتتان ونىڭ بەتىنە قاراي الماي تۇقىرايىپ وتىرا بەردىم. ءبىراق تىزگىنىمدى بوساتپايتىنىمدى سەزدىرۋگە تىرىسىپ مىعىمدى قيقاڭ ەتكىزگەن بولدىم.
ساعان ول موناحتاردىڭ كەرەگى قانشا؟
ساعان كەرەگى قانشا ەدى؟
مەن اڭگىمەنىڭ بەتىن وزگەرتۋگە تىرىستىم.
— مەن بۇگىن زيراتتان ەرسى ءبىر نارسە كوردىم: بوس، ءبىراق جاڭادان قازىلعان كور، اعايىندى بىرەۋ كۇنى بۇرىن وزىنە دايىنداتىپ، باسىنا كرەست تە قاداتىپ قويىپتى، كرەستە بۇل جەرگە كىمنىڭ كومىلگەنىن، تۋعان جىلى مەن ولگەن جىلىن دا جازدىرىپ، تەك ولگەن جىلىن اشىق قالدىرعان ەكەن. قايدا قاراساڭ دا ءتارتىپ، تازا سۇرلەۋ، گۇل، تەك الدىڭنان قازىلعان كوردىڭ شىعا كەلەتىنى ءبىرتۇرلى ىڭعايسىز ەكەن.
— مىنە، كوردىڭ بە.
— وندا كورەتىن نە تۇر؟
— سەن مەنى ادەيى تۇسىنبەگەن بولاسىڭ. مەيلى، ەركىڭ ءبىلسىن. تۋرگەنيەۆ دۇرىس جازعان... — دەي بەرگەندە مەن ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردىم:
— سەن ءقازىر ەكەۋىمىزگە قاتىستى ءبىر نارسە تابۋ ءۇشىن عانا وقيتىن بولعانسىڭ با؟ ايتپاقشى، ايەلدەردىڭ ءبارى دە تەك سول ءۇشىن عانا وقيدى.
— مەيلى، مەن-اق ايەل بولايىن، ءبىراق ءوزىمشىل ەمەسپىن...
— مىرزالار، وسى دا جەتەتىن شىعار! — دەپ اعام جىميىپ قانا ارالاسادى.
XXVI
جاز اياعىنا تامان باسقارماداعى جاعدايىم ءتىپتى جاقسارا ءتۇستى: بۇرىن مەن انشەيىن "ەسەپتە" تۇرعان ەدىم، ەندى شتاتقا ەنىپ، ءوزىمنىڭ ىڭعايىما لايىق جاڭا قىزمەت الدىم: وسى زەمستۆودا جارىق كورگەن باسقارمانىڭ پودۆالداعى كىتاپحاناسىنا ساقشى بولدىم. بۇل "لاۋازىمدى" ويلاپ تاپقان دا سۋليما، سونداعى بىتىرەتىنىم: باسىلىمداردى سۇرىپتاپ رەتكە كەلتىرۋ، سولاردى ارنايى بولمەگە كوشىرۋ — ونىسى دا سوپايعان جارتىلاي پودۆالداعى ۇزىن دۇڭگىرشەك، ەسەسىنە قاجەتتى دەگەن سورەلەرى، شكافتارى بار، ءار كەزدە، ءار بولىمگە كەرەك كەزىندە ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرىپ تۇرۋىم كەرەك. سۇرىپتادىم، جوعارىعا شىعارىپ، كىم سۇرار ەكەن دەپ كۇتۋمەن ءجۇرمىن. تەك زەمستۆونىڭ كۇزگى جينالىسىنا قاجەت بىردەمەلەر بولماسا، ماعان مىناداي نارسە كەرەك دەپ ەشكىم كەلە قويعان جوق، سوندىقتان مەنىڭ بار قىزمەتىم ەكى قولىم الدىمدا، جارتىلاي جەر استىندا ەسىنەپ وتىرامىن دا قويامىن: قابىرعاسى بەكىنىستىڭ قامالى سەكىلدى قۇلاش جەتپەيدى، تىنىشتىعى قۇلاقكا ۇرعانداي، تىرس ەتكەن دىبىس مۇندا كەلمەيدى، جوعارىداعى جىرتيعان كىشكەنتاي تەرەزەلەردەن جىلتيعان كۇن ساۋلەسىن، باسقارما عيماراتىنىڭ سىرتىنداعى قۋ تاقىردا وسەتىن بۇتا-قۋرايدىڭ ءيىر-قوبىز تامىرلارىن كورگەنىڭە دە رازى بولاسىڭ. بۇرىنعى بۇرىنعى ما، ەندى مەنىڭ باسىم مۇلدەم بوسادى، كۇنى بويى جالعىز ءوزىم وسى ۇڭگىردە وتىرىپ الىپ جازامىن، كىتاپ وقيمىن، ءتىپتى اپتا بويى بۇعان كىرمەي قويۋىما دا بولادى، الاسا ەمەن ەسىككە قۇلىپ سالامىن دا كەتىپ قالامىن، كوڭىلىم كالاعان جاقا تايىپ تۇرامىن.
نيكولايەۆكادا بولدىم، نە ءۇشىن بارعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، قۇداي ءۇشىن قۇلشىلىق ەتەمىن دەيتىن تولستويشىل اعايىندى ەكى جىگىت ورنالاسقان قالا شەتىندەگى ءبىر حۋتورعا ءجيى قاتىناپ تۇردىم، ارا-تۇرا جەكسەمبىلىك كەشتەردى بەكەتتىڭ ارعى بەتىندەگى حوحولداردىڭ سەلوسىندا وتكىزىپ، ءتۇن ىشىندە پوەزبەن قايتىپ ءجۇردىم... نەمەنەگە باردىم؟ مەنىڭ قاڭعىباستىعىمنىڭ قۇپيا سەبەبىن ول ەپتەپ سەزە باستاعان سەكىلدى. شيشاكيدەگى فەلدشەر تۋرالى اڭگىمەم وعان ءدال وسىنداي اسەر ەتەدى دەپ ويلاعان جوق ەدىم. سودان بەرى قىزعانىش سەزىمى وياندى دا كەي ساتتە سونىسىن جاسىرا الماي قالاتىن بولدى. شيشاكي اڭگىمەسىنەن ەكى اپتا وتەر-وتپەستەن ول ادەپكى قايىرىمدى دا جايدارى قىز مىنەزىنەن اينىپ، كادىمگى "ءۇي شارۋاسىنىڭ" قازىمىر قاتىنى بولىپ شىعا كەلدى — ايتەۋىر ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ قىزمەتشى كازاچكانى جەردەن الىپ جەرگە سالىپ جاتقانى.
— سەنىڭ جاقتىرمايتىنىڭدى بىلەمىن عوي، — دەپ مەنى دە قىجىرتا سويلەدى، — ەندى كالاي، "تىقىلداعان باشپاعىنىڭ داۋىسىن ايتساڭشى"، ءوزىڭ "تۋ بايتال" دەۋشى مە ەدىڭ، تىرسيعان توق بالتىرى، جالت-جۇلت ەتكەن قيعاش كوزى قانداي! ءبىراق سەن سول بايتالدىڭ قىسىرعا ءتان قىلىعى، مەنىڭ شىدامىمنىڭ دا شەگى بارىن ۇمىتپا...
مەن بار شىنىمدى جاسىرماي جاۋاپ قايتاردىم:
— سەن مەنى نەسىنە قىزعاناسىڭ؟ سەنىڭ مىنا ۇلبىرەگەن قولىڭا قاراپ وتىرىپ ويلايتىنىم: دۇنيەدەگى بۇكىل سۇلۋلارعا وسى قولدى ايىرباستاماس ەدىم! ءبىراق مەن اقىنمىن عوي، سۋرەتكەرمىن، ال كەز كەلگەن ونەر، گەتەنىڭ سوزىمەن ايتقاندا سەزىمنەن تۋادى.
ححVءىى
بىردە، تامىز ايىنىڭ كەشىندە تولستويشىلاردىڭ حۋتورىنا باردىم. قاپىرىعى باسىلماعان قالا بۇل كەزدە يەن ەدى، ءارى سەنبى بولاتىن. ەۆرەيلەردىڭ جابىق دۇكەندەرىن، ساۋدانىڭ ەسكى جايما قاتارىن جاعالاپ كەلەمىن. بەسىن قوڭىراۋى باياۋ عانا كۇمبىرلەيدى، كوشەلەردە اعاش پەن ۇيلەرىڭ ۇپ-ۇزىن كولەڭكەلەرى سۇلاپ-سۇلاپ جاتىر، ءبىراق تۇستىكتەگى قالادان جاز اياعىنا تامان ورشەلەنە تۇسەتىن كەشكىلىك اپتاپ ءالى كەتە قويماعان، قايدا قاراساڭ دا ساپ-سارى دۇنيە، ءتىپتى باۋ-باقشا دا جاز بويعى جالىننان قۋراپ قالعان، قالا دا، دالا دا، باقشا دا زەرىكتىرگەن ۇزاق جازدان شارشاپ تۇر.
قالا قۇدىعىنىڭ الاڭىندا جالاڭاياعىنا تاقالى باشپاق كيگەن ۇزىن بويلى حوحلۋشكا تۇر، تۇرپاتىنا قاراساڭ قاتىن قۇداي سەكىلدى؛ حوحول مەن پولياكتىڭ ۇرعاشىلارىنا ءتان سوپاق بەت، قوي كوزدى. دماڭنان باستالىپ تاۋعا قاراي سوزىلعان كوشەنىڭ تۇيىعىنان تۇستىك كوكجيەك، دالا قىرقالارىنىڭ سىلەمدەرى كورىنەدى. وسى كوشەمەن قۇلديلاپ، تار تۇيىققا بۇرىلدىم دا مەششاندار تۇراتىن قالا شەتىن جاعالاپ، جازىققا جەتۋ ءۇشىن شابىندىققا شىقتىم. شابىندىقتاعى بوز سامان ۇيلەردىڭ اراسىنداعى قىرمانداردان سەلدىر شاڭ بۋداقتايدى: بۇل تۇنىمەن شۋلاپ شىركەۋ ناقىشىمەن ون سالاتىن جالدامالىلار، ەندى استىق سوعىپ جاتىر. ءدوڭ باسىنداعى كوز جەتەر جەر قاپتاعان استىقتىڭ التىن باۋى. جالپاق قارا جول كوپسىگەن بورپىلداق توپىراق، اياعىڭداعى ەتىك ەمەس، قۇددى بارقىت بايپاق سەكىلدى. بۇكىل القاپ، اڭىز ۇستىندەگى اۋا دا باتار كۇننىڭ شاپاعىنا مالىنىپ جاتىر. قارا جولدىڭ سول جاعىندا، اڭعاردىڭ جارلاۋىتىندا اق بالشىعى ساتال-ساتال سامان تام تۇر، الگى تولستويشىلاردىڭ حۋتورى وسى. مەن جولدان بۇرىلىپ سوعان قاراي اڭىزبەن تۋرا تارتتىم. ءبىراق حۋتور يەن ەكەن، تامدا دا، تامنىڭ ماڭىندا دا ءتىرى پەندە جوق. اشىق تەرەزەدەن باسىمدى سۇعىپ ەدىم — قابىرعا دا، توبە دە، ىدىس بىتكەننىڭ ءبارى دە قۇرتشا قۇجىناعان قارا شىبىن. ودان مال قوراسىنىڭ اشىق قالعان قاقپاسىنان سىعالادىم — كوڭ-قوقىردى جالاعان كۇن ساعىمىنان باسقا دىم جوق. باقشاعا بارعانىمدا كىشى تولستويشىلدىڭ ايەلىن كوردىم، شەتكى ارىقتىڭ باسىندا وتىر ەكەن. مەن جاقىنداپ كەلگەنىمدە، كوردى مە، الدە ادەيى كورمەگەن بولدىما، ايتەۋىر مەنى بايقامادى: قىرىن قاراپ قوزعالماي وتىر، جۇدىرىقتاي، جاپادان جالعىز، جالاڭاياعىن تالتايتىپ سوزىپ جىبەرىپتى، ءبىر قولىمەن جەر تىرەپ، ءبىر قولىمەن اۋزىنا تىستەگەن ءشوپ ساباعىن ۇستاپ وتىر.
— كەش جارىق! — دەدىم قاسىنا بارىپ، — سونشا نەگە مۇڭايىپ وتىرسىز؟
— قوش كەلىپسىز، وتىرىڭىز، — دەدى كەكەسىن جىميىپ، سوسىن ءشوپ ساباعىن ىرشىتىپ جىبەرىپ ماعان كۇن جەپ قويعان قولىن ۇسىندى.
مەن كاسىنا وتىردىم دا بەتىنە تەسىلىپ قارادىم: باقشا كۇزەتكەن جاپ-جاس بالا سەكىلدى كورىندى. شاشى كۇنسىپ قۋراپ كەتكەن، كوكىرەگى اشىق قاراپايىم كويلەك، مىقىنىن توزعان قارا ماتامەن تاس قىپ بۋىپ الىپتى. شاڭ باسقان كىپ-كىشكەنتاي اياعى دا كۇس، مىناۋ كوڭ-قوقىر مەن تىكەنەك ۇستىندە جالاڭاياق قالاي جۇرەدى ەكەن دەپ ويلادىم. ءتۇبى ءبىزدىڭ ورتامىزدىڭ ادامى بولعان سوڭ جالاڭاش ءتانىن جۇرتقا كورسەتپەيتىن ادەت ەدى، مەن ءبىرتۇرلى ىڭعايسىزدانسام دا كوزىمدى بالتىرىنان اكەتە السامشى. سونى بايقاپ قالىپ ول اياعىن جيىپ الا قويدى.
— باسقالارى قايدا كەتكەن؟
— باستارى اۋعان جاققا، — دەپ مىرس ەتتى، — اۋليەسىماق بىرەۋى ەگىنجايعا، ءبىر جەسىر قاتىننىڭ استىعىن ورىسام دەپ كەتتى، ەكىنشىسى قالاعا، ۇلى ۇستازعا حات اكەتتى: ءبىر اپتاداعى بۇكىل كۇنامىز بەن كىنامىزدىڭ، شىدام مەن شىنىمىزدىڭ ەسەبىن اكەتتى. وعان قوسا كەزەكتى "سىناعىمىز" تۋرالى دا حابارلاۋ كەرەك قوي: حاركوۆتە پاۆلوۆسكييدىڭ "باۋىرىن" ليستوۆكا تاراتقانى ءۇشىن تۇرمەگە قاماپتى، ارينە، اسكەري قىزمەتكە قارسى ۇگىت جۇرگىزگەنى ءۇشىن دە باياعى.
— ءسىز تىم كوڭىلسىزسىز عوي.
— زەرىكتىم، — دەپ شالقايا بەرىپ باسىن سىلىكتى. — بۇدان ءارى شىدايتىن ەمەسپىن.
— نەدەن؟
— بارىنەن. ماعان پاپيروس بەرىڭىزشى.
— پاپيروس؟
— ءيا، پاپيروس!
مەن پاپيروس بەردىم دە سىرىڭكە جاقتىم، ول ىڭعايسىزدانىپ اسىعىس سورىپ-سورىپ جىبەردى دە ەرنىن ءشۇرشيتىپ، ايەلدەرگە ءتان ءتۇتىنىن سىزدىقتاتا ۇرلەپ، يەن دالاعا تەسىلىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. كوكجيەككە قۇلاعان كۇن جاۋىرىنىمىزدى تەسىپ، جانىمىزداعى جەلىسى جىلانداي يىرىلگەن ءداۋ قاربىزدىڭ بوكسەسىن جالاپ تۇر... كەنەت ول پاپيروسىن لاقتىرىپ جىبەردى دە باسىن مەنىڭ تىزەمە سۇيەپ اعىل-تەگىل جىلاسىن كەلىپ. مەن ونى جۇباتقان بولىپ كۇنسىگەن شاشىنان ءسۇيدىم، يىعىن قاتتى قىسىپ، بالتىرىنان سيپاعانىمدا مۇندا نەگە كەلە بەرەتىنىمدى ءتۇسىندىم...
ال نيكولايەۆكا شە؟ نيكولايەۆكادا نە بار ەدى؟ جول ۇستىندە ءبىراز نارسەلەردى جازعان ەكەنمىن:
— كرەمەنچۋگتەن ەندى عانا شىققانبىز، كەش. كرەمەنچۋگتىڭ ۆوكزالىندا، پلاتفورمادا، بۋفەتتە قاپتاعان حالىق، تۇستىكتىڭ قاپىرىعى، تۇستىكتىڭ سوقتىعىسقان ابىگەرى. ۆاگوندا دا سول. كوپشىلىگى حوحولدىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى، ءبارى دە جاستار، توتىققان، شەتىنەن وجەت، مىناۋ جول مەن ىستىقتان ابدەن ەسىرىپ العان — "تومەنگە" جۇمىس ىزدەپ بارا جاتىر. دەنەسىنىڭ جالىنداي ىستىق لەبىمەن دە، قاراپايىم كيىمىمەن دە، سوزىمەن دە، جاۋدىراعان ويناقى كوزىمەن دە دۋالاپ ەسىڭدى الادى...
— دنەپر ۇستىندەگى ۇزىننان ۇزاق كوپىر، وڭ جاق تەرەزەدەگى كوز ۇيالتقان قىزىل كۇن، تومەندە قيىرعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان ساپ-سارى سۋ. قۇمداق جاعالاۋدا تىرجالاڭاش شەشىنىپ تاستاپ شومىلىپ جۇرگەن ايەلدەر. مىنەكي تاعى ءبىر ايەل كويلەگىن شەشىپ سۋعا قويىپ كەتتى دە شورتاڭداپ جۇزە جونەلدى...
دنەپر ارتتا قالعان. ورما مەن شالعىن بۇركەنگەن تاۋ قويناۋىن كەشكى كولەڭكە قىمتاپ كەلەدى. جوق جەردەن سۆياتوپولك وكوياننىيدى ەسىمە العانىم: ءدال وسىنداي ءبىر كەشتە ول سالت اتپەن شاعىن ءبىر قولدىڭ الدىندا كەلە جاتقان ەدى — قايدا بارادى، نە ويلاپ كەلە جاتتى ەكەن؟ بۇل وسىدان مىڭ جىل بۇرىن بولعان وقيعا، سول جەر ءقازىر دە تاماشا. جوق، بۇل سۆياتوپولك ەمەس، الدەبىر تاعى مۇجىق، استىنداعى اتى كوك تەر، تاۋ قولاتىن ساعالاپ زورعا اياڭداپ كەلەدى، ارتىندا مىڭگەسكەن ايەل وتىر، قولىن ارقاسىنا قايىرىپ بايلاعان، شاشى دۋدىراپ، تىزەسى جارقىراپ، تىستەنىپ مۇجىقتىڭ جەلكەسىنە قادالادى، ال مۇجىقتىڭ ەكى كوزى قيىردا...
— ايلى ءتۇن. سىز. تەرەزە سىرتىندا ميداي جازىق، باتپاقتى قارا جول. ۆاگون بىرداي بوپ ۇيىقتاپ جاتىر، الاكەۋىم، شاڭ باسقان شامنىڭ ىشىندەگى جۋان شىراقتىڭ تۇقىلى عانا قالىپتى. ەتەككە تۇسىرىلگەن تەرەزەدەن سوققان دىمقىل اۋا ۆاگوننىڭ كۇلىمسى يىسىمەن ارالاسىپ تاناۋ قابادى. كەيبىر حوحلۋشكالار سەرەيىپ ەتپەتىنەن ءتۇسىپ جاتىر. اشىلعان اۋىزدار، جەيدەنى تەپكەن ومىراۋ، يۋبكانى كەرگەن جۋان بوكسە... بىرەۋى وياندى دا تەسىلىپ ماعان ۇزاق قارادى. باسقالارى قالىڭ ۇيقىدا، ەندى بولماعاندا سىبىرلاپ مەنى شاقىراتىنداي كورىنىپ ەدى...
جەكسەنبى سايىن جىلتيىپ مەن كەلە بەرەتىن سەلو بەكەتتەن قاشىق ەمەس، تاقتايداي كەڭ جازىقتىڭ ورتاسىندا. بىردە بەكەتتەن ءتۇستىم دە ءمان-ماقساتسىز سوندا باردىم. ىمىرت ءۇيىرىلىپ قالعان، الداعى باقتان اعارىپ ۇيلەر كورىنەدى، ودان بەرىگىرەك القام-سالقام جەل قاپالاعى ەربەيەدى. قاسىنا جينالعان توبىر، شيقىلداعان سكريپكانىڭ ءۇنى، تىپىرلاعان اياقتاردىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى... مەن بۇدان كەيىن دە بىرنەشە جەكسەنبىنى وسىندا ءولتىرىپ، وسى توبىردىڭ ورتاسىندا ءجۇردىم، جارىم تۇنگە دەيىن تىپىرلاعان اياقتاردىڭ دۇڭكىلىن، سكريپكانىڭ شيقىلىن ەستىپ، ەندى بىردە ءان تىڭدادىم؛ ەرنى دۇرديگەن، كوكىرەگى قاپتاي، سارعىش كوز جيرەن قىزدىڭ قاسىنا بارىپ تۇرامىن، ىعى-جىعى جۇرتتىڭ كوپتىگىن پايدالانىپ، بىلدىرمەي قولىمىزدى تاۋىپ الامىز. ءبىر بىرىمىزگە قاراماي، تىپ-تىنىش تۋرامىز، جىگىتتەر سەزىپ قالسا، قالادان كەلگەن الدەبىر مىرزاسىماقتى وڭدىرمايتىنىن ەكەۋمىز دە بىلەمىز. اۋەلدە ەكەۋمىز كەزدەيسوق كەزدەسىپ ەدىك، كەيىن مەنىڭ كەلگەنىمدى كورگەننەن-اق بۇلت ەتىپ شىعىپ، قاسىمنان تابىلادى دا كەش بويى قولىمدى بوساتپايتىن بولدى. قاراڭعى قويۋلانعان سايىن قولىمدى تاس قىپ سىعىپ، ماعان تىعىلا تۇسەدى. تۇندە جۇرت قاراسى سيرەگەن كەزدە سىمپ بەرىپ قاپالاقتىڭ ارتىنا بارىپ تىعىلادى دا مەن اسىقپاي بەكەتكە قاراي بەتتەيمىن، ارت جاقتا ەشكىم قالمادى-اۋ دەگەن كەزدە ەڭكەيىپ الىپ كەيىن قاراي جۇگىرەمىن. ءبىر بىرىمىزگە ءتىل قاتپاستان، قاپالاقتىڭ ارتىنا تىعىلىپ تۇرىپ ءۇن-تۇنسىز ارماننان شىعامىز. بىردە ول مەنى شىعارىپ سالدى. پويىزدىڭ جۇرۋىنە ءالى جارتى ساعات بار ەدى، بەكەت باسى تىم-تىرىس ءارى قاراڭعى، تەك مىڭ سان شىلدەلىكتىڭ ىسقىرىعى عانا ەستىلەدى، الىستا، سەلونىڭ قالىڭ باعىن قىپ-قىزىل اي تەسىپ شىعىپ كەلەدى. تۇكپىردەگى جولدا ەسىگى اشىق جۇك ۆاگونى تۇرعان. مەن تابان استىندا، نە ىستەگەنىمدى ءوزىم دە بىلمەي ونى سولاي قاراي سۇيرەي جونەلدىم، ۆاگونعا كىرۋىم مۇڭ ەكەن، ول دا ارتىمنان سەكىرىپ شىعىپ، موينىمنان تاس قىلىپ قۇشاقتاپ الدى. ماڭايىمدا نە بارىن كورىپ الايىن دەپ سىرىڭكە جاققام، ساسقانىمنان كەيىن شەگىندىم: ۆاگوننىڭ ءدال ورتاسىندا ۇپ-ۇزىن ارزان تابىت تۇر ەكەن. ول ۇرىككەن ەلىكتەي ىرشىپ شىققاندا مەن دە سوڭىنان ەردىم... ۆاگون استىندا ول قايتا-قايتا ءسۇرىنىپ، كۇلكىدەن شاشالىپ، مەنى سۇيە بەردى، سۇيە بەردى، مەن بولسام ەسىم كەتىپ نە ىستەگەنىمدى دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر سودان كەيىن سەلوعا قايتىپ اياق باسقان ەمەسپىن...
XXVIII
كۇزدە ۇلكەن ءبىر مەرەكەنى وتكىزدىك، جىل اياعىندا بارلىق زەمستۆونىڭ يگى-جاقسىلارى گۋبەرنيالىق جينالىسقا قالاعا كەلەتىن ەدى. قىس تا مەرەكەسىز بولعان جوق: زەنكوۆەسكايا مەن ساكساگانسكيي باستاعان مالورۋسس تەاترى گاسترولگە كەلدى، استانانىڭ اتاقتىلارى — چەرنوۆ، ياكوۆليەۆ، مراۆينا كونسەرت قويدى، بالماسكاراد، قىزىقتى كەشتەر دە از بولعان جوق. زەمستۆو جينالىسىنان كەيىن ماسكەۋگە، تولستويعا بارىپ قايتتىم، كەلىسىمەن پەندەشىل تىرشىلىكتىڭ قىزىعىنا قۇمارتا كىرىستىم. بۇل دا ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى ءبىراز وزگەرتكەن سياقتى — ۇيگە ءبىر دە كۇن توقتاعان ەمەسپىز. ءسويتىپ ءجۇرىپ بايقاماي ارا قاتىناسىمىزدى دا ناشارلاتىپ العان سياقتىمىز.
— سەن تاعى دا جات ادامعا ۇقساپ كەتتىڭ، — دەدى ول ءبىر كۇنى. — ءتىسقاقتى ەركەك سەكىلدىسىڭ. ويدا جوقتا مىنا ءبىر فرانسۋز ساقالىن قوياتىن بولدىڭ.
— نە، ساعان ۇناماي ما؟
— نەگە ۇناماسىن؟ تەك وزىڭە جاراسسا بولدى دا.
— مىنە، سەن دە جاس كەلىنشەككە ۇقساپ باراسىڭ. ىسىلدىڭ، بۇرىنعىدان دا كورىكتى بولدىڭ.
— سەن تاعى دا مەنى قىزعانا باستادىڭ. ساعان ايتۋعا قورقىپ ءجۇرمىن.
— نەنى؟
— كەلەسى ماسكارادتا مەن كوستيۋم كيسەم دەپ ەدىم. ونشا قىمبات تا ەمەس، ارزان ءبىر ماتادان. قارا ماسكا، جەڭىل ءارى ۇزىن قارا كيىم.
— سوندا ونىڭ ءمانى نە؟
— ءتۇن-داعى.
دەمەك، تاعى دا ورلوۆ كۇندەرى باستالدى دەسەڭشى؟ ءتۇن! ءبۇل بارىپ تۇرعان ادەپسىزدىك.
بۇدان ەشقانداي وتكەندى دە، ادەپسىزدىكتى دە كورىپ وتىرعانىم جوق، — دەدى ول سالقىن ءارى نەمكەتتى، مەن وسى سالقىندىق پەن ەركىنسۋدەن باياعى ءبىر كۇندەردىڭ جاڭعىرىعىن سەزگەندەي بولدىم. — سەن تاعى دا مەنى قىزعاناتىن بولدىڭ.
نەمەنەگە قىزعانامىن؟
— بىلمەدىم.
— جوق، بىلەسىڭ. سەبەبى سەن تاعى دا مەنەن الىستاپ باراسىڭ، تاعى دا ەركەكتەرگە ۇناعىڭ كەلىپ، سولاردان قوشامەت كۇتەسىڭ.
ول كەكەسىندى كۇلگەن بولدى.
— بۇل ءداپ سەن ايتاتىن ءسوز ەمەس ەدى. سەن عوي، قىس بويى چەركاسونادان ايىرىلماي قويدىڭ.
بەتىم دۋ ەتە قالدى.
— ايىرىلماي قويدىڭ؟! ءبىز قايدا بولساق ول دا سوندا جۇرەدى، سول ءۇشىن دە مەن كىنالىمىن بە؟ مەنىڭ جانىما باتاتىنى، سەن ءبىر ءتۇرلى مەنەن قىسىلاتىن بولدىڭ، قۇددى جاسىراتىن ءبىر سىرىڭ بارداي. شىنىڭدى ايتشى، الدەبىر قۇپياڭ بار ما؟
— مۇڭنان باسقا نە قۇپيا بولۋشى ەدى؟ — دەدى ول، — باياعى ماحابباتىمىز سۋۋعا اينالدى. ونى ايتىپ ايتپاي نە كەرەك...
ءبىراز ۇنسىزدىكتەن سوڭ:
— اقىرى سەن ۇناتپايدى ەكەنسىڭ، سول ماسكارادقا مەن بارماي-اق قويدىم. ءبىراق سەن ماعان تىم قاتالسىڭ، مەنىڭ ءاربىر ارمانىمدى ادەپسىزدىك دەپ تيىپ تاستايسىڭ دا، ال ءوزىڭ ويىڭا كەلگەنىڭدى ىستەيسىڭ...
كوكتەم مەن جازدا تاعى دا سايرانداپ كەتتىم. سارشا تامىزدا چەركاسوۆامەن تاعى دا كەزدەستىم (راسىندا بۇعان دەيىن ارامىزدا ەشتەڭە بولعان جوق ەدى). ول كييەۆكس اۋىسقالى ءجۇر ەكەن.
— سۇيىكتىم، مەن سەنى ءبىرجولا تاستاپ كەتەيىن دەپ تۇرمىن، — دەدى قىرعي كوزىن ماعان قاداپ تۇرىپ. — كۇيەۋىم سول جاقتا كۇتە-كۇتە جالىقتى. مەنى كرەمەنچۋگكە دەيىن شىعارىپ سالاسىڭ با؟ ارينە، وتە قۇپيا تۇردە. مەن سوندا پاروحود كۇتىپ ءبىر تاۋلىك وتىرماقپىن...
XXIX
قاراشانىڭ ايى ەدى، ءمالورۋسستىڭ مىلقاۋ قالاسى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا: قاراڭعى يەن كوشە، تاقتاي توسەگەن تار تروتۋار، قورعان ىشىندەگى سيديعان جاپىراقسىز ب ا ق، بۋلۆارداعى جالاڭاش تەرەكتەر، يەن قالعان قالا باعى، تەرەزەلەرىن شەگەلەپ تاستاعان جازعى مەيرامحانالار، جىلبىراعان سىزدى كۇن، شىرىگەن جاپىراقتىڭ زيرات مۇڭكىگەن ءيىسى — ودان سوڭ سول كوشەلەرمەن، سول باقپەن ماقساتسىز قىدىرعان كەزىم، ءبىر كورگەنىمدى، ءبىر ويىمدى مىڭ قايتالاعان ساتتەرىم... جەتىسكەن وي دا ەمەس، ءارى اۋىر، ءارى ۇرەيلى، ەندى قايتىپ باسقا بەرە كورمە دەپ جاراتقانعا جالبارىنساڭ دا بولعانداي.
وقتا-تەكتە ايتىپ قالاتىن جان كۇيزەلىسى ءبىر ساتتە بۇرق ەتىپ تاعات تاپتىرماي ەسىنەن ايىردى ما، كىم ءبىلسىن. اعام گەورگيي سول كۇنى كىزمەتتەن كەش كەلىپتى، مەن ودان دا كەشىگىپ جەتكەنمىن (ءبىزدىڭ كەش قايتاتىنىمىزدى ول بىلگەن، ويتكەنى باسقارما تاعى دا جىلدىق جينالىسقا دايىندالىپ جاتقان)، ول ۇيدە جالعىز بولاتىن، اي سايىن تىسقا شىقپاي بىرنەشە كۇن جاتىپ الاتىن ادەتى ەدى، ول كۇندەرى كوڭىل-كۇيى دە قاتتى قۇبىلاتىن. بايقايمىن، تۇنەمەلدەگى تاحتادا ادەتى بويىنشا اياعىن باۋىرىنا جيىپ ۇزاق جاتقان سياقتى، شىلىم شەگىپتى، ساعان جاراسپايتىن نارسەنى تاستا دەپ قانشا ايتسام دا تىڭداماي سوڭعى كەزدە تەمەكى تارتاتىن بولعان، وزىمەن-وزى ءتورت قابىرعاعا تەسىلىپ قانشا جاتقانىن كىم ءبىلسىن، ءبىر كەزدە اتىپ تۇرىپ ءبىر جاپىراق قاعازعا ماعان ءبىر اۋىز ءسوز جازىپتى (اعام ونى تۇنەمەلدەگى تۋالەتتەن تاۋىپ الىپتى)، سودان سوڭ قولىنا ىلىككەن زاتتارىن جيناعان، ءبىرازىن قالاي بولسا سولاي شاشىپ كەتىپتى، ونىڭ شاشىلعان دۇنيەسىن جيناپ، ءبىر جەرگە تىعا سالۋعا كوپكە دەيىن مەنىڭ ءداتىم بارمادى. تۇندە ول تىم ۇزاپ كەتكەن، توركىنىنە، اكەسىنە كەتىپتى... نەگە مەن سوڭىنان قۋمادىم ەكەن؟ مۇمكىن ارسىزدىعىم شىعار، الدە ونىڭ ءبىر بەتىنەن قايتپايتىندىعىن جاقسى بىلەتىندىگىمنەن بولار. مەنىڭ سان رەت جىبەرگەن جەدەلحاتىم مەن حاتتارىما ەكى-اق اۋىز جاۋاپ كەلدى: "قىزىم كەتىپ قالعان، مەكەن-تۇراعىن ەشكىمگە ايتۋشى بولماڭدار دەپ تىيىم سالدى".
العاشقى كەزدە قاسىمدا اعام جۇرمەگەندە كۇنىمنىڭ نە بولارىن كىم ءبىلسىن (دارمەنسىزدىگىن، امالسىزدىعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە). ونىڭ تاستاپ كەتكەن ءبىر اۋىز حاتىن دا ول بىردەن قولىما ۇستاتا قويعان جوق، اۋەلى مەنى ءبىر جاماندىققا دايىندادى دا كەيىن قىسىلىپ، كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ زورعا بەردى. ءبىر جاپىراق قاعازعا باتتيتىپ تۇرىپ جازعان ەكەن: "كۇن وتكەن سايىن مەنەن الىستاپ بارا جاتقانىڭدى كورگىم كەلمەدى، كۇن وتكەن سايىن مەنىڭ ماحابباتىمدى قورلاعانىڭدى كوتەرە المادىم دا سول ماحابباتىمدى كوڭىلىمنەن كوشىرگىم كەلمەدى، بار ءۇمىتىم مەن ارمانىمدى جوق قىلعان قورلىقتىڭ شەگىنە جەتكەنىمدى تۇسىنبەسكە دە شارا قالمادى، ەندىگى قۇدايدان تىلەرىم، ەكەۋمىزدىڭ اجىراسۋىمىز جانىڭا جاراقات سالماسا ەكەن، مەنى ۇمىت، ەندى مۇلدەم باسىڭ بوس، جاڭا ومىرىڭدە تەك قانا جاقسىلىق، باقىت تىلەيمىن..." مەن مۇنى بىردەن كوز جۇگىرتىپ وقىپ شىقتىم دا اياعىمنىڭ استىنان جەر كوشىپ، تەبە قۇيقامنىڭ مۇزداعانىنا قاراماستان بەتىم بىلش ەتپەي:
— نەسى بار، باياعىدان وسىنى كۇتىپ ەدىم، ءتۇڭىلۋ دەگەن ەكىنىڭ بىرىندە بولاتىن وقيعا! — دەدىم.
وسىدان كەيىن مەن تۇك بولماعانداي تۇنەمەلگە بارىپ تاحتاعا جاتا كەتتىم. ىمىرتتا اعام اقىرىن كەلىپ ەسىكتەن سىعالاعاندا مەن وتىرىك ۇيىقتاعان بولدىم. الدەبىر باقىتسىز جاعداي بولا قالسا اكەم سونى جاقتىرماي قاشقاقتاي بەرۋشى ەدى، مەنىڭ ۇيىقتاپ قالعانىما سەنگىسى كەلگەن اعام دا كەشكىلىك باسقارمادا بولاتىن جينالىستى سىلتاۋراتىپ كيىندى دە كەتىپ قالدى... مەن سول ءتۇنى ءوزمدى-وزىم اتىپ تاستايتىن ەدىم، بۇگىن بولماسا ەرتەڭ اتارمىن دەگەن شەشىممەن امان قالدىم. ب ا ق جاقتاعى ايدىن الاكەۋىم ساۋلەسىنسن بولمە اعاراڭ تارتقان كەزدە اس بولمەگە باردىم دا شام جاقتىم، بۋفەتتەن شاي كەسەمەن ەكى دۇركىن اراقتى تارتىپ جىبەرىپ كوشەگە شىقتىم... كوشە مىلقاۋ، ۇرەيلى ەدى، جىلى، ءبىراق دىمقىل جالاڭاش باقتا دا، بۋلۆارداعى تەرەكتەردىڭ اراسى دا، بۇكىل دۇنيە اي ساۋلەسى مەن اق تۇماننىڭ قويىرتپاعىنان شىمىلدىقتاپ تۇر... ءبىراق ۇيگە قايتقىم كەلمەدى، تۇنەمەلگە كىرىپ شىراق جاعىپ، شاشىلىپ جاتقان شۇلىق، ءتۋفليدى، جازعى كويلەك، ۇيقىعا كەتەر الدىندا ونى قۇشاقتاپ بەتىنەن ءسۇيىپ، ىستىق دەمىنە قۇمارتقان ساتتە ۇستىنەن كەرەتىن شۇبار الا حالاتقا قاراپ تۇرۋدان وتكەن ازاپ جوق ەكەنىن سەزدىم. بۇل ازاپتان قۇتىلۋ ءۇشىن اعىل-تەگىل جىلاۋ كەرەك ەدى، جىلاۋ ءۇشىن دە ونىڭ ءوزى كەرەك ەدى، ال ول بولسا جوق.
ال كەلەسى تۇننەن قالاي قۇتىلارسىڭ. ولەۋسىرەگەن سول شىراق، تىم-تىرس سول تۇنەمەل. تاس قاراڭعى تەرەزەنىڭ سىرتىندا قارا كۇزدىڭ تولاسسىز جاڭبىرى ۇرىپ تۇر. مەن شالقامنان ءتۇسىپ جاتىرمىن، كوز الدىمداعى بۇرىشتا ەسكى يكون، كۇندە جاتار الدىندا سوعان شوقىنۋشى ەدى: تىم ەسكى، جىلتىراتا جونىلعان تاقتاي، بەت جاعى بويالعان، سول قىزىل لاكپەن بويالعان بەتىندە التىن كيىمدى قاتىن قۇداي — جۇزىندە قايعى، شارالى قاراقات كوزىندە قاپ-قارا شەڭبەر بار. قورقىنىشتى شەڭبەر! قورقىنىشتى ويدىڭ شىرماۋىق كۇرمەۋى: قاتىن قۇداي — سوسىن ول، مىناۋ بەينە، سوسىن مىناۋ اسىعىپ، ارپالىسىپ ءجۇرىپ شاشىپ كەتكەن ايەل زاتتارى.
ءبىر جۇما ءوتتى، ەكى جۇما ءوتتى، اي ءوتتى. مەن قىزمەتتەن اۋەلدە-اق باس تارتقانمىن، ەشقايدا شىقپاي، جۇرت كوزىنە دە تۇسپەيتىن بولدىم. ويىما كەلمەيتىن نارسە جوق، ءبارى دە وتكەن كۇندەردىڭ ەلەستەرى، كۇندى كۇن دەمەي، ءتۇندى ءتۇن دەمەي — سوندا مەن، الدەبىر زاماندا، الدەبىر جەردە، الدەبىر سلاۆيان مۇجىقتارى ورماننىڭ ويلى-شۇڭقىر جولىمەن قازىنا تولى قايىقتارىن سۇيرەيمىن دەپ ازاپقا تۇسكەن شىعار-اۋ دەپ ويلادىم.
XXX
ءبىر اي بولدى، ۇيگە كىرسەم دە، قالاعا شىقسام دا قىر سوڭىمنان قالمايتىن بولدى. اقىرى بۇل ازاپتى كوتەرۋگە شامامنىڭ جەتپەيتىنىن سەزدىم دە باتۋرينوعا كەتەمىن دەگەن شەشىمگە كەلدىم — بولاشاقتى ويلاماي ءبىراز ۋاقىت تىنىش جاتۋ.
اعاممەن اسىعىس قوشتاستىم دا ءجۇرىپ بارا جاتقان ۆاگونعا قارعىپ ءمىندىم — ۋھ، اسپانداعى قۇستاي، بۇيىرتسا ەركىن سامعايتىن بولدىن! قار جوق، قىستىڭ قارا-قۇرىم كەشى ەدى، ۆاگون تارسىلداپ جونەلدى. مەن ەسىك كوزىندەگى بۇرىشقا چەمودانىمدى قويىپ ورنالاسقان بولدىم، ەسىمە سونىڭ كوزىنشە قايتالاي بەرەتىن: "قۇس ۇشۋعا جارالعان، ادام باقىت ءۇشىن جارالعان" دەيتىن ماقال ءتۇستى. كوزىمنىڭ جاسىن ەشكىم كورمەسىن دەپ كۇرسىلدەگەن ۆاگوننىڭ قاپ- قارا تەرەزەسىنە قارادىم دا وتىردىم. حاركوۆكە جەتكەنشە الدا ءبىر ءتۇن بار... وسىدان ەكى جىل بۇرىنعى حاركوۆتان شىققان ءتۇندى ەسىمە الدىم: كوكتەم ەدى، تاڭ اتىپ كەلە جاتقان، الاكەۋىم ۆاگون، ول ءتاتتى ۇيقىدا بولاتىن... ءقازىر فونار تۇبىندەگى قارا كولەڭكەدە وتىرمىن، مىناۋ كۇڭىرسىك تار ۆاگوندا ويلاعانىم ءبىر-اق نارسە — تەزىرەك تاڭ اتىپ، جۇرت ويانسا ەكەن، حاركوۆ ۆوكزالىنىڭ ىستىق كوفەسىنە جەتسەم ەكەن...
كەلەسى كۋرسك، بۇل دا ەسىمدە: كوكتەمگى تالما ءتۇس، ەكەۋمىز تاڭعى استا وتىرمىز، ول قۋانىشتى: "مەن تۇڭعىش رەت ۆوكزالدان تاماق ءىشىپ وتىرمىن!" ءقازىر سۇپ-سۋىق ايازدى سۇرعىلت كۇن، ۆوكزال الدىندا ەرەپەيسىز ۇزىن ءبىزدىڭ جولاۋشى پويىزىمىز ءتۇر، شۇبىرعان ءۇشىنشى كلاسس ۆاگوندارىنىڭ تىزبەگى، كۋرسك-حاركوۆ-ازوۆ تەمىرجولىنىڭ پوشىمى قاشان دا وسى. مەن تىسقا شىعىپ قارادىم. پاروۆوز تىم الىستا تۇر ەكەن، كوزگە ارەڭ شالىنادى. شاينەك ۇستاعان جولاۋشىلار ۆاگون باسپالداعىنان قارعىپ ءتۇسىپ جاتىر — ءبارى دە بۋفەتكە، ىستىق سۋعا جۇگىرىپ بارادى، ءبارى دە ماعان ءبىرتۇرلى جەكسۇرىن. مەنىڭ كورشىلەرىم دە شىقتى: سامارقاۋ، ءوزىنىڭ سەمىزدىگىنەن شارشاعان كوپەس، سونان سوڭ قولدى-اياققا تۇرمايتىن شوشاقاي بالا، كەبەرسىپ كەتكەن بەتى مەن شىرىش باسقان ەرنى جول بويى مەنىڭ جۇرەگىمدى اينىتىپ ەدى. بالا ماعان كۇدىكپەن قارادى، كۇنى بويى بۇل دا مەنەن كوز الماپ ەدى، ويلاسا كەرەك: مىڭق ەتپەي وتىرا بەرەدى، بارچۋك پە، الدە باسقا بىرەۋ مە، كىم ءبىلسىن دەپ، ءبىراق ماعان اسىعىس جاناشىرلىق تانىتىپ جاتىر:
— ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل جەردە قۋىرعان قاز ساتىلادى، كەرەمەت ارزان!
مەن دە بۋفەتتى ويلاپ تۇرمىن، ءبىراق بارا المايمىن، وندا ءبىر كەزدە ەكەۋمىز وتىرعان ۇستەل بار. ورىس قىسىنىڭ ايازدى ىزعارى شالقىپ تۇر، ءبىراق قار ءالى جاۋماعان. باتۋرينودا مەنى قانداي كور كۇتىپ تۇر ەكەن؟ اكەم مەن شەشەمنىڭ كارىلىگى، سولىپ بارا جاتقان قارىنداسىم، كەدەي ۋسادبا، كەدەي ءۇي، سۋىق جەل، الاسارىپ كەتكەن جالاڭاش ب ا ق، ۇلىعان يتتەر — قىستىڭ جەلدى كۇندەرىندە تۇلا بويىڭدى تۇرشىكتىرىپ جاپان دالانى ەسىڭە سالادى... پويىزدىڭ قۇيرىعى دا كورىنبەيدى. قارسىداعى پلاتفورمانىڭ ارعى بەتىنەن سيديعان تەرەكتەردىڭ سىبىرتقىسى ەربەيەدى، ونىڭ ار جاعىنداعى تاس الاڭقايدا جولاۋشى كۇتكەن ارباكەشتەر، ابدەن زەرىككەن، جۇزدەرىندە تەك قانا ۋايىم. تەرەكتەردىڭ تۇبىندە قاتار-قاتار قاتىندار، بەلى-باسىن شالىمەن قىمتاپ العانىمەن سۋىقتان ءبۇرىسىپ كوگەرىپ كەتكەن، داۋىستاپ اركىمدەردى شاقىرعان بولادى، ساۋدالاپ تۇرعاندارى الگى قيساپسىز ارزان قازدارى. ىستىق سۋعا قولى جەتكەندەر تىراپايلاپ جىلى ۆاگوندارىنا جۇگىرىپ كەلەدى، جول بويى قالشىلداپ تۇرا قالىپ قاتىندارمەن ساۋدالاسقان بولىپ جاتىر... اقىرى تاجالداي كۇجىرەيىپ الىستان پاروۆوزدىڭ قاراسى دا كورىندى، مەنى تاعى دا جولعا جۇلا جونەلمەك... مەنىڭ شاراسىزدىعىم — ونىڭ قايدا كەتكەنىن دە بىلمەيمىن. ەگەر بىلسەم، ۇياتتى جيىپ قويىپ، قاي جەردە جۇرسە دە تاۋىپ الىپ، نەدە بولسا ەرتىپ كەلگەن بولار ەدىم — ونىڭ بۇل قىلىعى اشۋ ۇستىندەگى ەسەرلىك، سونى مويىنداۋعا ۇياتى جىبەرمەي جۇرگەن شىعار-اۋ.
مەنىڭ قارا ورمانعا قايتىپ كەلۋىم وسىدان ءۇش جىل بۇرىنعىعا مۇلدەم ۇقساعان جوق. ءقازىر بارىنە دە باسقا كوزبەن قارادىم. مەنىڭ جول بويى ويلاعانىمداي ەمەس، باتۋرينودا ودان دا جامان بولىپ شىقتى: دەريەۆنيانىڭ مىجىرايعان ۇيلەرى، تاعى بوپ كەتكەن البا-جۇلبا يتتەر، باتپاققا مەلشەسىنەن باتقان ەسىك الدىنداعى سۋ تاسيتىن بوشكەلى اربا، ۋسادباعا كىرەر جول دا مىي باتپاق، تەرەزەلەرى سىقسيعان ۇڭىرەيگەن ءۇيدىڭ الدى بوس، سوناۋ اتا-بابادان قالعان باستىرما مەن باسپالداقتىڭ تاقتايلارى دا زامانى وتكەن سوڭ بوزارىپ اقجەمتىر تارتىپ كەتىپتى — ءبارى دە توزعان، يەسىز قالعان مەكەن سەكىلدى، يەن جۇرتتى كۇڭىرەنتكەن سۋىق جەل جالاڭاش باقتان سورايىپ تۇرعان ءۇي ارتىنداعى جالعىز شىرشانى دا اياۋسىز جۇلقىلاپ جاتىر... ءۇي تىرشىلىگىنەن دە تاقىر كەدەيلىكتەن باسقا تۇك كورگەنىم جوق — جارىلىپ كەتكەن پەشتى بالشىقپەن باتتاستىرىپ سىلاپ قويىپتى، ەدەننىڭ جارىعىنا جىلى بولسىن دەپ مۇجىقتىڭ ەسكى تايتەرىسىن توسەپ تاستاعان... وسىنىڭ بارىنە قاساقانا قىرسىققانداي تەك اكەم عانا جيناقى ءجۇر: جۇدەگەن، الاسارىپ قالىپتى، شاشى اپپاق قۋداي، قاشاندا جىلتىراتا قىرىنادى، شاشىن جىلميتىپ تارايدى، بۇرىنعىداي القام-سالقام كيىنۋ جوق، قارتايعانداعى كەدەيدىڭ كەربەزدىگىن كورۋ دە قيىن ەكەن، باسقالاردان كوڭىلدى دە پىسىق (بايقايمىن، مۇنىسى دا مەن ءۇشىن، مەنىڭ سورىم مەن ماسقارامدى جاسىرعىسى كەلگەندەگىسى). بىردە پاپيروس قىستىرعان تارامىس ساۋساقتارى دىرىلدەپ، مۇڭايىپ تۇرىپ ايتقانى بار:
— سولاي، دوستىم، ءبارى دە زاڭدى — ۋايىمىڭ دا، قايعىڭ دا، جاستىق شاقتىڭ قۋانىشى دا، كارىلىكتىڭ تىنىشتىعى، جالعان دۇنيە دە... قالاي ەدى؟ — دەدى كوزى كۇلىمدەپ، — "تىنىشتىقتىڭ ءلاززاتى" دەۋشى مە ەدى قۇرعىردى:
تۇكپىردەگى ءبىر قۋىستا ۇيەزدەپ،
دالانىڭ ءقاۋسارىنان كۇي ىزدەپ.
قۇلاق كەستى كۇركەمىزدە جاتامىز،
تىنىشتىقتىڭ ءلاززاتىن كۇندە ىزدەپ...
اكەم ەسىمە تۇسكەندە كەۋىلىمدى وكىنىش تىرنايدى — مەن ونى جەتە باعالاماپپىن، ءقادىرىن بىلمەپپىن-اۋ دەپ. ءار كەز كىنامدى سەزىنەمىن — مەن ونىڭ ءومىرىن بىلمەيدى ەكەنمىن، اسىرەسە جاستىق شاعىن، مۇمكىندىگىم بولا تۇرسا دا ۋاقىتىندا كوڭىل بولمەپپىن. كەيىن قانشا تىرىسقانمەن ونىڭ قانداي ادام ەكەنىن تۇسىنە الماي-اق قويدىم — ەرەكشە عاسىردىڭ، ەرەكشە جارالعان ادامى سەكىلدى، ءومىرىن بوسقا سارىپ قىلعان عاجايىپ تالانتتىڭ يەسى، ءار نارسەنى ءبىر كورگەننەن تانىپ، قايتىپ جاڭىلا بەرمەيتىن، اينىمايتىن ۇلكەن جۇرەكتى كەمەل اقىلدى جان دۇنيەسىنە سىيعىزا بىلگەن كىسى، مىنەزى سىرتتاي قاراپايىم، ال ءىش قاتپارى قالىڭ، كوزى قىراعى، تابيعاتى رومانتيك. سول ءبىر قىستا مەن جيىرمادا ەدىم، ول الپىستا بولاتىن. ءبىر كەزدە مەن دە جيىرمادا بولعانىما سەنگىم كەلمەيدى، جاستىعىم جايناپ، جىگەرىمنىڭ تاسىپ تۇرعان شاعى. ال ونىڭ بۇكىل ءومىرى ارتتا قالعان. سول قىستا مەنىڭ جانىمدى ودان ارتىق تۇسىنگەن ەشكىم جوق، ونىڭ ءبىر باسىندا جاستىق پەن سارى ۋايىمنىڭ توعىسقانىن ەشكىم سەزگەن دە جوق. سول كۇنى ءبىز كابينەتتە وتىر ەدىك. قار جاۋىپ قالعان، تىپ-تىنىش اشىق كۇن بولاتىن، اۋلا جاپ-جارىق، كابينەتتىڭ الاسا تەرەزەسىنەن كۇن ساۋلەسى توگىلىپ تۇر، كابينەت ءىشى ىبىرسىپ جاتىر، تەمەكىنىڭ كوك ءتۇتىنى، ءبىراق جىپ-جىلى، وسى ءبىر ىبىرسىعان قالپى، ءومىر باقي وزگەرمەيتىن مۇلكى، اكەمنىڭ بۇكىل مىنەزى مەن ادەتىن ەسكە سالىپ تۇراتىن جىلىلىعىمەن ماعان بالا كەزىمنەن قىمبات ەدى، ول تۋرالى دا، ءوزىم تۋرالى دا ەستەلىگىمنىڭ ءبارى وسى كابينەتتەن باستالاتىن. ول "تىنىشتىق ءلاززاتىن" ايتتى دا پاپيروسىن قويىپ، كابىرعادان ەسكى گيتاراسىن الدى، سوسىن ءوزىنىڭ قاتتى ۇناتاتىن الدەبىر حالىق اۋەنىن ويناي باستادى، كۇلىمسىرەگەن كوزىندە، قادالىپ وتىرعان جانارىندا الدەقانداي جۇمباق بارداي، سول جۇمباق گيتارانىڭ مۇڭىمەن قوسىلىپ وتتى-كەتتى ءومىردىڭ وكىنىشىن جوقتاپ، بۇل دۇنيەدەن كەزىندە ءبارى دە جوعالادى، سول ءۇشىن كوز جاسىن بۇلاۋدىڭ قاجەتى شامالى دەگەندەي...
كەلگەن سوڭ دا مەن كوپكە شىداي المادىم، ءبىر كۇنى ءبارىن تاستاپ، جىن قاققانداي قالاعا تارتتىم دا سول كۇنى قۇر ءوزىم قايتىپ كەلدىم: دوكتور مەنى ۇيىنە كىرگىزگەن دە جوق. شانادان قارعىپ ءتۇستىم دە ەجەلدەن تانىس، ەندى توزاقتىڭ اۋزىنداي بولعان ۇرەيلى پودەزگە جەتىپ باردىم، زارەم قالماي پەردەسى جارتىلاي جابىق اس بولمەنىڭ تەرەزەسىنە قارادىم، ءدال وسى بولمەدە، سوناۋ ءبىر كۇزدە، سوناۋ ءبىر العاشقى تانىسقان كۇندەرىمىزدە ەكەۋمىز ديۆاندا وتىراتىن ەدىك.
قوڭىراۋدى تارتىپ قالدىم... ەسىك سول ساتتە-اق اشىلدى دا باۋىرى ەكەۋىمىز بەتپە-بەت ءتۇيىسىپ قالدىق. باۋىرى سۇپ-سۇر بوپ تۇتىعىپ:
— اكەم ءسىزدى كورگىسى كەلمەيدى، — دەدى. — ال اپكەمنىڭ مۇندا جوق ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز.
بۇل باياعى ۆولچوكپەن جارىسىپ باسپالداقپەن جوعارى-تومەن ساتىرلاتىپ جۇگىرە بەرەتىن گيمنازيست.ءقازىر مەنىڭ الدىمدا ءتۇسى سۋىق بيداي ءوڭدى بوزبالا تۇردى، ۇستىندە وفيسەر ۇلگىسىمەن تىككەن قيسىق جاعالى كويلەك، اياعىندا بيىك وكشەلى ەتىك، قارا مۇرتى ەندى دانا تەبىندەپ كەلەدى ەكەن، قاپ-قارا كوزىندە وشپەندىلىكتىڭ ىزعارى بار.
— كەتۋىڭىزدى وتىنەم، — دەدى اقىرىن عانا سىبىرلاپ، كويلەگىنىڭ استىنان جۇرەگىنىڭ دۇرسىلدەپ سوققانى ءبىلىنىپ تۇر.
دەگەنمەن، قىس بويى كۇن سايىن مەن ودان حات كۇتتىم — ءبىراق ءدال وسىنداي تاس جۇرەك دەپ ويلاعان جوق ەدىم.
XXXI
ونىڭ العاشقى جالاقىسىنان ماعان سىيلاعان قوڭىر تىستى داپتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەندە ساقتاۋلى: مۇمكىن ونىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر اسەرلى ءساتى دە وسى شىعار... ونىڭ العاشقى بەتىنەن ماعان سىيلاپ تۇرىپ جازعان بىرەر اۋىز ءسوزىن ءالى دە وقۋعا بولادى — اسىعىستان، قوبالجۋ مەن قىسىلعاننان كەتكەن ەكى قاتەسى بار...
ول ۇيىنە وكپەسى قابىنىپ جەتىپتى دە، ءبىر اپتانىڭ ىشىندە كوز جۇمعانىن مەن سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ءبىراق ەستىدىم. تاعى ءبىر بىلگەنىم، ءوزىنىڭ بۇل ومىردە جوق ەكەنىن مەنەن ۇزاعىراق جاسىرا تۇرۋدى ءوتىنىپتى.
جۋىردا مەن ونى تۇسىمدە كوردىم — ودان ايىرىلعاننان بەرگى ونسىز وتكەن ۇزاق عۇمىرىمدا ءبىرىنشى رەت. باياعى جاس كەزىمىزدەگى بىرگە وتكىزگەن كۇندەرىمىزدەن مىسقالداي دا وزگەرمەپتى، تەك بەتىندە ادەمىلىكتىڭ سەمە باستاعان ءىزى بار سەكىلدى. تىم جۇدەۋ ەكەن، ۇستىنە قارالى بىردەمە كيگەن سياقتى. ماعان بۇلدىراپ قانا كورىندى، ءبىراق ءدال وسىنداي وعان ىنتىق بولماعان شىعارمىن، جانىممەن دە، تانىممەن دە ءدال وسىنداي ەشبىر جانعا بار سەزىمىمدى شاشپاعان شىعارمىن.
1927-1929.1933
تەڭىز جاعالاۋىنداعى الپا.
You Might Also Like
-
لۋكيان ستەپانوۆ گالينوعا، پومەششيك قاتىن نيكۋليناعا قىرقۇيەكتىڭ جايماشۋاق اشىق كۇنىندە كەلىپ ءتۇستى. حۋتورى وسىدان ون بەس شاقىرىمداي. اتتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي كۇتەتىن ادام. دەمەك، وتە ءبىر ماڭىزدى شا...
