سوڭعى جاڭارتۋ

(وزگەرتىلگەن ۋاقىتى 1 كۇن بۇرىن)
جۇرەك پەرنەسى كۇي كۇمبەزى تاتتىمبەت

ءتاتتى كۇيدىڭ اتاسى تاتتىمبەت بولسا كەرەك. ولاي دەيتىنىمىز، اسەم سازدى، ىرعاقتى، جۇرەك قىلىن شەرتەتىن اۋەن تاتتىمبەت كۇيلەرىندە جاتىر عوي. تاتتىمبەت تۋرالى الدەنەشە قاناتتى سوزدەر، قىزىق اڭىزدار ەلگە تارادى. ارقادا «تاتتىمبەتتىڭ ءتاتتى كۇيىن، «سارىجايلاۋداي» ءساتتى كۇيىن، «سىلقىلداق»، «بىلقىلداق» سياقتى باپتى كۇيىن تىڭداماي، كوكىرەك بالقىپ، كوڭىل جۋسايما» دەگەن ءسوز دە بار.

تاتتىمبەت قازانعاپ ۇلى وسى كۇنگى قاراعاندى وبلىسى، ەگىندىبۇلاق اۋدانىنا قاراستى داستار تاۋىنىڭ باۋرايىندا تۋىپ، وسكەن. كۇيشىنىڭ اكەسى قازانعاپ ورتا داۋلەتتى كىسى بولىپتى. جاستاي ان-كۇيگە بەيىم وسكەن تاتتىمبەت ەل اراسىندا ءقادىرلى، ونەرلى جىگىت بولىپ وسەدى. ونەرلى ادامدى سىيلاۋ، ەركەلەتۋ كەڭشىلىگىنە قولى جەتكەن تاتتىمبەت ين-كۇيدىڭ قىزىعىنا بەرىلىپ، دومبىرانى الۋان ناقىشپەن تارتاتىن، حالىق كوڭىلىن سەرگىتىپ، كۇي ورنەگىن مولايتۋدى ماقسات ەتەدى.

تاتتىمبەت 1817 جىل شاماسىندا تۋىپ، 1862 جىلى دۇنيەدەن قايتقان ادام. وسى جاسىنىڭ ىشىندە ونىڭ اتى كەڭىنەن ءمالىم بولدى. ونىڭ «سارجايلاۋ»، «سىلقىلداق»، «بىلقىلداق»، «كوكەيكەستى»، «قوسباساردىڭ» بىرنەشە ءتۇرى، «الشاعىر»، «كوش جيناعان»، «تەرىسقاقپاي» سياقتى كۇيلەرى دومبىراشىلاردىڭ ءسۇيىپ تارتىپ، تىڭداۋشىلارىن سۇيسىندىرەتىن كوڭىل كۇيىنە اينالدى. تاتتىمبەتتىڭ كۇيدى كىمنەن ۇلگى الىپ تارتقانىن، كۇيشىلىك ونەرىنە بەرىلۋىنە نە نارسەنىڭ تۇرتكى بولعانىن ەشكىم تالداپ ايتا المايدى. ۇلى ونەردىڭ ءىزى سۋىمايدى عوي. تاتتىمبەتتىڭ كەيبىر كۇيلەرىنىڭ تارتىلۋ تاريحىن ەل اڭىز ەتىپ ايتادى.

تاتتىمبەتتىڭ جاس جىگىت كەزىندە ءبىر ۇلكەن جۇت بولىپ، ءۇيىرلى جىلقىنىڭ كۇيى كەتىپ، ەل قاتتى قىسىلادى. ونداي كەزدە ەلدىڭ بەدەلدى ازاماتى اتقا ءمىنىپ، مال پانالار قونىس ىزدەپ، جەر شولادى، جەكجات ىزدەيدى. وسى قىسىلشاڭ كەزىندە «اقشاتاۋ»، «مۇزبەل» دەگەن سىبان، نايمان مەن توبىقتى ەلىنىڭ جايلاۋ ۇستىرتىندە قار قاعىم، مالعا ءورىس بار دەگەندى ەستىپ، ەل جىلقىنى سوندا كوشىرمەكشى بولدى. كەشتى باستاپ بارۋ سىباعاسى ونەرلى جاس جىگىت تاتتىمبەتكە تيەدى. تاتتەكەڭ جولداعى ەلدىڭ قاعىلدان دەگەن ورىستەرىنە جايا جىلقىسىن جىلجىتا تۇنەتىپ، اقشاتاۋعا جەتىپ قوسىن تىككىزەدى. بۋلاردان بۇرىن بارىپ جىلقى قىستاتىن جاتقان توبىقتى، سىبان ەلدەرىنىڭ قوسىمەن قاناتتاسىپ، جىلقىسىن ورىستەتەدى. سول جولىندا ءبىر ادىردىڭ القابىندا وتىرعان ەكى ۇيگە كەز بولادى. كەشكىلىك ۋاقىت ەكەن، ات باسىن تىرەگەندە ەكى ءۇيدىڭ ۇلكەندەۋ بىرەۋىنەن دومبىرانىڭ ءۇنى ەستىلەدى. وعان ونشا ءمان بەرە قويمايدى. ىشكە كىرىپ جايعاسقان سوڭ، الدىمەن كوزگە تۇسكەنى بويجەتكەن قىز بولدى. سۇيەكتى توسەك اعاشقا سۇيەۋلى بەتىنە اينا سالعان دومبىرانى كورەدى. ءبىرازدان كەيىن قوناقتار دالاعا شىعىپ، ۇيگە قايتا كىرەدى. باعاناعى بويجەتكەن قىز تاتتىمبەت تارتقان دومبىرانى الىپ، تارتىپ وتىر ەكەن. كۇيدىڭ اياعىن بىتىرەر بىتىرمەستەن قايتادان قۇلاق كۇيىن بۇراپ ورنىنا قويادى. قىزدىڭ دومبىراشى كۇيشى ەكەنىن بايقاعان تاتتىمبەت ەندى قىزدىڭ كۇي تارتاتىن ەنەرىن انىقتاپ بىلگىسى كەلەدى. الىپ قاراسا، دومبىرا تاتتىمبەتتىڭ ءوزى تارتاتىن «قوسباساردىڭ» قۇلاق كۇيىندە بۇراپ تارتادى. ءۇي-ىشى كۇيشىنىڭ شەبەر قاعىپ، شەشىلتە سويلەتكەن كۇيىن قۇمارتا تىڭدايدى. تارتا تۇسسە ەكەن دەپ العىس ايتىپ، كوتەرمەلەي تۇسەدى.ءبىراق تاتتىمبەت اسا شەشىلىپ كەتپەي تارتىنشاقتاپ:

— بىزدىكى قۇر ەرمەك قوي، قارىنداستىڭ قولى جاتىق كورىنەدى. — دەپ دومبىرانى قىزعا ۇسىنادى.

— قوناق كادەڭىز بار عوي، ءسىز تارتىڭىز. ءبىز وت باسىنداعى ادامبىز عوي، — دەپ قىز دومبىراعا ۇمتىلا قويمايدى. قىزدىڭ اكەسى:

— شىراعىم ءتاتتىجان، ءبىزدىڭ بالا ورىندى ايتتى-اۋ دەيمىن، قوناق كادە دەگەننىڭ ورنى بار ءسوز عوي، — دەپ تاتتىمبەتتىڭ تارتقانىن قالايدى.

— «اۋىلدىڭ التى اۋىزى» دەگەن دە جول بار عوي دەپ، تاتتىمبەتتىڭ جولداسى سوزگە ارالاسىپ، دومبىرانى قىزعا ۇسىنادى. قىز دومبىرانى الىپ «ازامات»،«قوجا»، «ەركە اتان»، «بۇلاڭ جىگىت» كۇيلەرىن تارتادى. قىزدىڭ دومبىراعا شەبەر ەكەنىن سەزىپ وتىرعان تاتتىمبەت كەزەگىمەن قىز ۇسىنعان دومبىرانى الىپ «سىلقىلداق»، «سارىجايلاۋ» تاعى بىرنەشە كۇي تارتادى. ەكى دومبىراشى كەزەكپە-كەزەك دومبىرا تارتىپ، ءماجىلىس قىزادى. اۋىل ادامدارى جينالادى. قىز بەن جىگىت بىرىنەن-بىرى شەبەرلىك اسىرا الماي توقتالادى.

ەكى كۇيشىنىڭ دومبىراسىنا قىزىققان جۇرت ەرتەڭىنە تاعى جينالىپ، قوناقتاردى جىبەرمەي وتىرىپ الادى. ەكى كۇيشى كەزەك تارتىسىپ، بىرىنەن-بىرى ونەر اسىرا الماي، كوپكە دەيىن تاعى كەزەكتەسەدى. تاتتىمبەت ءوزى ەرتەدەن تارتقان «سارىجايلاۋ»، «بالبىراۋىن»، «قارا اتتى» مەن «تورى اتتى»، «اقساق قۇلان»، «كەتبۇعانىڭ تولعاۋى» سياقتى ەسكى كۇيلەردىڭ ءبارى ءتىرىلىپ، ەل قۇلاعىنا تيەدى. ءبىرازدان كەيىن قوناق پەن اۋىل جۇرتشى كوبەيىپ قىزعان كەزدە تاتتىمبەت وزگەشە ونەر باستايدى. ول دومبىرانىڭ تيەگىن الىپ تاستاپ، قۇلاعىن بوساڭداۋ بۇراپ، ساۋساعىنىڭ ءىش جاعىمەن دومبىرانىڭ شەگىن بىلقىلداتا تارتادى. دومبىرانىڭ شەگىنەن باياۋ دا سىرلى وزگەشە ءبىر كۇي سىزىلىپ شىعادى. قاعىپ، شەرتىپ تارتقان ەمەس، مىنا كۇيدىڭ تارتىلۋ ءۇنى باسقاشا ءبىر جايلى اسەر ەتەدى.

قىزدىڭ اكەسى: — شىراعىم، مىنا كۇيىڭ بىلقىلداپ ىشكە كىرىپ بارادى، اتى نە دەگەن كۇي؟ — دەپ سۇرايدى.

— اقساقال، بۇل كۇيدىڭ اتىن ءوزىم دە قويا الماي ءجۇر ەدىم، ءسىز تاپتىڭىز، مۇنىڭ اتى «بىلقىلداق» بولدى عوي، — دەپتى.

وتىرعان ەل: «اقساقال دۇرىس ايتتى»،-دەپ، ءبىراۋىزدان كۇي اتى «بىلقىلداق» دەپ گۋلەسىپتى. كەزەگى كەلىپ، دومبىرانى ۇسىنعاندا قىز:

— مەن توقتادىم. مەن بۇلاي كۇي تارتىپ كورگەن جوق ەدىم.مەنەن جول الىڭىز، — دەپ تاتتىمبەتتىڭ يىعىنا جىبەك شاپان جاۋىپ، ات مىنگىزىپتى. مىنە، وسىدان تاتتىمبەتتىڭ الىستاعى نايمان ەلىنە، مىنا جاعى سىرعا دەيىن اتاعى شىعىپ، كۇي تارايدى.

تاتتىمبەتتىڭ كۇيىن ءوز تۋىسقاندارىنان ۇستاعانى جاقسىمبەت دەگەن ءىنىسى ەكەن. جاقسىمبەت كۇيدى ونەر كورىپ، كاسىپ ەتپەگەن، تەك ۇيىندە، ماجىلىستە عانا تارتاتىن بولعان.

تاتتەكەڭ جايىندا ەل اۋزىندا ساقتالعان ءبىر اڭىزدى جوعارىدا ءسوز ەتتىك. ەندى مەنىڭ ءوزىمنىڭ سول دارىندى كۇيشى ومىرىنە قىزىعا، ول كىسى جايلى ەل اۋزىنان ەستىگەنىمدى ەسكەرىپ جازا جۇرۋىمە ەڭ باستى سەبەپ — ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆتىڭ تاتتىمبەت جايلى ولەڭىن «ءبىرجان-سارا» ايتىسىنان وقىعانىم.

مەن سەمەي قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىندە وقىعاندا ءعۇمار ءجۇنىسوۆ دەگەن بالا بىرگە وقىدى. ول بالانىڭ ۇيىنە دەمالىستا، كەيدە وقۋدان ەرتە شىققاندا بىرگە بارىپ جۇرەتىن ەدىم. ول ءۇيدىڭ ءبىزدىڭ اۋىلمەن سۇيەك جاقىندىقتارى دا بولاتىن. عۇماردىڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى باۋكىش دەگەن كىسى بەر جەبەي ايداپ كاسىپ ەتەتىن. ءبىر كۇنى عۇمارمەن سول ۇيگە كەلسەم، اۋكىش ۇيىندە ەكەن. ات جەكپەگەن كۇنى بولسا كەرەك. توسەك تاپشانىنىڭ ۇستىنە شىنتاقتاپ جانتايىپ دومبىرا تارتىپ وتىرادى. بايقاسام، دومبىراسىندا تيەك جوق، ءبىر ادەمى قوڭىر كۇيدى سىزىلتادى. ازدى-كوپتى دومبىرادان حابارىم بار، تيەك بولماي كۇي تارتقاندى تاماشا كورىپ ءبىراز وتىردىم.

بۇل كىسىنىڭ ۇيىندە بۇرىن بولعاندارىمدا بۇلايشا كۇي تارتقانىن كورمەپ ەدىم. ال مىنا تارتىسى ءبىر ەرەكشە جاڭا ءتۇر. سونان كۇي سىرىنا قىزىعىپ، ول كىسىدەن دومبىرانىڭ شەگىنە تيەك سالماي تارتۋ ادىسىنەن اڭگىمە سۇرادىم. سوزگە ساراڭداۋ كىسى ەدى، دەگەنمەن، سول كۇنى ءوزى كوڭىلدى وتىر ەكەن، دومبىراسىن تارتىپ وتىرىپ ءسوز باستادى:

— ءبىزدىڭ ۇلكەن شەشەمىز مالقارا تۇرپان قىزى ابايدىڭ شەشەسى ۇلجاننىڭ اپاسى بولاتىن. سول كىسى دومبىراشى، كۇي تارتاتىن ەدى. مەن كىشكەنە كۇنىمدە سول شەشەمنىڭ باۋىرىندا بولدىم. مەنى الدىنا الىپ وتىرىپ وسى كۇيدى تارتىپ، مەنىڭ كىشكەنە ساۋساقتارىمدى بىرگە شەرتتىرەتىن-دى. وندا كۇيدى ۇعىپ تارتقانىم جوق. اجەمنىڭ ساۋساعىمەن قولىمدى جۇگىرتكەنىمدى قىزىق كورەتىنمىن. سول اجەم مەن ەستيار بولعانشا دومبىرا تارتۋىن تاستامادى. سونداعى ءوزىنىڭ اسا ءسۇيىپ تارتاتىنى تاتتەكەڭنىڭ كۇيلەرى ەدى. مىنا ساۋساقتىڭ ىشكى جاعىمەن تارتاتىن كۇيدى «تاتتەكەمنىڭ بىلقىلداعى» دەيتىن. مەنىڭ دە قولىما سول بالا كۇنىمنەن قۇلاعىما ءسىڭىپ، كوكىرەگىمە ورناعان وسى كۇي ورالدى. سونان قولىم بوساعان كەزدە وسىنى تارتامىن.

سول اۋكىش اعايدىڭ تارتقان دومبىراسىنىڭ دىبىسى ءالى قۇلاعىما، ايتقان اڭگىمەسى دە ءالى ەسىمدە.

سەمەي قالاسىنىڭ تاماق بازارىنىڭ ءبىر شەتىندە قىمىزشىلاردىڭ شاعىن-شاعىن بولمەلەرى بولاتىن. ول كەزدەگى قالا جاتاعىنىڭ باس قوسىپ، اڭگىمە شەرتەر جەرلەرى وسى قىمىزشىلار بولمەلەرى ەدى. وسى قىمىزشىلاردىڭ بولمەسىنە ۇزدىكسىز كەلەتىن قىمىزقوردىڭ ءبىرى جۇپىنى كيىمدى، اشاڭ قوڭىر ءوڭدى، شوشقا ساقالدى ءبىر قارت ادام بولاتىن. ول كىسى كەلسە بولدى، قىمىزشىنىڭ لەبىزى وزگەرىپ:

— ە، كۇشەكە، كەلىڭىز. دومبىراڭىزدى الا وتىرىڭىز، — دەپ الدىنا سارى اياققا قۇيىلعان قىمىزدى ۇسىنادى. بۇل قىمىزشىنى جۇرتشىلىق ءوز اتىمەن اتاماي، «اقيىق» دەيتىن. ويتكەنى ول قىمىزىن ساپىرعاندا يىعىنا اق سۇلگى ورامالدى ايقارا تاستاپ، كەۋدەسىن وراي شالىپ وتىرادى.

كۇشىكباي قىمىزدى سابىرلى جۇتا وتىرىپ، دومبىرانى سايراتادى. ونىڭ دومبىراسىنىڭ ءۇنى شىعىسىمەن-اق قىمىزشىنىڭ كىشكەنە دۇكەنى ادامعا لىق تولى. ويتكەنى سوناۋ قالا تۇرعىندارىنىڭ كوپشىلىگى ۇساق كاسىپ، ساۋدا-ساتتىق ىستەيدى... وزدەرى كۇنى كەشە قىردان كەلىپ، قالا مەكەندەپ، دالانىڭ ءانىن، كۇيىن اڭسايدى. ول كەزدە بۇگىنگىدەي سايراپ تۇرعان راديو، ويناپ تۇرعان ماگنيتوفون جوق. جان ازىعى ءان مەن كۇيگە قۇشتارلار ءارى قىمىزعا سۋسىنداپ، ءارى اسقاق كۇيشىنىڭ دومبىراسىنىڭ ۇنىنە ۇييدى.

كۇشىكباي ەل باس قوسا باستاسا، كۇيدى ەكىلەنىپ تارتادى. تارتقاندا ول ءاربىر كۇيدىڭ اتىنا ساي وزەكتى سارىن شەرتەدى. كۇيدى باستاعاندا الشاعىردىڭ اششى كۇيىنەن كۇمبىرلەتە باستاپ، تاتتىمبەت كۇيلەرىنە كوشەدى. الدىمەن «سىلقىلداقتى» ءبىر سىدىرتىپ الىپ، «كوش جيناعان»، «كوكەيتەستى» كۇيلەرىن بەزەكتەتەدى. «تاتتەكەڭنىڭ كۇيىنىڭ ءبارىن تارتىپ بىتىرە الامىن با، مىنا ءبىر كۇيدى دە تىڭداڭدار»، دەپ، «جەكەننىڭ جەلپۋى» دەگەن كۇيىن قۇيقىلجىتادى. ونى تارتقاندا ءوزىنىڭ دالبالانعان شاپانىن سەرپىپ تاستاپ جەلپىنەدى. ونىڭ اڭگىمەسىن قىسقالاپ ايتىپ: «جەكەن دەگەن قىزدىڭ ۇزاتىلىپ بارا جاتىپ تارتقانى ەكەن»، دەيدى. «بوزايعىر» كۇيىن ءبىر اڭىراتىپ تاستاپ، «قالماقتىڭ، قازاقتىڭ قارا جورعالارى» دەگەن كۇيلەرىنە كوشەتىن ەدى. تاتتەكەڭنىڭ كۇيلەرىن سەمەي حالقىنىڭ قۇلاعىنا كەپ سىڭىرگەن وسى كۇشىكباي كۇيشى ەدى. ول كىسى ءبىزدىڭ ونەر ءىزىن زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قولىنا تۇسپەي، 20-30 جىلداردىڭ ارالىعىندا دۇنيەدەن قايتقان ادام.

كۇشىكبايدىڭ تۋىسى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا دەيىن قارقارالى ۋەزى، ابرالى بولىسىنا قاراستى، «قانبار» دەپ اتالاتىن اتانىڭ ۇرپاعى. كۇشىكبايدىڭ جاستىق ءومىرى جامانباي اۋىلىنىڭ ماڭىندا بولعان دەگەن مالىمەت بار. ول كۇيشىلىك ونەرى دە سول تورە اۋىلىنىڭ ءانشى، كۇيشىلەرىنەن ۇيرەنىپ باستاعان. تاتتەكەڭنىڭ كۇيلەرىن سول كەزدەگى كۇي تاراتۋشىلاردان ۇيرەنىپ، جوقتىقپەن سەمەي قالاسىن جاعالاعاندا الا بارعانىن ايتادى كونە ءسوزدى كوپ تەرگەن جاقسىلىق تولەنوۆ قاريا.

تاتتىمبەت كۇيىنىڭ ەرتە كەزدە تاعى ءبىر قۇلاعىما تيگەنى — 1914 جىلى جازدا، وقۋدان دەمالىسقا شىعىپ، اۋىلعا كەلگەنىمدە. مەن كەلگەندە اكەم بار، اۋىل ادامدارى قوياندى جارمەڭكەسىنە بارۋعا قامدانىپ جاتىر ەكەن. مەن دە اكەممەن ەرىپ سول جارمەڭكەگە ءجۇردىم. جارمەڭكەگە بەكەت جولىمەن جۇرمەي، ەل ىشىمەن، قوياندى جارمەڭكەسىنە جاناي بارىپ جايلايتىن اقبوتا، داستار، تار بولىسىنا قاراستى شونجار ەلدەرىنىڭ ىشىمەن جۇردىك. تۇڭلىك وزەنىنىڭ بويىنا جاڭا قونعان ءبىر اۋىلعا كەلدىك. اۋىل شەتىنەن جولىققان ءبىر ادامنان اكەم ءجون سۇراپ ەدى: «بۇل كەشە كەلىپ قونعان تاتتەكەڭ اۋىلدارى» دەدى. اكەم سول كىسىدەن قىساتاي اۋىلىن سۇراپ الىپ، سولاي ءجۇردى.

كوشپەلى ەلدىڭ سالتىنداعى جاپپالى اۋىلعا كەلىپ ات باسىن تىرەگەندە، ءبىر جاس جىگىت كەلىپ سالەم بەرىپ، اتتان اكەمدى ءتۇسىرىپ، اۋىل ءجونىن ايتتى. ۇلكەن اق جاپپا قىساتاي اقساقالدىڭ ءۇيى ەكەن، تۋرا سوعان باستاپ الىپ ءجۇردى. سالەم بەرىپ كىرگەن اكەم باستاعان ءبىزدى جاپپانىڭ تورىنەن ورىن بەرىپ، سىيلاپ قابىلدادى. دوڭگەلەك قاراتورى وڭىنە ءاجىم ىزدەرى سىزات سالعان قوي كوزدى، دوڭگەلەك بۋىرىل ساقالدى كىسى اكەمدى تاني:

— ە، جۇرتەكەمنىڭ كەنجە جيەنى ىسقاق ەكەنسىڭ عوي، تورلەت، — دەپ وتە جىلى اجارمەن ىزەت كورسەتتى. سالەمدەسىپ، اماندىق، جاي-كۇي سۇرالىپ ءبىراز وتىرىستان كەيىن قىمىز ساپىرىلدى. قىمىز كەزىندە اۋىل ادامدارى دا باس قوسىپ، اڭگىمە باستالىپ، سوزدەن ءسوز تۋىپ، ءبىرازدان سوڭ اڭگىمە تاتتەكەڭ جايىن كوشىپ، ول كىسىنىڭ قاي كۇيدى قاي جاعدايدا تارتقانى ءسوز بولدى. مەن اكەمدى «اعەكە» دەۋشى ەدىم. ءبىر ارەدىكتە «اعەكە، انا كىسى ناعاشىسىنىڭ كۇيىن تارتاتىن شىعار، سۇراڭىزشى» دەدىم. ءوزى دە سۇراعىسى كەلىپ وتىر ەكەن اكەم:

— قىسەكە، مىنا جيەنشارىڭىز سىزدەن ۇلكەن ناعاشىسىنىڭ كۇيىن بىلەتىن بولار، تارتپاس پا ەكەن، دەپ ماعان سىبىرلايدى: ەگەر ورىندا كورىپ، قابىلداساڭىز، انا دومبىراڭىزدىڭ ءۇنىن ەستىسەك — دەپ تىلەك ايتتى.

— ءا، جيەنشاردىڭ تىلەگى بولسا، سىيىمدى قولقا، جيەندىگىنە قابىلدانسىن، ال ناعاشى اتاسىنىڭ ءوزىم بىلەتىن ءبىر كۇيىن تارتىپ بەرەيىن، — دەپ، «قوسباسار» دەگەن كۇيىن ادەمىلەپ تۇرىپ تارتتى. وسى كۇيدى اياقتاپ، دومبىرانى جۇكاياققا سۇيەي سالدى. ءبىزدىڭ يساتاي دەگەن كەنجە ءىنىمىز بولدى. اكەمنىڭ ونەر مۇراسىن ۇستاعان سول ەدى. ارمان نە، كوپ جاساي المادى. ەرتە ءولىپ قالدى. ول كىسىنىڭ كۇي ونەرىن ءوز تۋىستارىنان قۇمارتا قۋعان اكەسى ءبىر، شەشەسى بولەك جاقسىمبەت دەگەن ءىنىسى بولدى. ول ورازاسىن كۇيمەن اشادى دەسەم، ارتىق ايتقان بولماسپىن، — دەپ تاتتەكەڭنىڭ كۇي تارتۋ جايىنەن وسىنداي اڭگىمەلەر ايتتى.

ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىسقى مەكەنى دەگولەڭ تاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋىرىندا ەدى. سول ءبىزدىڭ اۋىلدان تورت-بەس شاقىرىمداي جەردە «سادىر اۋىلى» دەيتىن ءۇش-تورت ءۇي كەدەي اۋىل بولاتىن. سول ءۇش-تورت ءۇيدىڭ بىرەۋى تۇلكىباي دەگەن كىسىنىڭ ءۇيى. اۋىل اراسىندا ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە وسى تۇلكىبايدىڭ ەسىم دەگەن قىزىن تاتتىمبەت الىپتى. سول ەسىم وتە ەستى ايەل بولىپتى. ەسىمدى تاتتىمبەتتىڭ قالاي كەزدەسىپ العانى جايىندا ەل اراسىندا مىناداي ءبىر اڭگىمە ايتىلعان. ونى بالا كەزىمدە ەل ايتۋىنان ۇققانىم بار ەدى.

تاتتىمبەت ءبىر كۇنى جولى ءتۇسىپ دەگەلەڭ تاۋىنىڭ سولتۇستىك بوكتەرىمەن كەشتەتىپ كەلە جاتادى. قاراشا ايىنىڭ اياق كەزى بولسا كەرەك. كۇن بۇرقاقتاپ.قارا جاڭبىردىڭ ارتى قارعا اينالىپ، ىمىرت جابىلىپ، الداعى بارامىز دەگەن كەڭ كەزەڭدەگى اۋىلعا ءالى ءبىراز جەر بار. سول كەزدە تاۋ القابىنىڭ ءبىر سايىنداعى اۋىلدىڭ وتى كورىنەدى. مىنا تۇندە جاۋىن مىناۋ، نەسىنە ەل ىزدەيمىز، وسى اۋىلعا بارايىق دەسىپ، وت كورىنگەن اۋىلعا كەلەدى.

اۋىل جۇپىنى، تاپيگەن جاس قوراشىق، شەتكى ۇيگە كەلىپ ات باسىن تارتقاندا، ابالاعان يت دىبىسىنان ولەڭ العان ءۇي يەسى شىعادى. سالەم بەرىپ، قوناقلسايلىلىق ىزەت كورسەتەدى. اتتان ءتۇسىرىپ، ءۇي يەسىنىڭ باستاۋىمەن شاعىن دا الاسا تاس قورانىڭ تورىندەگى بولمەگە كەلىپ كىرەدى. الا كولەڭكە قازاندىق وتىنىڭ جارىعىمەن تورلەتە وتىرىسىپ، اماندىق سۇراسىپ ءتىل قاتىسادى. ءجون ايتىسا كەلگەندە، قونارعىنىڭ تاتتىمبەت ەكەنىن ءبىلىپ ءۇي يەسى:

— شىراعىم، ءتاتىجان، «جورىقتىدا جاۋ كەلمەيدى، جابدىقتىدا قوناق كەلمەيدى» دەگەن بار ەدى. ءبىز مىنا تاس قورامىزعا كەشە عانا كوشىپ كەلىپ، جىلى ۇيىمىزگە كىرە الماي، شوشالا ۇيىمىزدە ۇرى-قارىدان ساقتانىپ، بىردى-ەكىلى سيىرىمىزدى دا وسىندا بايلاپ وتىر ەدىك. ايىپقا قويا كورمە، — دەپ ءوتىنىش ايتىپ، ءبىر توقتىسىن سويىپ، بارىمەن كۇتەدى.

ەت جەپ، سورپا ءىشىپ بولعان قوناقتارعا قول سۇرتەر ورامال بەرىلمەيدى. تاتتىمبەتتىڭ جولداسى:

— ۋا، جەڭگەسى، قولدىڭ مايىن سۇرتەر مايلىق جوق پا؟ — دەيدى.

— قوناعىم، ورامالىمىز جوق ەدى، قولىڭىزدىڭ مايىن قاسىڭىزداعى سيىردىڭ ۇستىنە سۇرتە سالىڭىز، — دەپتى ءۇي يەسى ايەل.

— جەڭگەسى، مايلىق سيىرىڭىز قايسىسى، سۋلىق سيىرىڭىز قايسىسى ەدى، — دەپ تاتتەكەڭ كۇلە سۇراپتى. ايەل ءسوز تابا الماي بوگەلىپ قالعاندا قىزى:

— ەكى سيىردىڭ دا ساۋىر جاعى مايلىق، جاۋىرىن جاعى سۋلىق، — دەپتى. قىزدىڭ شەشەسى بوگەلىپ قالعاندا جۇلىپ العانداي ايتقان جاۋابىنا ءسۇيسىنىپ تاتتەكەڭ:

— ونى قالاي بەلگىلەپ قويعانسىڭدار؟ — دەپتى.

— قوناق اعاي، سيىردىڭ جاتقانىندا ەكى سانى جەر يىسكەپ، جاۋىرىنى كوك يىسكەپ جاتاتىنىن كورگەن جوق پا ەدىڭىزدەر؟ ال سيىرلار تاڭەرتەڭ تۇرىسىمەن جالانىپ، تارانادى. سوندىقتان سيىرلارىمىزدىڭ جاۋىرىنى جوتاسى تاراقتاۋلى تازا جۇرەدى دە، ساۋىرى مەن سانى ساعالدانىپ تۇرادى. وسىدان بارىپ ءوزىمىزدىڭ سيىرىمىزدىڭ جاۋىرىن جاعىن سۋلىق، ساۋىر، سان جاعىن مايلىق ەتۋشى ەدىك، — دەپتى.

تاتتىمبەتتىڭ وسى كەلىپ قونعان ءۇيى تۇلكىباي دەيتىن ەتى ءتىرى كەدەيلەۋ ادامنىڭ ءۇيى ەكەن. اكەسى مەن شەشەسىنىڭ اتاۋىنان قىزدىڭ اتىنىڭ ەسىم ەكەنىن ۇعىپ، تاتتىمبەت ەسىمنىڭ تاپقىر سوزدەرىنە ەرەكشە سۇيسىنەدى. تاتتىمبەتتىڭ وسىنىڭ از الدىندا ايەلى قايتىس بولىپ، وزىنە سەرىك بولار ادامدى قاراستىرىپ جۇرگەن كەزى بولادى. ويلاماعان جەردەن جۇپىنى، اتاعى جوق ءۇيدىڭ وتىنىڭ باسىنان كەزدەسىپ، قىزدىڭ ءسوز تاپقىش، ەستى، كورىكتى سيپاتىنا قۇلاي ىنتىزار بولعان تاتتىمبەت بىردەن قۇدالىق سويلەسۋدى رەتسىز كورىپ، تۇلكىبايدىڭ اعايىندارىنان ءجون بىلەر ادامدى ىزدەستىرىپ، بەلگىلى ەل ادامى' قويشىبايدى تابادى. تۇلكىباي قويشىبايعا جاقىن اعايىن ەكەن. ءوزىنىڭ ويدا جوقتا كەزدەسىپ، كوڭىلى اۋعان، وتىنىڭ باسىن جاڭعىرتۋ، يەسىز تۇرعان ۇيىنە جان كىرگىزۋ ءجايىن جەتكىزە ايتاتىن ادامىن سايلاپ جىبەرەدى.

تۇلكىباي بۇرىننان جاقسى بىلەتىن ءارى زامانداس، ءارى ۇزەڭگىلەس ادامى قويشىبايدى ىقىلاستى قابىلداپ:

— تاتتىمبەتكە ايت، ءسوز سالىپ وتىرعان سىرىن ءتۇيدىم. كىمدى قايىن ەتەمىن دەگەنى عوي، ءوزى ولقىلانباسا، ءبىز زورسىنبايمىز. ۇزاتىپ الۋعا دايىندالا بەرسىن. مەنىڭ ايتارىم، ءبىزدىڭ قىزدى ۇناتسا، ول سىرىن دومبىرانىڭ شەگىنەن ەستىرمىز، — دەيدى.

سودان تاتتەكەڭ ەسىمدى ايتتىرىپ الادى. ەسىم جاس تا بولسا، اۋىلعا باس بولا بىلگەن.تاتتىمبەتتىڭ ءوز بولجاۋىنداي، ورداسىنا ۇيتقى، بالالارىنا اق جارقىن انا بولادى. تاتتىمبەتتىڭ ويلاعانى ورنىنان شىعىپ، ەسىمنىڭ ەلگە تانىلىپ قالعان كەزىندە ادەيى، ارنايى بولا ما، ايتەۋىر قويشىباي كەلەدى.

جايلاسا وتىرعان كەزدە تاتتىمبەت:

— ءوزىڭدى كۇتىپ ءجۇر ەدىم. ال تىڭداي بەر، — دەپ ءبىر اسەم كۇي تارتادى. كۇي باياۋلاي شىعىپ، قۇيقىلجي ىرعالىپ، جۇرەكتى تەربەپ كوكەي سىڭعىرىن ەلەستەتەدى. كۇيدى اياقتاپ، تاتتىمبەت دومبىراسىن جۇككە سۇيەي بەرگەندە:

— تاتتىمبەت، بۇل كۇيدى ءبىزدىڭ ەسىمگە ارنادىڭ با، جوق بۇرىننان تارتىلىپ جۇرگەن بە ەدى؟ — دەپتى قويشىباي كۇي اۋەنىنە تولقىپ.

— ونى مىنا قارىنداسىڭىز ايتسىن، — دەيدى تاتتىمبەت قىمىز ساپىرىپ وتىرعان ەسىمگە قاراپ.

— كۇي تيەگى قارىنداسىما بولسا، ەر تيەگى دە الىستا بولماسا ەكەن، — دەپ شەشەن قويشىباي شاتتانا كۇلىپتى.

— اعاي، مىرزا كۇندە كوڭىلى تۇسسە، بىرنەشە كۇي تارتىپ، ءوزى دەمالىس ەتەدى. اسىرەسە ءبىر جيىنعا بارىپ قايتقاندا، نە ءبىر ەل اراسىنىڭ ايتىس-تارتىسىن شەشكەندە وسى ءبىر كۇيدى شەرتىپ، «ءالى دە جەتىلدىرە ءتۇسۋ كەرەك ەكەن»، دەپ، دومبىراسىن سۇيەپ قويىپ، ماعان ويلانا قاراپ وتىرعانى ەسىمدە. شىنىندا، مىرزانىڭ بۇل كۇيى كوپ تارتىلماعان ەدى، — دەپتى.

— كۇيدىڭ كوكەيگە قونىپ تۇرعان كوڭىلدى سىرى بار-اۋ، ءسىرا، — دەپ قويشىباي تاتتىمبەتكە ازىلدەي قاراپتى.

— ءاي، قويشىباي، سەنىڭ اۋزىڭا ءسوز قالتارىستا قايدان ورالا كەتەدى. مەنىڭ ءوزىم بۇل كۇيدى «كوكەيتەستى» دەپ اتاماقشى ەدىم. سەنى سونى ەستىپ قويعانداي «كوكەيگە قونىپ ءتۇر» دەپ قوستاي كەتتىڭ، — دەپ كۇلىپتى.

— تاتتەكەڭنىڭ «كوكەيكەستى» دەگەن كۇيى سۇيىكتى جارى ەسىمگە ارنالعان ەكەن دەگەندى ەل اۋزىنان دە، اۋىلداستارىنان دا ەستىگەن ەدىم.

تاتتەكەڭ ارقا جەرىنەن كەن ىزدەۋشىلەرگە جەتەكشى ءارى باسشى بولعانى ارحيۆ قويمالارىنان بارلىق دالەلىمەن تابىلىپ وتىر. بۇدان تاتتەكەڭنىڭ تەك كۇي ونەرىنىڭ داناسى ەمەس، جاراتىلىس تانۋدا دا ەرەكشە سەزىمتال بولعان ادام ەكەنىن كورەمىز. وسى 1974 جىلعى 6 اپرەلدەگى «ۆەچەرنيايا الما-اتا» گازەتىنە ن.تورسكيي دەگەن ينجەنەر تاتتىمبەتتىڭ ءوزىنىڭ ارقا القابىنداعى كەندەردىڭ كوزىن اشىپ، قازىنا تابۋعا ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورىنا 1856 جىلى جازعان وتىنىشىنە، وعان رەسەي قازىنا ءمينيسترى رۇقسات ەتىپ، كومەكشى كەنشى ينجەنەرلەردى ۇيىمداستىرۋ ءىسىن قولعا العانىن ارحيۆتەن تاۋىپ جازدى. تورسكيي تاتتەكەڭدى «اقىن جانە قازاقتا ءبىرىنشى كەنشى» دەپ جازدى. تاتتەكەڭنىڭ كۇيشىل ونەرىن اقىندىق دەپ توپشىلاپ ايتىلعاننان الىپ وتىر عوي. تاتتەكەڭ اقىندىق جولمەن ايتقان ولەڭ-جىرى بولماعان كىسى. ال سەزىمتال ەرەكشە تالانتىمەن كەن ۇشىعى بار جەرلەردى ءدال تاۋىپ، ونىڭ اشىلۋىنا باسشىلىق ەتكەن تاپقىرلىعى ءدال ايتىلعان.

قازاق حالقىنىڭ ءان، كۇي ونەرى قولعا الىنىپ، زەرتتەلە باستاعان كەزدە ورتالىق قازاقستانداعى ەل اۋزىندا ساقتالعان كۇيدىڭ كوپشىلىگى تاتتىمبەت اتىنا بايلانىستى بولىپ ايتىلىپ، سۇراستىرا باستادى. سونىڭ بالا كۇننەن ويدا ساقتالىپ قالعان تاتتەكەڭ جايلى اڭگىمەلەر ماعان دا قوزعاۋ سالدى.

سول قوزعاۋدىڭ ىقپالىمەن تاتتەكەڭ جايىنان بىلەدى دەگەن ادامدارى ىزدەستىرگەندە ءار جەردە جۇمىس جايمەن مەكەندەپ جۇرگەندەردىڭ جوباسىن تاۋىپ الدىم. بۇل جاعدايدا ماعان دالەلدى دە ورنىقتى ماعلۇمات بەرگەن يساعۇل ۇلى احمەت دەگەن كىسى بولدى. احمەت يساعۇل ۇلى جاقسىمبەتتىڭ نەمەرەسى. ال جاقسىمبەت تاتتىمبەتتىڭ كىشى شەشەسىنەن تۋعان ءىنىسى. احمەت تاتتەكەڭ كۇيلەرىنىڭ اڭگىمەسىن، ومىردەگى كەيبىر ەلەۋلى جايلاردى وسى ۇلكەن اكەسى جاقسىمبەتتەن ەستىپ ۇققان. جاقسىمبەت كوپ جاساپ، مىنا نەمەرەسى جىگىت بولعان كەزدە قايتقان ادام كورىنەدى. جاقسىمبەتتىڭ ءوزى اسا دومبىراشى، كۇي تارتقىش كىسى ەكەن. تاتتىمبەتتىڭ كوپتەگەن كۇيلەرىن دومبىراشىلار جاقسىمبەتتەن ۇيرەنىپ ەدى دەگەندى ايتتى. احمەت 1947 جىلى ادەيى ارنايى بارىپ اڭگىمەلەسكەندە، ول كىسى ۇلكەن اتاسى جاقسىمبەتتىڭ تاتەكەڭنىڭ بەلگىلى، ءوزى ارنايى شىعارىپ تارتقان كۇيلەرىنەن باسقا «قارا اتتى مەن تورى اتتى»، «تەپەڭكوك»، «الشاعىردىڭ اششى كۇيى»، «بالبىراۋىن»، «كەمپىر مەن قىزى» دەيتىن كۇيلەردى تارتاتىن ەدى دەيدى.

تاتتىمبەت ءوزى ونەر ادامدارىن وتە جاقسى كورگەن، ءقادىر تۇتاتىن. جەكە انشىلىك، كۇيشىلىك ونەرىنە اعايىننىڭ تالاپتارىن ۇيرەتكەن، باۋلىعان. تاتتىمبەت كوپ جاساعان ادام ەمەس. ءبىراق سول از جاسىنىن، ىشىندە ەرەكشە ونەرىمەن اتى بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ كەڭ ولكەسىنە تارالىپ، كەيدە اڭىز، اڭگىمەگە اينالعان.

تاتتەكەڭ جايلى بىرنەشە كىتاپتار جازسا دا اڭگىمە وزەگى مارجانداي ءتىزىلىپ، قۇلپىرا بەرەر ەدى. ءبىز سول اسقان ونەرلى، كۇي كۇمبەزىندەي اسىل، اسقار تۇلعالى كومپوزيتور جايلى ەستىپ بىلگەنىمىزدى عانا جازدىق.

جىگىتكە ولەڭ دە ونەر، ونەر دە ونەر،
قاس جۇيرىك سالساڭ ورگە ورشەلەنەر...
(حالىق انىنەن)


You Might Also Like

جاڭالىقتار

جارناما