جەتى قازىنا
«جەتى» سانىن قاسيەتتى ساناعان قازاق حالقىندا «جەتى قازىنا» دەگەن ءسوز بار. ول — ادامداردىڭ كۇندەلىكتى پايدالانىپ، قولدارىنا ۇستاپ جۇرگەن نارسەلەرى. جەتى قازىناعا قازان، ات، يت، بۇركىت، مىلتىق، ديىرمەن، كىتاپ جاتادى.
قازان
ەجەلگى ساق پەن عۇن تايپالارىنىڭ قورعاندارىنان قولادان جاسالعان قازاندار ءالى كۇنگە دەيىن تابىلۋدا. ب.ز.ب. VII - ب.ز. II عاسىرلار اراسىندا ءومىر سۇرگەن ساقتار ۇلان-عايىر دالادا كوشپەلى عۇمىر كەشكەن. مال وسىرگەن. ءسۇتىن ءىشىپ، ەتىن جەگەن. ول ءۇشىن قاجەتتى ىدىس قازان بولعان. ساقتار قازاننىڭ ءبۇيىرىن كۇن بەلگىسىمەن جانە ءۇش سيراعىن قوشقارلاردىڭ مۇسىنىمەن اشەكەيلەپ جاساعان.
عۇن تايپالارى وسىنداي ءبىر ىدىسپەن V عاسىردا ەۋروپالىقتاردى دا تانىستىرعان. ۇستايتىن ەكى قۇلاعى بار عۇن قازاندارى ساقتاردىكىنە قاراعاندا سوپاقشالاۋ كەلەدى.
1397 جىلى ءامىر تەمىر ءابدىل-ازيز شەبەردى تەبريزدەن (يران) ارنايى شاقىرعان. تۇركىستاننان 30 شاقىرىم جەردەگى قارناق قىستاعىندا وعان جەتى تەمىردىڭ قوسپاسىنان قازان قۇيدىرعان. ونىڭ سالماعى 2 توننا، بيىكتىگى 160 سم بولعان. قازاندى اينالدىرا 12 رەت «اللادان باسقا قۇداي جوق!» جانە 14 رەت «باقىتتى بولىڭىز!» دەگەن سوزدەر جازىلعان، وسى قازان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ «قازاندىق» بولمەسىنە قويىلعان.
قازاندىق — قوجا احمەت ەسكەرتكىشىنىڭ كىندىگى. عيماراتتىڭ ىشىندەگى قۇدىقتان الىنعان ءزامزام سۋى قازانعا تولتىرىلىپ، عيبادات ەتۋشىلەرگە بەرىلەدى.
وسىناۋ كونە زاماننان كەلە جاتقان ىدىستى حالقىمىز قاسيەت تۇتقان. سوندىقتان اس بەرۋ راسىمىنە كوپتەگەن رۋلار قاتىسىپ، تاي قازاندى اينالدىرا باستارىن ءتۇيىستىرىپ جالاۋلارىن شانشىپ قوياتىن بولعان. بۇل — بىرلىكتىڭ، ۇيىمشىلدىقتىڭ، تاتۋلىقتىڭ بەلگىسى.
ات
كوشپەندىلەردىڭ ءومىر سالتىنا ەڭ قاجەتتىنىڭ ءبىرى — جىلقى. يمان بۇرلىك وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى بوتاي جەرىندە 1980 جىلى سالماعى ونداعان تونناداي ءجۇز مىڭداعان جىلقى سۇيەكتەرى تابىلىپ، جۇزدەن استام ءۇي-جايدىڭ ورنى اشىلعان. ۇيلەردىڭ قابىرعالارى جىلقى سۇيەكتەرىنەن قالانىپ، قورا-قوپسىلاردىڭ توبەلەرى سۇيەكپەن جابىلعان. كوپ زاتتاردىڭ ىشىنەن اۋىزدىقتار ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. دەمەك، وسىدان التى مىڭ جىل بۇرىن ادامدار جىلقىنى اۋىزدىقتاپ ۇيرەتىپ مىنگەن.
كوشپەندىلەردىڭ جاڭالىعى — شالبار مەن ۇزەڭگى. اتتىڭ ارقاسىنا جايداق مىنگەن ادام قۇيرىعى مەن سانىن قاجاماس ءۇشىن قوس بالاقتى شالبار تىگىپ كيدى. كەيىنىرەك ب.ز. II - III عاسىرىندا ۇزەڭگىنى ويلاپ تاپتى.
«ەر قاناتى — ات» سانالاتىن جىلقى قاھارمان باتىرلاردىڭ سەرىگى بولعان. قازاقتا باتىرلاردىڭ مىنگەن اتىن «قازانات» (قازان جانە ات) دەپ اتاعان. سوندىقتان حالقىمىز جاقسى كورگەن بالاسىن «قۇلىنىم» دەپ ەركەلەتىپ، ەل باستاعان ازاماتىن «تۇلپارىم» دەگەن.
بەرەن مىلتىق
XVII عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاقتاردىڭ قولىنا مىلتىق تيە باستادى. ول - «وتتى قارۋ» اتالاتىن جەتى قازىنانىڭ ءبىرى. ءساندى مىلتىقتاردىڭ ءدۇمى، قۇنداعى، وقپانى زەرلەنىپ ويۋلانىپ، التىندالىپ، سۇيەكپەن اشەكەيلەنگەن. اڭشىلار قولداناتىن «ءشيتى» مىلتىقتاردىڭ سيراعى بولعان. ولاردىڭ وقپانى دوڭگەلەك نە بىرنەشە قىرلى بولىپ جاسالعان. سوعان قاراي «التى قىرلى اق بەرەن»، «ون ەكى قۇرساۋ جەز ايىر»، «قارا مىلتىق» دەگەن اتاۋلارى بار. الىسقا اتاتىن اۋىر مىلتىقتار — سامقال، قوزىكەش، قۇلدىر-ماماي. ەرتەدەگى مىلتىقتار اۋزىنان وقتالاتىن بولعان.
مىلتىقتىڭ ءوق-دارىسىن سالىپ جۇرەتىن ساۋىت «وقشانتاي» شاقپاق كىسە بەلدىككە تاعىلادى. بەلدىكتە ارقاردىڭ، كيىكتىڭ مۇيىزدەرىنەن جاسالعان شاقشالار بار. وعان ءبىر اتۋعا ولشەنگەن ءوق-دارى سالىنادى.
يت
ادامزات جانۋارلاردى قولعا ۇيرەتۋدەن بۇرىن ءيتتى وزىنە سەرىك ەتكەن. ونىڭ ءبىر قاراپايىم دالەلى — باياعىدان جەتكەن جارتاس، ۇڭگىرلەردەگى ءيتتى ەرتىپ، اڭ اۋلاپ جۇرگەن ادامداردىڭ كەسكىن بەينەسى.
قازاق اڭىزدارىندا العىر تازىلاردى قۇماي كۇستىڭ جۇمىرتقاسىنان جارالعان، ونىڭ قۇستاي جۇيرىكتىگى سودان قالعان دەسەدى. قۇماي تازىلارعا ءتان ەرەكشەلىكتەر: ەلگەزەك. قوزعالىسى شاپشاڭ، سيراقتارى جىڭىشكە، الدىڭعى ەكى اياعىنىڭ اراسى ءسال دوڭگەلەنە بىتكەن، قۇرساعىن قانشىرداي جاراتقان (قۇرساعى ىشكە كىرگەن)، ءبىتىمى شىمىر، ءجۇنى سۇيىق، تاناۋى ۇشكىل (ۇشكىر)، تىك قۇلاقتى، جونى (ارقاسى) دوڭەستەۋ، ەلەڭدەگەن، كوزقاراسى سەرگەك، تۇياقتارى ۇزىن دا وتكىر، تىستەرى اقسيىڭقى. مۇنداي تۇقىمدى «قارعىباۋىن» اياماي بەرىپ، اسىرايدى. جاسىنان اڭ ۇستاۋعا، ءىز كەسۋگە باۋليدى. مىلتىقتىڭ ۇنىنە دە ەپتەپ ۇيرەتەدى.
قارعىباۋ — كۇشىك الۋدىڭ كادەسى. اسىراۋشى ادام يت يەسىنىڭ بالالارىنا سىيلىق اپارىپ بەرەدى. ەنەسىنىڭ يتاياعىنا جەم سالىپ، كۇشىگىنە ءسۇت جالاتادى.
«جاقسى يت مالعا سەرىك» دەگەندەي، كۇندىز مال باعىسىپ، تۇندە ۇرىلار مەن جىرتقىشتاردان كۇزەتەتىن ساق قۇلاق يتتەر بولادى. ولار كوبىنە جۋان داۋىستى، دەنە ءبىتىمى ۇلكەن، سيراقتارى بىلەمدەي (جۋان)، باسى «قازانداي»، كەۋدەسى بيىك ءارى تولىق كەلەدى.
تورەلەر مەن سۇلتانداردىڭ قىمبات تازىسىنا ءۇي ىشىنەن ورىن بەرىلگەن. كىلەمنىڭ ۇستىندە جاتقان اسىل تازىلار تۋرالى وتكەن عاسىردا قازاق جەرىن ارالاعان ساياحاتشىلار جازعان. يت قوتاننىڭ (اۋلانىڭ) بەرەكەسى سانالعاندىقتان وزگەگە بەرۋگە، ساتۋعا بولمايدى. قوتانشىل ءيتتى «قۇتپان» (قۇتتىڭ باسى) دەپ ەركەلەتىپ، باعالاپ دارىپتەيدى.
بۇركىت
قازاق حالقىندا بۇركىت سالىپ اڭ اۋلاۋ — كونەدەن كەلە جاتقان ءداستۇر. جاقسى ات، قۇماي تازىمەن قاتار، قىران بۇركىت ۇستاۋ سەرىلىكتىڭ بەلگىسى سانالعان. بۇركىت الۋدىڭ ەكى ءادىسى بار: بالاپان كەزىندە ۇياسىنان الۋ نە قاقپانمەن ۇستاۋ.
بۇركىت ۇياسىن قيا جارتاستارعا، بيىك قۇزدارعا سالادى. سوندىقتان ۇياداعى بالاپاندى الۋ ءۇشىن جەڭىلدەۋ بىرەۋدى جارتاستىڭ ۇستىنەن ارقانمەن ءتۇسىرىپ، بالاپاندى العان سوڭ، تارتىپ الادى. بالاپاندى بۇلاي الۋ ءقاۋىپتى.
ەكىنشى جول — قاقپان قۇرۋ. اڭشى اڭدىپ ءجۇرىپ جەمتىگىن ۇستاعان بۇركىتتى ۇركىتىپ جىبەرەدى دە، سول جەرگە بىلدىرتپەي قاقپان قۇرا قويادى. قايتا ۇشىپ كەلگەن بۇركىت قاقپانعا تۇسەدى.
ادامعا ۇيرەنۋى ءۇشىن بۇركىتتى كۇنى بويى قولعا ۇستاپ، ءجيى-جيى باسىنان، موينىنان سيپاي بەرەدى. ورتاسىنان جىپپەن بايلانعان كولدەنەڭ اعاشقا وتىرعىزادى. ىرعالىپ تۇرعان اعاش بۇركىتتى ۇيىقتاتپايدى. بۇركىتتىڭ ءبىر جەرىن اۋىرتىپ نە قورقىتىپ الماۋ كەرەك. شامدانعان قۇس يەسىن قاناتىمەن سابالايدى. سوندىقتان قۇسقا «توماعا» (ەكى كوزىن جاۋىپ تۇراتىن قالپاق) كيگىزەدى. توماعانى جەم بەرەردە، اڭعا تۇسەردە سىپىرادى. يەسىنە ۇيرەنگەن كۇستى ەندى شاقىرۋعا باۋليدى. الدىمەن ەتتى جاقىننان كورسەتىپ، ارتىنان ارا قاشىقتىقتى ۇزارتا بەرەدى. ابدەن ۇيرەتىلگەن بۇركىتتى اڭشى جوتانىڭ باسىنا الىپ شىعادى. ال سەرىكتەستەرى ايعايلاپ تۇلكىنى، قوياندى ۇركىتەدى. اڭشى تۇرا قاشقان اڭعا بۇركىتتىڭ توماعاسىن سىپىرىپ قويا بەرەدى. قۇس الدىمەن اسپانعا سامعاپ ۇشادى دا، جەمتىگىنە تىك شانشىلىپ تۇسەدى. بۇركىتتى قارتايعان كەزىندە ەركىنە قويا بەرەدى.
جاڭا جاۋعان قاردان اڭداردىڭ ءىزى ايقىن كورىنەدى. وسى كەز اڭ اۋلاۋعا قولايلى. مۇنى «قانسونار» دەيدى.
قاسىم حان 1520 جىلى جايىق پەن ەدىلدىڭ اراسىندا ۇلكەن «سالبۋرىن» جاساعان. بۇل — قازاق حاندارىنىڭ جىگىتتەر مەن نوكەرلەرىن جيناپ بىر-ەكى ايعا دالاعا اڭعا شىعۋى.
ديىرمەن
قازاق حالقى ەگىن ەگىپ، جەردىڭ پايداسىن دا كورگەن. تارى، بيداي داقىلدارىن ەككەن. ولاردىڭ ءدانىن ۇگىپ، قول ديىرمەندەرىمەن تارتىپ الاتىن بولعان.
بيىك تاۋدان سارقىراپ اعاتىن تاۋ وزەندەرىن جازىققا شىعارۋدىڭ ەرەكشە ادىستەرى بولعان. وزەننىڭ جاعاسىنان ەسەككە اۋىر جۇك ارتىپ قويا بەرگەن. سول ەسەكتىڭ وتكەن جولىنان ارىق، توعان قازىپ، جازىققا سۋ شىعارعان. وسىنداي ءبىر توعانداردىڭ قازىلۋى تۋرالى مىنانداي اڭىز-اڭگىمە بار.
اتاقتى توعانشى كەنشىن (XIX عاسىردىڭ سوڭى) باسشىلىعىمەن زايسان وڭىرىندە توعاندار قازىلىپتى. توعانشىلار قازىپ كەلە جاتىپ، شوككەن تۇيەدەي تاسقا تىرەلەدى، كەنشىن ولارعا قاراعاي اكەلدىرىپ، تاستىڭ ۇستىنە ءۇش كۇن وت جاقتىرادى. ابدەن قىزعان تاسقا وگىز اربامەن سۋ تاسىتىپ قۇيدىرادى. وسىلاي بولشەك-بولشەك بولىپ سىنعان تاستاردى جولدان الىپ تاستايدى.
قازاقتار كوشىپ-قونىپ جۇرسە دە، وسى اعاش سابى بار شاعىن قول ديىرمەندەرىن تاستاماعان. كوشپەندى تۇرمىسقا لايىق جەتى قازىنانىڭ ءبىرى ساناعان.
كىتاپ
1950 جىلى جازعا سالىم وتىرار توبەدە ويناپ جۇرگەن بالالار تىشقان ىنىنەن سارعايعان نارسەنى كورەدى. ونىڭ قاتپارلانعان قاعاز ەكەنىن بايقايدى. ءىندى قازىپ، مۇقاباسى مال تەرىسىمەن تىستالعان كونە كىتاپتى تاۋىپ الادى.
وتىرار — ارىستىڭ سىرعا قۇياتىن تۇسىنداعى ورتاعاسىرلىق كونە قالا. كەرۋەن جولدارىنىڭ توعىسىندا تۇرعان شاھارعا دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان الۋان تىلدە جازىلعان نەشە ءتۇرلى كىتاپتار، قىش كىتاپتار، شەجىرەلەر، قولجازبالار، پەرگامەنتتەر، فوليانتتار اكەلىنگەن.
حالقىمىز ەجەلدەن ءبىلىمدى ادامدى، كىتاپتى ەرەكشە قادىرلەگەن. قازىنانىڭ ءبىرى — كىتاپ ارقىلى ساۋات اشىپ، بالالارىن وقىتقان. ءار ۇيدە ءوزىنىڭ اتاتەك شەجىرەسى جازىلعان قولجازبا كىتابى، باتىرلىق جىرلارى، قيسسا-داستاندار مەن قۇراندار ساندىققا سالىنىپ، سارى التىنداي ساقتالعان.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
You Might Also Like
-
قازاقستان جەرىندە قايتالانباس ءبىتىمدى تاريحي ەسكەرتكىشتەر وتە كوپ. سونىڭ ىشىندە تاريحي تاعدىرىمەن، ساۋلەتتىك-كوركەمدىك بىتىمىمەن ايرىقشا كوز تارتاتىنداردىڭ ءبىرى — جوشى حان كۇمبەزى. كۇمبەز جەز...
-
جىلقى — تاق تۇياقتىلار وتريادىنىڭ ءبىر تۇقىمداسى. قازبا قالدىقتارى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى جەتى مىڭ جىلدان بۇرىن-اق ازيا مەن ەۋروپادا قولعا ۇيرەتىلگەندىگىن دالەلدەيدى. جىلقى تۇقىمداسى ەسەك، ...
