InfoHub Logo

III. جۇمىس جوسپارى

وتكەندى ەسكە ءتۇسىرۋ

وتكەن ساباقتا: كومپلەكس دەگەن ومىردەگى قۇبىلىستاردى بايلانىستىرىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى قاتىناسىن زەرتتەۋ ەكەنىن، كومپلەكستىڭ ءبىر دە ءبىر ءمانىسى «تۇيدەك» دەگەن سوزگە بەيىم كەلەتىنىن، بۇل جولمەن وقىتۋ كومپلەكس ءادىسى دەپ تە، جۇيەسى دەپ تە ايتاتىنىن، كومپلەكس جۇيەسىمەن وقىتۋدىڭ ءنان جۇيەسىمەن وقىتۋدان ارتىقتىعىن، كومپلەكستە كىندىك تاقىرىپ ەڭبەك بولاتىنىن، مەكتەپتە ەڭبەكتىڭ تاقىرىپتارى قانداي بولۋ، نەشە كۇندىك بولۋ ءجون ەكەندىگىن، پروگرامداعى تاقىرىپتاردىڭ كەيبىر قولايسىزدىعىن، تۇركىستان ولكەسىندەگى مەكتەپتەردە قانداي كومپلەكستەر لايىقتىعىن ءسوز قىلىپ ەدىك، I، II جىلدىق تاقىرىپتاردى بەلگىلەپ، ولاردى كۇنگە شامالاپ ەدىك، ەندى سول تاقىرىپتاردى قالايشا جۇمىستاۋ، ىسكە قالاي اسىرۋ، قىسقاشا ايتقاندا، قالاي وقىتۋ جاعىنا كوشەمىز.

جۇمىس جوسپارى دەگەن نە نارسە؟

پروگرامدى جەرگىلىكتى جاعدايعا جاناستىرىپ، كومپلەكستى تاقىرىپتارى بەلگىلەپ، ول تاقىرىپتارعا كىرەتىن دەرەكتەردى (ماتەريالدار) تولىعىراق، دالىرەك كورسەتىپ، ۋاقىتقا مولشەرلەپ الۋدى، جۇمىس جوسپارى (پرويزۆودستۆەننىي پلان) دەپ اتايدى. بۇل ايتقانعا قاراعاندا جۇمىس جوسپارىنىڭ پروگرامنان پالەندەي ايىرماسى جوق بولدى: تاقىرىپتاردى بەلگىلەۋ، ولاردى ۋاقىتقا شامالاۋ، ماتەريالدارىن كورسەتۋ پروگرامداردا دا بار. جالعىز-اق پروگرامدى جەر-جەردىڭ جاعدايىنا جاناستىرۋ بولماسا، ولاي بولسا، جۇمىس جوسپارى دەپ ءار جەردەگى مەكتەپتىڭ وزىنە لايىقتاپ جاساعان پروگرامىن ايتادى ەكەن. تەك جوسپاردا وقىتاتىن نارسەلەر انىعىراق، تولىعىراق، دالىرەك كورسەتىلەدى. ءسۇيتىپ پروگرامم دا – پروگرامم، جوسپار دا – پروگرامم بوپ شىقتى.

س ۇ ر ا ۋ :

1. وتكەن ساباقتا پروگرامدى جەرگىلىكتى جۇمىسقا جاناستىرۋ جاعىن سويلەدىك پە؟ – سويلەدىك. تۇركىستان ەلدەرىنىڭ مەكتەپتەرىنە ۇيلەسپەيتىن جەرلەرىن كورسەتتىك.

2. ءبىر جىلدا جۇمىستايتىن تاقىرىپتاردى بەلگىلەدىك پە؟ بەلگىلەدىك.

3. تاقىرىپتاردى ۋاقىتقا شامالادىق پا؟ – شامالادىق.

4. ەندەشە، جۇمىس جوسپارىن جاساۋعا كىرىسكەن بە ەكەنبىز؟ – كىرىسكەن ەكەنبىز.

5. جۇمىس جوسپارىنىڭ ەندى نەسى قالدى؟ – ەندى تاقىرىپتاردىڭ ماتەريالىن كورسەتۋ قالادى.

ءبىز مۇعالىمدەرگە تەگىندە الداعى ءىستىڭ پلانىن جاساپ ۇيرەتۋ كەرەك دەيمىز. ۇيتكەنى، ءادىس بيۋروسى بولسىن، مۇعالىمدەر جينالىسى بولسىن، كەنەسى بولسىن سونداعى ادامداردى مۇعالىمدەردەن بولماق، ەر ءمۇعالىم ءوز بەتىمەن ەش نارسە جاساۋعا ورايى جوق بولسا، جيىلعاندا، كەڭەسكەندە نەسىن ايتادى، نە اقىل قوسا الادى. ول ءبىر. تەگىندە ءار مەكتەپتىڭ تۇرمىس جاعدايىن ءوز ءمۇعالىمى جاقسى بىلەدى: ءار ءمۇعالىم ءوزى ەسەپتەپ، نە كەرەك ەكەنىن ايتىپ وتىرىپ، جاساسپاسا، كولدەنەڭنەن، توبەسىنەن وتىرىپ، الدە بىرەۋدىڭ جاساپ بەرگەن جوسپارى ونىڭ مەكتەبىنە شاق كەلە بەرمەيدى. «جەتەكتەگەن يت اڭعا جارامايدى» دەگەندەي، ءبىز ءمۇعالىم اتاۋلىنى قولمەن تۇرعىزىپ قويعان جاندى قۋىرشاق قىلا بەرگەندى قويىپ، ولاردى وي جۇمىسىنا باۋلۋ، توسەلدىرۋ، شىنىقتىرۋىمىز كەرەك. «باسى اۋىرسىن، ميى شاتاسسىن، شەكە تامىرى زىرقىلداسىن، قىل بۇراۋ سالعانداي تىرسىلداسىن»، ايتەۋىر تۇبىرلەپ، قويماي وتىرىپ، بىردەڭەنىڭ باسىن قۇراستىراتىن بولسىن. ۇنەمى «جوعارىدان جاساپ بەرەدى» دەپ دايار استىڭ يەسى بولا بەرمەسىن. بۇل ەكى، الداعى ءىستىڭ نە بولارىن كۇن شامالاي بىلمەي، كەلەشەكتى «قۇدايدان كۇتۋ» ءبىر نارسەنىڭ باسىن باستاپ، اياعىن تاستاۋ، كورىنگەننىڭ ءبارىن «و، قويشى سوڭى» دەپ مەنسىنبەۋ قولدان كەلمەستەن جيرەنۋ، ءوزى تۇك بىلمەي وتىرىپ بىرەۋگە سىن تاعۋ... سياقتى ىسكە جۇيەسىزدىك، تابانسىزدىق، ەنجارلىق، جالقاۋلىق، قاۋ كوكىرەكتىك، بوس جۇبانىش، قۇرعاق ءۇمىت سياقتى مىنەزدەر بىزگە جورگەكتەن بىتكەن، ءىسىمىزدى ونعا، العا باستىرمايتىن قىرسىقتىڭ قارا باسى وسىندا. ءبىز وزگەنىڭ جاقسىسىنا ءالى ەلىكتەي بىلمەيمىز: تالابىمىز جەتپەيدى، تابانىمىز تۇرمايدى، سىرعىپ كەيىن شەگىنەمىز. الداعى ءىستى پلانداپ ۇيرەنۋ، كەلەشەكتىڭ قامىن جەۋ. تولعاۋسىز، ونسىز، «قۇدايعا تاپسىرىپ» جىلى بۇركەنىپ جاتا بەرمەۋ – كوپتەن-كوپ كىمگە كەرەك دەسەڭىز – كوپتىڭ كوكىرەگىنە ساۋلە جاعاتىن، بۇلاقتىڭ كوزىن اشاتىن، ىسىمەن، كۇشىمەن، مىنەزىمەن ۇلگى بولاتىن مۇعالىمگە كەرەك. ءمۇعالىم بالا وقىتسىن، بىردەڭە ءبىلدىرسىن دەسەك، بىلدىرمەگەن رەتتەسىن، جۇيەلەسىن دەسەك، جۇمىس جوسپارىن جاساي بىلەگىن قىلۋىمىز كەرەك. ءوزى ەتىك پىشە، قالىپ شابا بىلمەگەن ەتىكشى ءومىرى جاقسى ەتىكشى بولا المايدى.

جۇمىس جوسپارىن جاساۋ جولى

ءاربىر مەكەمە، ۇيىم، ءاربىر عالىم، مامان، ونەرپاز، ىستەيتىن ىسىنە الدىن-الا پلان جاساپ الادى دەپ، بۇرىن دا ايتقامىز. مەكتەپ تە ءوز الدىنا ءبىر مەكەمە، ۇيىم بولعاندىقتان، جىلدىق جۇمىسىنا پلان جاسايدى. ءبىزدىڭ جاسايتىنىمىز جالپى مەكتەپ جۇمىس پلانى ەمەس، بالالارعا وقىتاتىن ساباقتىڭ پلانى (جوسپارى) بولۋ كەرەك.

جۇمىس جوسپارىن جاساردا ەستە بولاتىن نارسەلەر مىنالار:

1. مەكتەپتىڭ نەگىزگى ماقسۇتىن بەلگىلەۋ. ونىڭ ءمانىسى سول جەردىڭ تۇرمىس جاعدايىنا قاراي جۇمىستىڭ جالپى باعىتىن، بالالاردى

نەگە بەيىمدەپ وقىتۋىڭ شامالاۋ، مەكتەپ تۇرعان اۋداندا مال شارۋاسى باسىم با، ديقانشىلىق، كۇشتى مەكتەپ ۇستەم بە، بالىق اۋلاۋدان با – ەلدىڭ كوبىرەك كۇن كورەتىن كاسىبىن مەكتەپ تە باسا وقىتۋ كەرەك، مەكتەپ سونداي كاسىپكە بەيىمدەۋ كەرەك.

2. مەكتەپتە قانداي ەڭبەك تۇرلەرى بولماقشى. باسقاشا ايتقاندا مەكتەپ كۇن كورىسى جۇمىستىڭ قاندايىنا قاتىسپاقشى ەكەنىن شامالاۋ. ونداي ەڭبەكتەردى جالپى تاجىريبە جۇمىسىمەن، ءبىلىم جۇمىسىمەن قالاي جاناستىرىپ، ۇيلەستىرىپ كەلتىرەتىنىن بەلگىلەۋ.

3. ءار تاقىرىپتى جۇمىستاعاندا قانداي دەرەكتەر (ماتەريالدار) الىنباقشى، ول دەرەكتەردىڭ مولشەرى، اۋماعى قانداي، مىنەزى قانداي بولماقشى ەكەنىن جوبالاۋ.

4. مەكتەپتىڭ ەلمەن، ەلدەگى قوعام ۇيىمدارىمەن، مەكەمەلەرىمەن قانداي قاتىناسى بولماق. ەلدىڭ، ۇيىمداردىڭ مەكتەپكە نە پايداسى، مەكتەپتىڭ ەلگە نە پايداسى، قولقابىسى تيمەك ەكەنىن نوبايلاۋ.

تاربيە بەرۋ، ءبىلىم بەرۋ جونىندە وقۋدان باسقا، ەڭبەكتەن باسقا قانداي شارالار ىستەلمەكشى (مىسالى: دەنە تاربيەسى، گيمناستيكا، كوركەمدىك تاربيەسى – سۋرەت، ان-كۇي، ولەڭ، تاقپاق سياقتى) سالالاردى دا شامالاۋ.

بۇلارعا قوسىمشا:

ا) ماتەريال تىزگەندە، تۇرمىس پەن عىلىم ايقاسىپ، استاسىپ ءتىزىلسىن.

ب) جوسپاردا كومپلەكس جانى، ونى جۇمىستاپ وتەتىن ۋاقىت مولشەرى ءدال كورسەتىلسىن.

س) جۇمىستايتىن ماتەريالدار دايار تۇرىندە ەمەس بالالار تاجىريبە قىلىپ، زەرتتەپ، ءوز بەتىمەن شەشكەندەي، تۇرمىس جۇمباق تۇرىندە بەرىلسىن.

ج) جۇمىستاۋ نەگىزىنە بالانىڭ بۇرىنعى ءوز تاجىريبەسى پەرنە قورى، ماعلۇماتى سالىنسىن؛ ءدال ايتقاندا، بالاعا تانىمال جاقىن نارسەدەن باستالسىن.

د) ساباق كۇن بۇرىن جاسالعان جوسپارمەن جۇرگىزىلسىن. ساباقتىڭ رەتىنە قاراي، ارينە، ءىس جۇزىندە جوسپاردان تايىن كەتۋگە دە بولادى. ايتسە دە جوسپارسىز ىستەلسە، تاقىرىپتىڭ ەڭ كەرەكتى جەرى دالادا قالىپ، ءجۇردىم-باردىم كەتىپ، ۋاق-تۇيەگىنە كوپ الدانۋعا مۇمكىن.

ە) توقسان (سەمەستر) ءبىتىپ، جۇمىستىڭ باس-اياعىن قورىتىپ، كەلەشەككە جوسپار جاساعاندا، جاساسۋعا بالالار دا قاتىسسىن.

بالالار:

1) وزىنە ماقسۇت قويسىن.

2) جوسپاردى تالقىعا سالسىن.

3) نەنى ىستەۋگە بولاتىنىن شامالاسىن.

4) كىم نە ىستەيتىنىن ۇلەسىپ السىن.

5) جۇمىستى بىرىگىپ ورىنداسىن.

ج) جاتتىعۋ جۇمىستارى ءار تاقىرىپتىڭ جوسپارىندا تولىق كورسەتىلسىن

كەيبىر جوسپارلاردا بالالاردىڭ جوسپار شىعاراتىن نارسەلەرى دە كورسەتىلەدى. مىسالى:

1. اشىق ءتۇستى جاپىراقتاردى قاتىرعا جاپسىرۋ.

2. كەيىپتى اعاشتاردىڭ بۇتاعىن، جاپىراعىن جيناۋ.

3. بۇرشىكتەر، ساڭىراۋقۇلاقتار، تۇقىمدار جيناۋ.

4. قايتقان قۇستاردىڭ جاپسىرما سۋرەتى (اپليكاسيا).

5. ەگىن سايماندارىنىڭ تۇلعاسى.

6. وكتيابر، تاعى باسقالاردىڭ ۇرانى.

7. ءتۇرلى وتىنداردىڭ ۇلگى قيقىمى.

8. جىل مەزگىلدەرىنىڭ كالەندارى.

9. جىل مەزگىلىنە قاراي، جاراتىلىستان، ءۇي ءىشى تۇرمىسىنان، مەكتەپتەن سۋرەتتەر.

10. حات تانىعانداعى بالالاردىڭ ءوز الىپپەسى.

11. ءوز كىتابى... دەگەن سياقتى.

جۇمىس جوسپارىنا ۇلگى

كومپلەكس تاقىرىبى: «مەكتەپتەگى العاشقى كۇندەر»... (7-10 كۇندىك).

1. م ا ق س ۇ ت

بالالاردى مەكتەپپەن، مەكتەپ جۇمىسىمەن تانىستىرۋ، ۇيىمداستىرا باستاۋ، مەكتەپ تارتىبىنە ۇيرەتە باستاۋ. ءمۇعالىم بالالارمەن، ولاردىڭ ومىرىمەن، تابيعاتپەن، ماعلۇماتىمەن تانىسۋ.

2. ج ۇ م ى س م ا ز م ۇ ن ى ، و ن ى ج ۇ م ى س ت ا ۋ ج و ل ى

بالالارعا جولىعۋ. ءاتى-جونىن، كىم قايدا تۇراتىنىن، كىممەن قالاي وينايتىنىن، اۋرۋلارى بار-جوعىن، ۇيلەرىندە نە ىستەيتىنىن ءبىلۋ.

كۇن جاقسى بولسا، بۇل اڭگىمەلەردى دالادا وتكىزۋ. ونداي سەرۋەندە جاراتىلىس جايىنان اڭگىمە قۇرۋ. مىسالى: كۇز سۋرەتىن جازدىكىمەن سالىستىرۋ، تابيعات وزگەرگەندە ۇلكەن، كىشى ادامداردىڭ ەڭبەگى دە وزگەرۋىنەن جابايى ماعلۇمات بەرۋ...

دالادا بالالاردىڭ كوز، قۇلاق قۋاتىن بايقاۋ، الىستاعى دىبىسقا قۇلاق سالدىرىپ، الىستاعى نارسەنى نۇسقاۋ. كورسەتىپ دالاداعى كولدەردىڭ ءتۇسىن ايىرتىپ، قارىنداشپەن قالاعان نارسەنىڭ سۋرەتىن سالدىرۋ. كلاستا قولدان جاسالعان اسپاپتارمەن كوز، قۇلاق قۋاتىن بايقاۋ.

بالالاردى ءبىر-بىرىنىڭ بويىمەن تانىستىرۋ. ارتىق-كەم، جوعارى-تومەن دەگەن ۇعىمداردى ءبىلدىرۋ.

كلاستا بالالاردى دۇرىستاپ ورنالاستىرۋ: بويىنا، كورۋ، ەستۋ قۋاتىنا قاراي، العا، ارتقا وتىرعىزىپ:

جولداستارىن ساناتۋ.

مەكتەپ تارتىبىنە داعدىلاندىرۋ.

وزگە ىلگىشتەرىنە سىزىق، بەلگى سالدىرۋ.

جولداستارىنىڭ اتتارىمەن تانىستىرۋ.

حات تانىتۋعا كىرىستىرۋ.

مەكتەپپەن تانىستىرۋ: مەكتەپ ءۇيى قانداي، بولمەسى نەشەۋ، ءار بولمە نە ءۇشىن، مەكتەپ قۇرالدارى نەگە كەرەك.

مەكتەپ ءتارتىبى، ونىڭ كەرەكتىگى، كلاستا ءتارتىپ ساقتاۋ.

تازالىق ساقتاۋدىڭ كەرەكتىگى، قول جۋۋ.

مەكتەپ جاساۋلارىن، اسپاپ قۇرالدارىن بۇلدىرمەي، دۇرىس ۇستاۋ.

بالالاردىڭ تۇڭعىش جيىلىستارىن جاساۋ. جيىلىستىڭ ءار جولداسقا تاپسىرىندىسى – مىندەتى (دەجۋرنىيلىق، ساباققا كەرەك نارسەلەردى باسقارۋ سياقتى).

كلاستا تازا اۋا ساقتاۋ (ءۇردىس جاڭعىرتۋ، شاندى دۇرىستاپ ءسۇرتۋ) كلاستى بەزەندىرۋ، بالالاردىڭ قالاي جاسالعانى، جاساۋلاعانى، بالانىن ءۇيى، قانشا جان بارلىعى، كىم نە ىستەيتىنى. جۇمىس ءادىس، اڭگىمە، سۋرەت، جاپسىرما سۋرەت، ويۋ-سىرۋ.

3. ك ءى ر م ە ن ق ا ت ى ن ا س ق ى ل ۋ

بۇل كومپلەكستى جۇمىستاعاندا، بالالاردىڭ ۇيىمەن قاتىناس باستاۋ.

4. ج ا ت ت ى ع ۋ

داپتەردى، قارىنداشتى، قالامدى، سىزعىش اعاشتى، قايشىنى، جەلىمدى، پىشاقتى، بالعانى ۇستاي، پايدالانا ءبىلۋ.

قولىن كۇتىپ داعدىلانۋ، تاپسىرعان ءىستى ورىنداپ ۇيرەنۋ (دەجۋرنىي بولۋ، بىردەڭەنى باسقارۋ).

ۇيىمداسقان جۇمىسقا (جالپى كەڭەسكە، سەرۋەنگە، جينالىسقا، ويىنعا، ولەڭ، ءان ايتۋعا) جاتتىعۋ.

جازۋ، سويلەۋگە داعدىلانۋ.

بالانىڭ ءوز تىلىمەن كورگەن-بىلگەنىن، بايقاعانىن ايتىپ ۇيرەتۋ.

ءمۇعالىمنىڭ قىسقا اڭگىمەسىن، وقىعانىن تىڭداپ داعدىلانۋ.

سويلەممەن، سوزبەن، بۋىنمەن تانىسۋ. بۋىندى كوبەيتۋ، ءسوزدى بۋىنداپ، بۋىننان ءسوز قۇراپ ۇيرەنۋ. بۋىندى، ءسوزدى جازا ءبىلۋ.

مۇعالىمگە سۇراۋ بەرە ءبىلۋ.

ەسەپ جونىنەن: ىلگەرى-كەيىن ساناۋ، ونىڭ ىشىندە سانداردى ەڭ العاش قوسا، الا ءبىلۋ. ارتىق – كەم، ۇزىن-قىسقا، كەڭ-تار، جۋان-جىڭىشكە، تەرەڭ-ساياز، اۋىر-جەڭىل، تەز-شابان دەگەن سوزدەردى قولدانا ءبىلۋ.

سىزىق داعدىسى: كورگەن نارسەلەرىن ەركىن سۋرەتتەۋ، بەرىلگەن تاقىرىپقا ەركىن سۋرەت سالۋ.

5. قۇرال-دەرەكتەر

داپتەر، قارىنداش، قالام، سيا، قايشى سياقتى اسپاپتاردى، وقيتىن اڭگىمەلەردى، ويلايتىن ويىنداردى دايىنداپ الۋ.

ەسكەرتۋ: ويىندى، ءاندى تاقىرىپقا بايلانىستىرۋ شارت ەمەس. الايدا ويىن كۇندە بولىپ ءتۇرۋ كەرەك.

اسىرەسە العاشقى كەزدە.

مىنە، ون شاقتى كۇندىك كومپلەكستىڭ جۇمىس جوسپارى وسى سياقتى بوپ جاسالادى.

بۇل جوسپاردى اۋەلى 1) كومپلەكستىڭ ماقسۇتى، ودان كەيىن، 2) مازمۇنى، جۇمىستاۋ جولى، 3) كىممەن قاتىناس قىلاتىنى، 4) جاتتىعۋ، 5) بۇل كومپلەكسكە كەرەكتى قۇرال – دەرەكتەر ايىرىم-ايىرىم كورسەتىلگەن. مازمۇنى (ماتەريالى) دا تولىق ايتىلعان. ءبىر تاقىرىپقا مۇنشا نارسەنى جازۋ قيىن بولادى دەسەك، بۇدان گورى قىسقارتىپ جازۋعا بولادى.

پروگرامدا قىسقا ايتقان. وندا:

1) ماقسۇتى، 2) مازمۇنى، 3) جاتتىعۋ جۇمىستارى عانا كورسەتىلگەن، ەڭ كەرەكتىسى دە سوڭعى ەكەۋى (مازمۇنى مەن جاتتىعۋ) بولۋ كەرەك. وسى جوبالاردى قولدانىپ، ەندى ءوز بەتىمىزبەن جوسپار جاساۋعا كىرىسەمىز.

جوعارىدا جۇمىس جوسپارىنىڭ نە ەكەندىگىن پروگرامم بارلىق مەكتەپكە ۇيلەسە بەرمەيتىندىكتەن جوسپار جاساۋدىڭ كەرەكتىگىن، جوسپار جاساۋدىڭ جولىن، ۇلگىسىن كورسەتتىك. بۇدان بۇرىن جوسپاردىڭ «ءبىسسىمىلاسىن» باستان تا قويدىق. باستاعان ەمەي نەمەنە I-II جىلدىق كومپلەكس تاقىرىپتارىن بەلگىلەپ ۋاقىتقا مولشەرلەپ ايىن دا، كۇنىن دە كورسەتىپ قويدىق. ەندى بىزگە سول تاقىرىپتارعا مازمۇن سالۋ كەرەك، جاتتىعۋ جۇمىستارىن كىرىستىرۋ كەرەك. مۇنى قالاي ىستەيمىز؟ نەنى قولدانامىز؟

جوسپار جاساۋ جۇمىسىنىڭ اعىمى

ءبىرىنشى سۇراۋعا جاۋاپ: وسى كلاستاعى ادامدار 3، 4 (وتىرعان ورىندارى بويىنشا) توپ-توپقا ءبولىنۋىمىز كەرەك. ءار توپ ىشىنەن ءبىرىن حاتشى قىلىپ بەلگىلەۋ كەرەك. حاتشى قالام، قاعازىن الىپ، توپ ماقۇلداعان، ۇيعارعان نارسەنى جازا بەرسىن، نەنى قولدانامىز؟ دەگەن سۇراۋعا — ءبىز «جاڭا مەكتەپتەگى» پروگرامدى قولدانامىز، سوڭى ىرگە قىلامىز. ءار توپقا ءبىر تاقىرىپتان بەرىلەدى. سول تاقىرىپقا لايىقتى ماتەريالدى پروگرامنان تەرىپ الاسىزدار، جوعىن، جەتپەگەنىڭ، مەكتەپتەرىڭىزدىڭ جاعدايلارىن ەسكە الىپ وتىرىپ، ءوز جاندارىڭىزدان قوسىپ تولتىراسىزدار. ءسويتىپ، سىزدەر جاساپ شىعارعان جوسپارلارىڭىزدى جالپى كلاستىڭ، ءبارىمىزدىڭ كەڭەسىمىزگە سالىپ، مىنەيمىز، قىرنايمىز، وزگەرتەمىز، تۇزەيمىز... دەگەننەن كەيىن، كۋرسانتتار سيپاڭداي، قيپاڭداي، جىميا، قىديا قالام، قاعازدارىن، پروگرامدارىن الىپ، ۇيرەنىسىپ، شۇڭگىلدەسىپ، ءبىرىنىڭ بەتىنە ءبىرى قاراسىپ، ىسكە كىرىسە باستايدى. العاشقى كەزدە بىرەسە پروگرامماعا، بىرەسە قاعازىنا، بىرەسە قابىرعاعا قاراپ، قارماعىنا تۇك ىلىندىرە الماعان ادامشا داعدارسا دا، «بولماي جاتىر» پالەن-تۇگەن دەسە دە، ون-ون بەس مينۋتتان كەيىن ءبىرلى-جارىم تەرگەن سوزدەرىن ەكشەپ تەكسەرە باستايدى.

«كوز – قورقاق، قول – باتىر» عوي، جوسپار جاساۋ دەگەن اۋەلدە تەرىس» جازۋدان دا قيىن كورىنىپ، جۇرەكسىنسە دە ىستەي كەلە، شۇقىنا، تۇبىرلەي كەلە، بىردەڭەنىڭ باسى قۇرالا باستادى. ءاربىر توپ بىرىنە-بىرى قاراپ، جولداستارى تۇرىپ قىبىرلاپ، جىبىرلاپ جاتقانىن كورگەن سوڭ، باسەكەسى قوزايىن دەدى. كەيبىر توپ بىر-ەكى ساعاتتا-اق جازعانىن اكەپ كورسەتىپ جاتىر. كەيبىرى ءبىرجولا «تابانداتايىن» دەگەندەي كەپكە دەيىن تۇبىرلەپ، تەرلەپ-تەپشىپ قينالادى. «باسىمىز سىنىپ بارا جاتىر» دەۋشىلەر دە بولدى. ءجۇردىم-باردىم جازا سالعاندارىن ەكىنشى رەت جاز دەپ، كەم جەرلەرىن كورسەتىپ بەردىك، ايتپاقشى، «استاپىراللا!» ۇمىتىپ بارا جاتىر ەكەنبىز، اۋەلى ەكى-ۇش كومپلەكستىڭ جوسپارىن وزدەرىنە سۇراۋ بەرىپ، مىناۋ قالاي بالالار؟ دەپ وتىرىپ تۇگەل كلاسس بوپ جاساعامىز. ونى ءبارى تۇگەل جازىپ العان. تاجىريبە كورۋگە جۇمىستى جەڭىلدەتۋگە دە ونىمىز دا تەرىس بولعان جوق.

نە كەرەك ەكى كلاستاعى 85 ادام جۇمىلا كىرىسكەن سوڭ شىداتا ما، پروگرامنىڭ قولىن قول، بۇتىن بۇت قىلىپ ىرەپ، سويىپ، سوزعىلاپ، زاۋلاتىپ، ايتىسىپ، ەرەگەسكەندەرى ەكى بولەك جازىپ، ايتەۋىر ەكى-ۇش كۇننىڭ ىشىندە 2 جىلدىق جۇمىس جوسپارىن نوبايلاپ ءبىتىرىپ تاستادى.

ارينە، بۇل جاسالعان جوسپارلاردا كەمشىلىك كوپ بولار. قالايدا بۇل ەڭبەك، بۇل تاجىريبە مۇعالىمدەردىڭ ءوز تابىسى، جوسپار جاساۋ جولىنداعى تۇڭعىش بالاسى. سوندىقتان بۇل جوسپارلاردى ەلدەگى قالىڭ ءمۇعالىمنىڭ الدىنا تارتۋدى كەرەك دەپ ويلادىق.

بۇل جوسپارلاردا ءاربىر كومپلەكستىڭ ماقساتى كورسەتىلەدى. ۇيتكەنى تاقىرىپتىڭ مازمۇنىنان ماعىناسى ءوزى دە بەلگىلى بولىپ تۇرار دەپ ويلادىق. پروگرامداعى كومپلەكستەردىڭ ماقساتتارىن قاراساق ءبارى ءبىرىڭعاي «جاراتىلىس وزگەرۋىمەن قاتار ادام ەڭبەگى دە وزگەرۋىن بايقاتۋ» دەپ بەرگەن سياقتى ونداي ءسوزدى جازىپ قويا بەرۋدىڭ قيىندىعى دا، كەلەر، كەتەرى دە شامالى بولار دەدىك.

باستاۋىش مەكتەپتەردىڭ ءبىرىنشى كلاسىنا

ارنالعان جۇمىس جوسپارى

1 تاقىرىپ. بالانىڭ مەكتەپتەن بۇرىنعى ءومىرى (وكتيابردىڭ 1-7، 1 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : بالالاردىڭ اۋرۋى بار-جوعىن تەكسەرۋ، ءاتى-جونىن ءبىلۋ. ءمۇعالىم وزىمەن تانىستىرۋ، مەكتەپكە نە ءۇشىن كەلگەنىن سۇراۋ، وقۋدىڭ پايداسىن ەسكەرتۋ، سول تۋرالى قىسقاشا اڭگىمە وقۋ.

بالالاردىڭ جازعى ويىندارى، ەڭبەكتەرى نە ەكەنىن ءبىلۋ وزدەرىنە سويلەتۋ. كىمنىڭ قايدا تۇراتىنىن، ءۇي ىشتەرىندە قانداي ادامدار بارلىعىن، كىم نە ىستەيتىنىن، بالانىڭ ءۇي ىشىنە كومەگىن سۇراۋ.

سويلەممەن، سوزبەن تانىستىرۋ بالالاردىڭ بويىن تەڭەستىرۋ «ارتىق – كەم، جوعارى – تومەن، بيىك – الاسا» دەگەن سوزدەردى دۇرىس قولداندىرۋ جولدارىن ساناتۋ، اتىن ءبىلدىرۋ.

ج ا ت ت ى ع ۋ . ءمۇعالىمنىڭ ءسوزىن تىڭداۋعا داعدىلانۋ. وزدەرىنشە كورگەن، بىلگەنىن، بايقاعانىن سويلەپ ۇيرەنۋ. مۇعالىمگە سۇراۋ بەرە ءبىلۋ. ءسوز سۇراعاندا قولىن كوتەرۋ. مەكتەپتە قالاي ءجۇرىپ-تۇرۋ.

وڭاي نارسەلەردىڭ سۋرەتىن سالدىرۋ. ءتۇرلى كەستە، ورنەك سالدىرۋ، ولەڭ ايتقىزۋ، جۇمباق ايتقىزۋ، ويىندار ويناتۋ. داپتەردى، قالامدى، قارىنداشتى ۇستاتا ءبىلۋ. قولدارىن تازا ۇستاۋ. بالالاردى ورىنعا ورنالاستىرۋ. تۇگەلدەۋ بەلگىلەرىن تىزىمگە قويىپ ۇيرەنۋ.

ىلگەرى-كەيىن ساناۋ، ونىڭ ىشىندەگى سانداردى اۋىزشا قوسا ءبىلۋ، اۋىزشا وڭاي ماسەلە (ەسەن) شەشكىزۋ.

بالالاردىڭ بۇيىمنان دياگرام سالدىرۋ.

2-ت ا ق ى ر ى پ. مەكتەپپەن تانىستىرۋ (وكتيابردىڭ 7-15، 1 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : مەكتەپتىڭ اتىن ءبىلدىرۋ، بولمەلەرىمەن تانىستىرۋ، كلاستاعى نارسەلەردىڭ نەگە كەرەكتىگىن ءتۇسىندىرۋ. مەكتەپ قوراسىندا، اۋىز ۇيىندە، دارەتحانادا قالاي ءجۇرىپ تۇرۋدى ۇيرەتۋ. كلاستا تازا اۋا ساقتاۋ (شاڭداتپاۋ، تاقتايدى، اينەكتى دۇرىستاپ ءسۇرتۋ، تىنىس كەزىندە كلاستا بالا قالماۋ). مەكتەپ قۇرالدارىن، جاساۋلارىن بۇلدىرمەۋ، رەتتەگى ۇستاۋ، مەكتەپتە ءتارتىپ ساقتاۋ (ويناماۋ، الىسپاۋ، ورىنعا تالاسپاۋ، ايقايلاماۋ، جولداسىنىڭ ىسىنە بوگەت قىلماۋ).

بالالاردىڭ العاشقى جينالىسىن قۇرۋ، سۇراۋ قويۋ، كەزەكپەن سويلەتۋ، ۇسىنىس قويا ءبىلدىرۋ، ءتارتىپشى، تازالىقشى سايلاۋ، ولاردىڭ مىندەتىن ءتۇسىندىرۋ، تازالىق ءتارتىپ جونىنەن قاۋلى شىعارۋ (قاۋلىنى العاشقى كەزدە ءمۇعالىم ءوزى جازىپ، وقىپ بەرۋ كەرەك).

سوزبەن، بۋىنمەن تانىستىرۋ، بىرنەشە سوزدەردى، بۋىنداردى ءسوز قىلىپ ۇيرەتۋ*. بۋىنداردان ءسوز قۇراۋ.

ساباق قاشان باستالىپ، قاشان بىتەتىنىن ۇعىندىرۋ.

ج ا ت ت ى ع ۋ. كلاسقا كىرەردە اياقتى ءسۇرتىپ ءجۇرۋ. ورىندىق، ۇستەلدەردى دىم شۇبەرەكپەن ءسۇرتىپ، ەدەندى سىپىرا ءبىلۋ، جەلدەتكىش اشۋ، كيىمدى تازا ۇستاۋ.

جازۋ، تانىس سوزدەردى وقۋ. بىلەتىن ولەڭ، تاقپاق، جۇمباق، ەرتەگىلەردى ايتقىزۋ.

ونعا دەيىنگى سيفرلارمەن تانىستىرۋ. قوسۋعا، الۋعا داعدىلانۋ. قوسۋ (+)، الۋ (–) بەلگىلەرىمەن تانىستىرۋ. كلاستاعى، مەكتەپتەگى نارسەلەرمەن ماسەلە شەشكىزۋ.

سازدان سۋرەت سوقتىرۋ. قالاعان نارسەلەرىنىڭ سۋرەتىن قاعازعا، تاقتايعا سالدىرۋ.

ءان سالعىزۋ، ويىن ويناتۋ.

3-ت ا ق ى ر ى پ. بالالاردىڭ ساۋلىعىن ساقتاۋ (وكتيابردىڭ 15-20، 1 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : بالالاردىڭ بەت-قولىن، باسى-كوزىن باقىلاۋ. كىر نەدەن بولاتىنىن، كىردىڭ زيانىن، قۇتىلۋ شارالارىن ءبىلدىرۋ. دەنەنىڭ ءار مۇشەسىن قالاي تازا ۇستاۋ، دەنەنى ىستىق، سۋىقتان قالاي ساقتاۋ، دەنەنى قوزعالىستارمەن شىنىقتىرۋ، اۋقاتتى مەزگىلىمەن ءىشۋ، دەنەنى مەزگىلىمەن تىنىقتىرۋ.

بالانىڭ ءۇي ءىشى تازالىعى، توسەك-ورىن، ىدىس-سايمان، بولمە تازا بولۋ.

مەكتەپ تازالىعى، شاڭداتپاۋ، تۇكىرمەۋ، سىڭبىرمەۋ، كيىمدى سىلىكپەۋ، شۇبەرەكتى قاقپاۋ، كلاسس نارسەلەرىنىڭ شانىن ءسۇرتۋ.

ناسىباي اتپاۋ، شىلىم تارتپاۋ، ولاردىڭ زيانى.

ج ا ت ت ى ع ۋ. سويلەۋ، تىڭداۋ، وقۋ، ولەڭ جاتتاۋ. 10-عا شەيىن كوبەيتۋ، ونىڭ بەلگىسى. اپتادا نەشە كۇن بارلىعى، اتتارى.

كلاستى سىپىرۋ، ابزەلدەردى سۇرتكىزۋ. توسەك-ورىندى، كيىمدى قاقتىرۋ. تىرناق الدىرۋ. قارىنداش ۇشتاتۋ. اعاشتان پىشاق ىستەتۋ. قاعازدان شابار، قورجىن، قايىق... بۇكتەتۋ.

بالعا، بالتا، وراق، ساتى، تەرەزە، ەسىك، پىشاق سياقتىلاردىڭ سۋرەتىن سالدىرۋ.

دوپ، سوقىر تەكە، اق سەرەك (ايگولەك)، ورىن تاپ، بۋرا قۋعان سياقتى ويىن ويناتۋ.

قوسىلىپ ءان سالۋ.

4 تا ق ى ر ى پ. كۇزگى تۇرمىس (وكتيابردىڭ 21 -13 نويابر، 3 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : كۇز بەلگىلەرى. اۋا رايىنىڭ وزگەرىسى. كۇن قىسقارىپ، ءتۇن ۇزاۋ، جەل، تۇمان، جاڭبىر، سۋ، مالدىڭ قيى قاتا اۋا رايىنىڭ كالەندارىن جاساۋ. كۇز پىسەتىن، قۇرايتىن شوپتەر، قۇستىڭ قايتۋى. حايۋاندار ءتۇسى وزگەرۋى، جاڭا ءجۇن شىعۋى، مال سۋلاتۋ، كۇز سەمىرەتىن، اريتىن مال.

*ءسوز بۋىن جازدىرۋ دەگەن ءمانىسى، تۇتاس ءسوز ادىسىمەن وقىتپاقشى.

كيىز باسۋ. وتىن دايىنداۋ. جوڭىشقا، قوناق، جۇگەرى، مايكەنە سياقتى ەگىندەردىڭ جيىن-تەرىنى، باقشا (ءسابىز، پياز، كارتوپ، لەپلەمە) جيىن-تەرىن.

كۇزدىك ەگىس: بيداي، ارپا ەگۋ.

ج ا ت ت ى ع ۋ. كورگەن-بىلگەنىن سويلەتۋ. كلاسس، مەكتەپ اشىلىستارىن جاساۋ. بالالارعا جيىلىس باسقارتۋ. ماسەلە قويدىرۋ. سويلەتۋ، قاۋلى شىعارۋ. ولەڭ جاتتاتۋ، اڭگىمە تىڭداۋ، جاڭا سوزبەن، بۋىندارمەن تانىستىرۋ، جازۋىن ۇيرەتۋ. تىنىس بۋىندارىنا ءسوز، سويلەم قۇراتۋ.

قايتقان قۇستاردىڭ جاپسىرما سۋرەتىن سالدىرۋ. كالەندار جاساۋ، ويۋ-كەستە سىزدىرۋ.

10-عا شەيىنگى كوبەيتۋ، ءبولۋ بەلگىسى، ءتورت امالدان ماسەلە. «ارتىق – كەم، ۇزىن – قىسقا، كەڭ – تار، جۋان – جىڭىشكە، تەرەڭ – ساياز، اۋىر – جەڭىل، تەز – شابان» دەگەن سوزدەردى قولداندىرۋ.

ەگىندىككە، شابىندىققا سەرۋەندەتۋ، جاپىراق، ءشوپ، قۇرت-قۇمىرسقا، قۇستاردى باقىلاتۋ. ەگىن وسىمدىكتەرىن – سايماندارىن كورسەتۋ. ءبىر تەكتەس ەسىمدىكتەر جاپىراعىن ىرىكتەپ، قاتىرعى قاعازعا جاپسىرتۋ، استىنا اتتارىن جازۋ، اعاشتان كىشكەنە قىپ جەر اعاش، مالا، مويىنتۇرىق، كۇرەك ىستەتۋ، بالالاردى جيىن-تەرىنگە قاتىستىرۋ.

ق و س ى م ش ا ت ا ق ى ر ى پ ش ا. وكتيابر مەيرامى (3 كۇندىك)

7 نويابر – وكتيابر توڭكەرىسىنىڭ مەيرامى. مەيرامدى وتكىزۋ تۋرالى جينالىس. ءمۇعالىم بايانداماسى. كلاستى تۇرلەندىرۋ، توڭكەرىس ولەڭ-اندەرىن ۇيرەتەدى. جوعارعى كلاسس جۇمىسىنا ارالاستىرۋ، قاعازدان جالاۋ ىستەتۋ. جيىنعا قاتار تۇزەپ بارۋ، بالالاردىڭ اكە-شەشەسىن مەيرامعا شاقىرۋ. اۋىلدىق ۇيىمدارمەن قاتىناس جاساۋ، ساۋىق كەشىن جاساپ، ەلگە كورسەتۋ، دەنە تاربيەسى، ويىندار.

ە س ك ە ر ت ۋ . جوعارىدا ءتورت تاقىرىپتىڭ جۇمىس جوسپارى وقىتۋشىنىڭ جەتەكتەۋىمەن تۇگەل كلاسس بوپ اقىلداسىپ وتىرىپ جاسالادى. بۇدان كەيىنگى جوسپارلار وقىتۋشىلاردىڭ (ەل ءمۇعالىمىنىڭ) وزدەرى وداقتاسىپ (تۇيسىكتەسىپ) جاساعانى. جالپى كەڭەسكە سالعاندا، از-ماز تۇزەتىلگەندەرى دە، سو قالپىمەن كەتكەندەرى دە بار. ءبىز تەك ءسوز قۇرىلىسىنا بولماسا مازمۇنىنا كوپ تيگەمىز جوق.

5-ت ا ق ى ر ى پ. قىسقى تام (ءنويابردىڭ 13-20، 1 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : قالا تامدارى (ۇيلەرى) مەن اۋىل تامدارىنىڭ ايىرماسى: استى – ءۇستى، ەسىك، تەرەزەسى، كەندىگى، بيىكتىگى، جىلىلىعى. ىستەلەتىن زات جونىنەن، پەشتىڭ ۇلكەن تەرەزەسىنىڭ، تاقتاي تاباننىڭ دەن ساۋلىققا، تازالىققا پانداسى. اۋىل تامدارى كىشكەنە، الاسا قاراڭعى بولعاندىقتان ساۋلىققا زيانى، تامداردى نەدەن قالاي، كىم ىستەگەنى، پەشتىڭ كەرەكتىگى، ساندال مەن پەشتى سالىستىرۋ.

تامداردى تازالاۋ، ەسىگىن تۇزەتۋ، جاڭادان تام سوعۋ، توبەلەرى سىلاۋ، ەسىك-اينەكتەرىن بۇتىندەۋ. اتا-انالار جىيىلىسىن شاقىرۋ، قىسقى تامنىڭ تازا، جارىق، بەرىك بولۋىنىڭ پايداسى تۋرالى بايانداما جاساۋ، كەڭەسۋ. اۋىلدىق كەڭەس كووپەراتيۆپەن قاتىناس قىپ، قىسقى تامعا تەرەزە الدىرۋ جونىنەن قام قىلۋ. پەش ورناتۋعا كىرىسۋ.

مال قورانى تازالاۋ، ەسىك ورناتۋ، جىرتىق-تەسىگىن بۇتىندەۋ، سىپىرىندى شىعارۋ.

ج ا ت ت ى ع ۋ. ءار بالاعا ءوز تامىن، ءوز قوراسىن سۋرەتتەۋ. سويلەتۋ، كەمدىگىن تاپقىزۋ، جاقسى تۋرالى كىتاپتان اڭگىمە وقىپ بەرۋ، كەڭەسۋ، ولەڭ جاتتاتۋ. تامدى تازا، جارىق قىپ ۇستاۋ تۋرالى ۇران شىعارتۋ، ول ۇراندى ۇي-ۇيگە اپارىپ جاپسىرۋ. سول ماڭايداعى بالالاردىڭ تامدارىن بارىپ كورۋ. دەنساۋلىققا كەلمەيتىن جەرلەرىن ەسكەرتۋ. اسا ناشار اۋرۋى بار ۇيلەردىڭ تامىن بالالارعا تازالاتتىرۋ، بۇتىندەتۋ. تامدى، قورانى تازا ۇستاۋدى ۇيرەتۋ، پەش ورناتۋ، ساندال قويۋ، تامنىڭ اۋاسىن جاڭارتىپ تۇرۋدى ءتۇسىندىرۋ.

10-عا شەيىنگى كوبەيتۋ، ءبولۋ، 15-كە شەيىن قوسۋ، الۋدان ماسەلە شىعارتۋ. ماسەلە تامنىڭ كەڭ-تارلىعى، تەرەزەنىڭ از-كوپتىگى، جامان تامنىڭ زيانى جونىنەن بولعانى ءجون.

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر :

جۇمەكەن سوسىقباي ۇلى (اۋليە اتا،

تالاس بولىسى).

حاميت حاسەن ۇلى (تاشقازاق، كەلەس).

6 - ت ا ق ى ر ى پ. قىس باسى (ءنويابردىڭ 20، دەكابردىڭ 5. 2 جۇما).

م ا ز م ۇ ن ى : قىسقى اۋا مەن كۇزگى اۋانى سالىستىرۋ. دالانىڭ ءتۇرى، قار، ونىڭ جۇقالىعى، شارۋاعا اسەرى، قورا ماڭىنىڭ قارىن كۇرەۋ، ءۇي اراسىنىڭ جولىن ارشۋ، جەر تون بولىپ، مۇز قاتۋ، تەرەزە قىراۋلانۋ. قىستاپ قالاتىن قۇستار، كوبىك قاردا تويىناتىن مال. شانا جولى. يت، مىسىق سياقتى ءۇي حايۋاندارىنىڭ قىسقى تۇرمىسى. قۇدىقتى، سۋاتتى كۇتۋ. كۇننىڭ قىسقارۋى. ادامنىڭ كەش جاتىن، ەرتە تۇرۋى. ەركەك، ايەلدەردىڭ، بالالاردىڭ كۇندىزگى جۇمىسى.

ج ا ت ت ى ع ۋ: قىسقى جاراتىلىس، جۇمىس، قۇس، مال تۋرالى اڭگىمە وقۋ. ولەڭ جاتتاتۋ. قىستايتىن قۇستاردى اتاتۋ. قىسقى تۇرمىسىن سويلەتۋ، جەكە سوزدەر، قىسقا سويلەمدەر جازعىزۋ، وڭاي نارسەلەردىڭ سۋرەتىن سالدىرۋ.

بالالاردى مەكتەپ، قورا ماڭىنىڭ قارىن كۇرەتۋگە، جول ارشىتۋعا قاتىستىرۋ. كوپتەسىپ ىستەگەن جۇمىستىڭ ءونىمدى بولۋى جونىنەن 4 امالدان 20-عا شەيىن ماسەلە شىعارتۋ. 20-عا شەيىن سيفر جازدىرىپ ۇيرەتۋ.

اۋا رايىنىڭ كالەندارىن جاساتۋ. ساعاتپەن تانىستىرۋ. ساعات سۋرەتىن سالدىرۋ.

احمەتبەك ءسالي ۇلى (تاشقازاق، كەلەس بولىسى)

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر:

ساليحا تەمىرعالي كەلىنى (ول دا).

راحيا احمەتۋلدا قىزى (تۇركىستان،

جاڭاقورعان بولىسى).

ماپتۋ قاراماي قىزى (تاشقازاق، كەلەس)

7-ت ا ق ى ر ى پ. سوعىم (دەكابردىڭ 5-12، 1 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : سوعىمدى نە ءۇشىن سوياتىنى، قالالى جەردە سوعىم بولۋ-بولماۋى، دالا مەن قالا تۇرمىسىنىڭ ايىرماسى. اۋىلدا ۇيلەردىڭ قانداي سوعىمى بارلىعى: سوعىمدى ەرتە قامداۋدىڭ كەرەكتىگى، سوعىم كەزىندە كەدەيلەردىڭ بورىشقا ۇرىنۋى. بايلاردىڭ قىمبات ساتۋى، كەدەيگە بايدىڭ دوس ەمەستىگى. سوعىمدى قاشان، قالاي سوياتىندىعى، سوعىم سويعاندا «سەمىز شىق!» دەپ كۇل جاعىپ ىرىم قىلۋى، ىرىمنىڭ قىرىن كەتۋى، جۇبانىش ەكەنى. بالالاردىڭ سوعىم سويعاندا كومەگى، ايەلدەردىڭ ەڭبەگى. بالالاردىڭ بۇيرەك الۋى، قۋىق ۇرلاپ ويناۋى، قاي مالدىڭ بۇيرەگى قانداي بولاتىنى. سوعىمنىڭ تەرىسىن قالان ءتۇسىرۋ، مۇشەلەرىن قالاي بۇزۋ، مۇشەلەردىڭ اتىن ءبىلدىرۋ، قانداي مالدان قازى قالىڭ شىعۋى، قارا قابىرعانىڭ سانى، مويىن ومىرتقا، ارقا ومىرتقا، بەلدەمە، جىلىك نەشەۋ بولاتىنى. سوعىم ەتىن قالاي ساقتاۋ. ءىس قىلۋ: تۇزەتۋ، قاقتاۋ، ءسۇر قىلۋ، ءسۇر ەت پەن جاس ەتتىڭ قايسىسى اس بولاتىنى، سوعىم تەرىسىن قالاي جايىن كەپتىرىپ، قايدا جاراتاتىنى، سوعىم سويعان كۇنى قۋىرداق قۋىرىلىپ، اۋىلدى شاقىرىپ بەرەتىنى، ونى كىمدەر ىستەيتىنى، بۇل ادەتتىڭ ايقاسۋى. سوعىم سويۋشىلاردىڭ نەدەن قول ۇزدىك، قول كەسەرى.

ج ا ت ت ى ع ۋ. «جاڭا ارنادان»، «سوعىم» دەگەن اڭگىمەنى وقۋ. بالالاردىڭ سوعىمعا كومەگىن. سوعىم جايىنان بىلەتىنىن وزدەرىنە سويلەتۋ. جاڭا سوزدەر، بۋىندار ۇيرەتۋ، سويلەم قۇراتۋ. مالدىڭ مۇشە اتتارىن جازدىرتۋ، جۇرەكتىڭ، بۇيرەكتىڭ سۋرەتىن سالدىرۋ، قاي مالدان نەشە پۇت ەت شىعاتىنىن شامالاپ، 4 تۇلىك مال ەتىنىڭ ديوگرامىن جاساتۋ. قازى، شۇجىق، جىلىك ساندارىنان، سوعىمنىڭ نارقىنان ماسەلە شىعارتۋ. ءبىر ساندى، قولدى نەشە كۇن ازىق قىلاتىنىن ەسەپتەتۋ. ويىن ويناتۋ، ءان سالعىزۋ.

كارىم قۋاندىق ۇلى (اۋليە اتا، قارا

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر : باتىر بولىسى).

شىمىرقۇل تولىمبەك (مەركە بولىسى).

8 - ت ا ق ى ر ى پ. قىسقى جاراتىلىس

ە س ك ە ر ت ۋ. «قىسقى جاراتىلىس» پەن «قىس باسى» دەگەن تاقىرىپتاردىڭ مازمۇنى ۇيقاس بولعاندىقتان، جاساۋشىلار تولىق قىپ جازا المايدى. از جازعانىن مۇندا كىرگىزۋگە پايداسىز دەپ ويلادىق.

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر: قۇرمانبەك، وردابەك، نايحانگۇل ەدى.

9-ت ا ق ى ر ى پ. سۋىقتان ساقتانۋ (دەكابردىڭ 18-24. 1 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى: ءۇيدى، تەرەزەنى دىمنان ساقتاۋ. توبەدەگى قاردى كۇرەۋ، تەرلەپ وتىرىپ تىسقا شىقپاۋ. ءۇي ىشىندەگى جامان ءيىستى جويۋ – اۋاسىن جاڭعىرتىپ، قانداي كيىممەن شىعۋ، قول، بەت، قۇلاق، مۇرىندى ۇسىتپەۋ. ۇسىكتى قالاي كۇتۋ، ەمدەۋ، سۋىقتان پايدا بولاتىن ناۋقاستار، ولاردىڭ ەمى، ءۇيدى، جىلى استاۋ-پەشتى دۇرىستاپ جاعۋ، توبەسىن... قالاي جابۋ، يىستەن ساقتانۋ، ءيىس تيگەننىڭ ەمى، قاتال بوراندا، ايازدا بالالار دالاعا شىقپاۋ، شىقسا ساق بولۋ، اياعىنان دىم وتكىزبەۋ، ەتىگى ءبۇتىن بولۋ، كوبىنەسە سۋىق تيەتىنى ايەلدەر ەكەنى، ولاردىڭ بويىن كۇتپەۋى، جۇمىس اۋىرلىعى، قازاقتىڭ ايەلدى كۇتپەيتىندىگى، كۇتۋدىڭ، جۇمىسىن جەڭىلدەتۋدىڭ كەرەكتىگى.

جاتتىعۋ. قىس تۋرالى ولەڭدى، اڭگىمەنى ۇيىندە وقىپ كەلۋ، «اياز» دەگەن ولەڭدى جاتتاتۋ، «سارى اياز» دەپ وقىپ بەرۋ. 20-نىڭ ىشىندەگى سانداردى قوسۋ، الۋ، ءبىر جەتىنىڭ ىشىندەگى قار، جەل، اشىق، بۇلت بولعان كۇندەردى ەسەپتەتىپ، دياگرامىن جاساتۋ.

پەش جاقتىرتۋ، وتىن جارعىزۋ، ءۇيدىڭ جىرتىق-تەسىگىن قىمتاتۋ، ەسىكتى جاۋىپ جۇرگىزۋ. قار كۇرەتۋ.

سۋرەت سالعىزۋ، ويىن ويناتۋ.

الىمبەت ۇلى (اۋليە اتا، اسا بولىسى،

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر: ارال مەكتەبى).

جۇزبەن ۇلى (شىمكەنت، بادام، شومىرشىق مەكتەبى).

10 - ت ا ق ى ر ى پ. مالدىڭ كۇتىمى (دەكابردىڭ 24، يانۆاردىڭ 6. 2 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : ءتورت تۇلىك مال: قارا مال نە قاي مالدىڭ قانداي پايدا كەلتىرەتىندىگى. قاي مالدىڭ قانشا جاسايتىنى. جاسىن قالاي ايىرۋ (تىسىنەن، مۇيىزىنەن، ەزۋ قاتپارىنان، كوزىنەن، باسىنان...) قاي مال بالاسىن نەشە اي كوتەرەتىنى. مالدىڭ جاسىنا قاراي اتتارى (تاي، تايىنشا، بۇزاۋ، قۇنان، دونەن...). قازاقتىڭ ءبىر جاس ارتىق جۇرەتىنى، مالدىڭ ءتۇسى، تۇگى (سيىر تارعىل، سارى، قىزىل، كوك.... جىلقى تورى، جيرەن... تۇيە؟ قوي؟ ەشكى؟). كۇيىس قايىراتىن، قايىرمايتىن مال، ءشوپتى كۇنى-تۇنى جەيتىن مال. سۋدى از ىشەتىن، كوپ ىشەتىن مال.

قىس مالدىڭ ارىقتاۋ سەبەبى (جاتار ورىن، تاماق، سۋ جايسىزدىعى)، مالدىڭ ورنى، استى قانداي بولۋ، قاي مال جىلى قورانى ءسۇيۋى، سەبەبى، قىسقا قاي مالدىڭ بەرىكتىگى، ارىق-تۇراق، اۋرۋ مالدى بولەك كۇتۋ. قولعا قارايتىن مال، قولعا قارامايتىن مال، قار تەبەتىن مال. قاي مال قاي ءشوپتى جاقسى جەيتىنى، ءمىنىس اتتى قالاي كۇتۋ، قاي مالعا ءشوپتى قاي جەردە سالۋ، قاي مالدىڭ شوپتەن كاشەكتى (سالام) كوپ قالدىراتىنى، بيداي سابانىن قاي مال جاقسى جەۋى، سالامدى وتتىقتارعا ما، جەرگە مە سالۋ.

مالدىڭ ازىق-تۇلىگى جەتىمدى، جەتىمسىزدىگى، ونىڭ سەبەبى، مال تاماعىن قامسىز قىلۋدىڭ شارالارى.

ج ا ت ت ى ع ۋ . كىمنىڭ ۇيىندە قانداي مالدىڭ بارلىعى، كىمنىڭ قاي مالدى سۇيەتىنى، كىمنىڭ مال باققانىن، كۇتكەنى تۋرالى بالالارعا سويلەتۋ، مالدىڭ ءتۇرىن، ءتۇسىن، مىنەز، قىلىعىن سويلەتۋ. ءار بالاعا ءبىر حايۋاندى باقىلاتۋ، قالاي، نەسىن باقىلاتۋدى تاپسىرۋ، مال تۋرالى اڭگىمەلەر وقۋ، ولەڭ جاتتاتۋ، مالدىڭ جۇمىستارىن سۇراۋ، ۇيرەتۋ.

مال قايتارتۋ، باعۋ، قاعۋ، استىن كۇتۋ، سۋارۋ، ءشوپ سالۋ جۇمىسىنا بالالاردى ارالاستىرۋ، ارىق-تۇراق، اۋرۋ مالداردى كۇتتىرۋ، قىسقا اڭگىمە، ولەڭدەردى ۇيدە وقىپ كەلۋگە تاپسىرۋ.

تاسىمالدى ۇيرەتۋ.

20-عا شەيىن ءتورت امالدان ەسەپ، كوبەيتۋ كەستەسىن جاتتاتۋ، مەتر ولشەمىمەن تانىستىرۋ. ويىن ويناتۋ، ءان سالدىرۋ.

تورەبەك ۇلى (تۇركىستان، شىلىك بولىسى).

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر: قالىبەك ۇلى (تاشقازاق).

11 – تاقىرىپ. قىسقى ءۇي تىرشىلىگى (يانۆاردىڭ 6-13، 1 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : ەركەكتەر ەڭبەگى: مال كۇتۋ، باعۋ، ەتىكشىلىك، تاسپاشىلىق، ۇيشىلىك، ەرشىلىك، ىدىس، اسپاپ، دومبىرا، قوبىز جاساۋشىلىق. پايداسىز ەرمەك: قارتا ويناۋ، توعىزقۇمالاق، كوكپار، تۇستەنىس، ەل قىدىرۋ، مال باعۋ...

ايەلدەر ەڭبەگى: تارى ءتۇيۋ، قۋىرۋ، اقتاۋ، كىر جۋۋ، كيىم تىگۋ، جاماۋ، ءۇي جىيۋ، سىپىرۋ، قاعۋ، وتىن تاسۋ، بۇتاۋ، ءۇي جىلىتۋ، كۇل شىعارۋ، ىلاج بەن ماقتانىڭ ءشيتىن تازالاۋ، ونى كىرۋ، توقۋ، باۋ-باسقۇر ءجىبىن، ءتۇز قىلاتىن ءجىبىن دايىنداۋ. قولعاپ، بايپاق، بوكەباي، ورامال توقۋ؛ مالعا جابۋ ىستەپ، مال كۇتۋ، تاماق ءپىسىرۋ...

ج ا ت ت ى ع ۋ. اي اتتارى مەن جاز، كۇز، قىس، كوكتەم ايلارىمەن، قاي ايدىڭ نەشەگە بىتەتىنىمەن تانىستىرۋ.

مەتر ولشەۋىن اياقتاتۋ. ءۇي ىشىندەگى ادامداردىڭ قايسىسى كۇنىنە نەشە ساعات جۇمىس قىلاتىنىن دياگرام سالدىرۋ. اڭگىمەلەر، ەرتەگىلەر وقىتۋ، تاقپاق جاتتاتۋ، ءۇي ءىشى نارسەلەرىنىڭ جۇمباعىن سۇراۋ.

ايەلدىڭ ەڭبەگى تۋرالى سۇراۋ بەرىلىپ، بىرىگىپ شىعارما جازدىرۋ. ەڭبەك تۋرالى ءۇي ءىشى ادامدارىنىڭ بىلەتىن ولەڭ، تاقپاق جۇمىستارىن جازىپ اكەلۋدى تاپسىرۋ.

ءۇي ءىشى نارسەلەرىنىڭ سۋرەتىن سالدىرۋ. تەكەمەت ۇلگىسىن جاساتۋ. باۋ-باسقۇر، تەكەمەت، كەبەجە سياقتىلاردىڭ ورنەگىن سىزدىرۋ.

جاقىپ ۇلى (تۇركىستان، شىلىك).

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر: كەمەل ۇلى (تۇركىستان، سوزاق).

12 -ت ا ق ى ر ى پ. بالالاردىڭ قىسقى ەڭبەگى، ەرمەگى (يانۆاردىڭ 13-20، 1 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : مال باعۋ، كۇتۋ جونىندە، قورا تازالاۋ، قار كۇرەۋ جونىندە، ءتۇرلى قول ونەرى جونىندە، وتىن تاسۋ، وت جاعۋ، سۋ اكەلۋ، توسەنىشتى قاعىپ-سىلكۋ، ەكى ءۇيدىڭ اراسىنا جۇمساعانعا بارۋ جونىندە بالالاردىڭ اكە-شەشەسىنە تيەتىن كومەگى، ەڭبەگى.

ۇيدەگى، وت باسىنداعى ەرمەگى، ءىنى-قارىنداستارىنا كىتاپ وقۋ، سۋرەت كورسەتۋ، ەرتەگى، جۇمباق، تاقپاق ايتىسۋ، قول تۇزاق، اسىق، توعىز قۇمالاق، زىرىلداۋىق ويناتۋ.

بالالاردىڭ دالاداعى ەرمەگى: قاردان اققالا سوعۋ، قويان، ادام جاساۋ، سىرعاناق تەبۋ، اعىزبا تاياق ويناۋ، تورعايعا تۇزاق قۇرۋ، جاۋ مىلتىق اتۋ، جاسىرىنباق...

ويىنشىقتاردىڭ نەدەن، قالاي جاسالاتىنى، پايدالى، زياندى ويىندار.

ج ا ت ت ى ع ۋ . مالدىڭ استىن تازالاۋ، كۇتۋ، ءۇي توبەسىنىڭ قارىن، ءۇي اراسىنىڭ جولىن ارشۋ، سۋات ويۋ، سىرعاناق، زىرىلداۋىق، جاۋ مىلتىق، اعىزبا تاياق جاساۋ.

وقۋ، جازۋ، ەسەپ، سۋرەت.

نازار ۇلى (شىمكەنت، شايان).

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر: اساي ۇلى (شىمكەنت، شايان).

ە س ك ە ر ت ۋ. يانۆاردىڭ 20-23 «لەنين ازاسى» دەگەن تاقىرىپشا، مازمۇنى قىسقا جاسالعاندىقتان كىرىستىرىلەدى.

13-تاقىرىپ. اڭ، بالىق اۋلاۋ (يانۆاردىڭ 23-30. 1 جۇما).

م ا ز م ۇ ن ى: بۇل وڭىردە قانداي اڭدار بارلىعى، بالالاردىڭ قانداي اڭدى بىلەتىنى، كىمنىڭ نە كورگەنى. ءار اڭنىڭ پايدا، زيانى، اڭداردىڭ جازعى، قىسقى تۇرمىسى، ولاردىڭ ءتۇرى، ۇلكەندىگى، كىشى انداردىڭ ءوزارا قاتىناسى.

اڭ اۋلايتىن قۇرالدار: قاقپان، تۇزاق، اۋ، تور، ىستاۋ، ور، مىلتىق، تازى، ات، قارشىعا، يتەلگى، تۇيعىن، بۇركىت. قۇرالداردى قالاي قولدانۋ. قاي اڭدى قانداي قۇرالمەن ۇستاۋ، قاي اڭدى قاشان، قالاي اۋلاۋ.

ءاربىر اڭنىڭ وعاش مىنەزى (قاسقىر قوماعاي، اڭعىرت، تۇلكى ايلاكەر، قويان قورقاق دەگەندەي). قاسقىردىڭ مالدى قالاي تورۋى، تۇلكىنىڭ قاقپاندى باسپاۋ، اڭشىنىڭ اڭگىمەسى.

قاي اڭ قاشان ۇلىعاتىنى، نەشە اي بالا كوتەرەتىنى، بالاسىن باعىپ، باۋليتىنى.

اڭ تەرىلەرى نە كەرەككە جارايتىنى، قالاق ۇقساتۋ.

بالىق جۇرەتىن سۋلار. بالىق اتتارى (سازان، شاباق، شورتان، مەكىرە، لاقا)، بالىقتاردىڭ ءومىرى، ءوسىپ-ونۋى.

بالىق اۋلايتىن قۇرالدار (اۋ، قارماق، تۇمىلدىرىق). بالىقتى جاز، قىس قالاي اۋلاۋ. كۇننىڭ قان مەزگىلىندە اۋلاۋ.

بالىق ەتىن قالاي اس قىلۋ.

ج ا ت ت ى ع ۋ . اڭدار تۋرالى بالالاردىڭ كورگەن بىلگەنىن سويلەتۋ. كىتاپتان اڭگىمە وقىتۋ، اڭ اتتارىن، قۇرال اتتارىن جازدىرۋ، اڭدار ەرتەگىسىن سويلەتۋ، ولەڭ جاتتاتۋ.

يت، مىسىق، قويان، كۇزەن، قاسقىر، تىشقان سوڭارىن باقىلاتۋ، ايىرتۋ. اياڭداعاندا، جورتقاندا، شاپقانداعى ءىزىن سالدىرۋ، ىلگەرى-كەيىن جۇرگەنىن تاپقىزۋ.

اڭ، بالىق سۋرەتتەرىن سالعىزۋ، ەسەپ شىعارتۋ.

مامان ۇلى (شىمكەنت، شايان).

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر: جاقپار ۇلى (شىمكەنت، شايان).

14 - ت ا ق ى ر ى پ. ارىق-تۇراق، اۋرۋ مالدى كۇتۋ (فيەۆرالدىڭ 1- 14، 2 جۇما)

م ا ز م ۇ ن ى : قىس اياعىندا مالدىڭ ارىقتاۋ سەبەبى، ارىق مالدىڭ ءتۇرلى دەرتكە (قىشىما، قوتىر، اق قۇلاق، تىشقاق، بيت، سۇيەل، كۇل، كەنە، بوگەن، كەرشەۋ، ماڭقا، مۇرىن قۇرت، وكپە قۇرت، قىساما قىرشاڭقى، ماندام) ۇشىراۋى. دەرتتىڭ سەبەبى (ىستىق، سۋىق، سىز، جۇقتىرۋ)، اۋرۋ مالداردى ەمدەۋ شارالارى: دارىگەرگە كورسەتۋ، قوتىرعا ۇنداۋ ماي، بيتكە جىلقى مايى، كەروسين، قىرشاڭقىعا سىناپتى زىعىر مايىنا ءولتىرىن جاعۋ سىقىلدى مالدى اۋرۋدان ساقتاۋ. اۋرۋ مالدى ارالاستىرماۋ، بولەك كۇتۋ، اۋرۋ مال مەن ساۋ مالدىڭ ىرەڭىن ايىرۋ.

ەرتە تۋعان قوزى، بۇزاۋلاردى اۋلاق كۇتۋ، كوتەرەمدى ۇرىندىرماۋ.

ج ا ت ت ى ع ۋ . اۋرۋ مالداردى ەمدەتۋ، كۇتتىرۋ، ءتۇرلى مال اۋرالارى تۋرالى ۇساق كىتاپشالاردان ماقالا وقۋ، ماقالادان ۇران شىعارۋ، ۇراندى اۋىلعا تاراتۋ. اۋرۋ مالداردى كورۋ، باقىلاۋ، اۋرۋ ارىق مالداردىڭ ەسەبىن الۋ. اۋىل مەكەمەلەرى ارقىلى دارىگەر كومەگىن سۇراۋ، اۋرۋدىڭ ەمى تۋرالى ماعلۇمات جيناۋ.

داۋىستى، داۋىسسىز، جۇمساق، قاتتى دىبىستاردى ايىرتۋ، ءتۇسىندىرۋ، دايەكشىنى ۇقتىرۋ، ەسەپ، سۋرەت، ديوگرام انكەتالارى.

بايزاق ۇلى (شىمكەنت، ارىس).

ج ا س ا ۋ ش ى ل ا ر: عىلمان ۇلى (شىمكەنت، ارىس).

ە س ك ە ر ت ۋ . بۇدان كەيىنگى 15 («قىس اياعى»)، 16-تاقىرىپ («جازعىتۇرىمعا بەت الۋ»)، 17-تاقىرىپ («جازعىتۇرعى تۇرمىس»)، 18-تاقىرىپ («مال بالالاۋ»)، 19-تاقىرىپ («كوش-قون قامى»)، 20 («جازعى جاراتىلىس») تاقىرىپتار، كەيبىرى «جاڭا مەكتەپتەگى» پروگرامنان پالەندەي ايىرماسى جوق. كەيبىرى وڭايلاۋ بولعاندىقتان بوسقا ورىن الدىرمادىق، كىرىستىرمەدىك. جاڭا تاقىرىپقا قاران پروگرامدى قولدانىپ، جوسپار جاساۋ جولى وسىمەن دە تۇسىنىكتى بولار دەپ شامالادىق.

---