InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
تۇ-43 توپ ستۋدەنتى مامبەت ۋلبوسىن
جەتەكشىسى ارنايى ءپان وقىتۋشى ساگيموۆا اقشولپان نۇرلىباي قىزى

جوسپار
1. كىرىسپە
2. نەگىزگى ءبولىم
جۇمىرتقا تۇرلەرى
جۇمىرتقادان جاسالاتىن تاعامدار
3. زەرتتەۋ ءبولىم
جۇمىرتقانىڭ حيميالىق قۇرامى مەن تاعامدىق قۇندىلىعى
4. قورىتىندى
5. پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

اننوتاسيا

شىعارماشىلىق - ىزدەنىس جۇمىستى جازۋ بارىسىندا ستۋدەنت جۇمىرتقا جانە جۇمىرتقا ونىمدەرى تۋرالى جازعان. جازۋ بارىسىندا جالپى جۇمىرتقادان تاعامداردىڭ جاسالۋ جولىن ءسوز ەتتى. جۇمىرتقا تۋرالى مالىمەت بەرە وتىرىپ پايدالانۋ.

ستۋدەنت بۇل شىعارماشىلىق ىزدەنىس جۇمىستى جازۋ بارىسىندا كەڭىنەن دايىندالعانىن بايقاتتى. جاسالىنعان تاعامداردى، دايىنداۋى ساپالى ەكەنى جۇمىستارىنان بايقالىپ تۇر. مۇنداي ۇزدىكسىز ىزدەنىستىڭ ارقاسىندا جۇمىرتقانىڭ پايدالى ەكەنىن جازىپ ونى پايدالانا ءبىلۋ، ونىڭ پايدالى ەكەندىگىن زەرتتەپ شىقتى.

ارنايى ءپان جەتەكشىسى: ساگيموۆا  ا

جۇمىستىڭ ماقساتى: ادام ومىرىندەگى جۇمىرتقانىڭ ماڭىزىن انىقتاۋ. جۇمىرتقانىڭ قۇرامىنداعى دارۋمەندەردى انىقتاۋ جولدارىن قاراستىرۋ

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ مىندەتتەرى:

- دەنساۋلىققا دۇرىس كوز قاراس قالىپتاستىرۋ؛
- ەمدىك ماقساتتاعى جانە باسقا دا پايدالى قاسيەتتەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ءبىلۋ؛
- جۇمىرتقدان جاسالاتىن تاعامدار
- جۇمىرتقانىڭ قۇرامىندا كوپتەگەن دارۋمەندەردىڭ بار ەكەنىڭ كوز جەتكىزۋ، ونىڭ ىشىندە كۇندەلىكتى پايدالانۋدى ۇسىنۋ؛

1.كىرىسپە

جۇمىرتقا  — ءدامدى دە ءنارلى تاعام. قابىعى ارشىلعان جۇمىرتقانىڭ ورتاشا حيميالىق قۇرامى: 73،6% سۋدان، 12،8% اقۋىزدان، مايلاردان، كومىرسۋلاردان، مينەرالدىق زاتتاردان (كالسيي، فوسفور، ت.ب.) تۇرادى. سونىمەن بىرگە جۇمىرتقانىڭ قۇرامىندا تىرشىلىك ءۇشىن ماڭىزى زور امين قىشقىلدارىنىڭ بۇكىل جيىنتىعى دا بار. جۇمىرتقانىڭ نەعۇرلىم قۇندى بولىگى — سارىۋىزى. ول مايلار مەن اقۋىزدارعا، كومىرسۋلار مەن مينەرالدى زاتتارعا عانا ەمەس؛ سونىمەن بىرگە ۆيتاميندەرگە (ا، ۆ، د، ە، ت.ب.) دە باي. سارىۋىزدىڭ ءتۇسى (سارعىش تۇستەن قىزعىلت-سارى تۇسكە دەيىن) قۇستىڭ جەگەن جەمىنە، سونداي-اق تاۋىقتىڭ جۇمىرتقا سالۋ ماۋسىمىنا بايلانىستى وزگەرىپ وتىرادى. جۇمىرتقا—ديەتالىق تاعامعا جاتادى. ونىڭ سارىۋىزى (شيكى، شالا جانە قاتتى ەتىپ قابىعىمەن پىسىرىلگەن) جاقسى قورىتىلىپ، جەڭىل سىڭەدى. شيكى اقۋىز ناشار قورىتىلادى دا، ورگانيزمگە ءسىڭۋى قيىندايدى. پىسىرىلگەن جۇمىرتقا اقۋىزىنىڭ سىڭىمدىلىگى ەداۋىر ارتادى. سول سەبەپتى سىرقات ءارى ءالسىز ادامدارعا شيكى جۇمىرتقا بەرۋگە بولمايدى. جۇمىرتقا ۇزاق ساقتاۋعا كەلمەيدى. قابىعىنداعى ساڭىلاۋلاردان اۋامەن بىرگە ميكروبتار ەنىپ، ونى تەز بۇزادى. ول قۇرعاق، تەمپەراتۋراسى 2 گرادۋستان تومەن ەمەس قوڭىر سالقىن جەردە ساقتالادى. دۇرىس ساقتالماسا (قابىعى لاس بولسا، ساقتالاتىن ورىن ىلعال تارتسا) اقۋىزى سۇيىلادى دا سارىۋىزى قالقىپ، قاتتى قابىرشاعىنىڭ ىشكى جاعىنا جابىسىپ قالادى. ءسويتىپ جۇمىرتقا وڭەزدەنىپ ءشىريدى. ەگەر جۇمىرتقا ۇزاق ساقتالسا اقۋىزى مەن سارىۋىزى ارالاسىپ، ءدامى بۇزىلادى. ول تەمپەراتۋرانىڭ كۇرت وزگەرىسىنە دە شىدامايدى. 21 گرادۋس جانە ودان دا ىستىق تەمپەراتۋرادا ۇرىق جەتىلە باستايدى دا، سارىۋىزدىڭ بەتىندە ساقينا ءتارىزدى دوڭگەلەنگەن قان تامىرلارى پايدا بولادى. مۇنداي جۇمىرتقادان تاعام ازىرلەۋگە بولمايدى.

جۇمىرتقانىڭ جارامدى نە جارامسىز ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن ونى جوعارى جاعىنان الاقانمەن جاۋىپ تۇرىپ، جانىپ تۇرعان شامعا تاقاۋ كەرەك. سوندا ەسكى جۇمىرتقا كۇڭگىرت تارتىپ تۇرادى. ال بۇزىلعان جۇمىرتقادان مۇلدە جارىق وتپەيدى. «جاتىپ قالعان» جۇمىرتقا شايقالادى، ياعني قولعا ۇستاپ قوزعاعاندا ىشىندەگى اقۋىزى مەن سارىۋىزى ارالاسىپ كەتەدى (مۇنداي جۇمىرتقا شايقالعان جۇمىرتقا دەپ اتالادى). بۇل — ۇزاق ساقتاعاندىقتان ونىڭ ىلعالىنىڭ ءبىراز بولىگى كەۋىپ، قۇرعاۋىنىڭ سالدارى. ادەتتە مۇنداي جۇمىرتقانىڭ اقۋىزى مەن سارىۋىزى ارالاسىپ كەتەدى. جۇمىرتقادان يايچنيسا مەن وملەت دايىنداۋعا بولادى. سونداي-اق ولار ءتۇرلى تاعامدار ازىرلەۋگە، قامىرداي دايىندالاتىن تاعامدارعا سالۋعا، سونىمەن بىرگە تاعامداردى اسەمدەۋگە پايدالانىلادى. قايناتىپ پىسىرگەندە جارىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن ونى سالقىن سۋعا سالىپ، باياۋ جانعان وتقا قويۋ كەرەك. قابىعى جارىلعان جۇمىرتقانى دا پىسىرۋگە بولادى. ءبىراق ول اعىپ كەتپەس ءۇشىن سۋعا تۇز سالادى نەمەسە جارىلعان جەرىنە ليمون شىرىنىن جاعادى. جۇمىرتقانى سۋعا قاتتى قايناتىپ پىسىرگەندە اقۋىزى قاتايىپ، سارىۋىزى سۇيىلادى، وتىن باياۋلاتىپ، بابىمەن پىسىرگەندە كەرىسىنشە بولادى. ونىڭ سارى ۋىزىن قاتىرماي سۇيىق پىسىرگەندە 21 /ز— 3 مينۋت، شالا پىسىرگەندە —5 مينۋت، ۋىزىن قاتىرىپ پىسىرگەندە —10 مينۋت قايناتۋ كەرەك. جۇمىرتقانى ۇزاق قايناتقاندا ونىڭ ءۆيتاميندى قۇندىلىعى تومەندەيدى. قابىعى تەز دە جاقسى ارشىلۋى ءۇشىن پىسكەن بويدا سالقىن سۋعا سالۋ كەرەك. جۇمىرتقانى فوسفور نەمەسە شىنى ىدىسقا سالىپ كوپىرشىتەدى. اقۋىزدى تەز جانە وڭاي كوپىرشىتۋ ءۇشىن سالقىنداتىلادى نەمەسە بىرنەشە تامشى ليمون شىرىنىن (ليمون قىشقىلى) قوسادى. سارىۋىزدى جىلى كۇيىندە كوپىرشىتەدى. جۇمىرتقا سالقىن بولسا اقۋىز پەن سارىۋىز وڭاي بولىنەدى. ول ءۇشىن جۇمىرتقانىڭ قابىعىن ەكى جاق ۇشىنان ينەمەن تەسەدى. سارىۋىز جۇمىرتقانىڭ ءوز قابىعىندا جاقسى ساقتالادى. ال ونى شىنى نەمەسە باسقا ىدىستارعا سالىپ ساقتاۋ كەرەك بولسا، وعان ازداپ وسىمدىك مايىن قوسادى. باسقا ءتىرى اعزالار سياقتى جۇمىرتقالار دا اۋا جۇتادى. ويتكەنى جۇمىرتقانىڭ قابىعىندا 4 ل تازا اۋا ءسىڭىرىپ، 3 ل كومىر قىشقىلىن شىعاراتىن ۇساق تەسىكتەر بار. حريستياندار جۇمىرتقانى وزدەرىنىڭ پاسحا مەرەكەسىنە ارناپ بويايدى. ال قىتايلىقتاردا جۇمىرتقا ءومىردىڭ جالعاسى دەگەندى بىلدىرەدى. ونى القىزىل تۇسكە بوياپ قويسا، ول باقىت پەن اماندىقتىڭ سيمۆولى سانالادى.

ەڭ ۇلكەن وملەتتى مەكسيكالىق اسپاز دايىنداعان. ول 500 سارۋىزدان جاسالعان جانە 600 كيلوگرامدى قۇراعان. اسپاز كومەكشىلەرى جۇمىرتقانى تەز تازالاۋدان رەكورد قويعان. ولار 8 ساعاتتىڭ ىشىندە 12600 جۇمىرتقا ارشىعان. بارلىق تىرشىلىك يەسى جىلىنا 567 ميلليارد جۇمىرتقا جەيدى. بۇل ەسكى كورسەتكىش. ماماندارونىڭ جىل سايىن ءوسىپ كەلە جاتقانىن جاسىرمايدى.

سونىمەن، نە تاڭداۋ كەرەك: سيىر ەتى مە؟ ءسۇت ونىمدەرى الدە بالىق؟ مەنىڭ كەڭەسىمە سۇيەنسەڭىزدەر، تاۋىق جۇمىرتقاسىنان ارتىق ەشتەڭە جوقتىعىن تۇسىنەسىزدەر. ءسىز تۇگەلدەي جانۋاردىڭ ەتىن جەپ قوياسىز دا، ناتيجەسىندە، امين قىشقىلدارىنا دا «بايىپ قالاسىز».ال جۇمىرتقادا تيامين، ريبوفلاۆين، پانتوتەن جانە فولي قىشقىلى، ۆ12 دارۋمەنى، بيوتين، د دارۋمەنى، ە دارۋمەنى جانە فوسفور بار. بۇل سىزگە كەرەك نارسەلەر ەمەس پە؟

سارى ۋىزدى تاستاماڭىزدار!

جاقىندا اقش-تا جۇمىرتقانىڭ زيانىن انىقتاۋعا ارنالعان زەرتتەۋ جۇرگىزىلدى. زەرتتەۋ نىسانى بولىپ 27 000 ەرىكتى تاڭداپ الىندى. بىرەۋلەرى جۇمىرتقانى ۇنەمى جەپ تۇرادى، ەندى ءبىرى سوڭعى رەت قاشان جۇمىرتقا جەگەنىن ۇمىتىپ تا قالعان. عالىمداردىڭ پىكىرى مىناعان سايادى: جۇمىرتقانى كوپ جەگەن ادام تولىققاندى تاماقتانادى. اسىرەسە، ۆ12، س. ە جانە ا دارۋمەندەرىنە باي بولماق. زەرتتەۋ ناتيجەسى تاعى ءبىز كۇتپەگەن توسىن جاڭالىقتى جاريا ەتى: كۇنىنە ءتورت جۇمىرتقا جەگەن ادامنىڭ قانىنداعى حولەستەرين مولشەرى كۇنىنە ءبىر جۇمىرتقا جەگەن ادامنان از بولىپ شىقتى.ال مىناۋ باسقا تاجىريبەنىڭ قورىتىندىسى. جاسى 40-كەلگەن 24 ادام ءبىر جارىم اي كولەمىندە ەكى سۋعا پىسىرىلگەن جۇمىرتقادان جەپ وتىرادى. ناتيجەسىندە، بارلىعىندا «جاقسى» حولەستەرين 10 پايىزعا، ال جالپى حولەستەرين بار بولعانى 4 پايىزعا وسكەن.

دەنەسىن شىنىقتىرىپ جۇرگەن كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءبىر اپتا بويىنا جەيتىن جۇمىرتقا سانى جۇزدەن دە اسىپ كەتكەن. قورىتىندىعا سۇيەنەر بولساق، اپتاسىنا وسىنشاما جۇمىرتقا جەيتىن كۋلتۋريستتەردەگى حولەستەرين مولشەرى مەن مۇلدە جۇمىرتقا جەمەيتىن ادامداردان ارتىق بولماعان. ال «جاقسى» حولەستەرين مولشەرى دەنەسىن شىنىقتىرىپ جۇرگەن بوديبيلدەردە ارتىعىراق كەزدەسكەن. ەسىڭىزدە ساقتاپ، باسقالارعا دا ايتا ءجۇرىڭىز. بۇدان شىعار قورىتىندى قانداي؟ ءسىز ەشتەڭەدەن قورىقپاي، ۇنەمى جۇمىرتقا جەي الاسىز. بۇگىندە عالىمدار جۇمىرتقا جوعارى جانۋار مايى مەن سارى ۋىزداعى حولەستەرينگە باي بولسا دا، جۇرەك قان تامىرلارى اۋرۋلارىنا سەبەپ ەمەستىگىن انىقتادى. سوندىقتان، سارى ۋىزدى ءبولىپ تاستاۋ ارقىلى، ءسىز تابيعي دارۋمەندەردەن ايىرىلاسىز.

ەڭ كوپ جۇمىرتقا قىتايدا وندىرىلەدى. ولار ءبىر جىلدا 160 ميلليارد جۇمىرتقانى ساتىلىمعا شىعارسا، امەريكالىقتار جىلىنا 65 ميلليارد جۇمىرتقا وندىرەدى ەكەن. بۇل ەكى الپاۋىت مەملەكەت جۇمىرتقا وندىرۋدەن كوش باستاپ كەلەدى. 

2. نەگىزگى ءبولىم

جۇمىرتقا تۇرلەرى

جۇمىرتقا تۇرلەرى:

- تاۋىق جۇمىرتقاسى
- بودەنە جۇمىرتقاسى
- ۇيرە  جۇمىرتقاسى
- قازى جۇمىرتقاسى
- تۇيەقۇس جۇمىرتقاسى

تاۋىق جۇمىرتقالارىن ساقتاۋ مەرزىمىنە بايلانىستى، ساپاسىنا جانە سالماعىنا بايلانىستى ديەتتى جانە اسحانالىق جۇمىرتقالارعا بولەدى. ديەتتى جۇمىرتقالاردىڭ سالماعى 44 گ كەم بولماۋى قاجەت، ولاردى 7 كۇن ساقتايدى. اسحانالىق جۇمىرتقالاردىڭ سالماعى 43 گ جوعارى، ولار 7  كۇننەن جوعارى ساقتايدى. ولاردى ساقتالۋ مەرزىمىنە جانە ساقتاۋ تاسىلىنە بايلانىستى جاڭا جەتىلگەن، مۇزداتىلعان جانە اك  دەپ بولەدى. جاڭا  جەتىلگەن جۇمىرتقالاردى -1،-2°س  30 كۇنگە دەيىن ساقتايدى. اك جۇمىرتقالارىن اك ەرىتىندىسىندە 3-6 اي ساقتايدى.

مۇزداتىلعان جۇمىرتقا ونىمدەرىنە مەلانج، مۇزداتىلعان اقۋىز بەن سارىۋىز جاتادى. مۇزداتىلعان جۇمىرتقا وندىرىسىندە اسحانالىق جاڭا  جەتىلگەن جانە مۇزداتىلعان جۇمىرتقالاردى جۋىپ، دەزينفەكسيالاپ، ولاردى جارىپ فيلتردەن وتكىزەدى دە، پاستەرلەيدى؛ سونان سوڭ، سۋىتىپ  اق قاڭىلتىر بانكىلەرگە سالىپ -18.-20°س تەمپەراتۋرادا مۇزداتادى. بانكىنىڭ ورتاسىنداعى تەمپەراتۋرا شامامەن -6°س. مۇزداتىلعان مەلانجعا 5-50% دەيىن قانت، 1،5 % اسحانالىق تۇز قوسۋى مۇمكىن. مۇزداتىلعان مەلانج ءتۇسى توق سارى، ەرىگەندە اشىق سارى كەلەدى؛ مۇزداتىلعان سارى  ۋىزدىڭ ءتۇسى قىزعىلت سارى، ال ەرىگەندە سارى نەمەسە قىزعىلت سارىعا بويالادى؛ مۇزداتىلعان بەلوك-اقشىل سارى نەمەسە جاسىلداۋ سارى، ەرىگەندە سارى ءتۇستى بولادى. مۇزداتىلعان جۇمىرتقا ونىمدەرى قاتتى، ال ەرىگەندە مەلانج بەن اقۋىز سۇيىق، سارى ۋىز قويۋ بولادى، ءبىراق  سوزىلماۋ كەرەك. ءيىسى مەن دامدەرى جۇمىرتقانىڭ ءيىسى مەن دامىنە ءتان، وزگە ءيىسسىز جانە ءدامسىز بولۋى ءتيىس.

جۇمىرتقادان جاسالاتىن تاعامدار

جۇمىرتقا تاعامدارى - دايىندالۋ تەحنولوگياسى جەڭىل ءارى قاراپايىم تاعامدار توبىنا جاتاتىن تاعام. جۇمىرتقا تاعامدارىنا — پىسىرىلگەن، قۋىرىلعان، دامدىك قوسپالار سالىنىپ بۇلعان جۇمىرتقالار، وملەتتەر، بيسكۆيتتەر جاتادى. جۇمىرتقا تاعامدارىنىڭ ىشىندە ءارتۇرلى قوسپالار سالىنۋ ارقىلى جاسالاتىن كوپتەگەن اسپازدىقت اعامدار بار: پورتۋگال، شۆەد، پولىيا، ۋكراين، بەلارۋس، روسسيني جۇمىرتقالارى، اليا روييال جانە ت.ب.قوسپا رەتىنە كوبىنە قىزاناق، ءزايتۇن، سىر، شۇجىق، پياز، ساڭىراۋقۇلاق قولدانىلادى. جۇمىرتقا تاعامدارىن ويلاپ تابۋ وڭاي. مىسالى، روسسيني (كومپوزيتور) جۇمىرتقاسىن قۋىرىلعان جۇمىرتقانىڭ سارىسىن ويىپ الىپ، ءۇستىن پىسكەن قازباۋىرىنىڭ كەسەگىمەن جاۋىپ، مادەرادان دايىندالعان سوۋس قۇيىپ بەرەدى. ءبىراق جۇمىرتقانى كۇندەلىكتى جەۋدىڭ زيانى دا بار. ارتىق سالماعى بار ادامداردىڭ ورگانيزمىندەگى زات الماسۋ پروسەسىنىڭ تۇزەلۋىن تەجەيدى.

تەحنولوگيالىق نۇسقاۋ                                                                                   

جۇمىرتقا قوسىلعان اق  تۇزدىق

تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
شيكى جۇمىرتقا سارى ۋىزىنا سارىماي كەسەگىن  قوسىپ، ەزەدى. ازداپ كىلەگەي نەمەسە سورپا قوسىپ، ۇزدىكسىز ارالاستىرا  وتىرىپ سۋ بۋىندا قويۋلانعانشا پىسىرەدى. الىنعان قوسپانى نەگىزگى اق تۇزدىقپەن قوسادى جانە ۇگىتىلگەن جۇپاراعاشى  جاڭعاعىن، تۇز، ليمون قىشقىلىن قوسادى.			ۇسىنامىز پىسىرىلگەن جانە بوكتىرىلگەن ەت  تاعامدارىمەن.
ازىق-تۇلىك اتاۋى	شيكىزات ماسساسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			3	7	20
	برۋتتو	نەتتو	ازىق-تۇلىك كولەمى گ. (نەتتو)
نەگىزگى اق تۇزدىق	-	800	-	-	-
جۇمىرتقا	4شت	150	12	28	80
مارگارين نەمەسە سارى ماي	50	50	150	350	1000
ليمون قىشقىلى	1	1	3	7	20
جەر جاڭعاق	1	1	3	7	20
كىلەگەي نەمەسە سورپا	75	75	225	525	1500
شىعىنى	131	1077	393	917	2620

 

تەحنولوگيالىق سىزبا

تەحنولوگيالىق نۇسقاۋ                                                                                   

جۇمىرتقا قوسىلعان سالات

تەحنولوگيالىق پروسەستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
ەڭ الدىمەن جۇمىرتقانى قايناتامىز، قياردى تازالايمىز. جۇمىرتقا، قيار، پيازدى ۇساقتاپ تۋراپ، قىشا جانە  مايونەز قوسىپ ارالاستىرامىز.			ۇسىنامىز اسكوكپەن اسەمدەپ
ازىق-تۇلىك اتاۋى	شيكىزات ماسساسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			3	7	20
	برۋتتو	نەتتو	ازىق-تۇلىك كولەمى گ. (نەتتو)
جۇمىرتقا	11شت	440	33	77	220
قيار	338	270	1014	2366	6760
پياز	131	110	393	917	2620
قىشا	-	30	-	-	-
مايونەز	200	200	870	1400	4000
شىعىنى	680	1050	2310	4760	13600

تەحنولوگيالىق سىزبا

پولياك تۇزدىعى   

تەحنولوگيالىق سىزبا

 

گوللاندىق  تۇزدىق  

تەحنولوگيالىق نۇسقاۋ

تاۋىق ەتىنەن جاسالعان وراما

تەحنولوگيالىق پروسەسستىڭ قىسقاشا سيپاتتاماسى			دايىن تاعامنىڭ قىسقاشا مىنەزدەمەسى
ەڭ الدىمەن تاۋىق ەتىن سۇيەگىنەن اجىراتىپ الامىز. ساڭىراۋقۇلاق، پيازدى، پىسكەن جۇمىرتقانى شالا  قۋىرىپ، ۇساقتاپ تۋرايمىز. تاۋىق ەتىن توسەپ، ورتاسىنا تارتىمدار  سالىپ وراما شەتىن تولىق جاباتىنداي ەتىپ وراپ 180 گۋرادۋستا 40-45 پىسىرەمىز دۋحوۆكا تاباسىندا ءپىسىرىپ  الامىز.			قايماق نەمەسە تومات تۇزدىعىمەن ۇسىنۋعا  بولادى. قوسىمشا قۋىرىلعان كارتوپ بەرۋگە  بولادى.
ازىق-تۇلىك اتاۋى	شيكىزات ماسساسى		سىباعا كولەمىنىڭ ەسەبى
			3	7	20
	برۋتتو	نەتتو	ازىق-تۇلىك كولەمى گ. (نەتتو)
تاۋىق  ەتى	75	75	225	525	1500
ساڭىراۋقۇلاق	37	36	111	259	740
پياز	10	7	30	70	200
جۇمىرتقا	30	7	90	210	600
تۇز	3	3	9	21	60
بۇرىش	3	3	9	21	60
شىعىنى	158	131	474	1106	3160

3. زەرتتەۋ ءبولىم

جۇمىرتقا قۇرىلىسى. جۇمىرتقا قابىقتان، اق ۋىز بەن سارى ۋىزدان تۇرادى. قابىعى-جۇمىرتقانىڭ 12%، اقاۋىزى-56%، سارى ۋىزى -32 %  قۇرايدى. قابىعى كومىرقىشقىل كالسيي، كومىرقىشقىلدى ناتريي ت.ب مينەرالدى تۇزدار مەن ورگانيكالىق زاتتاردان تۇرادى. ونىڭ ءۇستى كەپكەن  كىلەگەي مەن نۇكتەلەردەن تۇرادى، سوندىقتان تاۋىق جۇمىرتقاسىنا ميكروورگانيزمدەر وتە المايدى. قابىقتىڭ استىندا جۇقا قابىقپەن بەلوك  قابىقتارى بولادى. بۇل قابىقتار گاز، سۋ، اۋا وتكىزەدى، ال ميكروورگانيزمدەر وتكىزبەيدى. وسى ەكى قابىقتىڭ ورتاسىندا جۇمىرتقانىڭ ءتۇپ  جاعىندا اۋا كامەراسى ورنالاسقان. ول جۇمىرتقانى ساقتاعان سايىن ۇلعايادى. جۇمىرتقانىڭ اقۋىزى - ءمولدىر، ءتۇسسىز، سوزىلمالى ماسسا. ونى  ارالاستىرىپ قوزعاعاندا كوپىرشىكتەندىرەدى. جۇمىرتقانىڭ سارى ۋىزىن ورتادا ۇستاپ تۇراتىن بەلوك گرادينكي دەپ اتالادى. سارى ۋىزدىڭ  ۇستىندە دە جۇقا قابىق بولادى. سارى ۋىز كەزەگىمەن ورنالاسقان اشىق جانە قويۋ بولىپ كەلەتىن قاتارلاردان تۇرادى. سارى ۋىزدىڭ ۇستىڭگى  جاعىنا ۇرىق ورنالاسقان.

جۇمىرتقانىڭ حيميالىق قۇرامى مەن تاعامدىق قۇندىلىعى. جۇمىرتقادا ادام ومىرىنە قاجەتتى زاتتاردىڭ بارلىعى بار، سوندىقتان  ولاردىڭ تاعامدىق قۇندىلىعى وتە جوعارى. جۇمىرتقادا: سۋ-74%؛ بەلوك - 12،7%؛ مايلار - 11،5%؛ كومىرسۋ - 0،7 %؛ مينەرالدى زاتتار - 1%؛ ا، ۆ1، ۆ2، رر دارۋمەندەرى ت.ب زاتتار بار. بۇل زاتتاردىڭ كوبى سارى ۋىزىندا بولادى، سونىمەن قاتار گارموندى زاتتار دا كەزدەسەدى. سارى ۋىز  اسقازان قورىتۋ ورگاندارىنا جاقسى اسەر ەتەدى. جۇمىرتقا بەلوكتارىنىڭ قۇندىلىعى جوعارى. ولارعا وۆوالبۋمين، وۆوگلوبۋلين، وۆومۋسين، ليزوسيم ت.ب بەلوكتار جاتادى. بۇل بەلوكتار سۋدا جاقسى ەريدى، جاقسى كوپىرشىكتەندىرەدى، 60-65°س تەمپەراتۋرادا قاتايادى، سونىمەن قاتار  باكتەريسيدتىك قاسيەتتەرى دە جوعارى. مايلار جۇمىرتقادا ەمۋلسيا تۇرىندە كەزدەسەدى جانە ونىڭ 70% قانىقپاعان ماي قىشقىلدارىنان  تۇرادى، ەرۋ تەمپەراتۋراسى تومەن، ال سىڭىمدىلىگى جوعارى. سونىمەن قاتار، جۇمىرتقادا لەسيتين جانە حولەستەرين دەگەن ماي تارىزدەس زاتتار  كەزدەسەدى. سوندىقتان جۇمىرتقانىڭ كۇندەلىكتى نورماسى ەرەسەك ادامدار ءۇشىن - 2، بالالار ءۇشىن -1 دانادان اسپاۋى قاجەت.

4. قورىتىندى

مەن قورىتا كەلە جۇمىرتقانىڭ پايدالى ەكەنىن جانە ونى تۇتىنۋدى ۇسىنامىن. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن شەت ەلدىك ونىمدەردى تۇتىنىپ  دەنساۋلىققا زيان كەلتىرگەنشە پايدالى ءارى ديەتالىق تاعامدى پايدالانعان دۇرىس دەپ ويلايمىن. اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدەگەن دۇرىس دەپ ويلايمىن.

5. پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. “قازاقستان”: ۇلتتىق ەنسكلوپەديا/باس رەداكتور ءا. نىسانبايەۆ – الماتى “قازاق ەنسيكلوپەدياسى” باس رەداكسياسى، 1998
2. تاماق ونىمدەرىن تانۋ. ك.كۋزەمبايەۆ، گ.كۋزەمبايەۆا.
3. اسپازدىق. ك. كۋزەمبايەۆ.

---