InfoHub Logo

جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ (1904-1977) — ءانشى (تەنور). قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى. قاراعاندى وبلىسىندا تۋعان. ەلەبەكوۆ بەس جاسىنان ءان ايتۋدى باستاعان. ءان ونەرىنە ونى اعاسى ج. بالعاباي ۇلى باۋليدى. كەيىن ع. ايتبايەۆتان، ق. بايجانوۆتان، ءا. قاشاۋبايەۆتان ءدارىس الادى. ەلەبەكوۆ مۋزىكالىق فولكلوردىڭ تالانتتى ناسيحاتتاۋشىسى بولىپ تابىلادى. حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارى (“ارداق”، “ايتباي”، “قۇلاگەر” جانە ت. ب.) ەلەبەكوۆ رەپەرتۋارىنىڭ نەگىزىن قالايدى. اباي اندەرىن دە ول اسا شەبەرلىكپەن ورىنداعان. قازاق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىندا ول جاپال بەينەسىن (م. اۋەزوۆ “ەڭلىك-كەبەك” ) ، مۋزىكالىق تەاتر ساحناسىندا الىبەك (م. اۋەزوۆ پەن ي.ۆ. كوسىكانىڭ “ايمان-شولپانى”)، تولەگەن (ە. گ. برۋسيلوۆسكييدىڭ “قىز جىبەگى”) بەينەلەرىن سومدادى. ەلەبەكوۆ ونەرى كوڭىل-كۇي يىرىمدەرى، سەزىم بايلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.

دارىندى مايتالمان ءانشى قازاق كسر-ڭ حالىق ءارتىسى، حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءان مەكتەبىنىڭ كورنەكتى وكىلى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ شىعارماشىلىعى كوپ قىرلى.

جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ءوزىنىڭ كوپقىرلى سان-سالالى انشىلىك تالانتى ارقىلى وتاندىق مۋزىكالىق مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ول حالقىمىزدىڭ ءان ونەرىنىڭ جارقىن بەتتەرىندە سونبەيتىن جارىق جۇلدىزىنا اينالىپ ونىڭ اتاق-داڭقىن بيىككە كوتەرگەن، بۇكىل قازاق دالاسىن ونىڭ ءار تاسى مەن جىلعاسى، ءار اۋىلىنا دەيىن انگە كومگەن، حالقى مەن جەرىن انگە بولەگەن ونەر تارلانى.

اتاقتى امىرە قاشاۋبايەۆ، قالي بايجانوۆ، عابباس ايتپايەۆ، ماناربەك ەرجانوۆتار ماڭگى وشپەيتىن داڭقىن شىعارعان ەكى عاسىرلىق تاريحى بار حالقىمىزدىڭ ءان مەكتەبى قازاق ەلىنە تۇگەلدەي تاراعان. بۇل ارقا نەمەسە سارى-ارقا ءداستۇرى دەلىنەدى. ارقا — سارى ارقا جەرى رەسپۋبليكامىزدىڭ ورتالىق، سولتۇستىك جانە شىعىس وبلىستارى.

ارقانىڭ اندەرى مەن انشىلىك ءداستۇرى ەڭ ءبىر كوپ تاراعان مول جايىلعان بەدەلدى دە بەلدى ءداستۇر. بۇل ءوزى اندەرىنىڭ سانى مەن كوپتىگى، كەرەمەت سۇلۋ اندەر شىعارعان اۆتورلارىنىڭ بارشىلىعى جاعىنان 20-عاسىرداعى قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارماشىلىعىندا كەڭ كورىنىس تاپقان تانىمال ءداستۇر. وسى ارقا ءداستۇرى انشىلەرىنىڭ كورنەكتى وكىلى امىرە قاشاۋبايەۆ 1925 جىلى پاريجدە وتكەن بۇكىلالەمدىك مۋزىكالىق كورمەدە قازاقستان مۋزىكا مادەنيەتى تاريحىندا ءبىرىنشى رەت كۇللى ەۆروپا حالقىن سۇيسىنتە تاڭ قالدىرىپ ءوزىنىڭ ەرەكشە بيىك، اسقاق تا كۇشتى ادەمى سۇلۋ داۋسىمەن، ەرەن انشىلىك شەبەرلىگىمەن ءتانتى ەتتى. جۇسىپبەك وسى ارقا داستۇرىندەگى اتى اڭىزعا اينالعان امىرەنىڭ انشىلىك جولىن ۇستاپ ءجونىن قۋعان تىكەلەي وزىنەن ۇيرەنىپ ءداستۇرىن جالعاستىرعان ءانشى. قازاق مۋزىكانتتارىنىڭ شىعارماشىلىعىن كوپ زەرتتەگەن جۋرنالشى ماقسۇتبەك مايشەكيننىڭ ايتۋى بويىنشا امىرەنىڭ ءوزى — “ارقا ءداستۇرىن ۇستاپ مەنىڭ ونەرىمدى جالعاستىرعان جۇسىپبەكتەن اسقان ءانشىنى ءالى ەستىگەن ەمەسپىن” — دەپ سەنىم ارتىپ باتاسىن بەرىپ دومبىراسىن ۇستاتىپ كەتكەن دەيدى.

تۋعانىنا 100 جىل تولۋ مەرەكەسى بيىل اتالىپ وتىلمەكشى ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ەگىندىبۇلاق اۋدانى قاراعاندى وبلىسىندا 28.08.1904 جىلى دۇنيەگە كەلەدى. اعاسى بەلگىلى ءانشى جاقىپبەكتەن ءتالىم العان ول ءوز بويىنا حالىق اراسىنداعى جەزتاڭداي عابباس ايتپايەۆ، قالي بايجانوۆ، امىرە قاشاۋبايەۆ، يسا بايزاقوۆتاردان ۇلگى- ونەگە الىپ، ارقانىڭ سان-الۋان باي ءان ءداستۇرىن بويىنا سىڭىرە ءبىلدى. وسىلارمەن قوسىلىپ جيىن-تويلاردا، جارمەڭكەلەردە، كوپشىلىك اراسىندا كەشتەردە ءان سالعاندا جاس ءانشى نەبارى 15 جاستان ەندى اسقان ەدى. جۇسىپبەكتىڭ انشىلىك جانە اكتەرلىك تالانتىن بايقاعان ەل ازاماتتارى ونى 1920-1922 جىلدارى سەمەيدەگى “ەس-ايماق” اتتى دراما ۇيىرمەسىنە تارتادى، وندا ول العاش رەت كونسەرتتەرگە شىعىپ ساحنالىق قويىلىمدارعا قاتىناسادى.

1931-1935 جىلدارى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ قازاق دراما تەاترىندا ءارتىس بولىپ ىستەيدى، وندا ول تەك انشىلىك قىرىنان كورىنىپ قانا قويماي كوپتەگەن ەستە قالارلىق درامالىق جانە وپەرالىق كەيىپكەرلەر بەينەسىن جاسايدى. “ايمان-شولپان” مۋزىكالىق كومەدياسىندا الىبەك، “ەڭلىك-كەبەكتە” جاپال، العاشقى قازاق وپەراسى “قىز-جىبەكتە” تولەگەن بولىپ وينادى.

بىرتىندەپ كوپقىرلى ءانشى تالانتىنىڭ سىرى اشىلا باستايدى. كەلە-كەلە ول ەرتەدەن باستاۋ العان حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق انشىلىك ءداستۇرىن كەڭ ورىستەتىپ دامىتۋعا - قازاقتىڭ كلاسسيكالىق اندەرىن دومبىرامەن سۇيەمەلدەپ ايتۋعا ءبىرجولا بەت بۇرادى. ونىڭ 1935 جىلى فيلارمونياعا اۋىسىپ 1960 جىلعا دەيىن سوندا ىستەۋى زاڭدى دا تابيعي نارسە بولاتىن، 1960 جىلدان 1977 جىلعا دەيىن قازاقكونسەرتتە ىستەيدى. بۇل كەزدە ول انشىلىك ونەردىڭ ناعىز حاس شەبەرى، مايتالمانى، اسقان ورىنداۋشى دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. بۇل ونىڭ اتاقتى ءانشى رەتىندە حالقىنىڭ ماحابباتىمەن زور قۇرمەتىنە بولەنگەن تۇسى ەدى.

جۇسەكەڭ قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ءان ونەرىن ناسيحاتتاۋشى ءارى ونى اسقان شەبەرلىكپەن ورىنداۋدىڭ ەرەن ۇلگىسىن كورسەتىپ رەسپۋبليكادان باسقا شەت جۇرتتارعا شىعىپ تانىتا ءبىلدى. ءانشى 1936 جانە 1958 جىلدارى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ونەرى دەكادالارىندا، 1950، 1955 جىلدارى قىتايدا، 1960 جىلى مونعوليادا، 1967 جىلى ينديادا بولىپ ءان سالدى، ونىڭ داۋىسىن قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن، قاراقالپاق ەلى دە سۇيسىنە تىڭدادى. ول قازاق راديوسىندا ءانشى بولىپ جۇمىس ىستەدى، اندەرى راديودان شىرقالىپ جاتتى، ءوزىنىڭ قاتىسۋىمەن تەلەفيلم ءتۇسىرىلدى.
جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنداعى ەڭ ءبىر ەلەۋلى كەزەڭى — ونىڭ ەسترادا-سيرك ستۋدياسىندا ۇلتتىق ءان سالۋ داستۇرىنەن ءدارىس بەرىپ ۇستازدىق ەتكەن 1967-1977 جىلدارى ەدى. ارقانىڭ دومبىرامەن ءان سالۋ ءداستۇرى ۇزىلمەي جالعاسىپ قايماعى بۇزىلماي ساقتالىپ بىزگە جەتىپ وتىر. بۇگىنگى مادەنيەت ەشەكەيەۆ، جانىبەك كارمەنوۆ، قايرات بايبوسىنوۆ سىندى ونەر ساڭلاقتارى وسى ۇلى جۇسەكەڭنىڭ شاكىرتتەرى.
جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ رەپەرتۋارىندا سەگىز سەرى، ءبىرجان سال، اقان سەرى، ءمادي، ىبىراي، ەستاي، مايرا، جارىلعاپبەرلى سياقتى قازاقتىڭ حالىقتىق كاسىبي كومپوزيتورلارىنىڭ ەل اراسىنا كەڭ جايىلعان جارقىن دا تاماشا اندەرى بولدى. ءانشى بۇلاردى ناقىشىنا كەلتىرىپ ارلەپ، وڭدەپ ءوز مانەرىمەن شيراتا، شارىقتاتا كلاسسيكالىق دارەجەدە بيىككە كوتەرىپ ءمىنسىز ەتىپ ورىنداي ءبىلدى.

ج.ەلەبەكوۆ شىعارماشىلىعىندا ابايدىڭ ءان مۇراسىنىڭ ورىندالۋى ايرىقشا شوقتىعى بيىك، ورنى وزگەشە. جۇسىپبەك ابايدىڭ ليريكالىق ءان قازىناسىن ايتۋشىلاردىڭ ىشىندەگى اسقان شەبەر، عاجاپ ورىنداۋشىسى ەدى. ول “تاتيانانىڭ حاتى”، “سەگىز اياق”، “كوزىمنىڭ قاراسى”، “بويى بۇلعاڭ”، “اتا-اناعا كوز قۋانىش” اندەرىن تەك ايتىپ قانا قويماي، بۇل اندەردىڭ مۋزىكالىق- ەستەتيكالىق كوركەمدىگىن، ايتار ويىن، مازمۇن-ماعاناسىن، ءان بويىنداعى جاڭالىعىن، سازدىڭ سۇلۋلىعىن بارىنشا كوركەمدەپ، ارلەپ تىڭداۋشىعا جەتكىزۋشى ەدى.

ۇلكەن ونەرپاز، تارلان تالانت يەسى جۇسىپبەك ونەرى كوزى تىرىسىندە لايىقتى دارەجەدە ءوز باعاسىن الدى دا. ول وتانىمىزدىڭ سول كەزدەگى ەڭ جوعارعى دارەجەلى لەنين جانە “قۇرمەت بەلگىسى” وردەندەرىمەن ماراپاتتالدى، قازاق كسر-ڭ حالىق ءارتىسى، قازاق كسر-ى مەملەكەتتىك سيلىعىنىڭ لاۋرەاتى قۇرمەتتى اتاقتارىن يەلەندى.

جۇسىپبەكتىڭ اسقان انشىلىك ونەرىنىڭ ىقپالى بۇگىنگى كۇندە — قايتا جاڭعىرىپ، قايتا تۇلەپ جاتقان ءداستۇرلى مۋزىكا ورىنداۋشىلارىمىز اراسىندا وركەندەپ، ونىڭ جولىن قۋعان جاس بۋىن انشىلەرىمىز ۇلى ءانشى، حاس شەبەردىڭ ءان مۇراسىن وزدەرىنىڭ شىعارماشىلىق ۇردىسىنە نىسانا ەتىپ جالعاستىرىپ ساقتاپ كەلەدى.

---