InfoHub Logo

جۇمات تۇرعىنباي ۇلى شانين (1892، جەلتاۋ ماڭى، قازىرگى پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى، — 26.2.1938، الماتى قالاسىنىڭ ماڭى) — رەجيسسەر، دراماتۋرگ، اكتەر، قازاقتىڭ ۇلتتىق پروفەسسيونالدى تەاتر ونەرىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، قوعام جانە تەاتر قايراتكەرى، قازاكسر-ىنىڭ حالىق ءارتيسى (1931). كەدەي شارۋا وتباسىندا تۋعان. العاشىندا اۋىل مولداسىنان وقىپ، ەسكىشە حات تانىدى. جاس كەزىنەن ءومىر تەپەرىشىن كوپ كورسە دە شانين ۇلتتىق ويىن-ساۋىقتار مەن ان-كۇيلەرگە ىنتىق بولىپ ءوستى. تۋعان ناعاشىسى التىبايدان ءان سالىپ، دومبىرا تارتۋدى ۇيرەندى. اسىرەسە قوياندى جارمەڭكەسىنە بارىپ، حالىق ساۋىققويلارىنىڭ دۋمانىن تاماشالاۋ — ونىڭ وي-قيالىن قوزعاپ، ونەرگە دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن ارتتىردى، 1913 جىلى ومبى قالاسىنا كەلىپ، كۇن كورىس قامىمەن ءبىراز ۋاقىت زاۆودتا جۇمىس ىستەدى. مۇندا س. سەيفۋللينمەن، ن. نۇرماقوۆپەن جانە ب. سەركەبايەۆپەن تانىسادى، ءارى ءوز بەتىنشە وقىپ ءبىلىمىن جەتىلدىرەدى.

1915-1916 جىلى بۋحگالتەر كۋرسىندا وقىدى. مۇنى بىتىرگەننەن كەيىن زاۆودتا بۋحگالتەردىڭ كومەكشىسى بولىپ قىزمەت ەتەدى. وسى جىلدارى العاش رەت قالالىق تەاتر سپەكتاكلدەرىن كورەدى. ءبىراق كوپ ۇزاماي-اق، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جارلىعىمەن شانين مايدان جۇمىسىنا تارتىلادى؛ ودان تۋعان اۋىلىنا 1917 جىلى ورالدى. سول جىلدان باستاپ قارقارالىدا، پاۆلوداردا (1921-22)، زايساندا (1922) جانە سەمەيدە (1923) جانە قازاكسر واك مۇشەسى بولىپ، ت.ب. قوعامدىق جاۋاپتى ورىنداردا قىزمەت ەتتى. ساياسي-الەۋمەتتىك جانە قوعامدىق ىستەرگە بەلسەنە قاتىسۋ ءشانيننىڭ ءوي-ورىسىن كەنەيتىپ، كەيىنگى رەجيسسەرلىك ءارى جازۋشىلىق قىزمەتىنە يگى ىقپال جاسادى.

1920 جىلدارى سەمەي قالاسىندا "ەس ايماق" ترۋپپاسىن باسقاردى. رەجيسسەرلىك ونەر جولىن وسى ترۋپپادان باستاعان شانين حالىق جىرى نەگىزىندە جازىلعان ءوزىنىڭ "ارقالىق باتىرى" مەن سەيفۋلليننىڭ "قىزىل سۇڭقارلارىن" (1922) قويدى؛ سونىمەن قاتار ءوزى وسى اتالمىش سپەكتاكلدەردە ارقالىق باتىردىڭ جانە ەركەبۇلاننىڭ ءرولىن ورىندادى. ءبىر ءبولىمدى "تورسىقباي" كومەدياسى 1925 جىلى سەمەيدىڭ "تاڭ" جۋرنالىندا جاريالاندى. بۇدان كەيىن ول قازىرگى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى (1926) بولۋمەن قاتار ونىڭ كوركەمدىك جاعىن باسقاردى، شانين قازاقستانداعى تۇڭعىش ۇلت تەاترىنىڭ نەگىزىن سالىپ، ونى ۇيىمداستىرۋدا، سونداي-اق پروفەسسيونالدىق تۇرعىدا قالىپتاستىرىپ، ساحنالىق-شىعارماشىلىق جاعىنان ءوسۋ جولىندا زور ەڭبەك ءسىڭىردى. العاشقى شىعارماشىلىق-ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتىنەن باستاپ شانين اكتەرلەر مادەنيەتىن كوتەرۋگە، تەاتر جۇمىسىن بەلگىلى ءبىر جوسپار بويىنشا جۇرگىزۋگە، رەپەرتۋاردان تاربيەلىك ءھام يدەيالىق-كوركەمدىك ساپاسى جوعارى درامالىق شىعارمالاردىڭ ورىن الۋىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. بۇل ماسەلەلەر "قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تەاترى"، "مەملەكەت تەاترىنىڭ ارتيستەرى" (1927)، "قازاقستان مەملەكەت تەاترى" (1928)، "تەاتر تاريحىنان" (1931)، "ساحنا تەحنيكاسىن مەڭگەرەيىك"، "ساحنادا شىندىقتى تاڭۋ" (1935) اتتى ءار جىلدارى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالارىندا جان-جاقتى قاراستىرىلىپ قامتىلدى.

1926-32 جىلدارى قازىرگى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىندا ۇلتتىق دراماتۋرگيادان سەيفۋلليننىڭ "قىزىل سۇڭقارلارىن" س.ت. ابلانوۆتىڭ "كۇندەسپەيتىن قاتىندارى" مەن "1916 جىلىن"، ا.ت. ءشانيننىڭ "بولاتىن"، ءى. جانسۇگىروۆتىڭ "كەگى" مەن "تۇركىسىبىن"، ب.ج. ءمايليننىڭ "مايدانىن"، م.و. اۋەزوۆتىڭ "وكتيابر ءۇشىن" جانە كلاسسيكالىق تۋىندىلاردان ا.س. پۋشكيننىڭ "تاس مەيمانى" مەن "ساراڭ سەرىسىن"، ۋ. شەكسپيردىڭ "گاملەتىن"، سونىمەن بىرگە ءوزى جازعان "تورسىقباي"، "ارقالىق باتىر" (ەكى كەشكە ارنالعان 2 ءبولىمدى)، "ايداربەك"، "بايان باتىر"، "ولىمنەن ۇمىتكە" ("شاحتا") ت. ب. شىعارمالاردى قويدى. ۇلتتىق ءتول تۋىندىلاردى قويۋدا ان-كۇيلەر مەن تۇرمىس-سالتتىق، ەتنوگرافيالىق بوياۋدى مول قولداندى. درامالىق شىعارماداعى بەلگىلى ءبىر ءداۋىر تىنىسى مەن تاريحي وقيعا ورنىن، وعان قاتىساتىن كەيىپكەرلەردىڭ مىنەز تابيعاتىن ايقىنداپ اشۋدا پايدالاناتىن ءار ءتۇرلى ساحنالىق رەكۆيزيتكە (زات-بۇيىمدارعا)، دەكوراسيا مەن كوستيۋمگە (كيىم-كەشەكتەرگە) ەرەكشە دەن قويدى.

1927 جىلى ءبىر توپ ونەر شەبەرلەرىن باستاپ، موسكۆا قالاسىندا وتكەن ەتنوگرافيالىق كونسەرتكە قاتىسادى، 1932-33 جىلدارى قازىرگى قىرعىزدىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ (بىشكەك قالاسى) باس رەجيسسەرى بولدى. 1934 جىلى اشىلعان مۋزىقالىق تەاتردى (قازىرگى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترى) ۇيىمداستىرۋعا قاتىسىپ، ق. جانداربەكوۆپەن بىرگە ە.گ. برۋسيلوۆسكييدىڭ "جالبىر"، "قىز جىبەك" پەن "ەر تارعىنىن" قويدى.

---