جۇمباق ءازىل
دجەين حەليەر تانىستىرۋىن اياقتاي كەلىپ: «ال مىنا كىسى... ميسس مارپل بولادى!» — دەدى.
اكتريسانىڭ اتى اكتريسا ەمەس پە، ول كوكەيىندەگىسىن كوزدەگەن جەرىنە تيگىزىپ، ءسوزىنىڭ سوڭىن كوتەرىڭكى، سالتاناتتى داۋىسپەن اياقتادى. شىندىعىندا ۇنىندە تولقۋ مەن سالتاناتتى شاتتىق بار ەدى.
وكىنىشكە وراي، سونشاما جار سالىپ، اۋىز تولتىرا ماقتاعانى نازىك كەلگەن قاراپايىم، جاسى ەگدە تارتقان كارى قىز بولىپ شىقتى.
دجەين ارقىلى الگىندە عانا جاڭاعى ايەلمەن تانىسقان قىز بەن جىگىتتىڭ كوزدەرىنەن كوڭىلدەرى تولماعان قومسىنۋ مەن تولقۋ سەزىلەدى. ەكەۋى دە كەلبەتتى. قىز، چارميان ستراۋند، قاراتورىنىڭ ءمۇسىندىسى دە، جىگىتى، ەدۆارد روسسيتەر، اق سارى شاشتى، جىلى شىرايلى ەڭگەزەردەي جاس ەكەن.
چارميان ەنتىگىن باسا الماي: «سىزبەن تانىسقانىما وتە قۋانىشتىمىن»،— دەدى. ءبىراق كوزىنەن كۇدىك بايقالادى. ول دجەين حەليەرگە مۇنىڭ قالاي دەگەندەي ءبىر قاراي قويدى.
— قىمباتتىم-اۋ،— دەدى دجەين الگىگە جاۋاپ رەتىندە،— بۇل وتە تاماشا كىسى، ءبارىن سول كىسىگە سەنىپ تاپسىp. وسى جەرگە الىپ كەلەمىن دەپ ەدىم عوي ساعان، ايتقانىمدى ورىندادىم. ەندى ول ميسس مارپلعا بۇرىلىپ: «بۇلاردىڭ. شارۋاسىن رەتتەيسىز، ونى بىلەمىن. بۇل سىزگە تۇككە دە تۇرمايدى»،— دەدى.
ميسس مارپل جايدارى كوكشىل كوزىن روسسيتەرگە قاداپ: «قانداي شارۋا ەدى؟ قۇلاعىم سىزدە»،— دەدى.
— دجەين ءبىزدىڭ دوسىمىز،— دەپ چارميان شىدامسىزدانا اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى.— ەدۆارد ەكەۋمىز تۇيىققا تىرەلىپ قالدىق. دجەين «قوناققا كەلسەڭدەر ءبىر كىسىمەن تانىستىرامىن، ول كىسى... بىلاي... دەگەن سوڭ...»
ەدۆارد وعان كومەككە كەلىپ «دجەين بىزگە سىزدەن اسقان دەتەكتيۆ جوق دەگەن، ميسس مارپل!» — دەدى.
قارت ايەلدىڭ كوزى جىپىلىقتاپ، ۇيالعانىنان: «جو،. جوق، ول نە دەگەنىڭىز! ءومىر بويى سەلودا تۇراتىندىقتان ادام جانىن تەرەڭ تۇسىنەتىنىمىز راس. دەگەنمەن، سىزدەر مەنى قاتتى قىزىقتىرىپ وتىرسىزدار. شارۋالارىڭىزدى ايتا بەرىڭىزدەر»،— دەدى.
— ءوزى ءبىر جاۋىر بولعان اڭگىمە، تىعۋلى قازىنا دەسە دە بولادى،— دەدى ەدۆارد.
— سولاي ما ەدى؟ ەندەشە قىزىق نارسە ەكەن!
— بىلەمىن، الگى كوپكە بەلگىلى قازىنا ارالى سياقتى. ءبىراق ءبىزدىڭ حيكايامىز قىزىقتان جۇرداي. مۇندا باستىڭ قاڭقاسى مەن ايقاستىرىلعان جىلىكتەردىڭ بەينەسىمەن بەلگىلەنگەن كارتا دا، سولعا قاراي ءتورت قادام، سولتۇستىك باتىسقا قاراي... سياقتى باعىت سىلتەيتىن بەلگىلەر دە جوق. ماسقارا بولعاندا قاي جەردى قازارىڭدى دا بىلمەيسىڭ.
— دەگەنمەن قازىپ كەردىڭىزدەر مە؟
— ەكى اكرداي تىڭ جەردى قوپارىپ تاستادىق. بۇعان: ءتىپتى باۋ-باقشا وتىرعىزسا دا داپ-دايىن تۇر. اسقاباق ەگەمىز بە، الدە كارتوپ ەگەمىز بە، سونى ويلاستىرىپ جاتقان جايىمىز بار. چارميان توتەسىنەن كيلىگىپ: «سىزگە تۇگەلدەي بايانداپ بەرسەك قايتەدى وسى؟» — دەدى.
— ارينە، قالقام، سولاي ەتكەنىڭ ءجون بولادى.
— وندا ءبىر تىنىشتاۋ جەرگە بارايىق. كەتتىك، ەدۆارد،— دەپ، قىز تۇتىنگە تولى بولمەدەن شىعىپ، ولاردى سوڭىنا ەرتىپ، باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلىپ، ەكىنشى قاباتتاعى ءبىر كىشىرەك بولمەگە الىپ كەلدى.
ءبارى جايعاسقان سوڭ چارميان بىردەن: «سونىمەن، اڭگىمە بىلاي! ماسەلە مەتيۋ ناعاشىمىزدان باستالدى. ول، شىنداپ كەلگەندە، ەكەۋمىزگە دە شوبەرە ناعاشى بولىپ كەلەدى. ءوزى ابدەن قارتايىپ بىتكەن بولاتىن. ونىڭ ەدۆارد ەكەۋمىزدەن بوتەن تۋىسى دا جوق. ءبىزدى وتە جاقسى كورەتىن. «ولە كەتسەم، بار اقشامدى ەكەۋىڭە قالدىرامىن» دەگەندى ءاردايىم ايتىپ جۇرەتىن. سونىمەن، ول وتكەن مارت ايىندا قايتىس بولدى دا، جيعان-تەرگەنىن ەدۆارد ەكەۋمىزدىڭ ەنشىمىزگە تاستاپ كەتتى. شىنىندا دا ءبىز ونى وتە جاقسى كورەتىنبىز. ءوزى كوپتەن ناۋقاس بولاتىن.
— ماسەلەنىڭ توق ەتەرى سول، ناعاشىمىز بىزگە كوك تيىن دا قالدىرماپتى. اشىعىن ايتساق، بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن سوققى بولىپ وتىر، سولاي عوي، ەدۆارد؟ جىلى ءجۇزدى ەدۆارد قۇپتاپ: «اجەپتاۋىر ۇمىتتەنىپ جۇرگەن بولاتىنبىز،— دەدى.— ايتايىن دەگەنىم كوپ اقشانىڭ جۋىردا وز-وزىنەن كەلەتىنىن بىلسەڭ، قۇر بوسقا تەر توكپەيسىڭ عوي. مەن بولسام اسكەردە ءجۇرمىن. جالاقىمنان بوتەن كوك تيىنىم جوق. ال چارميان بولسا، تەاتردا رەجيسسەر بولىپ ىستەيدى. جۇمىسى قىزىق، وزىنە ۇنايدى، ءبىراق اقشاسى از. ۇيلەنەمىز دەگەن دە ءۇمىتىمىز بار، ءبىراق اقشا ماسەلەسىن ويلاعان ەمەسپىز. سەبەبى ەكەۋمىز دە ءبىر كۇنى بايىپ شىعا كەلەمىز دەگەن سەنىمدە بولاتىنبىز.
— مىنە، ەندى ولاي بولىپ شىقپاعانىن كوزىڭىز كورىپ وتىر عوي!— دەدى چارميان.
— ول ول ما. ەنستەيزدى — اتا-بابامىزدىڭ جەرىن، ەدۆارد ەكەۋمىز وتە جاقسى كورەمىز. ەندى مىنە سونى ساتىپ جىبەرۋگە تۋرا كەلەتىن شىعار. ەكەۋمىز دە مۇنداي سۇمدىققا توزە المايتىنىمىزدى ىشتەي سەزەمىز! ناعاشىمىزدىڭ اقشاسىن تابا الماساق، باسقا امال بار ما، ساتىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولامىز.
ەدۆارد ءسوز الىپ: «چارميان، ءبىز ءالى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن ايتپادىق قوي»،— دەدى.
— ولاي بولسا سەن ايت.
ەدۆارد ميسس مارپلعا بۇرىلىپ: «بۇل بىلاي بولعان. ناعاشى اتامىز، قارتايعان سايىن ەشكىمگە سەنبەيتىن كۇدىكشىل بوپ كەتتى.
— ونىسى اقىل بولعان،— دەدى ميسس مارپل.— ادام بويىنداعى كەمشىلىككە سان جەتپەيدى عوي.
— سىزدىكى دۇرىس تا شىعار. قالاي دەگەنمەن مەتيۋ قارت سولاي ويلايتىن. ونىڭ ءبىر دوسى بانكىگە سالعان اقشاسىنان ايىرىلىپ قالعان، ەكىنشىسىن ادۆوكاتى الداپ سوققان. ءوزىنىڭ دە اۋزىن اڭقيتىپ كەتكەن ءبىر الاياقتار. اۋزى كۇيگەن ءۇرىپ ىشەدى دەگەندەي، ول كىسى ەندى اقشانى التىنعا اينالدىرىپ، كومىپ تاستاعاننان دۇرىسى جوق دەگەن شەشىمگە كەلگەن.
— ە-ە،— دەدى ميسس مارپل،— ەندى تۇسىنە باستادىم.
— سولاي. دوستارى ودان ەش پايدا تۇسپەيدى دەگەندى تالاي ايتىپتى، ءبىراق ول ايتقانىنان قايتپاي قويعان. «بار اقشاڭدى جاشىككە ساپ توسەكتىڭ استىنا تىق، ءيا بولماسا باقتىڭ ىشىنە كومىپ تاستا». و كىسى ىلعي وسىنى ايتاتىن.
چارميان ءىلىپ الىپ: «سونشا باي بولسا دا، اقشا بولار ارتىندا كوپ ەشتەمە قالدىرماپتى. سوعان قاراعاندا كومىپ تاستاۋى دا ىقتيمال»،— دەدى.
ەدۆارد وزىنشە ءتۇسىندىردى: «ءبىز ونىڭ اندا-ساندا مول دۇنيە ساتىپ، كوپ اقشا جاساعانىن بىلەمىز. ءبىراق ونى قايدا جىبەرگەنىن ەشكىم دە ايتا المايدى. ەندەشە، ويىنداعىسىن ىسكە اسىرىپ، التىن ساتىپ الىپ، كومىپ تاستاۋى مۇمكىن عوي»،— دەدى.
— قايتىس بولاردان بۇرىن ەشتەمە دەمەدى مە؟ حات، قاعاز قالدىرمادى ما؟
— قورلىقتىڭ ۇلكەنى سوندا بولىپ تۇرعان جوق پا. ەشتەڭە دە قالدىرعان جوق. ءبىراز كۇن بويى ەس-تۇسسىز جاتتى ءبىراق ولەرىنىڭ الدىندا وزىنە-وزى قايتا كەلدى. ەكەۋمىزگە قاراپ مىرس ەتىپ كۇلدى. ونىسى ءالسىز، بولار-بولماس قانا جىميىس بولاتىن. سوسىن ول: «ءبارى دە دۇرىس بولادى، مەنىڭ ادەمى قوس كوگەرشىندەرىم»،— دەدى. ول كوزىن... ...وڭ كوزىن جىپىلىقتاتىپ ءبىر قىستى دا، ەندىگى ساتتە ءجۇرىپ كەتتى. بيشارا قارت مەتيۋ.
— ول كوزىن جىپىلىقتاتتى،— دەدى ميسس مارپل ويلانىپ.
— ءسىز ەشنارسە ۇقتىڭىز با؟ بۇل ماعان ارسەن ليۋپەندى، ءبىر ادامنىڭ اينەكتەن ىستەلگەن جاساندى كوزىنە الدە ءبىر زاتتى جاسىرىپ قوياتىنى جايلى اڭگىمەسىن ەسىمە ءتۇسىردى. ءبىراق ناعاشىمنىڭ كوزى جاساندى ەمەس ەدى.
ميسس مارپل باسىن شايقاپ: «جوق، ءدال ءقازىر ەشتەڭە دە ايتا المايمىن»،— دەدى.
چارمياننىڭ كوڭىلى تولماي: «دجەين ءسىزدى قاي جەردى قازۋ كەرەك ەكەنىن بىردەن ايتادى دەپ سەندىرىپ ەدى»،— دەدى.
ميسس مارپل جىميىپ: «مەن سيقىر ەمەسپىن عوي. ءسىزدىڭ ناعاشىڭىزدىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ادام ەكەنىن قايدان بىلەيىن. ءتىپتى ونىڭ ءۇيىن دە، جەرىن دە كورگەن ەمەسپىن»،— دەدى.
— ەگەر بۇرىن كورگەن-بىلگەن بولساڭىز شە؟—دەدى چارميان.
— وندا، شىنىندا دا ءبارى وپ-وڭاي بولار ەدى، سولاي ەمەس پە؟— دەدى ميسس مارپل.
— وپ-وڭاي!—دەدى چارميان،— ولاي بولسا ەنستەيزگە ءجۇرىڭىز، كورىڭىز وڭاي بولسا!
قىز ونى بىردەن جۇرە قويادى دەپ ويلاماعان بولار، ءبىراق ميسس مارپل جىلدام سويلەپ: «راحمەت، قالقام، البەتتە بارامىن. شىنىمدى ايتسام، تىعۋلى قازىنانى ىزدەۋدىڭ ءساتى تۇسپەي ءجۇر ەدى. ونىڭ ۇستىنە،— دەدى ول جاستارعا قاراپ جىميىپ قويىپ،— بۇل ءوزى ماحابباتپەن دە بايلانىستى شارۋا ەكەن!».
— كوردىڭىز عوي!— دەدى چارميان قولىن رەنجي سىلتەپ.
ولار جاڭا عانا ەنستەيزدىڭ بۇرىش-بۇرىشىن قالدىرماي، تۇگەل ارالاپ قايتقان بولاتىن. باستان-اياق قازىپ تاستاعان باقشانى دا، باقتاعى اينالاسى قوپارىلىپ قالعان اعاشتاردى دا، شۇرق-تەسىك بوپ قالعان ءبىر كەزدەگى تەپ-تەگىس كوگالدى دا، ءۇيدىڭ شاتىرىنداعى استان-كەستەنى شىققان ەسكى ساندىقتار مەن جاشىكتەردى دە، تومەندەگى پودۆالدىڭ ەدەنىنە توسەلگەن ءاربىر پليتانىڭ استىن دا، قابىرعالاردىڭ قۋىس جەرىن دە تۇگەندەپ ءتىنتىپ شىققان. ولار ميسس مارپلعا تارتپالارى نەمەسە جاسىرىن قۋىسى بولۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن ەسكى مەبەلدىڭ ءبىرىن قالدىرماي كورسەتكەن بولاتىن.
تاڭەرتەڭگى اس ىشەتىن بولمەدەگى ستول ۇستىندە ءبىر ۇيمە قاعاز جاتقان. ونىڭ ءبارى دە مارقۇم مەتيۋ ستراۋندتان قالعان دوكۋمەنتتەر ەدى. بىرەۋىن دە بۇلدىرمەي چارميان مەن ەدۆارد ولارعا قايتا-قايتا ءۇڭىلىپ، جۇمباقتىڭ كىلتى تابىلىپ قالار دەگەن ماقساتپەن اراسىنان جالىقپاي ەسەپ قاعازدارىن، شاقىرۋ بيلەتتەرىن، قىزمەت بابىمەن جازىلعان حاتتاردى ىزدەدى.
— ءبىز تىنتىمەگەن تاعى نە قالدى دەپ ويلايسىز؟— دەدى چارميان ءالى دە ءۇمىتىن ۇزبەي.
ميسس مارپل باسىن شايقاپ: «مەنىڭشە، قالقام، ەشتەڭەنى دە ۇمىت قالدىرماعان سياقتىسىڭ. ءتىپتى ماعان سالساڭ تىم ارتىقتاۋ كەتكەنسىڭ دەر ەدىم. كىمنىڭ دە بولسىن وزىنشە جوسپارى بولعانى دۇرىس. دوسىم ەلدريچ سياقتى. ونىڭ سونداي ءبىر جاقسى قىزمەتشى قىزى بار-تىن. لينولەۋمدەردى ايناداي ەتىپ تازالايتىن. ارتىق ەتەم دەپ تىرتىق ەتەدى دەمەكشى، بىردە ول ۆاننا بولمەسىنىڭ ەدەنىن تىم ارتىق ىسقىلاپ جىبەرسە كەرەك. ەلدريچ حانىم ۆاننادان اتتاپ شىعا بەرگەندە اياعىنىڭ استىنداعى رەزينا توسەۋىش جىلجىپ كەتىپ، وڭباي قۇلاپ، اياعىن سىندىرىپ العان. ماسقارا بولدى، ويتكەنى ۆاننا بولمەسىنىڭ ەسىگى كىلتتەۋلى بولعاندىقتان باعبان جىگىت ىشىنە ساتى اعاشپەن تەرەزەدەن تۇسۋگە ءماجبۇر بولعان. ەلدريچ حانىم تىم ۇيالشاق ادام ەدى، جەرگە كىرىپ كەتە جازداپتى»،— دەدى.
ەدۆارد شىدامى تاۋسىلىپ، قيپالاقتاپ كەتتى.
ميسس مارپل ونى سەزە قويىپ: «كەشىرە كورىڭدەر مەنى، ءبىرىن ايتىپ، بىرىنە كەتەتىنىم بار وسىلاي. ءبىراق ءبىرىن ايتساڭ ەكىنشىسى ەسكە تۇسەدى دە. كەيدە وندايدىڭ پايداسى دا تيەدى. مەنىڭ بار ايتايىن دەگەنىم، جان-جاقتى ويلانىپ كورەيىكشى، ەشتەمە قالىپ قويعان جوق پا؟»،— دەدى.
ەدۆاردتىڭ مازاسى كەتىپ: «ءسىز ويلانىڭىز، ميسس مارپل. چارميان ەكەۋمىزدىڭ ميىمىزدا ءقازىر دىم دا جوق!» دەدى.
— قويدىم، قويدىم. ارينە، سەندەر ابدەن تيتىقتادىڭدار. ەگەر قارسى بولماساڭدار مەن مىنا قاعازداردى ءبىر قاراپ شىعايىن،— دەدى ول، ستولدا جاتقان قاعازداردى كورسەتىپ.— وندا دا ەگەر قۇپيا بولماسا عانا، ايتپەسە بىرەۋدىڭ ىسىنە قول سۇققانداي بولىپ جۇرمەيىن.
— ەركىڭىز ءبىلسىن. ءبىراق ءسىز ودان ەشنارسە تابا المايسىز-اۋ دەپ قورقامىن.
ول ستولعا جاقىن وتىرىپ، دوكۋمەنتتەردى ىسكەرلىكپەن زەر سالا قاراپ شىقتى. ءاربىر قاعازدى قاراعان سايىن ونى ىڭعايىنا قاراي سارالاپ، تاپتىشتەپ، جەكە-جەكە توپتاپ قويدى. ءبارىن قاراپ بولعان سوڭ، ءبىراز ۋاقىت الدىنا قاراعان كۇيى وتىرىپ قالدى.
ەدۆارد كەكەتە سويلەپ: «ءيا، ميسس مارپل، سونىمەن نە ايتاسىز؟» — دەدى.
ميسس مارپل سەلك ەتىپ، وزىنە ءوزى كەلدى دە: «كەشىرىڭىز، بۇنىڭ پايداسى تيەدى»،— دەدى.
— ىسكە تاتىر بىردەمە تاپتىڭىز با؟
— جوق، ونداي ەشنارسە بايقامادىم، ءبىراق ەسەسىنە ناعاشى اتاڭىزدىڭ قانداي ادام ەكەنىن ءبىلدىم. مەنىڭ ناعاشىم گەنريدەن اينىمايدى ەكەن. قالجىڭباس. سالت باستى بويداق بولسا كەرەك، ءبىراق نەگە بۇلاي ەتتى ەكەن، الدە كوڭىلى قالىپ ەرتە تۇڭىلگەنى مە؟ بەلگىلى ءبىر دارەجەگە دەيىن عانا بولماسا باسىبايلىلىقتى ونشا جانى سۇيمەيدى. بويداق بىتكەننىڭ كوبى سولاي!
ميسس مارپلدىڭ ارت جاعىنان كەلىپ، چارميان ەدۆاردقا ىمداپ بەلگى بەردى. ونىسى «مىناۋ الجىعان كەمپىر شىعار» دەگەنى ەدى.
ميسس مارپل مارقۇم گەنري ناعاشىسى جونىندەگى اڭگىمەسىن راحاتتانىپ ايتا باستادى.
— بۇرالقى سوزگە اۋەس ەدى ول. كوپ ادام وندايدى ۇناتپايدى. ءتىپتى جاي عانا بۇرا سويلەگەننىڭ ءوزى شامىنا ءتيۋى مۇمكىن عوي. ونىمەن قوسا ءوزى سونداي كۇدىكشىل بولاتىن. قىزمەتشىلەرىنىڭ ءبارىن دە ۇرى سانايتىن. كەيدە وندايلارى دا بولدى، ءىشىنارا. ءبىراق بيشارا ەشكىمگە سەنبەي-اق كەتتى عوي. ءومىرىنىڭ سوڭعى شاعىندا قىزمەتشىلەرىنەن تاماعىما بىردەمە قوسىپ بەرىپ ءجۇر دەپ كۇدىكتەندى. قاۋىپتەنگەنى سونشا، پىسكەن جۇمىرتقادان باسقا ءنار تاتپايتىندى شىعاردى. ونداعىسى — قابىعىن بۇزىپ جۇمىرتقانى ەشكىم دە بۇلدىرە المايدى دەگەنى. قايران ناعاشىم-اي، كەزىندە ودان كوڭىلدى ادام بولماۋشى ەدى. تۇسكى استان كەيىن كوفە ىشكەندى قالاي ۇناتۋشى ەدى. «مىنا كوفە ناعىز ماۆريتانيانىكى عوي»،— دەيتىن ۇناتىپ، تاعى دا ىشكىسى كەلسە.
ميسس مارپلدىڭ گەنري ناعاشىسى تۋرالى ەندى بىر-ەكى اۋىز ءسوز ەستىسە، ەدۆارد جىندانىپ كەتەتىندەي سەزىندى.
— جاستاردى دا جاقسى كورەتىن،— دەدى ميسس مارپل ءسوزىن ودان ارى جالعاستىرىپ،— ولارمەن ەپتەپ ازىلدەگەندى، ويناعاندى ءتاۋىر كورەتىن. مەنىڭ نەنى ايتىپ وتىرعانىمدى تۇسىنەتىن بولارسىز. ماسەلەن، كونفەت سالعان قوراپتاردى، بالالاردىڭ قولى جەتپەيتىن جەرگە ادەيى قوياتىن.
چارميان اڭعالدىقپەن: «ءوزى ءبىر قۇبىجىق ادام ەكەن عوي»،— دەدى.
— جوق، و نە دەگەنىڭىز، جانىم، بالالاردىڭ نە ەكەنىن بىلە بەرمەيتىن، ءسۇر بويداق بولاتىن. تۇك بىلمەيتىن توپاس تا ەمەس-تىن. ول ۇيىندە سەيف ۇستاپ، بار اقشاسىن سوندا ساقتايتىن. سەيفتى قىزعىشتاي قورعايتىن. كوپ سويلەۋشى ەدى، تىلىنەن تاپتى عوي دەيمىن، ءبىر ءتۇنى ۇرىلار ءتۇسىپ سەيفىن بۇزىپ كەتتى.
— ساۋاپ بولعان ەكەن،— دەدى ەدۆارد.
— سويتسە، سەيفكە ول كوك تيىن دا سالماپتى،— دەدى ميسس مارپل.— كوردىڭىز بە، اقشاسىن ول باسقا جەردە ۇستاعان، ماسەلەن، كىتاپحاناداعى ءدىني كىتاپتاردىڭ ار جاعىنا تىعىپ قويعان. ونداي كىتاپتارعا ەشكىمنىڭ دە تيمەيتىندىگىن ايتقان ەدى ءبىر كەزدە.
ەدۆارد شىدامسىزدانا سوزگە ارالاسىپ: «مىنا ءسوزدىڭ جانى بار. كىتاپحانانى قاراپ شىقساق قايتەدى؟» — دەدى.
***
ءبىراق، چارميان جاقتىرماي باسىن شايقاپ: «مەن ونى ويلامادى عوي دەيسىڭ بە؟ وتكەن بەيسەنبىدە ءوزىڭ پورتسمۋتكە كەتكەندە كىتاپتاردىڭ ءبىرىن دە قالدىرماي قاراپ شىققام. وندا دىم دا جوق.
ەدۆارد كۇرسىندى. سوسىن ول ورنىنان تۇرىپ، وزدەرىن مەزى قىلعان قوناقتان رەنجىتپەي تەزىرەك قۇتىلعىسى كەپ: «بىزگە قول ۇشىن بەرگەنىڭىزگە ءدان ريزامىز. بوسقا اۋرە ەتكەنىمىزگە كەشىرىم سۇرايمىز. سونشاما ۋاقىتىڭىزدى بوسقا العانىمىزدى سەزىپ تۇرمىن. ايتكەنمەن دە، مەن ءقازىر ماشينامدى الىپ شىعايىن، ءسىز ءۇش جارىمداعى پوەزعا ۇلگەرەسىز،— دەدى.
— مۇنىڭىزعا جول بولسىن،— دەدى ميسس مارپل،— ءبىراق ءبىز الگى اقشانى تابۋىمىز كەرەك قوي، جوق الدە كەرەگى جوق پا؟ «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەندەي، روسسيتەر مىرزا، ەندى باس تارتۋعا بولمايدى. بىردەن جول بولماسا، تاعى دا... ەكىنشى رەت، ءۇشىنشى رەت... باقتى سىناپ كورۋ كەرەك.
— ءسىز نەمەنە، ءالى دە جالعاستىرماق ويىڭىز بار ما؟
— دالىرەك ايتسام،— دەدى ميسس مارپل،— مەن ءالى باستاعان دا جوقپىن.
«الدىمەن قوياندى ۇستا، قۋىرۋى قاشپاس» دەيدى ءوزىنىڭ اسپاز كىتابىندا بييتون حانىم. وسى ءبىر تاماشا، ءبىراق اكەسىنىڭ قۇنىن سۇرايتىن قىمبات كىتاپتا رەسەپتەردىڭ كوپشىلىگى: «ءبىر كۆارتا قايماق پەن ون شاقتى جۇمىرتقانى.— دەپ باستالادى.— ايتپاقشى نە ايتىپ وتىر ەدىم جاڭا؟ ءيا، ءيا، سونىمەن، ءبىز قويانىمىزدى ۇستاپ الدىق قوي! ول — ارينە، ءسىزدىڭ ناعاشىڭىز مەتيۋ. ەندىگى ماسەلە، اقشانى ول قايدا تىعۋى مۇمكىن، سونى شەشۋ كەرەك. بۇل وڭاي بولۋعا ءتيىستى.
— وڭاي دەيسىز بە؟— دەدى چارميان.
— ارينە، قالقام. ەندىگىسى بەلگىلى. ول — جاسىرىن تارتپا، مەنىڭ شەشىمىم وسى.
ەدۆارد وندا سەنىڭكىرەمەي: «ءسىز، ماسەلەن، كەسەك-كەسەك التىندى جاسىرىن تارتپاعا ساقتاماعان بولار ەدىڭىز»،— دەدى.
— جوق، ارينە. ءبىراق اقشا التىن كۇيىندە دەۋگە ەشبىر دالەل جوق قوي.
— ول ىلعي دا سولاي دەپ ءجۇردى عوي...
— مەنىڭ گەنري ناعاشىم دا سەيف جونىندە وسىلاي جار سالىپ جۇرەتىن! بۇنىڭ جاي عانا بەت پەردە ەكەنىنە كۇمانىم جوق. بريلليانتتاردى وسى كەزدە جاسىرىن تارتپاعا وپ-وڭاي تىعىپ تاستاۋعا بولادى.
— ءبىراق ءبىز ونداي تارتپالاردىڭ ءبارىن دە قاراپ شىقتىق قوي. مەبەلدەردى تەكسەرىپ شىعۋ ءۇشىن اعاش ۇستاسىن دا شاقىرتقانبىز.
— سولاي ما، قالقام؟ ولاردىڭ اقىل بولعان. بارىنەن بۇرىن ناعاشىڭنىڭ جازۋ ستولىن تەكسەرىپ شىعۋ كەرەك دەر ەدىم. ول انا قابىرعاعا تاقاۋ تۇرعان بيىك ستول عوي؟
— ءيا. مەن ونى سىزگە كورسەتەيىن. چارميان ستولدىڭ قاسىنا بارىپ، شالقالاپ اشىلاتىن ەسىگىن تومەن ءتۇسىرىپ ەدى، ار جاعىنان قاعاز سالاتىن ۇلكەندى-كىشىلى تارتپالار كورىندى. ورتاسىنداعى كىشكەنتاي ەسىكشەنى اشىپ، سول جاقتاعى تارتپانىڭ ىشكى جاعىنداعى ءبىر سەرىپپەنى ءتۇرتىپ قالىپ ەدى، ورتاڭعى تارتپانىڭ ءتۇبى جىلجىپ ىلگەرى شىقتى. چارميان الگىنى بەرى قاراي تارتقاندا، استىڭعى جاعىنان شاعىن قۋىس كورىندى. ءىشى بوس ەكەن.
— ۇقساستىعىن قاراي گوp،— دەپ ميسس مارپل داۋىستاپ جىبەردى. گەنري ناعاشىمنىڭ دا جازۋ ستولى ءدال وسىنداي بولاتىن. تەك ول كىسىنىكى جاڭعاق اعاشىنان ىستەلگەن بولسا، مىناۋ قىزىل اعاشتان جاسالىپتى.
— قالاي دەگەنمەن دە،— دەدى چارميان،— مۇندا ەشتەڭە دە جوق ەكەنىن كورىپ تۇرسىز عوي.
— بايقاۋىمشا،— دەدى ميسس مارپل،— الگى اعاش ۇستالارىڭىز جاس ادام بولسا كەرەك. ول ءبارىن بىلە بەرمەيدى. بۇرىنعى كەزدە جاسىرىن قۋىس جاسايتىندار وتە شەبەر بولعان. ءبىر قۋىستىڭ ىشىنەن جانە ءبىر قۋىس پايدا بولا قالادى كەيدە.
ارتىنا تۇيگەن بۋرىل شاشىنان ميسس مارپل ءبىر تۇيرەۋىشتى سۋىرىپ الدى دا، ونى جازىپ تۇزەتتى. ءبىر ۇشىن الگى قۋىستىڭ ەكىنشى جاعىنداعى كىشكەنتاي تەسىككە تىعىپ، تيتىمدەي عانا ءبىر تارتپانى سۋىرىپ شىعاردى. ونىڭ ىشىنەن ءبىر بۋما ەسكى حاتتار مەن بۇكتەلگەن قاعازدى اشىپ كوردى دە، جەركەنىشپەن: «تاماقتىڭ رەسەپتى. قاقتالعان ەت!» دەپ جەرگە تاستاي سالدى.
چارميان حاتتاردى بۋعان لەنتانى شەشىپ، بىرەۋىن الدى دا: «ماحاببات حاتتارى» عوي!» — دەدى.
ميسس مارپلدىڭ دا شىدامى كەتىپ، ىنتىعىپ: «قانداي قىزىق دەسەڭشى! ناعاشىڭنىڭ نەگە ۇيلەنبەگەنىنىڭ سىرى وسىندا بولار»،— دەدى.
چارميان داۋىستاپ وقي باستادى:
«اسا ءقادىرلى مەتيۋ، شىنىمدى ايتسام، سوڭعى حاتىڭدى العاننان بەرى تالاي ۋاقىت ەتكەن سياقتى. وزىمە تاپسىرىلعان ءار ءتۇرلى مىندەتتەردى ورىنداپ، بار ۋاقىتتى سونىمەن وتكىزۋگە تىرىسىپ جاتقان جايىم بار. جەر شارىن شارلاپ، كوپ جەردى كوزبەن كورگەنىمە باقىتتىمىن. امەريكاعا بارعاندا وسىنداي قيىر شەتتەگى ارالدارعا كەتىپ قالام دەگەن ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە دە كىرمەپ ەدى!
چارميان توقتاپ: «بۇل حات قاي جەردەن؟ و... گاۆاي ارالدارىنان عوي! سوسىن ول حاتتى ارى قاراي وقي باستادى: «وكىنىشكە وراي، مۇنداعى جەرگىلىكتى حالىق ءالى تاس داۋىرىندە. جابايى قالپىندا ۇستەرىندە لىپاسى جوق، تىرداي جالاڭاش، كوپ ۋاقىتتارىن شومىلۋمەن، بيلەۋمەن وتكىزەدى. وزدەرىن گۇل تىزبەكتەرىمەن اشەكەيلەگەندى ۇناتادى. گرەي مىرزا ولاردىڭ ءبىرازىن ءبىزدىڭ دىنگە شوقىندىردى، ءبىراق بۇل ماڭدىمايتىن قيىن جۇمىس ەكەن. سودان دا بولار، گرەي حانىم ەكەۋىنىڭ ۇنجۇرعاسى ءتۇسىپ ءجۇر. قولدان كەلگەنشە ولاردى جىگەرلەندىرىپ قويامىن، ءبىراق ءوزىڭ دە سەزەسىڭ عوي، ءقادىرلى مەتيۋ، مەنىڭ دە شەكەم قىزىپ جۇرگەن جوق. قۇرىپ كەتسىن، سۇيگەنىڭمەن كورىسپەۋ ناعىز بارىپ تۇرعان توزاق ەكەن. ءالى دە سۇيەتىندىگىڭدى ءبىلدىرىپ، انت ەتكەن حاتىڭدى الىپ قاتتى قۋانىپ قالدىم. ءقازىر دە، الدا دا تەك سەندىكپىن، قىمباتتى مەتيۋ.
ءوزىڭدى شىن سۇيەتىن ماحابباتىڭ،
بەتتي مارتين».
«ر. S. حاتىمدى قوس كونۆەرتكە سالىپ، ادەتتەگىشە، ەكەۋمىزدىڭ ورتاق دوسىمىز ماتيلدا گرەيۆزگە جولداپ وتىرمىن. قۇدايدىڭ ءوزى كەشىرەر مۇنداي كۇنانى».
ەدۋارد ىسقىرىپ: «ايەل ميسسيونەر دە! مەتيۋ ناعاشىمىزدىڭ ماحابباتى وسى بولدى عوي. بۇلار سوندا نەگە ۇيلەنبەگەن؟» — دەدى.
— قالىڭدىعى دۇنيەنى شارلاپ كەتكەنگە ۇقسايدى عوي،— دەدى چارميان، حاتتارعا كوز جۇگىرتىپ جاتىپ.— ماۆريتيۋس تاعىسىن تاعى دا. سارى بەزگەكتەن، ءيا بولماسا باسقا بىردەمەدەن اجالىن تاپقان بولار.
سىقىلىقتاعان كۇلكىنى ەستىپ ولار سەلك ەتە قالدى. ميسس مارپل ءماز ەكەنىن سەزدىرىپ: «ءيا، ءيا،— بالەسىن قاراي گور ءوزىنىڭ!» — دەدى.
ميسس مارپل قاقتالعان ەتتىڭ رەسەپتىن وقىپ وتىرعان. انالاردىڭ سۇقتانا قاراعانىن بايقاپ، داۋىستاپ وقي باستادى.
«شپينات» قوسىپ قاقتاعان ەت. سان ەتتىڭ ۇلكەن ءبىر كەسەگىن الىپ، جۇڭگو پيازىمەن ارالاستىرىڭىز. بەتىنە قوڭىر قانت سەبىڭىز. وتىن باسەڭدەۋ ەتىپ، پەشكە قاقتاپ ءپىسىرىڭىز. شپيناتتان تۇزدىق جاساڭىز».
— بۇل تۋرالى قانداي ويىڭىز بار؟
— مەنىمشە، وڭىپ تۇرعان ەشتەڭە دە جوق،— دەدى ەدۆارد.
— جو، جوق، شىنىندا دا بۇل ءتاۋىر نارسە، ءبىراق جالپى قانداي ويىڭىز بار دەيمىن؟
كەنەتتەن ەدۆاردتىڭ ءجۇزى كۇلىمدەپ: «ءسىز نەمەنە، مۇنى كود ءيا بولماسا كريپتوگرامما دەپ ويلايسىز با؟»،— دەدى. ول ۇعا قويدى.
بايقايسىڭ با، چارميان، بۇل ابدەن مۇمكىن! ايتپەسە جاسىرىن تارتپاعا تاماقتىڭ رەسەپتىن تىعاتىن سەبەبى جوق قوي.
— ءدال سولاي،— دەدى ميسس مارپل،— بۇل ويلاناتىن نارسە.
چارميان: «مەن بىلسەم بۇل — كوزگە كورىنبەيتىن سيا! كەلىڭدەر، قىزدىرىپ كورەيىك. ەلەكتر پەشىن قوسشى»،— دەدى.
ەدۆارد چارمياننىڭ ايتقانىن ىستەپ ەدى، الا بوتەن جازۋ كورىنە قويمادى.
ميسس مارپل جوتەلىپ: «مەنىڭشە، سەندەر تىم قيىنداتىپ جىبەردىڭدەر. رەسەپت تەك قانا بەلگى. ماسەلە، مەنىڭشە، حاتتاردا»،— دەدى.
— حاتتاردا دەيسىز بە؟
— اسىرەسە،— دەدى ميسس مارپل،— انا قول قويىلعان حاتتى ايتامىن.
ءبىراق ەدۆارد ميسس مارپلدىڭ ءسوزىن تولىق ەستىمەي قالدى. ول قاتتى تولقىپ: «چارميان! مۇندا كەل! بۇل كىسى دۇرىس ايتىپ وتىر. بايقاشى ءوزىڭ، كونۆەرتتەردىڭ ءبارى دە ەسكى. ال حاتتار كەيىن جازىلعان»،— دەدى.
— ءدال سولاي،— دەدى ميسس مارپل.
— حاتتاردىڭ ەسكىلىگى جاساندى. ولاردى مەتيۋ ناعاشىمىزدىڭ ءوزى ىستەگەنىنە تيتتەي دە كۇمانىم جوق.
— ءدال ايتادى،— دەدى ميسس مارپل.
— باستان اياق وتىرىك. ايەل ميسسيونەر ەش ۋاقىتتا دا بولماعان. بۇل كود بولۋى كەرەك.
— اينالايىندار، ءىستى قيىنداتۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. ناعاشىلارىڭ شىنىندا دا قاراپايىم ادام ەكەن. ونىڭ ازداپ ازىلدەگىسى كەلگەن، باسقا تۇك تە جوق.
ولار ميسس مارپلعا ەندى عانا شىن كوڭىل بولە باستادى: «تۋراسىن ايتىڭىزشى، ءسىزدىڭ ويىڭىز قانداي، ميسس مارپل؟»،— دەدى چارميان ءوتىنىپ.
— مەن ايتسام، قالقام، سەن ءدال ءقازىر اقشانى قولىڭدا ۇستاپ تۇرسىڭ.
چارميان تومەن ءۇڭىلدى.
— قويىلعان قولدى ايتامىن، جانىم. ءبارىن ايتىپ تۇرعان سول. رەسەپت تەك بەلگى عانا. ەگەر انا جۇڭگو پياز، قوڭىر قانت، تاعىسىن تاعىلاردىڭ ءبارىن الىپ تاستاسا نە قالادى؟ ارينە، سان ەت پەن شپينات قالادى! ال ونىڭ ماعىناسى — بوس ءسوز. ەندەشە ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى حاتتاردا ەكەنى انىق. سوسىن ولەرىنىڭ الدىندا ناعاشىڭنىڭ نە ىستەگەنىنە كوڭىل اۋدارىپ كورشى. ءوزىڭ ايتپاقشى، كوزىن اشىپ-جۇمىپ ەدى عوي. بىلە بىلسەڭ بۇل دا جۇمباقتىڭ شەشۋى.
— ءبىز اقىماقپىز با، جوق الدە ءسىز بە؟— دەدى چارميان.
— قالقام، وسى كۇنى قولدانىلا ما، جوق پا، ءبىراق ءبىر نارسەنىڭ وتىرىك ەكەنىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ايتىلاتىن مىناداي ءبىر ءسوز تىركەسىن ەستىگەن دە بولارسىڭ:
دەمى جەتپەي قالعان ادامداي ەدۆاردتىڭ اۋزى اشىلىپ كەتتى. كوزى حاتتاعى «بەتتي مارتين...» دەگەن سوزدەرگە ءتۇستى.
— ارينە، روسسيتەر مىرزا. جانا عانا ءوزىڭىز ايتقانداي، ونداي ادام جوق جانە بولعان دا ەمەس. حاتتار ناعاشىڭىزدىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان. مەنىڭشە، بۇل حاتتاردى جازۋدان ول ۇلكەن ءلاززات العان! ءوزىڭىز ايتقانداي، كونۆەرتتەردىڭ سىرتىنداعى جازۋلار تىم ەسكى. شىنىندا دا ولار ىشىندەگى حاتتاردىڭ كونۆەرتتەرى ەمەس، سەبەبى ءقازىر قولىڭىزدا ۇستاپ وتىرعان كونۆەرتتەگى پوچتانىڭ ءمورى 1851 جىلى باسىلعان،— دەدى دە، ميسس مارپل ءسوزىن جۇتىپ، كىدىرىپ قالدى. سوسىن ءمان بەرە: «1851 جىلى باسىلعان. ياعني بار جۇمباقتىڭ جاۋابىن وسىدان ىزدەۋ كەرەك، تۇسىنىكتى مە؟» — دەدى.
— تۇسىنە المادىم،— دەدى ەدۆارد.
— ءيا، ارينە،— دەدى ميسس مارپل،— ەگەر نەمەرە جيەنىم ليونەل بولماسا، مەن دە دىم سەزبەگەن بولار ەدىم. ءوزى ءبىر وتە سۇيكىمدى بالاپان، سوسىن ماركا جيناۋعا جانى قۇمار جانە ول جايلى بىلمەيتىنى جوق. سيرەك كەزدەسەتىن قىمبات ماركالار تۋرالى دا، اۋكسيونعا كەلىپ تۇسكەن نە ءبىر، تاپتىرمايتىن ماركا جونىندە دە ماعان سول جيەنىم ايتقان بولاتىن. سوسىن ونىڭ 1851 جىلى شىققان 2 سەنتتىك ءبىر كوك ماركا جونىندە ايتقانى ەسىمدە انىق قالىپتى. ۇمىتپاسام، ول ماركا 25000 دوللارعا ساتىلىپتى. بايقايسىز با! انا باسقا ماركالاردىڭ دا سونداي سيرەك ءارى قىمبات بولۋى ابدەن ىقتيمال. داۋ جوق، ولاردى دا ناعاشىڭىز ساۋداگەرلەردەن ساتىپ العان، سوسىن دەتەكتيۆ اڭگىمەلەردەگىدەي ساقتىق جاساپ، ءىزىن جاسىرماقشى بولعان.
ەدۆارد ىڭىراندى. قولىمەن بەتىن بۇركەپ وتىرىپ قالدى.
— ساعان نە بولدى؟— دەدى چارميان.
— ەشتەمە دە بولعان جوق. ميسس مارپل بولماسا مىنا حاتتاردى ءبىز ءبىرىن قالدىرماي، ءوز قولىمىزبەن وتقا جاعىپ جىبەرەر ەدىك-اۋ، دەگەن سۇمدىق وي كەلدى باسىما.
— ءيا، ءيا،— دەدى ميسس مارپل،— بۇل ءازىلقوي قارت دجەنتەلمەندەردى قويساڭشى. وسى جاعىن مۇلدە ەسكەرمەيدى. ءالى ەسىمدە، گەنري ناعاشىم بىردە ءوزىنىڭ جاقسى كورەتىن جيەن قىزىنا جاڭا جىلعا ارناپ 5 فۋنت اقشا سالىپ جىبەرەدى. اقشانى ول جاڭا جىلعا ارنالعان قۇتتىقتاۋدىڭ ىشكى جاعىنا جاپسىرىپ، سىرتىنا: «بيىلعى سىيلىق وسى-اق بولدى. ءوزىڭدى جاقسى كورەتىن، جاقسى تىلەك تىلەۋشى ناعاشىڭ»، دەپ جازسا كەرەك.
قىز بيشارا مۇنى ناعاشىسىنىڭ ساراڭدىعى دەپ تۇسىنەدى دە، رەنجىپ، بىردەن وتقا لاقتىرىپ جىبەرەدى. سودان سوڭ ناعاشىسى وعان ەكىنشى رەت سىيلىق جاساۋعا ءماجبۇر بولعان.
ەدۆاردتىڭ ميسس مارپلدىڭ ناعاشىسىنا دەگەن سەزىمى كۇرت وزگەرىپ شىعا كەلدى.
— ميسس مارپل،— دەدى ول،— مەن ءبىر شامپان قويامىن. ءبىز ونى ءسىزدىڭ گەنري ناعاشىڭىزدىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن ىشەتىن بولامىز.
You Might Also Like
-
وسىمدىك جاپىراقتارىنىڭ جاسىل بولۋىنىڭ سەبەبى، ونىڭ قۇرامىندا وسىمدىك جاسۋشاسىنا ءتان پيگمەنت — حلوروفيلل بار.
-
ەسىل ويانىسىمەن كوزىن ۋقالاي تۇرەگەلىپ، بۇرىشتاعى بالا كەرەۋەتىنە قاراسا، تۇندە ونىمەن «جاقسى ءتۇس كور» ايتىسىپ اجىراسقان بۇيرا باس سارى قىزدىڭ قاراسى دا جوق. كورپە-جاستىق كەشەگى كۇندىزگى...
