InfoHub Logo

(سىر-سۇحبات)

شىركىن، ءومىر-اي! اششىڭ دا بال، ءتاتتىڭ دە بال! نەگە دەسەڭىز، وتكەن كۇننەن بەلگى بار. بەلگى بولعاندا قانداي، سىرى دا ءوڭىن بەرمەگەن، ءبىر ءساتى دە كومەسكىلەنىپ كورمەگەن ءتاتتى شاق. بالالىق ماحاببات! شىنايى دوستىق. عۇمىرلىق ساعىنىش سازىن كوكەيگە وشپەستەي جازىپ كەتكەن جان ازىعى، ءنار بەرەتىن ءلاززاتتى سەزىم. ورتەنىپ كەتپەي، ولەۋسىرەپ بىقسىماي، كۇل-قوقىسقا اينالماي، جۇرەكتە مازداپ قانا تۇندە شىراق، قىسىلعاندا پىراق، تار جەردە سوقپاق، قاراڭعىدا شاقپاق؛ ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، جان الاۋىن ماڭگىلىك الاۋلاتىپ كەلە جاتقان ۋىزداي ءنارلى، قاسيەتتى، ساعىنىشىنىڭ تابى وشپەيتىن، اللاتاعالام ءوزى تۇتاندىرعان شوعىمەن قارىپ تۇسەرلىك ەمەس، شوعىنان ۇشقىن تاراتقان، ماڭگى الاۋدىڭ كوزى بولعان وشپەس سەزىم!

ءناسىپ اپايمەن بۇگىنگى سىرلاسۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ، عاجاپ ەستەلىكتىڭ جاڭا ءبىر پاراعىن وقۋشىلارعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

...ول جىلدارى كولحوزدا جۇمىس قولى جەتىسپەيدى، جازعى كانيكۋلدا مەكتەپ وقۋشىلارىن پىشەن جيناۋعا كومەككە شاقىرادى. باقىت ەكەۋمىزدىڭ ىستەيتىن جۇمىسىمىز پىشەن تيەۋ. كولحوزدا ءتورت تەگەرشىكتى ۇلكەن اعاش اربا بولادى. ول اعاش ارباعا ەكى وگىزدى جەگىپ، پىشەن ءۇيىپ تيەلەدى. بۇل مەنىڭ 9-كلاسقا، جۇمەكەننىڭ 10 كلاسقا كوشكەن جىلى ەدى. جازعى ءۇش اي كانيكۋلدا باقىت ەكەۋمىز جۇمەكەندى ەسكە الماي ايتاتىن اڭگىمەمىز سيرەك، ويتكەنى ساعىناتىنبىز. دالىرەك ايتسام، اركىم جۇمەكەندى وزىنشە ساعىنادى. ونى ساعىنباۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ول دەگەندە جۇرەك الىپ-ۇشاتىن. سول سەبەپتى دە قولىمىز قالت ەتسە بولدى، كۇندەلىكتى اڭگىمەمىز جۇمەكەن جايىندا بولاتىن. دوسى يدايات ەكەۋىنىڭ بىلىمدىلىگى، كوپ وقيتىنى، ءجۇرىس-تۇرىسى... ت.ب. وسىنداي ەرەكشەلىك قاسيەتتەرىن ءبىر ءبىز ەمەس، مەكتەپتەس ۇلكەن-كىشى ءبارى ۇلگى تۇتادى، اۋىزدارىنان تاستامايتىنى شىندىق ەدى... جۇمەكەن جۇرگەن جەر جىرداي ەدى-اۋ....

دوستارىمىزعا كەلەتىن بولساق، جۇمەكەن اجىعالييەۆ يدايات دەيتىن دوسى ەكەۋى ىلعي دا بىرگە جۇرەتىن. مەكتەپ پەن جاتاقحانانىڭ اراسى ءجۇز مەتردەي جەر. ءبىر مەزگىلدە وقيتىن بولعاندىقتان ءبىر-بىرىمىزدى كۇندە كورەمىز. وزدەرى جۇبىن جازباي جۇرەتىن. ساباقتى جاقسى وقىدى. جۇمەكەن مەن يداياتتى مەكتەپ وقۋشىلارى تۇگەل سىيلايتىنبىز. يدايات مەكتەپتە كومسورگ. جۇمەكەن ۋچكوم بولدى. اسحاناعا بارعاندا ىلعي دا ەكەۋى ەڭ سوڭىنان كەلەتىن. ۇزاق وتىرىپ، تاماق ىشەدى، اۋىزدارى اڭگىمەدەن بوسامايدى. اسحانادا ەكى ادامنان كەزەكشىلىك مىندەتىن اتقارامىز. اسپازشى كاشيپا اپاي دا، كەزەكشى بولعان وقۋشىلار دا ولاردى اسىقتىرمايدى. كەيدە كەزەكشىلەر ولارعا اسحانانىڭ كىلتىن بەرىپ كەتە بەرەتىن ەدى.

كەيىن بىلدىك، ەكەۋى وڭاشا وتىرىپ، وقىعان كىتاپتارى، ادەبيەت، تاريح جايلى سىر شەرتەدى ەكەن عوي. ەڭ سوڭىنان كەلگەن ادام تاماقتانىپ بولعانشا كەزەكشىلەر كۇتەدى، ولاردىڭ ىدىسىن جيناستىرىپ ءبىرجولا شىعادى اسحانادان. ءبىز كەزەكشى بولعان وسىنداي كەزدەرى جۇمەكەن مەن يداياتتىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرەمىز. كەيدە ولار ءبىزدى بايقامايدى، ءبىز اڭگىمەلەرىن تىڭدايمىز.

باقىت دەپ وتىرعانىم — مەنىمەن ءبىر بولمەدە جاتاتىن قۇماروۆا باقىت دەگەن دوسىم ءارى نەمەرە اعامنىڭ قىزى. بەلگىلى تاريحشى جولجانوۆ ماقسوتتىڭ تۋعان قارىنداسى. اينالايىن باقىت، سەنىڭ رۋحىڭا باس يەمىن، سەنى ەشۋاقىتتا ەستەن شىعارعان ەمەسپىن. ەكەۋمىز تۋعاننان باستاپ مەن الماتىعا كەتكەنشە بىرگە قۇلىن-تايداي تەبىسىپ وستىك، مىنەز-قۇلقىمىز، تاربيەمىز ۇقساس ەدى. ول كوبىنەسە ۇلداردىڭ اراسىندا وسكەن، وجەت. بىربەتكەي، دوسقا ادال ەدى. جۇمەكەن ونى وتە جاقسى كورۋشى ەدى. «ءداۋ قىز» دەۋشى ەدى ونى.

ءنابيدوللا بەكجانوۆ سىلقىمسوقتاۋ، قىزدارمەن الىسىپ ويناپ جۇرەتىن، سونداي ءبىر كەزدە باقىتپەن الىسىپ ءجۇرىپ، جۇمەكەننىڭ ماعان بەرىپ جىبەرگەن حاتتارىن باقىتتىڭ قولىنا قىستىرىپ كەتەتىن. كەيدە قىزداردىڭ بولمەسىنە كىتاپ سۇراعانسىپ كەلەتىنى دە بار...

سول كانيكۋلدا، دەپ باستادىم عوي اڭگىمەنى، ءبىر كۇنى بريگاديردەن ساباققا 3-4 كۇن قالعاندا قانىشكەنگە وقۋلىق الۋعا بارامىز دەپ سۇراندىق. ول كەزدە وقۋشىلاردى ەرتەڭ ساباق دەگەن كۇنى بوساتادى. ال، قىردىڭ بالالارى وقۋلىق الۋعا 3-4 كۇن بۇرىن كەلەدى. باقىت ەكەۋمىز وقۋلىقتارىمىزدى بۇرىن الىپ قويعانبىز. وقۋلىق الۋعا بارامىز دەۋىمىز ءجاي سىلتاۋ ەدى.

ءسويتىپ، تامىز ايىنىڭ 27ء-سى كۇنى باقىت ەكەۋمىز ەكى اتپەن قانىشكەنگە كەلدىك. قانىشكەننىڭ قۇبىلا جاق بەتىندە بىر-بىرىنە قاراما-قارسى سالىنعان ۇزىنشا ەسكى كيوسكىلەر بولاتىن. وندا ەت، شۇبات، نان، ت.ب. ازىق-تۇلىك ساتىلادى. اتىمىزدى سول كيوسكىلەر تۇرعان الاڭداعى سوقالارعا بايلاپ، كيوسكىلەرگە قاراي كەلە جاتىپ: «ءدال ءقازىر الدىمىزدان جۇمەكەن مەن ءنابيدوللا شىعا كەلسە عوي» دەدىك.

ءدال ءبىر ەرتەگىدەگىدەي، كيوسكىنى اينالا بەرگەنىمىزدە، ۇستىندە جەڭىن ءتۇرىپ العان اق جەيدەسى بار، ءوزى دە ءاپپاق جۇمەكەن، قاسىندا ءنابيدوللا بار، ەكەۋى قارسى الدىمىزدان شىعا كەلگەنى... وسى قۇدىرەتكە ءالى كۇنگە تاڭ قالامىن. ول زامان ۇيالى بايلانىس تۇگىلى، جاي تەلەفوننىڭ ءوزى ەلدە بولسا بىرەۋ عانا، اۋدان باسشىلارىندا بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن وسى كۇنى. ءبىز باقىت ەكەۋمىز كىتاپ دۇكەنىن سىلتاۋراتىپ كەلگەنىمىزدە كوكەيىمىزدى تەسكەن كەزدەسۋ سۇراعانعا تىلەگەندەي بولدى. جۇمەكەن دە وسى كەزدەسۋدى اڭساپ كەلگەنىنە كۇمانىم جوق. مۇنداي كەزدەيسوقتىق بولمايدى دەپ ويلايمىن. بۇل پەرىشتەدەي پاك تازا جۇرەكتەردىڭ ىزگى ءارى شىنايى تىلەكتەرىنىڭ توعىسۋى.

ول كەزدە قىز بەن جىگىت كوشەدە ۇزاق اڭگىمەلەسىپ قاتارلاسىپ ءجۇرۋ دەگەن جوق. ول ەرسى قىلىق بولىپ سانالادى. ونداي قىلىقپەن كوزگە ءتۇستىڭ دەگەنشە سوزگە ىلىكتىڭ دەي بەر.

بازارداعى شۇبات ساتۋشىلاردان شۇبات الىپ ىشتىك تە، شارۋامەن جۇرگەن ۇلكەن ادامدارعا ۇقساپ، قانىشكەننىڭ سىرت جاعىنداعى يرەك وتكەلدە جولىعاتىن بولىپ تاراستىق. ونداعى ويىمىز جۇمەكەننىڭ شاقىرۋىمەن ەگىن قاراۋىلى بولىپ، سازتوبەدە ەگىستىك باسىندا تۇراتىن جۇمەكەننىڭ مۇلىك اپاسىنىڭ ۇيىنە قوناققا بارۋ. مۇلىك اپاي مەنى دە، باقىتتى دا تانيدى. ءارى مەنىڭ كوكەمنىڭ جاقسى كورەتىن بالدىزى. ەلگە ىسمەرلىك ونەرىمەن سىيلى ادام. ول كىسىنىڭ بوتەن وي ويلامايتىنىن، ءبىزدى سوكپەيتىنىن جاقسى بىلەمىن. سول سەبەپتى قوناق بولۋعا كەلىسىم بەردىم.

يرەك وتكەل دەپ اتالۋىنىڭ سىرى قانىشكەن مەن سازتوبەنىڭ ارالىعىندا اعىپ جاتقان وزەننەن توتەلەپ وتۋگە بولمايدى. شۇڭەيت-شۇڭقىرىن بىلمەيتىن ادام كولىك-مولىگىمەن سۋعا كەتەدى. سول سۋ استىنداعى وي-شۇڭقىردى اينالىپ وتەتىندىكتەن يرەك وتكەل اتالعان.

باقىت يرەك وتكەلدىڭ سىرىن جاقسى بىلەتىنىن، جىلقىشى ءۋاليوللا اعاسىمەن بۇل وتكەلدى تالاي رەت وتكەنىن ايتتى. سوندىقتان وتكەلدى ەسىنە جاقسى ساقتاپ قالعان. جاستىق شاقتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى — قاۋىپ-قاتەردىڭ اسا قورقىنىش تۋدىرمايتىنى بولسا كەرەك. جاقسى بىلەم دەگەننىڭ وزىندە كۇندە ءوتىپ جۇرگەن ادام ەمەس، باقىت قاتەلەسىپ كەتسە، سۋعا كەتۋ دەگەن سول ەمەس پە. ونداي قورقىنىش بىزدە بولعان جوق. وتكەلدەن ءوتىپ كەلە جاتقاننىڭ وزىندە جۇمەكەن جۇمەكەندىگىن كورسەتىپ، ءازىل-قالجىڭنان اۋزى بوساماي كەلەدى، ءبىزدى كۇلدىرۋمەن بولدى. «باقىت-اۋ، مىنا وزەندى ءوزىڭ ارناسىن قازىپ، ءوزىڭ اعىزىپ قويعانداي، قاي جەردە قانداي شۇڭقىر بارىن قايدان بىلەسىڭ. ادەيىلەپ جول سالىپ قويعانسىڭ با؟» دەگەن سياقتى ازىلدەرىنەن كۇلە-كۇلە شەگىمىز اۋىردى.

يرەك وتكەلدەن ءوتىپ، سازتوبەنى بەتكە الىپ ءتورت اتتىلى كەلە جاتىرمىز. ول كەزدە شۇبىرىپ جاتقان ماشينا، قازىرگىدەي ايقىرىپ جاتقان ايداۋ جول جوق. اسىپ كەتسە ارباجول. ءبىر كەزدە الدىمىزدا جول بويىمەن اعاراڭداپ كەتىپ بارا جاتقان اق قالپاقتى كوزىم شالدى. قاسىمداعىلارعا «اناۋ قالپاق پا، انا قاراڭدار، دوڭەستەن تومەن قاراي قالپاق كەتىپ بارادى» دەدىم. «قايداعى قالپاق ايدالاداعى، كوزىڭە نە كورىنىپ كەلەدى» دەپ، ءوزىمدى مازاق ەتتى ولار. ات ۇستىندە كەلە جاتقان بىزگە جيەگى كولەمدى ءاپپاق كۇنقالپاقتى كيگەن ادامنىڭ بار-جوقتىعى كورىنبەيدى. جاقىنداپ كەلگەندە قالپاق يەسى جاس جارىمداعى كىشكەنتاي ءسابي ەكەنىن كوردىك. «جۇماگەلدى عوي مىناۋ» دەپ، جۇمەكەن تاڭ قالدى. ۇيگە كەلگەن سوڭ مۇلىك اپايعا جۇمەكەن «بالانى نەعىپ جالعىز جىبەرەسىڭدەر، جىلان شاعىپ السا، سيىر سۇزسە قايتەسىڭ» دەپ، سويلەدى. «بالا شىعىپ كەتكەن ەكەن عوي، بايقاماي قالىپپىز» دەپ اقتالعانداي بولدى اپاسى.

ول ۋاقىتتا شەشەلەرىمىز كۇنقالپاقتى قولدان تىگىپ، جاس بالالاردىڭ جاز بويى باسىنان تاستاتپايتىن. قۇستاڭداي دەپ اتالاتىن قالىڭداۋ ماتادان بىرنەشە قاباتتاپ ءىس ماشينامەن سىرىپ تىگەدى. سول «اق قالپاق» كيگەن بالا بۇگىنگى قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا دومبىراسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن اتاقتى جۇمەگەلدى ناجىمەدەنوۆ ەدى. ءبىر جارىم جاسىندا اق قالپاعىن باسىنان تاستاماي، تۋعان جەردىڭ قاسيەتتى قۇمىندا زىر جۇگىرىپ، «بولار بالا بەسىگىنەن» دەگىزىپ جۇرگەن كەزى ەكەن...

سوعىس ۋاقىتىندا دا، ودان كەيىن دە جۇمەكەننىڭ اتاسى مەن اجەسى كولحوز شارۋاسىنا ارالاسقان جوق، بالا-شاعا مەن ءۇي شارۋاسىنا قارادى. سەبەبى كەلىندەرى كولحوزعا ەڭبەك ەتتى. اتاسى مەن اجەسى جەكە شارۋاشىلىق ۇستاپ وتىردى. ءتورت تۇلىك مالدى تۇگەل ۇستادى. سول كەزدە ەشكىمدە جوق 12 قاناتتى اپپاق كيىز ءۇيى بولدى. قوشالاققا ايگىلى الاشا ناجىمەدەن قاريانىڭ ءۇيى دەپ ايتۋشى ەدى ەلدەگىلەر. 1956 جىلى گۋريەۆتە وتكىزىلگەن كورمەگە مۇلكيما اپامىز اپارىپ تىككەن سول اپپاق كيىز ءۇيى بولاتىن. بۇل اتا-باباسىنان كەلە جاتقان كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن جۇمەكەننىڭ اتاسى باقانمەن ءوزى عانا كوتەرەدى ەكەن. ۋىعىن ات ۇستىندە ءجۇرىپ بايلايتىن. اتاسى قايتىس بولعاننان كەيىن شاڭىراقتى كوتەرۋ ءۇشىن باقاندى ءۇش جىگىتكە كوتەرتەدى ەكەن. اتامىزدىڭ قايراتتى ادام بولعانىن سودان-اق بىلۋگە بولادى. سول ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ، وبلىس بويىنشا باس بايگەگە يە بولعان ءاپپاق كيىز ءۇيدىڭ ىشكى-سىرتقى جاساۋ-جابدىعىن، باۋ-باسقۇرىنان باستاپ، سىرتقى ۇزىك، دودەگەسىنە دەيىن مۇلكيما اپاي — مۇلىك اپامىز ءوز قولىمەن جاڭارتقان. اپايدىڭ ءوز قولىمەن ويۋلاعان اق تەكەمەتىن «جۇمەكەنجاننىڭ تورىنە جاياسىڭ با، مۇراجايىنا بەرەسىڭ بە ءوزىڭ ءبىل، سەنەن باسقا كىم ءقادىرىن بىلەدى» دەپ ماعان بەرىپ ەدى اپامىز. جۇماگەلدىنىڭ اناسى مۇلىك اپاي رۋ جاعىنان العاندا، مەنى وسىرگەن بالسەكەر مامامنىڭ الاشانىڭ قىزى ەكەنىن ەسكەرسەك، كوكەمنىڭ سۇيىكتى بالدىزدارىنىڭ ءبىرى بولاتىن.

ىسمەرلىككە بايلانىستى اڭگىمە ايتساق، جۇمەكەننىڭ اجەسى باقىتجامال — «اق شاعىل رومانىنداعى» قىزىل كەمپىر قايراتتىلىعىمەن، ىسمەرلىگىمەن ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ قالعان ادام. وسى ونەرى قىزى مۇلىك اپايعا، ونىڭ قىزى مارجانعا قانمەن دارىعان، تاربيە ارقىلى بەرىلگەن. الگى ايتىلعان ويۋلى اق تەكەمەت سونىڭ كۋاسى.

وسى قول ونەرىنە قاتىستى ءوز كوزىممەن كورىپ، بالا كەزدە قولقابىس تيگىزىپ، انامىزدىڭ قاسىندا ءجۇرىپ ۇيرەنگەن قويدىڭ جاباعى جۇنىنە جىلقىنىڭ جالىنىڭ قىلىن قوسىپ ون ەكى قۇلاش قىل ارقان ەسۋدىڭ تەحنولوگياسىن ايتا كەتەيىن. مۇنداي ارقان كوشكەندە تۇيەگە جۇك ارتۋ ءۇشىن كەرەك بولاتىن. ءجاي ارقاننان ايىرماشىلىعى بۇل ارقان تيەگەن جۇكتىڭ ءبىر جاعىنا اۋىپ كەتپەيتىندەي سوزىلمايتىن مىقتى، ءارى ۇزاق ۋاقىت قولدانۋعا جارايتىندىعى. مۇنداي ارقان تەگىس شىعۋى ءۇشىن ەسكەن ادامنىڭ تاجىريبەسىمەن قاتار قولىنىڭ قايراتتىلىعى كەرەك. جۇمەكەننىڭ اجەسى مۇندايدا ەر ادامنىڭ قاجىرىمەن بارابار بولاتىن. ارقاندى ءۇش تىننەن ەسەتىنىن ەسكەرسەك، ءۇش ءتىننىڭ بىرىككەن باسىن كەرەگەنىڭ كوزىنەن وتكىزىپ ءبىر ادام تارتىپ ەسىپ تۇرادى. سول ارقاننىڭ باسىن باقىتجامال اجەمىز ۇستايتىن. ءۇش ءتىندى ءۇش ادام شيراتىپ ەسىپ تۇرادى. بۇلاردىڭ قيمىلى دا، ارا قاشىقتىعى دا بىركەلكى بولۋى كەرەك. بىرەۋى سەلكەۋ كەتسە، ارقان تەگىس شىقپايدى. وسى ونەردى يگەرگەن قايرات پەن قاجىر يەلەرى ءارى انالارىمىز، ەل باسىنا قيىن-قىستاۋ تۋعاندا ارقا سۇيەر پانامىز بولىپ ەدى-اۋ. ءوز باسىم وسىنداي ورتادا قايناپ وسكەن جاستىق شاعىمنان ۇرپاققا ۇلاعات بولارلىق ءبىر ۇلگى كورسەتە الدىم با دەپ تە ويلايمىن اراسىندا...

مەن بۇعان دەيىنگى ەستەلىك اڭگىمەلەرىمدە ايتىپ جۇرگەنىمدەي، مەنىڭ ومىرگە اكەلگەن اتا-انام دا، ماپەلەپ وسىرگەن ناعاشى اتام مەن اجەم دە، كەلگەن بوساعام دا ونەردىڭ كەنىشى دەپ ايتپاسقا حاقىم جوق. اتاپ ايتىپ وتىرعان مۇلىك اپامنىڭ قىزى مارجان زەينەل قىزىنىڭ شەشەسىنەن العان قول ونەرىن بىلاي قويعاندا، شەبەر كۇي ورىنداۋشى رەتىندە ەلگە تانىمالدىعى ءوز الدىنا ءبىر توبە. اتىراۋ قالاسىندا تۇرادى. مارجان بالا كەزىنەن دومبىراشى، كونسەرۆاتوريا بىتىرگەن.

سۋىرتپاقتاپ ايتقان سايىن تاۋسىلمايتىن شەجىرە جالعاسىن تاۋىپ، ءورىلىپ وتىرادى. جۇمەكەنگە جۇپتاستىرعان ءتاڭىرىم مىڭ تاۋبە. ءبىر دە ءبىر ءساتتىڭ كوكەيدەن كەتپەيدى، جىل وتكەن سايىن جاڭعىرا تۇسۋدە.

سونىڭ ءبىرى — يرەك وتكەل حيكاياسى ەدى. قىركۇيەكتىڭ قارساڭى ەدى وندا دا.

...مىنە، كازىر سول ءساتتى كوز الدىما ەلەستەتسەم، «جۇمەكەن ءدال ءقازىر الدىمىزدان جارق ەتىپ شىعا قالسا عوي» دەگەن پەرىشتە تىلەكتىڭ ورىندالا كەتۋى دە ەرتەگىدەن الىنعان سياقتى...

---