جۇرەك كىلتىن تابا بىلسە
ءى.تولعانۋ
— «گورنىي ورەل» كولحوزىنىڭ پرەدسەداتەلى قانداي ادام ەكەن؟ ايەل دەيدى عوي ءوزى.
— ايەلدەردىڭ ىشىندە دە نەبىر ەركەككە بەرگىسىز بار ەمەس پە. مۇمكىن سونىڭ كۇشتى شىعىپ جۇرمەسىن.
— ۆاتۋتين اتىنداعى كولحوز بەن «گورنىي ورەل» قوسىلاردا وسىنداي اڭگىمەلەر دۇڭك-دۇڭك ەتتى. جۇرتتىڭ ىنتىعا بىلگىسى كەپ جۇرگەنى كىمنىڭ پرەدسەداتەل بولاتىنى. پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى جونىندە دە دامىلسىز الىپ قاشپا سوزدەر. ەكى ادامنىڭ باسى قوسىلسا، پىش-پىش اڭگىمە، ايتاتىندارى جاڭا ءىرى شارۋاشىلىقتىڭ باسشىلارى جونىندە. كەيبىرەۋلەر ءتىپتى وزىنشە تاعايىنداپ تا قويىپتى. ۆاتۋتيندىكتەر وزىنىكىن، گورنىي ورەلدىكتەر ءوز پرەدسەداتەلىن كۇشتى ساناپ جۇرگەن كورىنەدى. اۋداندا بولعان تيتتەي اڭگىمەنىڭ ءوزى اۋىلعا داردايىپ كەپ جەتىپ جاتتى.
گورنىي ورەلدىكتەردىڭ بەدەل تۇتاتىنى ۆورونسوۆانىڭ العان لەنين وردەنى.
— جامان پرەدسەداتەل بولسا، وردەن الاتىن با ەدى. وردەندى پرەدسەداتەل تۇرعاندا باسقانى قايتپەكپىز.
جۇرت وسىلاي كۇپىلدەگەنىمەن تاتيانا ۆاسيليەۆنانىڭ ءوز ويى تىپتەن باسقاشا بولاتىن. جاسىم بولسا كەلىپ قالدى، جالعىز شامشىراق مەن ەمەس شىعارمىن. ءوز قىزمەتىنە وسىنداي باعا بەردى دە، تاتيانا ۆاسيليەۆنا بۇل سىرىن جۇرت الدىندا دا جايىپ سالعىسى كەلدى. سول نيەتىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنەن جاسىرعان جوق. «نە قىلساڭدار و قىلىڭدار، ەندى مەنى باسشىلىق قىزمەتىنە جىبەرمەي-اق قويىڭىزدار».
— سەكرەتار بولۋعا قالاي قارايسىز؟
— بۇرىن سوڭدى ىستەپ كورگەن جوقپىن. مەنىڭ اق جۇرەگىمدى بىلگىلەرىڭىز كەلسە، ءوز ويىم سەكرەتارلىق پرەدسەداتەلدىكتەن دە قيىن دەپ تۇيەدى. «سوقىر كورگەنىنەن جازباس» دەپ، ماعان شۇيىلە بەرىپ قايتەسىڭدەر. ءقازىر، شۇكىر، كادرلار بار عوي.
— كوممۋنيستەر شەشەدى عوي.
وسى ءسوزدى ايتقاندا اۋپارتكوم سەكرەتارى قۋلانا قالدى.
تاتيانا ۆاسيليەۆنا سەكرەتاردىڭ استارلى پىكىرىنە اسا ءمان بەرگەن جوق. كوممۋنيستەردىڭ سارابىنا سالامىز دەگەن سوڭ «ءبىر ۇيادان ەمەسپىز بە قايتسەم دە سەزىمدى وتكىزەرمىن» دەگەن سەنىمدە بولادى.
...مۇنداي شابۋىلدى ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىندە كۇتپەگەن ەدى. كۇنبە - كۇن ارالاس-قۇرالاس جۇرگەن ادامداردىڭ ءبىرى مۇنىڭ دالەلدەرىن قۇلاققا ىلەر ەمەس.
— ءبىز ۆورونسوۆا جولداستى بىلەمىز. 11 جىل ءوز قولىمىزدا بۋحگالتەر بولدى. ودان كەيىن وقۋعا جىبەردىك. پرەدسەداتەل ەتىپ سايلاعان دا ءوزىمىز. ونىڭ قىزمەتىنە قويار ءمىنىمىز جوق.
— شارۋاشىلىق بىرىگىپ، ەتەك جەڭىن كەڭ جايىپ وتىرعاندا ۆورونسوۆا باس تارتىپ وتىر دەگەنگە سەنگىمىز كەلمەيدى. مۇمكىن ءوزىنىڭ باعاسىن ارتتىرعىسى كەپ، بۇلدانعانى شىعار. جوق، ول بۇلدانباسىن، پارتيانىڭ سولداتى ەكەنىن ۇمىتپاسىن. پارتكوم سەكرەتارى ەتىپ سايلايمىز دەدىك پە، سايلايمىز. ەكى كولحوزدى ەرىككەنىنەن قوسىپ وتىرعانىمىز جوق. بىزگە ءقازىر ەگدە تارتقان جۇرتتىڭ ءوز جانىن كۇيتتەۋى ەمەس، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى كەرەك. ۆورونسوۆا ءالى تالاي جەمىس بەرە الادى. اسىرەسە، بۇرىنعى «گورنىي ورەل» كولحوزىنىڭ كوممۋنيستەرى ورەكپىپ قويمايدى. "انشەيىندە كوپ داۋ ايتا المايتىن مىنالاردىڭ بۇگىن وزگەرۋىن - اي، ءا... الدە ۆاتۋتيننەن پرەدسەداتەل بولعان سوڭ، بىزدەن سەكرەتار بولسىن دەگەن جالعان نامىس كۇشى مە ەكەن".
— مەنى ەندى قوزعاماي-اق قويىندار!
بۇل ءسوز مانادان بەرى قىزىپ وتىرعان جۇرتتى ءتىپتى قوزدىرىپ جىبەردى.
— جوق. جينالىس بارىمىزدەن دە ۇلكەن!
تىلەگىن قابىلدايىق دەگەن ءبىر ادام شىقپادى. تاتيانا ۆاسيليەۆنا عۇمىرىندا ءبۇيتىپ جالعىز قالىپ كورگەن جوق ەدى. ءبىر بوزارىپ، ءبىر قىزاردى. بوزارعان ساتتە قىزىلشادان قالعان سەكپىلدەرى شۇڭقىرايىپ، تەرەڭدەي ءتۇستى. قىزارعان كەزدە سول شۇڭقىردىڭ بارىنە قان تولىپ تۇتاسقانداي. وي جۇيرىك ەمەس پە، سان ساققا شاپقىلادى.
"اۋداندىق كوميتەت ءبىر ادامعا ياكي ەكى ادامعا ايتقان بولار. ال وسىندا وتىرعانداردىڭ ءبارىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعان جوق قوي".
ويلى كوزدەرى سۇزىلگەن كۇيىندە قالىڭ توپقا قاراپ قالىپتى. جۇرەگى الدەنەگە تۋلايدى. نەگە تۋلايدى، ونى ءوزى دە بىلمەيدى...
سايلاۋ ءوتتى. جاسىرىن داۋىستا — ءبىراۋىزدان. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى جۇرەرىندە:
— ال ۆورونسوۆا جولداس، ەندى ىسكە كىرىسىڭىز. كوپشىلىك ءسىزدى بىزدەن دە، ءتىپتى ءسىزدىڭ وزىڭىزدەن دە جاقسى بىلەتىن بوپ شىقتى. مەنىمشە ءسىز بەن ءبىزدىڭ قاتەلەسۋىمىز مۇمكىن. ال حالىقتىڭ قاتەلەسۋى مۇمكىن ەمەس.
— ابىرويلى بولىڭىز!
***
ورتالىق گەراسيموۆكاعا كوشتى. زالعا كىرە بەرىستەگى ءبىرىنشى ەسىك پارتيا ۇيىمى سەكرەتارىنىڭ كابينەتى. بۇگىن مۇندا تاتيانا ۆاسيليەۆنا جۇرەكسىنە باسىپ كەلدى. كەلگەن بەتتە ەكى قولىن جاعىنا تايانىپ ۇزاق ويلانۋدان باسقا ەشنارسە بىتىرگەن جوق. نە ويلاپ، قايدا كەتكەنى وزىنە دە ءمالىمسىز. كولحوز پرەدسەداتەلى سەمەن سەمەنوۆيچ پوددۋبنىي كەلمەگەندە ءالى دە ۇزاق ويدا وتىراتىن با ەدى.
— ورنىڭ قۇتتى بولسىن،تاتيانا ۆاسيليەۆنا!
— سول قۇت بارىمىزگە بىردەي كەلسىن!
ورتا بويلى الاسا، شاعىن دەنەلى ءجۇزى توتىققان قارا كۇرەڭ جىگىت پارتيا ۇيىم سەكرەتارىنىڭ كابينەتىنە ارلى-بەرلى ءجۇردى دە قويدى. بۇل جۇرىسىنەن الدە ءبىر قىر كورسەتكەن پاندىق بايقالمايدى. ءجۇرىپ - ءجۇرىپ تولعاعىن پىسىرگەن سياقتى، تالاي اڭگىمەنى ايتىپ تاستادى.
— ءبىر كەمەگە مىنگەننىڭ جانى بىرگە دەگەن عوي، تاتيانا ۆاسيليەۆنا.تاجىريبەسىز ەمەسسىز. ءسىزدى شارۋاقور ادام دەپ ەستيمىن. اڭگىمەلەسسەك بولار ەدى.
«سىر تارتقانى ما، الدە شىن اق پەيىلى مە». ادەتتە كولحوز پرەدسەداتەلى پارتيا ۇيىمى سەكرەتارىنىڭ ەڭ الدىمەن وزىنە كىرگەنىن، وزىنەن اقىل سۇراعانىن ءتاۋىر كورۋشى ەدى. سەمەن سەمەنوۆيچ سالىپ وتىرىپ ءوزى جەتىپ كەلىپتى. ءسال بوگەلىپ قالدى دا:
— بيۋرو مۇشەلەرىمەن دە ابدەن سىرلاس ەمەسپىن. بۇگىن ءبارىمىز باس قوسىپ اقىلداسايىق، — دەيدى.
— دۇرىس، سويتسەك سويتەيىك، — دەپ سەمەن سەمەنوۆيچ تە كەلىسە كەتتى. جەتى ادام جينالعاندا ءبىر ەداۋىر ابىر-دابىر بولىپ قالادى ەكەن. العاشقى ءسوز ازىلدەن باستالادى دا، كەيىن ءماندى اڭگىمەگە ويىستى. بيۋرو مۇشەلەرى ءوزارا مىندەت ءبولىستى. كولحوز باسقارماسىنىڭ پرەدسەداتەل اۋىلدىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى ءبىرقاتار ءتاۋىر دەگەن بريگاديرلەر دە بيۋرو قۇرامىندا.
تاتيانا ۆاسيليەۆنا جۇرتتى جالىقتىرار «اقىلگويلىك ءسوزدى» ايتىپ جاتپادى. اڭگىمەنى قىسقا قايىردى.
— وسىلاي ەتسەك ءجون بولار دەيمىن. ءارقايسىسىمىز ءبىراز كۇن شارۋاشىلىقتىڭ بارلىق سالاسىندا ءجۇرىپ كوزىمىزبەن كورىپ قايتايىق. سودان كەيىن تاعى دا پىكىر الىسارمىز.
— ءوزىڭىزدى ۋسپەنسكىگە جىبەرەمىز عوي. №3 بريگادانى جۇرت وسىلاي اتايتىن. تاتيانا ۆاسيليەۆنا پرەدسەداتەل بولعان كولحوزدىڭ ورتالىعى.
— جوق، ۋسپەنسكىنى قايتەمىن. سەمەن سەمەنوۆيچ، مەن وسى №1 بريگادادان باستايىن.
— ۋسپەنسكىنىڭ جاعدايىن تاتيانا ۆاسيليەۆنا ءتۇن ورتاسىندا ۇيقىدان وياتساڭ دا ايتىپ بەرەر دەپ ازىلدەدى سەلولىق سوۆەتتىڭ پرەدسەداتەلى.
— باستاۋىش پارتيا ۇيىمى سەكرەتارىنىڭ بار قاتقان جاۋابى جىميعان كۇلكىسى بولدى. جۇرت ازىلدەسە تاراستى.
...تاتيانا ۆاسيليەۆنانىڭ ءوز ۇعىمىندا ءىستىڭ بار تەتىگى — بريگاديرلەردە. بريگاديرلەر جاقسى بولسا، بريگادا جاقسى. كولحوزدا بۇگىن ءتورت بريگادا بار. ولاردىڭ ءارقايسىسى بۇرىشتى دەربەس كولحوز. تەحنيكا كوبەيىپ كەلەدى، ونىڭ ۇستىنە ءار بريگادا كومپلەكستى، فەرما جۇمىسى دا وسى بريگاديرلەردەن تالاپ ەتىلەدى. نەگىزگى تايانىش، سايىپ كەلگەندە، وسىلار. بريگاديرلەردىڭ ىسىنە، مىنەز-قۇلقىنا، جان - كۇيىنە ءۇڭىلۋدى ءجون دەپ تاپتى.
ۆاسيليي اندرەيەۆيچ بوبروۆسكيي. ەرتەدەن كەشكە دەيىن اتتان تۇسپەيدى. قاي ۋاقىتتا دامىل الاتىنىن دا بىلمەيسىڭ. وسى اۋىلدىڭ تاۋىعى دا ەرتە تۇرۋ جونىندە ونىمەن تايتالاسا الماس. اتتەڭ كۇيگەلەك. ءبىراق مۇنىسى جۇرتقا ەرسى ەمەس. تىزىلداپ بار-جوعىن سىرتقا شىعارعانىمەن قايتۋى تەز. ونى جۇمىس مۇددەسى ءۇشىن ىستەيدى. ءقازىر بۇلت بولىپ تۇنەرەدى دە، سوڭىنان جايماشۋاق اشىلادى.
— ال اپشىمىزدى قۋىردى دەي بەر. تيتتەي بوگەلىس بولسا، بريگادير كەلە جاتقاندا كولحوزشىلار وسىلاي ىعادى. ءبىراق مۇقتاجسىڭ با، ءزارۋسىڭ بە ءبىر قاجەتكە، استىنداعى اتىن ءتۇسىپ بەرۋگە بار. جالپى ول جۇرت كوڭىلىن تابا بىلەدى.
ياكوۆ ستەپانوۆيچ ناگيبين. شىركىننىڭ مىنەزىنىڭ اۋىرى - اي. ەلدىڭ شەتىن سەل اكەتىپ بارا جاتىر دەسە دە بىلق ەتپەيدى. وتكەن جىلى مال قىستاۋدان ويسىراپ قالۋدى الدە وسى مىنەزىنەن تاپتى ما ەكەن؟ ءجون تەرىسىن ءتىلىپ الساڭ دا، مىڭق ەتپەستىڭ ءوزى.
— باسقارما الدىندا ماسەلە قويىپ كورسە. قىزۋ قاندى، جالىنى سونبەس جاستار بار ەمەس پە؟
الايدا، تاتيانا ۆاسيليەۆنانىڭ باياعىدا وسىنداي ءبىر مۇز ادامنان قاتەلەسكەنى بار ەدى. سىرتى جارىلماس سەڭ سەكىلدى كورىنگەنىمەن، ءىشى ءسونۋى جوق شوك ءتارىزدى بولىپ ەدى سوڭىندا. ءدال سولاي بوپ جۇرمەسە. تەگى ادامنان ءمىن تابۋ، ونى كىناراتتاۋ وڭاي عوي. ءبىراق ونىڭ ىشىنەن اسىل سىر تابۋ قيىن ەمەس پە. مۇنىڭ ىشىندە دە سونداي سىر جاتپاسىن كىم ءبىلسىن.
رەميزوۆ ستەپان اندرەيەۆيچ. ونىڭ سىرى وزىنە ءمالىم. جانالىق دەسە جانى قۇمار، نامىسىنا تيسەڭ ۇيىقتاماسى بار. باس ال دەسەڭ، شاش الاتىندا ەمەس. ۇش دەسەڭ دومالاي جونەلەتىن قاڭباقتىعى دا جوق. بايىمى، ءجون بىلەرى، كەرەك بولسا ءوز ايتقانىن قايتپاس قاسارماسىنى بار. ءبىراق ونى قيىنسىز جاسامايدى. وزىنەن كەيىنگى ۋسپەنسكىدەگى جۇرتتىڭ سىيلايتىنى وسى ەدى.
فەودور يۆانوۆيچ كوزلوۆ تۋرالى تاتيانا ۆاسيليەۆانىڭ كوڭىلىندە كۇدىك جوقتى. 12 جىلدان بەرى تاپجىلماي وسى قىزمەتىندە كەلەدى. ەڭكەيگەن كارى، ەڭبەكتەگەن بالا ول جونىندە بوتەن ءسوز ايتىپ كورگەن ەمەس-تى. ءبىر كەزدە باسقا بريگاداعا اۋىستىرماق بولعاندا جۇرتى جىبەرمەي قويىپتى دەگەندى ەستىگەنى جانە بار. وزىمەن بىرگە شارۋاشىلىقتى ارالاپ بىرنەشە كۇن ءجۇردى. ءار قيىقتى تىگىسىن بىلدىرمەي قوندىراتىن ىسمەر سەكىلدى بارلىق ءىسى ورىن - ورنىندا. مۇنىن كوزىنەن تاسا قالاتىن اقاۋ - كەمشىلىك تە جوق سياقتى.
بريگاديرلەر جونىندەگى تۇجىرىم پارتيا ۇيىمىنىڭ جاڭا سەكرەتارىن ەداۋىر بەلگە كوتەردى. كۇدىگى ءبىر-اق ادام. ونىڭ ءوزى دە تولىق توقتام ەمەس. تاعى دا ءمان-جايىن زەيىن قويىپ زەرتتەي تۇسپەك.
...سەنبى كۇنى. كوكتەم ەگىسىنىڭ قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان شاعى ەدى. كۇن كەشكىرىپ قالعان. ويىندا ەشنارسە جوق، جۇمىس باسىندا بولىپ، كولحوز كەڭسەسىنە كىرىپ شىققان سوڭ ۇيىنە دامىلداپ الۋعا كەلە جاتقان-دى. كولحوز دۇكەنىنىڭ ماڭى ىعى-جىعى. ءبىرىنىڭ ءبىرى مويىنىنان قۇشاقتاپ، سەندەي سوعىلىسىپ جۇرگەن بىرنەشە ادامدى كوردى. قۇس فەرماسىنىڭ باستىعى پروكوفيي يۆانوۆيچ دوچۋپايلوۆ ءتورت تاعانداپ قالىپتى، نيكولاي لۋگينين دەگەن جاس جىگىتتىڭ دە بوركى شالقاسىنان.
— تات...يانا ۆاسيل... ەۆنا، بىزبەن بىرگە ءجۇز گرامم.
وسى ءسوزدى ايتىپ ول كولدەنەڭدەي بەردى. قاسىنداعىلاردىڭ ءبارى دە ىلعىپ قالعان. شاماسى مىنا لۋگينين تاڭ اتقالى ەگىن باسىنا بارماعان عوي. ىشكەنىنە ەداۋىر ۋاقىت بولعان سياقتى. كوز تاستاپ كورىپ ەدى، ءدال وسى ساتتە ءسوزىن تىڭدار ەشكىم جوق سەكىلدى. تەڭىز مۇندا تۇرعانداردىڭ ءبارىنىڭ توبىعىنان.
دۇكەن ىرگەسىندە كلۋب تۇر. ونىڭ ەسىگىندە ۇلكەن قارا قۇلىپ. ۇيگە كەلىپ، تاماققا وتىرعان سوڭ دا نە ءىشىپ، نە جەپ قويعانىن بىلگەن جوق. «كلۋب، ونىڭ جانىندا ماستار، ا!» دەگەن وي باسىندا ءۇيىرىلىپ تۇردى دا قويدى.
اۋىل ورتاسىندا ىلعىپ ءجۇرۋ شام ەمەس. قاسىنان ءوتىپ جاتقان بالا-شاعا، ايەلدەردىڭ ءاجۋا ءسوزى ەشكىمنىڭ قۇلاعىنا كىرمەيتىن سياقتى. ياعني بۇل ۇيرەنشىكتى بولعان. بويدى جايلاعان دەرت. سەكرەتار بولدىڭ، پارتيا وكىلىسىڭ، اينالاڭدا قاپتاپ ماستار ءجۇر، بۇل قالاي.
پارتيا بيۋروسىنىڭ كەزەكتى ماجىلىسىنە لۋگينين مەن دوچۋپايلوۆتىڭ ماسەلەسى قويىلعاندا يىعىن قاققان ادامدار دا كەزدەستى.
— قاي اۋىلدا، قاي كولحوزدا اراق ىشىلمەيدى. قىزۋ ناۋقان كەزىندە وسىنداي ماسەلەمەن ۋاقىت الدىرىپ قايتەمىز؟
بۇل ماجىلىسكە كولحوزدىڭ بارلىق اكتيۆى شاقىرىلعاندى.
— پروكوفيي ءيۆانوۆيچتىڭ ەجەلگى ادەتى ەمەس پە. تالقىلاماق تۇگىل ءجون تەرىسىن سىپىرىپ الساڭ دا ونىڭ ويىنا ەشنارسە كىرىپ شىقپايدى.
تاتيانا ۆاسيليەۆنا بىردەڭە ايتقىسى كەپ، ايتقىسى كەپ تىعىلىپ ارەڭ وتىردى. ءبىراق جۇرت سىڭايىن بايقايىنشى دەگەن وي بوگەي بەردى.
ءبىزدىڭ پارتورگ جۇمىسىن اراق ىشۋشىلەردى تىيۋدان باستاعان ەكەن. ءوزى ايەل بولعان سوڭ، اراق ءىشۋدىڭ ءقادىرىن بىلمەگەن عوي، — دەپ كۇڭك ەتتى نيكولاي لۋگينين. قانشا شىدامدى بولعىسى كەلگەنىمەن تاتيانا ۆاسيليەۆنا بۇدان ءارى توزە المادى.
— سەنىڭ ايەل ءقادىرىن بىلگەنىن كۇندە ۇيىڭە بارىپ كەلىنشەگىڭدى ساباعانىڭ با؟ داۋسى قاتقىل، ءارى اشىنا شىقتى. مۇنى قايدان ءبىلىپ قويعان دەپ كۇدىكتەنگەندەي نيكولاي لۋگينين سەكرەتارعا باجىرايا قالدى. ۆاسيليەۆنا دا ودان كوز المادى. ىز ەتكەن شىبىن داۋسى ەستىلگەندەي، جۇرت تىنا قالدى.
پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى كوممۋنيستەردىڭ الدىنا بارلىق سىردى جايىپ سالدى. ءۇش ادامنان كوميسسيا قۇرىپ نيكولايدىڭ ۇيىنە جىبەرگەنىن، ونىڭ ايەلىنىڭ ايتقان ارىزىن باياندادى.
— سىزدەر ويلاماڭىزدار، نيكولاي دۇكەننەن تويىپ شىعىپ، ۇيىنە بارىپ تىنىش جاتا قالادى دەپ. ول كەشىككەن كۇنى بۇكىل سەمياسى زارە - زاپ بوپ وتىراتىن كورىنەدى. جاس باسىنان مۇنى نە اكەتىپ بارادى. اراق ءىشۋ تەك نيكولايدىڭ باسىندا ەمەس، وسىنداعى تالاي اكتيۆتىڭ باسىندا بار. بىزدەر، كوممۋنيستەر ەڭ الدىمەن وسىعان قارسى كۇرەسۋىمىز كەرەك.
بيۋرو مۇشەلەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ سويلەدى.
— ىشسەك ءوز اراعىمىزدى ىشتىك، جۇرتتىڭ قالتاسىنا تۇسكەنىمىز جوق، — لۋگينين مەن دوچۋپايلوۆتىڭ بۇل سوزدەرى كەلە-كەلە كەلەكەگە اينالدى. بارعان سايىن مويىندارى ىشىنە تىعىلىپ، جۇرت تالقىسىنان جانشىلعانداي بۇعا بەردى. بۇل كەيىپتەن تاتيانا ۆاسيليەۆنا سىن سەمسەرىنىڭ وتكىر ۋىتىن كورگەندەي ەدى. العاشقىداي ەمەس، جينالىس اقىرى كوپ اقىلىنىڭ، كوپ ايبىنىنىڭ شىمىر شوقپارىنا اينالعانداي بولدى. تالقىلاۋداعى ەكەۋدىڭ پارتيا قاتارىندا قالۋ قالماسىن ءسوز قىلعان جاندار دا تابىلدى. ءبىراق ...
— بۇلاردى ءالى دە سىناپ كورەيىك، — دەگەن ءسوز سەلت ەتكىزدى جۇرتتى. ماسەلەنى تالقىلاۋ قاتاڭ باستالسا دا، بۇل ۇسىنىستى جاساعان دا تاتيانا ۆاسيليەۆنانىڭ ءوزى ەدى.
لۋگينين مەن دوچۋپايلوۆتىڭ جۇزىندە تاندانۋ بار. «مىنا سەكرەتاردىڭ اياق الىسى قالاي؟ تالقىلاپ وتىرىپ ءبىزدى ەسىركەۋىنە ءجون بولسىن» دەگەن جازۋ وقىلعانداي ولاردىڭ جۇزىنەن. بۇل ۇسىنىستى جاسارىن جاساسا دا، اگات كەتكەم جوق پا دەگەن كۇدىك سەكرەتاردىڭ ءوز ويىندا دا قالدى.
وسى كۇدىك ونى كوپكە دەيىن تولعاندىردى.
2. نىق قادام
وسى ءبىر بىلعارىمەن تىستالعان قالىڭ قارا داپتەردى اۋدان ورتالىعىنا بارعان ءبىر ساپارىندا ساتىپ العان ەدى. سودان چەمودان تۇبىندە جاتاتىن. بۇگىن كوپ قاعازدى اقتارىپ وتىرعان كەزدە قولىنا تۇسە قالدى. ەش جەرىنە سىيا تيمەگەن. ادەيى ارناپ بىرنارسە جازايىن دەگەن دە جوق-تى. كولحوز كورسەتكىشتەرى تۇسىرىلگەن شاعىن بلوكنوتى ءتورت تاعانداپ قالىپتى، نيكولاي لۋگينين دەگەن جاس جىگىتتىڭ دە بوركى شالقاسىنان.
— تات...يانا ۆاسيل... ەۆنا، بىزبەن بىرگە ءجۇز گرامم.
وسى ءسوزدى ايتىپ ول كولدەنەڭدەي بەردى. قاسىنداعىلاردىڭ ءبارى دە ىلعىپ قالعان. شاماسى مىنا لۋگينين تاڭ اتقالى ەگىن باسىنا بارماعان عوي. ىشكەنىنە ەداۋىر ۋاقىت بولعان سياقتى. كوز تاستاپ كورىپ ەدى، ءدال وسى ساتتە ءسوزىن تىڭدار ەشكىم جوق سەكىلدى. تەڭىز مۇندا تۇرعانداردىڭ ءبارىنىڭ توبىعىنان.
دۇكەن ىرگەسىندە كلۋب تۇر. ونىڭ ەسىگىندە ۇلكەن قارا قۇلىپ. ۇيگە كەلىپ، تاماققا وتىرعان سوڭ دا نە ءىشىپ، نە جەپ قويعانىن بىلگەن جوق. «كلۋب، ونىڭ جانىندا ماستار، ا!» دەگەن وي باسىندا ءۇيىرىلىپ تۇردى دا قويدى.
اۋىل ورتاسىندا ىلعىپ ءجۇرۋ شام ەمەس. قاسىنان ءوتىپ جاتقان بالا-شاعا، ايەلدەردىڭ ءاجۋا ءسوزى ەشكىمنىڭ قۇلاعىنا كىرمەيتىن سياقتى. ياعني بۇل ۇيرەنشىكتى بولعان. بويدى جايلاعان دەرت. سەكرەتار بولدىڭ، پارتيا وكىلىسىڭ، اينالاڭدا قاپتاپ ماستار ءجۇر، بۇل قالاي.
پارتيا بيۋروسىنىڭ كەزەكتى ماجىلىسىنە لۋگينين مەن دوچۋپايلوۆتىڭ ماسەلەسى قويىلعاندا يىعىن قاققان ادامدار دا كەزدەستى.
— قاي اۋىلدا، قاي كولحوزدا اراق ىشىلمەيدى. قىزۋ ناۋقان كەزىندە وسىنداي ماسەلەمەن ۋاقىت الدىرىپ قايتەمىز؟
بۇل ماجىلىسكە كولحوزدىڭ بارلىق اكتيۆى شاقىرىلعاندى.
— پروكوفيي ءيۆانوۆيچتىڭ ەجەلگى ادەتى ەمەس پە. تالقىلاماق تۇگىل ءجون تەرىسىن سىپىرىپ الساڭ دا ونىڭ ويىنا ەشنارسە كىرىپ شىقپايدى.
تاتيانا ۆاسيليەۆنا بىردەڭە ايتقىسى كەپ، ايتقىسى كەپ تىعىلىپ ارەڭ وتىردى. ءبىراق جۇرت سىڭايىن بايقايىنشى دەگەن وي بوگەي بەردى.
ءبىزدىڭ پارتورگ جۇمىسىن اراق ىشۋشىلەردى تىيۋدان باستاعان ەكەن. ءوزى ايەل بولعان سوڭ، اراق ءىشۋدىڭ ءقادىرىن بىلمەگەن عوي، — دەپ كۇڭك ەتتى نيكولاي لۋگينين. قانشا شىدامدى بولعىسى كەلگەنىمەن تاتيانا ۆاسيليەۆنا بۇدان ءارى توزە المادى.
— سەنىڭ ايەل ءقادىرىن بىلگەنىڭ كۇندە ۇيىڭە بارىپ كەلىنشەگىڭدى ساباعانىڭ با؟ داۋسى قاتقىل، ءارى اشىنا شىقتى. مۇنى قايدان ءبىلىپ قويعان دەپ كۇدىكتەنگەندەي نيكولاي لۋگينين سەكرەتارعا باجىرايا قالدى. ۆاسيليەۆنا دا ودان كوز المادى. ىز ەتكەن شىبىن داۋسى ەستىلگەندەي، جۇرت تىنا قالدى.
پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتار كوممۋنيستەردىڭ الدىنا بارلىق سىردى جايىپ سالدى. ءۇش ادامنان كوميسسيا قۇرىپ نيكولايدىڭ ۇيىنە جىبەرگەنىن، ونىڭ ايەلىنىڭ ايتقان ارىزىن باياندادى.
— سىزدەر ويلاماڭىزدار، نيكولاي دۇكەننەن تويىپ شىعىپ، ۇيىنە بارىپ تىنىش جاتا قالادى دەپ. ول كەشىككەن كۇنى بۇكىل سەمياسى زارە - زاپ بوپ وتىراتىن كورىنەدى. جاس باسىنان مۇنى نە اكەتىپ بارادى. اراق ءىشۋ تەك نيكولايدىڭ باسىندا ەمەس، وسىنداعى تالاي اكتيۆتىڭ باسىندا بار. بىزدەر، كوممۋنيستەر ەڭ الدىمەن وسىعان قارسى كۇرەسۋىمىز كەرەك.
بيۋرو مۇشەلەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ سويلەدى.
— ىشسەك ءوز اراعىمىزدى ىشتىك، جۇرتتىڭ قالتاسىنا تۇسكەنىمىز جوق، — لۋگينين مەن دوچۋپايلوۆتىڭ بۇل سوزدەرى كەلە-كەلە كەلەكەگە اينالدى. بارعان سايىن مويىندارى ىشىنە تىعىلىپ، جۇرت تالقىسىنان جانشىلعانداي بۇعا بەردى. بۇل كەيىپتەن تاتيانا ۆاسيليەۆنا سىن سەمسەرىنىڭ وتكىر ۋىتىن كورگەندەي ەدى. العاشقىداي ەمەس، جينالىس اقىرى كوپ اقىلىنىڭ، كوپ ايبىنىنىڭ شىمىر شوقپارىنا اينالعانداي بولدى. تالقىلاۋداعى ەكەۋدىڭ پارتيا قاتارىندا قالۋ قالماسىن سەز قىلعان جاندار دا تابىلدى. ءبىراق ...
— بۇلاردى ءالى دە سىناپ كورەيىك، — دەگەن ءسوز سەلت ەتكىزدى جۇرتتى. ماسەلەنى تالقىلاۋ قاتاڭ باستالسا دا، بۇل ۇسىنىستى جاساعان دا تاتيانا ۆاسيليەۆنانىڭ ءوزى ەدى.
لۋگينين مەن دوچۋپايلوۆتىڭ جۇزىندە تاندانۋ بار. «مىنا سەكرەتاردىڭ اياق الىسى قالاي؟ تالقىلاپ وتىرىپ ءبىزدى ەسىركەۋىنە ءجون بولسىن» دەگەن جازۋ وقىلعانداي ولاردىڭ جۇزىنەن. بۇل ۇسىنىستى جاسارىن جاساسا دا، اگات كەتكەم جوق پا دەگەن كۇدىك سەكرەتاردىڭ ءوز ويىندا دا قالدى.
وسى كۇدىك ونى كوپكە دەيىن تولعاندىردى.
2. نىق قادام
وسى ءبىر بىلعارىمەن تىستالعان قالىڭ قارا داپتەردى اۋدان ورتالىعىنا بارعان ءبىر ساپارىندا ساتىپ العان ەدى. سودان چەمودان تۇبىندە جاتاتىن. بۇگىن كوپ قاعازدى اقتارىپ وتىرعان كەزدە قولىنا تۇسە قالدى. ەش جەرىنە سىيا تيمەگەن. ادەيى ارناپ بىرنارسە جازايىن دەگەن دە جوق-تى. كولحوز كورسەتكىشتەرى تۇسىرىلگەن شاعىن بلوكنوتى بولۋشى ەدى. وسى جايتتەر كوزىنە تۇسكەن سوڭ تاتيانا ۆاسيليەۆنانىڭ ويىنا ءبىر وقىس وي ورالا كەتتى.
...لۋگينين مەن دوچۋپايلوۆتىڭ وقيعاسى. نەمەن تىنار ەكەن؟ كىم بوپ شىعار ەكەن شىركىندەر. جاس قوي، جاس قوي لۋگينين، تۇزەلەر... ال قارتايعان شاعىندا مىنا پروكوفيي يۆانوۆيچكە نە جوق. سەنۋگە بولماس، فەرمانى ونىڭ قولىنان الۋ كەرەك...
وسى ءبىر جايسىز وقيعادان نەگە باستادىم، جاقسى ىستەن باستاسام نە ەتتى، — دەپ كوڭىلىنە سەكەم الدى تاتيانا ۆاسيليەۆنا. — ەشنارسە ەتپەس، الدىمەن جاماندى تۇزەيىك. جاماندى تۇزەتۋدەن - اق باستالسىن دەپ داپتەردى جاۋىپ قويدى.
اپىراي، تاعى دا كوڭىلگە دىك دۇنيەنى جازدىم - اۋ. №4 فەرمانىڭ مەڭگەرۋشىسى ورنىندا ەمەس. بيۋرو مۇشەلەرىمەن اقىلداسۋ كەرەك. سەمەن سەمەنوۆيچتىڭ پىكىرى قانداي ەكەن. مالدىڭ ءونىمى ناشار. ءوز ويىم يۆان يۆانوۆيچ ناليۆايكونى ۇسىنۋ.
ناليۆايكونىڭ كانديداتۋراسىن قورعاۋ باسقارما ماجىلىسىندە تاتيانا ۆاسيليەۆناعا وڭايعا سوققان جوق.
— كوممۋنيست - اق بولسىن. ءبىراق بار بولعانى ۇستا دۇكەنىندەگى بالعاشى عانا عوي. مالدىڭ جايىن ول قايدان بىلەدى.
بۇل ساۋالداردىڭ ءبارىنىڭ ورنى بار. شىنىندا وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇستا دۇكەنىندە نەگە جۇرگەن؟ مۇمكىن مەنىڭ پىكىرىم قاتە شىعار. ادام سىرى ءبارى كورىنىپ تۇراتىن اينا ەمەس قوي. ۇڭعىلى - شۇڭعىلى، جىقپىل - جىراسى كوپ. جوق... ونىڭ بويىندا ءبىر وت بار. سونى تۇتاتۋ كەرەك. پارتيا جينالىسىندا سويلەگەندە قانداي جاقسى ۇسىنىستار جاسايدى. ويلانبايتىن ادام ۇسىنىس جاساي الماق پا. ۇسىنىس جاساۋ وڭاي دەيىك، ءبىراق ول سول ۇسىنىستاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناقتى جولدارىن دا ايتادى عوي. ياعني امسە تولعانىپ جۇرەدى. مەنىڭ بايقاۋىمشا ول ۇستا دۇكەنىنىڭ ءتورت قابىرعاسىمەن شەكتەلىپ قالعان جان ەمەس. سول دۇكەننىڭ ەكى اتتام تابالدىرىعىنىڭ وزىنەن - اق كولحوز ءومىرىنىڭ الۋان جايلارىن بايقاپ وتىراتىن سياقتى. ەڭ باستىسى — جانى اۋىرادى.
جينالىستا بۇل ويلارىنىڭ ءبارىن بىردەي تاپتىشتەپ جەتكىزە العان جوق. ءبىراق ايتەۋىر ناليۆايكونىڭ ءوزى دە بارعىسى كەلمەي، كوپ سىلتاۋراتتى. مۇمكىن ول ادەيى ىستەپ، ءوزىن جامان جاعىنان كورسەتۋگە تىرىسقان بولار.
— تاتيانا ۆاسيليەۆنا، ءسىز مەنى كوپ زورلاپ جىبەردىڭىز عوي. فەرمانى مەڭگەرۋ قولىمنان كەلە مە؟
— ىستە، بەيىلىڭدى ساپ ىستە. ءومىر كورسەتەدى.
جاڭا مەڭگەرۋشىمىز شاقىلداپ كەلدى. بۇرىنعىمىزعا نە دەسەك تە ايتقانىمىزدى ىستەتۋشى ەدىك. مىناۋىڭ قيقايىپ بولمايدى ەكەن، — دەگەن اڭگىمەلەر دە سەكرەتاردىڭ قۇلاعىنا ءتيدى. ءبىراق «شاقىلداپ» دەگەن ءسوزدىڭ ارتىق ەكەنىن تاتيانا ۆاسيليەۆنا بىلگەن-دى. يۆان يۆانوۆيچ ورىنسىز شاقىلدامايدى.
— فەرمانىڭ توڭىرەگىن تازا ۇستا دەيدى، ىرگەدە جۇگەرى ەگەمىز دەگەندى شىعاردى. مۇندايدى بۇرىن كىم كورگەن. ءبىر جەردەن كىتاپتان وقىعانى بولۋ كەرەك. سونى بىزدە دە قولدانباق.
ساۋىنشىلاردىڭ ۇيرەنىسپەگەندىكتەن، بۇرىن مۇنداي ىسپەن اينالىسپاعاندىقتان ايتقان ءسوزى ەدى بۇل. پارتيا ۇيىمى، كولحوز باسقارماسى بارىنشا جاڭا فەرما مەڭگەرۋشىسىن قولداۋعا تىرىستى. «باتىل قيمىلدا، بار تىلەگىڭدى قابىلدايىق، ءبىزدىڭ قوياتىن شارت تەك فەرمانى ىلگەرى شىعار» دەيدى ولار.
...باستالعانىنا كوپ بولماعان قالىڭ داپتەردىڭ ەداۋىر بەتتەرى اۋدارىلىپ قالىپتى. قاعاز بەتىنە بۇگىنگى ءتۇسىرىپ وتىرعانى جاقسى جازۋ. فەرمانىڭ التى ايلىق قورىتىندىسىنا العا شىققانداعى جونىندەگى قۋانىشتى دەرەكتەر. ناليۆايكونىڭ فەرماسى. استىن بادىرايتىپ تۇرىپ سىزىپ قويدى. جوق... ول كولحوزدىڭ فەرماسى. كوڭىلىندە كولحوزدىڭ تاعى ءبىر يگى قادامى دەگەن وي تۇردى. سەنىم، ادامدى ءبىلۋ، ادامنىڭ ورنىن تابۋ. بۇل سوزدەردىڭ ۇعىمىن تاراتىپ جازۋعا تاتيانا ۆاسيليەۆنانىڭ، ارينە، ۋاقىتى جوق. ءبىراق قالىڭ داپتەردى اشىپ، اسىعىستاۋ جازىلعان وسى ءبىر سوزدەردى وقىعاندا ويى تاعى دا الىسقا كەتتى. اتتەڭ، بار ادامنىڭ سىرىن ءبىلۋ كيىن. ءار ادامنىڭ بويىندا - اق تومعا سىيماس سىرلار بار عوي. سونى تەرەڭنەن سۇزە بىلۋگە نە جەتسىن. جوق قوي ونداي قابىلەت مەندە...
سەمەن سەمەنوۆيچ پوددۋبنىيدى «قارجى بولسەڭىز» دەگەن ءسوز ءبىراز قيىندادى. قاي پرەدسەداتەلدىڭ بولسا دا قارجىعا كەلگەندە قىتىمىرلاۋ كەلەتىن ادەتى ەمەس پە. ءبىراق ونى تاتيانا ۆاسيليەۆنا كوندىردى.
— كلۋبتى جوندەيىك. توڭىرەگىنە اعاش وتىرعىزايىق. جۇرت ويناسىن، كۇلسىن، كوڭىلدى جەر بولسىن. اۋدانعا بارىپ ءبىر سۋرەتشىمەن كەلىسىپ كەلدىم، بار اشەكەيىن جاساپ بەرەتىن بولدى. كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى عوي، گالكيندى سالامىز بۇعان.
كوپ جىلدان بەرگى قاراۋسىز قالعان ەسكى كلۋب جونىندەگى اڭگىمە وسىلاي بولدى. ونىڭ توڭىرەگىندە كولحوز پاركى بولادى دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاپ تۇرسا ەشكىمنىڭ ويىنا كىرىپ شىقپايتىندى. مىنە وسى ءبىر كوكتەمدە وتىرعىزىلعان مىناۋ تالشىبىقتار سوڭىرا بويلاپ وسەر ءزاۋلىم تەرەكتەردىڭ نەگىزى سەكىلدى. ارناۋلى بريگادا، ارناۋلى ادام بولىنگەن جوق. وسىنى كولحوز جاستارى قاربالاس كەزدىڭ وزىندە-اق جۇمىستان كەيىن جينالىپ وتىرعىزدى. اراسىنان جۇرگىزىلگەن جىڭىشكە اتىزداردا سىلدىراپ اعىپ جاتقان سۋ. جاس شىبىقتىڭ جاپىراعى بالعىن كۇيىندە ءدىر-دىر ەتەدى. جاقىنداعاندى ۇركىتىپ تۇراتىن توزىعى جەتكەن ۇلكەن قارا ەسىكتىڭ ورنىنا جالتىلداعان جاڭا ەسىك ورنادى. تەرەزەلەرى كۇڭگىرت تارتىپ، ىشىندە ەشبىر تىرشىلىكتىڭ ءىزى جوق، مۇڭايعانداي بولىپ تۇراتىن ۇيدە ەندى ءار كەش سايىن جارقىراپ شام جانادى، ساۋىققوي جاستاردىڭ كوڭىلدى ءۇنى ەستىلەدى. كەشەگى ەل تالقىسىندا جۇرگەن نيكولاي لۋگينين دە بۇگىن وسىندا كەلىپتى. ونىڭ كەلىنشەگىنىڭ دە ءجۇزى جايدارى. قاسىندا، قولتىعىنان ۇستاعان. بۇرىن مۇنداي ساتتە نيكولايدى ول قانداي كۇيدە كورۋشى ەدى.
سىرتقا بىلىنبەس سىرى بار قالىڭ داپتەرگە جازىلعان جوسپارلار وسى كلۋبتا جۇزەگە اسىپ جاتتى. «ماسكۇنەمدەردىڭ زيانى» — لەكتور اۋداننان، زايسيەۆا. «سوۆەت جاستارىنىڭ مورالدىق بەينەسى» — ۇيىمداستىراتىن كولحوزدىڭ لەكتورلار توبى. «ءوز ماماندىعىڭدى سۇيە ءبىلۋ — شەبەرلىككە جەتۋدىڭ كەپىلى» — لەكتور گورباچيەۆ.
— بۇل لەكسيالارعا ۇگىتشىلەردىڭ ءبارى دە قاتىستىرىلدى. ولار اركىمنىڭ جان جۇيەسىن قوزعايتىن اڭگىمەلەرگە دە ۇيرەنسىن. ۇگىتشى — سيفر حابارشىسى ەمەس، ادام تاربيەشىسى. بۇل لەكسيالاردى تىڭداۋ ولارعا دا پايدالى.
— زايسيەۆانىڭ لەكسياسى وتە قىزىقتى ءوتتى. اۋداندىق لەكتورلارمەن الدىن-الا اڭگىمەلەسۋىمنىڭ، كولحوز ومىرىنەن فاكتىلەر بەرۋىمنىڭ پايداسى بولدى-اۋ دەيمىن. مۇنىم جاماندى جاريا ەتۋ، ءوزىمدى ءوزىم اشكەرەلەۋ ەمەس، ءوز دەرتىمدى ءوز دارىممەن ەمدەۋ دەپ بىلەمىن.
— كلۋبقا جاستاردىڭ ىقىلاسى ارتىپ كەلەدى. سوناۋ قاشىق فەرمالاردان قىزدار دا كەلەدى. جاقسى، بۇل ارينە جاقسى. اتتەڭ ءبىر ءمىن بار. ورتالىقتا — ءالى كلۋب، بريگادالاردا — بۇل اتىمەن جوق. وسىنىڭ ءوزى شالعاي مەكەندەگى جۇرتتىڭ كوڭىلىنە قاياۋ كەلتىرمەس پە ەكەن؟ بارىنە شاما كەلمەس. الدىمەن ۋسپەنسكىدەگى 150 ورىندىق كلۋبتى سالىپ بىتىرسەك. ال ورتالىققا، شىركىن، مادەنيەت سارايىن سالسا... ارمانداعان قانداي جاقسى.
مۇنداي جازۋلاردىڭ كوبەيە بەرگەنى تاتيانا ۆاسيليەۆانىڭ وزىنە بەلگىسىز ەدى. ويتكەنى ول ءاربىر بولعان وقيعانى سول مەزەتىندە قىسقا عانا ءتۇرتىپ وتىردى.
پارتيا ۇيىمى سەكرەتارىنىڭ N«3 فەرماعا ەكسكۋرسيا جاسايىق دەگەن ۇسىنىسىنا كولحوز باسقارماسى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى ۆلاديمەر گالكين دە قۋانىپ كەتتى. ويتكەنى بۇل مالعا تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىننىڭ ءوزى.
— سوندا قالاي ەتەمىز، تاتيانا ۆاسيليەۆنا، فەرما ساۋىنشىلارىن تۇگەل اكەلەمىز بە؟
— باسى يۆان يۆانوۆيچ ناليۆايكونىڭ ءوزىن ەرتىپ، تۇگەل اكەلۋ كەرەك، كورسىن. ول جاس مەڭگەرۋشى عوي. №3 فەرمادا بۇزاۋلاردى كۇتۋ، مالدى ازىقتاندىرۋ وتە جاقسى. ال №4 فەرما بۇعان ءالى باستىعا الماي جاتىر. ساۋىنشىلار ءوزدى-وزى بوپ سويلەسسىن.
ۆلاديمير كونستانتينوۆيچ فەرمالاردىڭ بىر-بىرىنە جاساعان ەكسكۋرسياسىنىڭ ءساتتى شىققانىن جايلاۋداعى ساۋىنشىلار كۇنىندە ماقتان ەتە ايتتى. بۇدان بىلاي تاجىريبە الماسۋدى ادەتكە اينالدىرىپ تۇرۋ كەرەك دەپ ءتۇيدى ول.
— ونى مىنا ماقالاڭدا دا ايتىپسىڭ عوي، — دەپ ازىلدەدى تاتيانا ۆاسيليەۆنا، ساۋىنشىلار كۇنىنە ارنالىپ شىعارىلعان كولحوزدىڭ كوپ تيراجدى گازەتىن كورسەتىپ . — بۇل گازەتتى شىعارۋ وڭايعا تۇسپەگەن ەدى. اۋداندىق تيپوگرافيامەن كەلىسىپ، «ساۋىنشىلار كۇنىن وتكىزەمىز» دەگەندى بەتكە ۇستاپ، ارەڭ قول جەتكىزگەن-دى. جاڭالىق... وزدەرىنە ادەيى ارنالىپ شىعارىلعان گازەتتىڭ ءاربىر جولىنا جاس قىزدار جابىرلاسا ءۇڭىلىسىپ قالىپتى.
— زويا، سەنى ماقتاپتى.
— پالە... مەنىڭ «بىلينام» جونىندە دە جازىلىپتى.
— ە، دۇرىس. ول سەنىڭ ەڭ ءسۇتتى سيىرىڭ ەمەس پە.
— ۆارۆارا ۆاسيليەۆنا نە دەدى ەكەن؟ سونى وقيىق.
قازاق سسر جوعارى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى، وبلىستاعى اتاقتى ساۋىنشىلارىنىڭ ءبىرى — ميروشنيكوۆنىڭ ءوز تاجىريبەسى جونىندەگى ماقالانى سەكرەتار قىزدارعا داۋىستاپ وقىپ بەردى.
...تاتيانا ۆاسيليەۆنانى ىزدەپ فاينا رۋكينانىڭ شاپقىلاعانىنا بىرنەشە ساعات. گەراسيموۆكادان ۋسپەنسكييگە، ودان شوشقا فەرماسىنا، ودان لاگەردەگى سيىر فەرماسىنا كەتتى دەدى. كۇنى بويى تابا الماي اقىرى كەشكە كولحوز كەڭسەسىنەن كۇتتى.
— تاتيانا ۆاسيليەۆنا، ءبىزدىڭ فەرماعا كەلمەسەڭىز بولمايدى. قىزدار شاتاق شىعارىپ جاتىر. ءسىزدىڭ ءوزىڭىز كەلىپ سويلەسسىن دەيدى. كومسومول ۇيىمى سەكرەتارىنىڭ دا كەلۋىن تالاپ ەتەدى.
— جاقسى. ەرتەڭ بارايىق. شاتاق دەيتىندەي نە بوپ قاپتى.
— ونى ءوزىڭىز بارعاننان كەيىن بىلەسىز. مەن بۇل جەردە ايتسام قىزدار ءسىزدىڭ اۋزىڭىزدى الدىن-الا الىپ قويىپتى دەپ كۇدىكتەنەدى. ءوزىڭىز كورىڭىز. بويشاڭ كەلگەن اشاڭ ءجۇزدى اققۇبا قىزدىڭ جۇزىندە الدە نەندەي تولقۋ بار. تاتيانا ۆاسيليەۆنانىڭ ونى جاقسى كورەتىنى دە وسى شىن اق پەيىلى ەدى.
بىلتىر ساۋىنشىلىقتان بىردەن فەرما مەڭگەرۋشىلىگىنە كوتەرگەندە وسى اقپەيىلدىلىگى وزىنە كوپ كومەكتەسەر دەپ تۇيگەن ەدى سەكرەتار. سونىسى ءۇشىن ساۋىنشىلار دا جاقسى كورەتىن. اق جارقىن، اقپەيىلدى ادام تىڭداعىش تا، تىڭداتقىش تا كەلەدى. بۇل كۇنگى ءىستىڭ بار سىرى ادامدى ۇعا بىلۋدە.
— سول جاڭا مەڭگەرۋشى جاس قىزعا بۇگىن نە بوپ قالدى ەكەن. نە قىلعان شاتاق؟ فاينا ءوز الىنەن اسپاسا جۇرتقا جۇگىرە بەرمەۋشى ەدى عوي. ءسىرا، شاماسى كەلمەي قالعان - اۋ.
— بارايىق، ەرتەڭنەن قالمايىق، — دەپ قايتا-قايتا ايتا بەرگەنى دە سوندىقتان ەدى.
بۇل وقيعانىڭ سىرى دا قالىڭ داپتەرگە تۇسپەسىنە كىم كەپىل.
3. كىسىلىگىنە نە جەتسىن
ەكى سالت اتتىنىڭ اۋىلدان شىققانىنا ەداۋىر ۋاقىت بولدى. كۇن دە ەڭكەيىپ قالعان. مىنە ەندى تاعى ءبىر بەلەڭنەن ءوتىپ جازىق الاڭقايعا شىقتى. وسى ارادان قاراعاندا توڭىرەكتىڭ اسەمى - اي شىركىن. بالا جاسىنان كوزى ۇيرەنشىكتى بولسا دا بۇل ءوڭىر كوڭىلگە كۇندە جاڭارعانداي، جالىقتىرماي قىزىقتىرا بەرەدى. شىعىستان كورىنگەن سوناۋ قىزىل قيا تاستار تىكشە تاۋىنىڭ بوكتەرى. وڭتۇستىگىن الا كوز ۇشىندا كوگىلدىر تارتىپ سارىمساقتى جاتىر. سول سارىمساقتىعا دەيىن سوزىلعان مىناۋ جازىق، جەر كوگىنەن توسەلگەن كىلەمدەي. ول كىلەمنىڭ ءار جەرىندە اسەم ويۋلارى دا بار.
قوس اتتى ءجۇرىپ كەلە جاتقان جول تاۋ بيىگىن قيالاي تارتادى. الىستان قاراعاندا الگى ايتقان كىلەمىمىزدىڭ جيەكتەمەسى سەكىلدى. مىنە، مانا شىققان گەراسيموۆقا پوسەلكەسى تۋرا تاباننىڭ استىندا. تاۋ بيىگىنەن پوسەلكەگە ۇڭىلە قارايسىز. ۇيلەرى سىرىڭكەنىڭ قورابىنداي تاقتالانىپ كورىنىپ تۇر. انشەيىندە ەلەنبەيتىن شاعىم تەنتەك وزەنى وسى شاتقالدى جارىپ وتەدى. اككى بولعان اتتار قىلتا قيادان امان وتكەن سوڭ، ءشوبى شۇيگىن جايداقتا ەركىندەي ءجۇردى.
فەرمالار قول سوزىم جەردە. ۇشەۋى ءۇش وتاۋ سەكىلدى، ءۇش جوتانىڭ باسىندا وتىر ەكەن. ارالارى جاپ-جاقىن. بۇل № 1، 3،4 فەرمالارى. كولحوز لاگەرلىك ادىسپەن باعۋ ماقساتىندا بۇل فەرمالاردى وسى قارعالىعا شىعارعاندى. №1 فەرما ەتەكتە قالعان. ونداعى سيىرلارعا قوسىمشا كوك ءشوپ بەرىلەدى. ال مىنا فەرمانىڭ سيىرلارى كۇنى ءتۇنى تەك جايىلىمدا. قايسىسى ءتيىمدى قايسىسى ەكونوميكالىق جاعىنان پايدالى بولار ەكەن؟ مىنە كولحوزدىڭ بۇلاي ورنالاستىرۋىندا وسىنداي ەسەپ بار-دى. قاي ءادىس ارزان، ءارى مول ءسۇت بەرمەك.
— فاينانىڭ كەشەگى القىنىپ جۇرگەنىنىڭ توركىنى نەدە ەكەنىن بىلەسىڭ بە، ۆولوديا. وزىنەن كوپ كىشى بولعان سوڭ گالكيندى تاتيانا ۆاسيليەۆنا وسىلاي اتاي بەرەتىن.
— دەمالىس كۇنىن بەلگىلەۋ جونىندە قىڭقىلداپ جۇرەتىن ەدى. سونى اقىرى ۇشىقتىرىپ الدى - اۋ دەيمىن.
تاتيانا ۆاسيليەۆنادا ءۇن جوق. ەكى اتتى فەرمالاردىڭ شەتىنە دە ىلىگىپ قالدى. اق حالات كيگەن وڭشەڭ جاس قىز كوك مايسا ۇستىندەگى كوبەلەك سەكىلدى. شەلەكتەرىن بىلەكتەرىنە قىستىرىپ، جامىراي سيىرلارعا قاراي كەتىپ بارا جاتىر. كەشكى ساۋىن مەزگىلى كەلسە كەرەك.
— ايتام عوي اۋىلدان كەلگەندەر جاناپ وتە شىعادى. №2 فەرماعا بارادى. ءوتىپ بارا جاتقانداردى قالجىڭى ارالاس ۋىتتى سوزىمەن بىرەۋ وسىلاي شاعىپ الدى.
— اي، ناديا - اي، وسى سەنىڭ ءتىلىڭ ءمىردىڭ وعىنداي تەگى. امانداسايىق تا، الدىمەن، ءحالىن قالاي ءوزىڭنىڭ. مىنا №2 فەرمادا شاتاق شىعىپتى. سوسىن الدىمەن سوعان بۇرىلىپ بارا جاتىرمىز.
بۇل سوزدەردى ەنتەلەي باسىپ ارباعا ءسۇت قۇيىلعان بيدونداردى تيەپ جۇرگەن نادەجدا يۋشكيناعا ۆلاديمير بۇرىلىپ كەلىپ ايتتى.
— ە، نە بوپ قالىپتى. كوممۋنيزمدەگىشە ەڭبەك ەتەتىن فەرمادان دا شاتاق شىعا ما ەكەن. باستىقتاردىڭ دا ءجيى باراتىنى سول فەرما. قالاي شىقتى ول شاتاق.
— جارايدى، جارايدى ەندى. سەن ءتىلىندى كوپ بەزەمە، كەيىن ەستىرسىڭ.
شىنىندا دا ءۆلاديميردىڭ بولجامى دۇرىس بولىپ شىقتى.
كولحوزدان جىراق، تاۋ باسىندا جاتىرمىز. تىككەنىمىز شاتىر. ءبىر قابات كيىمىمىزبەن عانا كەلگەنبىز. جۋاتىن كىر - كوڭ بولادى. قارتايىپ وتىرعانىمىز جوق، ءبىزدىڭ دە ويىن-ساۋىق، كينو كورگىمىز كەلەدى، ءبىر كۇندە دەمالىس جاسايىق دەسەك، مىنا فاينا بولمايدى. «مەن كولحوز فەرماسىندا توعىز جىل ىستەدىم. فەرمادا دەمالىس كۇننىڭ بولعانىن كورگەنىم جوق. بۇل قالا ەمەس. ءارى ءقازىر ءسۇتتى مول الۋدىڭ قىزۋ كەزەڭى. ونداي اڭگىمەنى قويىندار» دەپ بولمايدى.
— شىنىندا دا ءقازىر دەمالىستى ويلايتىن ۋاقىت پا؟ قىزداردىكى انشەيىن ەرىككەندىك، — دەپ فاينا اڭگىمەگە قىزۋ ارالاستى.
بۇل ءسوزدى تاتيانا ۆاسيليەۆنا ءزىلدى ايتتى.
— فاينا، سەن اپتىقپاي تۇرا تۇر!
— دەمالىس كۇنىن بەلگىلەيىك دەسەك، مەڭگەرۋشىمىز ءبىز كوممۋنيزمدەگىشە ەڭبەك ەتەمىز دەپ بولمايدى. كوممۋنيزمدەگىشە ەڭبەك ەتەتىن ادام دەمالماي ما، تىنىقپاي ما، ۇيىقتاماي ما، بوي تۇزەپ جۇرمەيدى مە ەكەن؟
— سەنىڭ بوي تۇزەگىڭ كەلەدى، ءسۇتتى قايتەسىڭ؟
بۇل ءسوزدى ايتقان وسىنداعىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ەرەسەگى نينا نازارەنكو ەدى. ول قىزداردىڭ فاينامەن قۇربىسىنداي سويلەسكىسى كەلەتىنىن جاقتىرماۋشى ەدى. سولارعا قىر كورسەتىپ پە، ايتەۋىر ۇلكەندىگىنە قاراماستان فاينامەن «ءسىز» دەپ سويلەسەتىن. مىنا ارادا دا قىزدار فاينانى جالعىزسىراتقانداي بولعان سوڭ جاقتاپ كەتتى.
ال سوندا ءوز ويلارىن قانداي، قىزدار؟ قالاي دەمالعىلارىڭ كەلەدى؟
— قالاداعى جۇرت قالاي دەمالادى، سولاي.
— سەندەردىڭ تالاپتارىن ورىندى. دەمالۋ كەرەك. ءبىراق قالاي دەمالۋ كەرەك. شارشاماڭدار، كىرلەمەڭدەر، دەمالىڭدار، ءبىراق ءسۇت تە كەمىمەسىن.
— كوممۋنيزمدەگىشە ەڭبەك ەتەتىندەر دە — ادام. ول شارشايدى، ول قۋانادى، ول كۇلەدى، ول رەنجيدى. ونىڭ دا ەكى قول، ەكى اياعى بار. ەرەكشە تەمىردەن جاسالعان ادام ەمەس قوي ولار. مۇنى سەن ەسكەرۋىڭ كەرەك فاينا، — تاتيانا ۆاسيليەۆنا وعان كۇلىمسىرەي قارادى. — توپەي بەرسەڭ قىزدار ءبىر ايعا، ەكى ايعا شىدار. سوسىن... ارتىن ويلاۋ كەرەك، ارتىن.
— شىنىندا بىزدە ارتىق كەتۋ بار. بىرەۋدى وزات دەسەك، سونى قولپاشتاپ باسقانى قىمتىپ كەتەمىز. بار كومەك جاردەمدى سوعان ءۇيىپ توگەمىز. جاڭا جولدا ءبىزدى يۋشكينا ورىندى سىنادى. كوردىڭىز بە، قاتارداعى ادامعا قانداي ايقىن. ولاردىڭ قاسىنان بۇرىلماي ءوتىپ بارا جاتقانىمىز دا كوڭىلدەرىنە كەلدى. راس، بۇگىنگى ۇرانعا سايكەس سەندەر كوممۋنيستىك فەرما اتانۋ ءۇشىن كۇرەسىم جاتىرسىڭدار. كورسەتكىشتەرىڭ دە جامان ەمەس. ءبىراق وسى ۇرانىمىز قۇر جالاڭ ايقايعا اينالىپ كەتپەسە... تاتيانا ۆاسيليەۆنا ءوزىن ىشتەي ءمۇجىپ جۇرەتىن ءبىر ويلاردى ايتىپ قالعىسى كەلدى دە، كۇمىلجىپ بارىپ توقتادى.
— مەنىڭشە، بۇل فەرماعا عانا ەمەس، بارلىق فەرماعا دا دەمالىس كۇنى جونىندە ويلاستىرساق.
— ماعان كەلىپ جۇرگەن ءبىر وي بار ەدى، — دەدى ۆلاديمير گالكين. بۇكىل ساۋىنشىلارعا ءبىراق - اق كۇندە دەمال دەي المايمىز. ونىمىز قاتە بولادى. بىلاي ەتسەك قايتەر ەدى: «مىسالى، فاينانىڭ فەرماسىندا 7 ساۋىنشى بار. بۇگىن ءبىر ساۋىنشى دەمالسىن، سول كۇنى ونىڭ قاراماعىنداعى سيىرلار باسقالارعا ءبىر - ەكىدەن بولىنسە. كەلەسى كۇنى كەزەك ەكىنشىگە كەلەدى. ونىڭ سيىرلارى دا سولاي بولىنەدى. سوندا ءبىر اپتادا دەمالىس ءبىر اينالىپ كەلىپ وتىرادى. ءارى جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي بولادى. قىزدار دەمالىپ تا ۇلگەرەدى، سيىرلاردىڭ ءسۇتى دە كەمىمەيدى مەنىڭشە».
بۇل ۇسىنىس جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوكەيىنە قونا كەتتى.
— سولاي ەتەيىك، مەن ەرتەڭ ءتىزىمىن جاسايىن، قىزدار سەندەر كەشىرىڭدەر. ايتتىم عوي، تاتيانا ۆاسيليەۆنا مەن ۆولوديا كەلسە بىرگە جول تاۋىپ بەرەدى دەپ. — كوپتەن وسى ماسەلە جونىندە تۇيىققا تىرەگەن فاينا رۋكينانىڭ قۋانىشى وسى ساتتە قوس جانارىنان ايقىن كورىنىپ تۇردى.
...ۇزىن بويلى، اشاڭداۋ كەلگەن جاس جىگىت چەرنوۆ الەكساندر بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلگەن قىزداردىڭ ءسۇتىن ولشەپ ۇلگەرە الماي جاتىر.
— ساشا، دەيمىن، سەن بۇگىن نەعىپ شابانداپ كەتكەنسىڭ. الساڭشى تەزدەپ.
بۇل كەزدە تاتيانا ۆاسيليەۆنا مەن ۆلاديمير كونستانتينوۆيچ قالعان ەكى فەرمانى ارالاپ، قىزدارمەن شۇيىركەلەسىپ، ءبىراز جۇرگەن ەدى. ءبىر كەزدە №4 فەرماعا ساۋىنشىلاردىڭ بارلىعى جينالسىن دەگەن حابار كەلدى. بۇل فەرما ماناعى وكپە ايتقان يۋشكينا ىستەيتىن فەرما.
— ال ۆلاديمير باستاي بەر، — دەدى دە تاتيانا ۆاسيليەۆنا گالكينگە ىم قاقتى.
— قىزدار، وتە ءبىر جاقسى حابار بار.
جينالعان جۇرت ەلەڭ ەتە قالدى. ولاردىڭ بارلىعى ءۆلاديميردىڭ اۋزىنا قاراپ قالىپتى. «نە ايتار ەكەن،نە قىلعان جاڭالىق» دەپ تاعاتسىز كۇتكەندەي.
— ءبىزدىڭ كولحوز باسقارماسىنىڭ، پارتيا ۇيىمىنىڭ اتىنا ۆيكتور زادنيەۆ اسكەري قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن بولىمنەن حات كەلدى. ۆيكتور زادنيەۆتەي ازاماتتى تاربيەلەگەندەرىڭىز ءۇشىن راحمەت. ول وتان الدىنداعى ءوزىنىڭ اسكەري قىزمەتىن تاماشا اتقارىپ ءجۇر. ۆيكتوردىڭ سۇيگەن جارى زوياعا دا بىزدەن سالەم دەپتى.
وسى كەزدە وڭاشالاۋ وتىرعان اقسارى كەلىنشەك قىزارىپ كەتتى. تومەن قاراپ جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.
— زويا، نە عىپ شىداپ وتىرسىڭ، بيلە، بيلە، — دەپ قىزدار قولپاشتاي جونەلدى. جاۋىنگەرلەردىڭ سالەمى تەك زويانىڭ ەمەس، وسىنداعى ساۋىنشىلاردىڭ بارىندە تەبىرەنتكەندەي. كوڭىلدى كۇلكى، جاراستى ءازىل كوك مايسالى قارعالى جايلاۋىنىڭ پۇشپاق -پۇشپاعىنا كەتىپ جاتتى. جانعا جايلى سامال جەل قىزدار العىسىن، قىزدار نيەتىن ۆيكتورعا الىپ ۇشقانداي، قوڭىرلاي سوعىپ، ءشوبى شۇيگىن وسى ءبىر كوك جوندى سىپايى عانا تەربەيدى.
— قىزدار، ۆيكتوردىڭ بولىمشەسىنە ءبىز دە ءوز تابىسىمىزدى ايتىپ حات جازىپ جىبەرەيىك.
...تاتيانا ۆاسيليەۆنا كولحوز ورتالىعىنا قايتا ورالعاندا ءتۇن ورتاسىنان اۋعان شاق ەدى. ماناعى كوپ قۋانىشىنىڭ ءىزىن سۋىتپاي ۆيكتوردىڭ بولىمشەسىنە حات جازىپ تاستاۋدى ويلادى...
«قۇرمەتتى جاۋىنگەرلەر، ءبىزدىڭ سۇيىكتى جەرلەسىمىز ۆيكتور زادنيەۆتىڭ دوستارى مەن جولداستارى! سىزدەرگە الماتى وبلىسى اندرەيەۆ اۋدانى ۆاتۋتين اتىنداعى كولحوزدىڭ ەڭبەككەرلەرىنەن جالىندى سالەم. بارلىق سوۆەت حالقى سەكىلدى ءار جىلدى ابىرويلى ەتۋ جولىندا كۇرەسۋدەمىز. بەس مىڭ گەكتارعا جۋىق جەرگە ەگىن ەگەمىز. ودان مول ءونىم الۋ — باستى ماقسات. ۆيكتور سەكىلدى قايراتتى تراكتورشىلار، التىن ءداندى اقتارعان كومباينشىلارىمىز ءقازىر وسى كۇرەستىڭ قىزۋ شاعىندا. قوي ءوسىرۋ جونىندەگى مىندەتتەمەنى ابىرويلى ورىنداعانىمىز ءۇشىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتى مەن سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىن اۋىسپالى قىزىل تۋىن قولدا بەكەم ۇستاپ وتىرمىز. كەلەر قىسقا قورەكتى جەم-شوپ ازىرلەۋدىڭ بارىسى دا جامان ەمەس. جاقىندا ورىندايمىز.
ۆيكتوردىڭ جۇبايى زويا زۋيەۆانىڭ قۇربىلارى دا ابىرويسىز ەمەس. ءار سيىردان العان ءسۇت اي سايىن ءوسىپ كەلەدى. قىزداردىڭ ءبارى بيىل كەشكى وقۋعا تارتىلماق.
قۇرمەتتى جاۋىنگەرلەر، ءبىزدىڭ بۇل حاتىمىز وزدەرىڭىزگە دەگەن ساعىنىشتى قوسا جەتكىزەدى دەپ بىلەمىن. ۆيكتور جونىندەگى العىستارىڭىزدى ءۇش فەرمانىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىن جيناپ وقىپ بەردىك. ولاردىڭ قۋانعانىن كورسەڭىزدەر. ويتكەنى ۆيكتور ءبىر سەميانىڭ عانا ەمەس، بۇكىل كولحوزدىڭ ۇلى عوي. ءبىلسىن ءبارى دە دەگەنىمىز. سىزدەر دە ءاردايىم ابىرويلى بولىڭىزدار».
***
ياكوۆ ستەپانوۆيچ ناگيبين بۇگىن كوڭىلدى ەكەن.
— تاتيانا ۆاسيليەۆنا، بىزگە تاعى ۇرسايىن دەپ كەلدىڭىز بە؟ بۇگىن ۇرىسپايتىن شىعارسىز. جەم-شوپ دايىنداۋدىڭ جوسپارىن بريگادا بويىنشا ءبىلىپ وتىرمىز. ءسىزدىڭ اناداعى «ۇيات بۇلارىڭ، ۇيات! قاتارلارىڭنان قالىپ نە بولدى» دەگەن ءسوزىڭىز جانىمىزعا قاتتى باتتى.
جينالعان پىشەنشىلەر دە پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارىنان ماقتاۋ كۇتىپ شەتىنەن كۇلىم قاقتى.
— جاقسىنى جاقسى دەۋ كەرەك. ۇرىسا بەرۋ بىزگە دە ماقسات ەمەس. ءبارى ءوز قامىمىز، جولداستار. ياكوۆ ستەپانوۆيچ كوپ ەڭبەگى ءسىڭدى وسى جازدا. راحمەت!
...ۇيرەنشىكتى قالىڭ داپتەردىڭ تاعى ءبىر بەتى اشىلدى. «كەشەگى كۇدىكتەنگەن ناگيبينگە — بۇگىن ۇلكەن راحمەت. اگرەگاتتارعا ەڭ سەنىمدى دەگەن ادامداردى قويدىم دەيدى. وتكەن جىلعى كەساپات اگرەگاتتى كورىنگەننىڭ قولىنا تاپسىرۋدا ەدى. بيىل ويتكەن جوقپىن. چەرميسوۆ پونتالەي سياقتى سۇڭقارلارىم امان بولسىن. ياكوۆ ستەپانوۆيچ وزاتتارىن سۇڭقارلارىم دەيدى. ءيا، سۇڭقارلارىنا سۇيەنسە، ونىڭ شىعار قياسى دا بيىك بولا بەرمەك. سونداي سۇڭقارلار بۇكىل كولحوزدا كوبەيە بەرسىن...
...بالالار ياسليىندە بۇگىن داڭ-دۇڭ. اسىرەسە، الەكساندرا پەرشينانىڭ داۋسى وكتەم شىعادى. ەكى قولىن بۇيىرىنە تايانىپ، ەلىرە ۇرسىپ تۇر ەكەن. قاسىنداعى قازانعا قارار ەمەس.
— شۋرا، نەگە كۇيزەلدىڭ سونشا؟
— كۇيزەلمەك تۇگىل، كۇيرەيتىن ۋاقىتىم جەتتى. ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن جاپادان جالعىز قۇتىردىڭ ابدەن. باقپايمىن مىنا بالالارىڭدى. شاشىم اگاردى.
پەرشينانىڭ مىنەزى تاتيانا ۆاسيليەۆناعا بەلگىلى. كوك داۋىل بولىپ سوعىپ تۇرعاندا وعان قارسى ءسوز ايتۋدىڭ قاجەتى جوق. ايتساڭ بولدى، ءورتتى ورشىكتىرىپ العانىڭ. باسۋى قيىنعا تۇسەدى. ءبىراز ىشىندەگى قۇساسىن اقتارىپ العان سوڭ، ساباسىنا تۇسەتىن ءوزىنىڭ ادەتى. وسىنى ەسكەردى دە.
— ءجۇر ىشكە كىرەيىك، اقىلداسايىق، — دەپ قولتىعىنان الدى.
شىنىندا ونىڭ اشىناتىن ءجونى بار ەكەن. قىرىق بالاعا بولىنگەن ءتورت تاربيەشىنىڭ ۇشەۋى كەتىپ قاپتى. جالعىز قالعان ليۋبوۆ ستەپانوۆنا بوندارەنكو. ول انا بالاعا ءبىر جۇگىرىپ ەسى كەتكەن. ليۋباعا كومەكتەسەيىن دەسە، ازىرلەپ جاتقان اس قالىپ بارادى. شۋرا اشۋلانباي ەندى قايتسىن. سەكرەتاردىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ، بورانداتقانى دا سول ەكەن.
— ءقازىر بالا الىپ كەلگەن ايەلدىڭ كەز-كەلگەنىن ۇستاپ قال. بۇگىنشە بولسىن. ەرتەڭگىسىن كورەمىز. بالالار ءياسليىنىڭ باستىعى ولگا پەرشينعا وسىلاي نۇسقاۋ بەردى دە، تاربيەشىلەرە نە سەبەپتەن تۇراقتامايتىنىن سۇرادى.
— تاتيانا ۆاسيليەۆنا، مەن سىزگە بار شىندىقتى ايتايىن. بالا باعۋ قانداي جۇمىستان بولسا دا قيىن. ايەلدەر دە قۋلانىپ العان. ياسلي تازا، ياسلي سەنىمدى دەيدى دە، ءبىر بەتكەي باسقا جۇمىستا جۇرگەندى جاقسى كورەدى. كەيبىرەۋى ءتىپتى كەشكىسىن دە المايدى.
— ايەلدەردىڭ ءياسليدى جاقسى كورگەنى وندى. ياسليگە سەنسە ولاردان بىزگە كوپ پايدا. جۇمىس قولى مولايدى دەي بەر. بۇگىنگى جاعدايدا رەنجىمەڭدەر، ەرتەڭ تۇزەيىك ونى.
— كاتەرينا، ەۆدوكيا، بۇگىن ياسليدە سەندەر قالىڭدار، — دەپ جاڭادان بالا اكەلگەن ەكى ايەلدى تاتيانا ۆاسيليەۆنا ۇستاپ الدى.
— قاپ، ءسىز تۇرعاندا قايدان تاپ بولىپ ەدىك مۇندا، — دەپ ول ەكەۋى ازىلدەي كۇلدى. — جارايدى بۇگىن باعايىق، ەرتەڭ اۋىستىرارسىز.
— ءبىز ايتساق قوي، ءتىل المايسىڭدار. تاتيانا ۆاسيلييەۆنا ايتسا بولدى، ءسوز قايىرماي سىلق ەتە تۇسەسىڭدەر.
— تاتيانا ۆاسيلييەۆنا سەن سياقتى ادىراڭدامايدى، — دەدى ەۆدوكيا بويكو، تاعى دا شاتىناپ كەلە جاتقان شۋراعا. سويلەسە بىلەدى كىسىمەن. ىشكە كىرە، شىن ىقىلاسپەن سويلەسەدى. بۇل مەنىڭ پىكىرىم ەمەس، جۇرتتىڭ پىكىرى. «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەن سول. جارىلايىن دەپ تۇرعاندا ساباڭا تۇسە قالعانىڭدى اڭعاردىڭ با ءوزىڭ مانا.
شۋرادا ءۇن جوق. ول ەۆكوديانىڭ بۇل پىكىرىمەن ىشتەي كەلىستى. وسى كەزدە تاتيانا ۆاسيلييەۆنا ۆورونسوۆا كولحوز كوشەسىمەن جاياۋ، كەڭسەگە قاراي بارا جاتىر ەدى.
«جۇرت قىزمەتىن سىيلاي ما دەسەم، كىسىلىگىن سىيلايدى ەكەن عوي. مەن دە ەندى تولىق ۇقتىم».
ءيا، قاراپايىم كولحوزشى، قاتارداعى انا شۋرانىڭ بۇل پىكىرى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ كوكەيىندەگى پىكىر. كىسىلىككە نە جەتسىن.
* * *
تاتيانا ۆاسيليەۆنا ۆورونسوۆا ءقازىر ەڭبەك دەمالىسىندا. ەندىگى باستى قىزمەتى — نەمەرە باعۋ، شوبەرە تاربيەلەۋ. تالدىقورعان قالاسىندا تۇرادى. اندرەيەۆ اۋدانىنداعى ۆاتۋتين اتىنداعى كولحوزدىڭ باسشىلارى ەندى جانا ادامدار. سوناۋ الپىسىنشى جىلداردان بەرى قانشاما وزگەرىس بولىپ قانشاما ىلديدى دا، ءوردى دە كوردى. مۇنىڭ ءبارى تاريح قانا ەمەس، ادام تاعدىرلارى، ادامداردىڭ ارتىندا قالدىرعان ىزدەرى. سول ىزدەردەن وتكەن وتكەلدەرىمىزدى كورەمىز. ول وتكەلدەر ەڭبەك ادامىن شىنداپ ەڭبەك قاسيەتىن كوتەرە ءتۇستى. جاقسى ءىز قالدىرعان التىن كوپىر ىسپەتتى اياۋلى كۇيىندە كوڭىلىمىزدە. تاتيانا ۆاسيلييەۆنا سولاردىڭ ءبىرى.
جوعارىدا ەڭبەك اجار بەرگەن ءۇش ادامعا ادەيى توقتالامىز دەپ ەدىك قوي. سونىڭ ءبىرى — قاتارداعى شوپان داۋلەتبەك امىرەنوۆ. ول تۋرالى جازىلعان جولداردا دا ءومىر ءىزى جاتىر.
You Might Also Like
-
مەن اقىن ەمەسپىن. ءبىراق ءمولدىر سەزىمنىڭ اعىنى بار ادامداردىڭ ءبارىن اقىن جاندىعا جاتقىزامىن دەپ سىرباي ايتپاقشى، كەي كەزدە كەلىپ قالعان ويلاردى ەلەڭ جولدارىمەن قاعازعا تۇسىرەتىن ادەتىم دە بار. سوندا...
-
پاپكا تولى حات. بىرىنەن سوڭ ءبىرىن وقي بەرگىڭ كەلەدى. ءار حاتتا كەرەمەت ءبىر جۇرەك ءلۇپىلى بار. ول لۇپىلدەن وسىناۋ ادامعا دەگەن اسقان ىقىلاستى، ريزاشىلىق سەزىمدى، ونىڭ ومىردەگى قايسارلىعىنا دەگەن تاڭىر...
