InfoHub Logo

جىلقى — تاق تۇياقتىلار وتريادىنىڭ ءبىر تۇقىمداسى. قازبا قالدىقتارى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى جەتى مىڭ جىلدان بۇرىن-اق ازيا مەن ەۋروپادا قولعا ۇيرەتىلگەندىگىن دالەلدەيدى. جىلقى تۇقىمداسى ەسەك، قۇلان، زەبر، قازىرگى جىلقى بولىپ 4 تۋىسقا بولىنەدى. امەريكادا جابايى جىلقى بولماعان، قولعا ۇيرەتىلگەن جىلقىلار كەيىن تاعىلانىپ (مۋستانگ دەپ اتالادى) كەتكەن.

ءقازىر موڭعوليادا عانا جابايى جىلقى ۇيىرلەرى كەزدەسەدى. ونى پرجيەۆالسكيي جىلقىسى دەپ اتايدى. قولعا ۇيرەتىلگەن كادىمگى جىلقىنىڭ شارۋاشىلىقتا ماڭىزى زور. ول — ەت جانە قىمىز ءوندىرۋ، سالت ءمىنۋ، ارباعا نە شاناعا جەگۋ ءۇشىن جانە سپورتتىق باعىتتاردا وسىرىلەدى. شوقتىعىنا دەيىنگى بيىكتىگى 50-185 سم، سالماعى 60-1500 كگ بولادى. جىلقى ورتا ەسەپپەن 18-20 جىل، كەيدە 40 جىلعا دەيىن جاسايدى. ءتۇسى قىلاڭ، باران، الا بوپ بولىنەدى. قىلاڭعا اقبوز، بوز، بۋرىل، تەڭبىل، قۇباقان، سارى، قۇلا، قۇلا جيرەن، شابدار، كوك، سۇر، قۇلاگەر، قىزىل، نارقىزىل، ت.ب. جىلقىلار؛ بارانعا تورى، قارا، قاراكوك، قاراسۇر، قوڭىر، جيرەن، كۇرەڭ، ت.ب. جىلقىلار؛ الاعا سارىالا، سۇرالا، كوكالا، كەرالا، قارالا، قوڭىرالا، كۇرەڭالا، ت.ب. جىلقىلار جاتادى.

جىلقى بۋداندارى قاشىر، قارتا قاشىر (لوشاك)، قۇلانويد (قۇلان مەن جىلقى بۋدانى)، زەبرويد (زەبر مەن جىلقى بۋدانى) دەپ اتالادى. جىلقى جۇك جىلقىسى (ۆلاديمير جىلقىسى، پەرشەرون جىلقىسى، ت.ب.)، ءمىنىس جىلقىسى (اراب جىلقىسى، احالتەكە، ت.ب.)، جازىق دالا جىلقىسى (دون جىلقىسى، بۋدەننىي جىلقىسى، قوستاناي جىلقىسى، موڭعول جىلقىسى، قازاق جىلقىسى)، تاۋ جىلقىسى (كاباردين، قاراباق، قىرعىز، التاي جىلقىلارى، ت.ب.)، سولتۇستىك دالا جىلقىسى (ۆيتسكيي، ەستون، ياكۋت جىلقىلارى، ت.ب.) بولىپ اجىراتىلادى.  دۇنيە  جۇزىندە  جىلقىنىڭ  250-دەي، قازاقستاندا 16 ءتۇرى وسىرىلەدى. جىلقى ادامزات وركەنيەتىندەگى، اسىرەسە، دالا وركەنيەتىندەگى دامۋدىڭ جارقىن دا ەلەۋلى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى بولدى.

جىلقىنى قولعا ۇيرەتە باستاۋ كوشپەلى شارۋاشىلىق  پەن  وركەنيەت دامۋىنىن  نەگىزىن قالادى. اسىرەسە كازاق حالقى جىلقى تۇلىگىن ەرەكشە باعالالاعان. «ادام – جىلقى مىنەزدى» دەيدى قازاق حالقى. بۇعان «جىلقى — مالدىڭ پاتشاسى»، «ات – ەردىڭ قاناتى»، ت.ب. جۇزدەگەن ماقال-ماتەلدەردى قوسساڭىز،  حالقىمىزدىڭ  ادام  مەن  ونىڭ جان سەرىگى جىلقىعا ءبىرتۇتاس الەم رەتىندە قاراعانىنا جەتكىزۋگە بولادى. بالاسىنىڭ ۇلكەن ازامات قاتارىنا قوسىلۋىنىڭ ءوزىن «ات جالىن تارتىپ ءمىندى» دەپ بەينەلەيدى قازاق حالقى. جاس بالانىڭ العاش اتقا وتىرعانىن اتاپ ءوتۋ ءراسىمى — توقىم قاعار تويىنان باستاپ، ادامنىڭ بۇل ومىردەن وتكەنىنىڭ بەلگىسى ات تۇلداۋعا دەيىنگى بۇكىل پانيلىك تىرشىلىكتى جىلقىمەن بايلانىستىرعان حالقىمىز بىرەۋمەن جاۋلاسسا «ات قۇيرىعىن كەسىسكەن»، بىرەۋدىڭ الدىندا كىنالى بولىپ قالسا «ات-شاپان ايىبىن تولەگەن». سىيلى قوناققا ات مىنگىزۋ، كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالىڭدىق اۋىلىنا العاش بارعاندا ات بايلاۋى، ۇرىس كەزىندە جاۋ كورشاۋىندا قالعان قولباسشىعا ات سۇيەك بەرىپ قۇتقارۋ، ت.ب. داستۇرلەر؛ اتقامىنەر، اتقوسشى، اتشابار، ت.ب. لاۋازىمدار جىلقىنىڭ قازاق حالقىنىڭ شارۋاشىلىعىندا عانا ەمەس، الەۋمەتتىك ومىرىندە دە ۇلكەن مانگە يە بولعانىن بىلدىرەدى.

حالقىمىز جىلقىنى، ەڭ الدىمەن، ەل قورعانى ەردىڭ جان سەرىگى دەپ دارىپتەگەن. قازاق دالاسىندا وسىرىلگەن جىلقىلار 1- جانە 2-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مايداندارىنا كوپ الىنعان. 1945 جىلى 24 ماۋسىمدا ماسكەۋدە وتكەن جەڭىس پارادىن كسرو مارشالى گەورگيي جۋكوۆ قازاقستاننىڭ لۋگوۆوي (قازىرگى قۇلان) جىلقى زاۋىتىندا وسىرىلگەن اراب ەسىمدى اقبوز ات ۇستىندە قابىلداۋىنىڭ وزىندە سيمۆولدىق نىشان بار ەدى. ەكىنشىدەن، قازاق حالقى جىلقىنى سپورتتىق ويىن-ساۋىقتاردا ازاماتتىڭ مەرەيىن اسىراتىن، سال-سەرىلىك پەن ساندىلىكتىڭ شىرايىن كەلتىرەتىن تەكتى جانۋار دەپ ەسەپتەگەن.

ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا جۇيرىك جىلقى تەك يەسىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل رۋدىڭ، ايماقتىڭ مارتەبەسىن وسىرگەن. ولار تۋرالى اندەر مەن كۇيلەر شىعارىلىپ، ەسىمدەرى حالىق جادىندا ۇزاق ساقتالعان. مىسالى، بۇكىل قازاقستانعا تانىمال قۇلاگەر، جەتىسۋعا ءمالىم بولعان كوكبايتال، وڭتۇستىك قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ ءبىراز جەرىنە داڭقى جەتكەن قاراات، 20 عاسىردىڭ 60-جىلدارىنداعى ءباشىر كىتاپبايەۆتىڭ قۇلانقاراسى، بۇلانقاراسى، جەلماياسى، ت.ب. حالىققا جاقسى تانىمال «كەربەسكەر»، «قارا جورعا»، «بەستاي»، «بوزجورعا»، «تەپەڭكوك» ءتارىزدى اندەر مەن كۇيلەر، اقان سەرىنىڭ «قۇلاگەر»، «ماڭماڭگەر»، «قۇلاگەردىڭ جەلىسى» اندەرى، ءبىرجاننىڭ «تەلكوڭىر»، «بۋرىلتاي»، «كەركەكىل» اندەرى، كەنەن ازىربايەۆتىڭ «كوكشولاق»، ت.ب. ءانى جىلقىنى اسپەتتەۋدىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى سانالادى. جىلقى تۇقىمىن اسىلداندىرۋدىڭ، سايگۇلىك بولار جىلقىنى تاي كۇنىنەن اجىراتا ءبىلۋدىڭ، ات باپتاۋدىڭ قىرى مەن سىرىن جەتىك بىلەتىن مامانداردى حالىق اراسىندا اتبەگىلەر نەمەسە اتبازدار دەپ اتاعان. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا بايلىق مولشەرى تەك جىلقىمەن عانا ولشەنگەن. جىلقىسىنىڭ سانى 5 مىڭنان اساتىندار عانا باي ساناتىنا جاتقىزىلعان.

قازاقتار بايگەگە قوساتىن جۇيرىك جىلقىلاردى تۇلپار، ارعىماق، سايگۇلىك دەپ الپەشتەپ، ەرەكشە كۇتىمگە العان. ال اۋىر جۇك ارتۋعا، الىس جولعا ءتوزىمدى جىلقىنى قازانات دەپ اتاپ، ونى دا ەرەكشە باعالاعان. ەتى مەن ءسۇتى ءۇشىن وسىرىلەتىن قالعان جىلقىلار جابى دەپ اتالعان. قازاقتىڭ جابى جىلقىسى جايىلىمدا جاقسى سەمىرەدى. سەمىرتىپ سويعان جابى جىلقىدان 53-57%، كەيدە 60% ەت الىنعان (230-250 كگ). قازاق حالقى جىلقى ەتىنەن قازى، قارتا، جال، جايا، ت.ب. ءدامدى تاعامدار ازىرلەپ، تەرىسى مەن قىلىن دا شارۋاشىلىققا پايدالانعان. ال جابى جىلقىنىڭ بيەلەرىنەن تاۋلىگىنە 18-20 ليتر ءسۇت ساۋىلعان. ءسۇتى مول بيە ماما بيە دەپ اتالعان. بيە جەلىنىنىڭ سۇتكە تولىپ، ساۋىلاتىن مەزگىلىن ساۋىم دەيدى. ال قۇلىنداماي قالعان بيەلەردى قىسىراق دەپ اتايدى.

جىلقى تولدەرىن: قۇلىن (بيەنىڭ جاس ءتولى)، جاباعى (6 ايدان اسقان قۇلىن)، تاي (1 جاستان اسقانى) دەپ اتايدى. ال بۇدان ءارى ۇرعاشى جىلقىنى ياعني بايتالدى: قۇناجىن بايتال (2 جاستان اسقانى)، دونەجىن شىعار (3 جاستاعى بايتال)، دونەجىن بايتال (3 جاستان اسقانى)، بەستى بيە (4 جاستان اسقانى)، قاسابالى بيە (7-8 جاستاعى بيە)، كارتامىس بيە (11-14 جاستاعى بيە)، جاساعان بيە (20 جاستان اسقان بيە)، ت.ب. دەپ اتايدى. ايعىردىڭ اتاۋلارى: قۇنان ايعىر (2 جاستان اسقانى)، دونەن ايعىر (3 جاستاعىسى)، ساۋرىك ايعىر (3-4 جاستاعى ۇيىرگە سالىنباعانى)، بەستى ايعىر (5 جاستاعىسى)، ساقا ايعىر (11-12 جاستاعىسى)، ت.ب. جىلقى ءجۇرىسى تابيعي جانە جاساندى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. تابيعي ءجۇرىس — جىلقىعا ادامنىڭ ۇيرەتۋىنسىز بىتكەن ءجۇرىس (اياڭ، جەلىس، شابىس، جورعا). قارعۋعا جىلقىنى جاتتىقتىرادى. جاتتىققان جىلقى 2،47 م بيىكتىكتەن، ۇزىندىعى 8،3 م وردان قارعي الادى. قازاق حالقى جىلقىنىڭ ماڭقا، قارا وكپە، شويىرىلما، قاراقاپتال، كيەڭكى، جاماندات، ماندام، بوعىمالى، قىرشاڭقى، ءولى، جەلىن قۇرت، سارى اۋرۋ، جالاق، جاۋىر، ءشيلى قارا، لوڭقا، ءولى ەت، قارا داق، ت.ب. اۋرۋلارىن ءدال اجىراتىپ، ولاردان ەمدەۋدىڭ وزىندىك تاسىلدەرىن جاقسى بىلگەن.

ءقازىر قازاقستاندا جىلقىلار، نەگىزىنەن، ەت جانە قىمىز وندىرۋگە مامانداندىرىلعان شارۋاشىلىقتاردا، اسىل تۇقىمدى جىلقى وسىرەتىن جىلقى زاۋىتتارىندا باعىلادى.

---