InfoHub Logo

امىرەنىڭ تۋعان ەلى تاراقتى بۇرىنعى قارقارالى ۋەزى دەگەلەڭ بولىسىنىڭ «اتان» اۋىلىنا قاراستى «الاكوز شاكۋ» دەگەن اتانىڭ ۇرپاعىنان بولادى. ول كەزدەگى قونىستارى وسى كۇنگى «قاينار» سەلەنىنەن جيىرما شاقىرىمداي جەردەگى تاراقتى ادىرىنىڭ ءبىر القابىندا بولعان.

امىرەنىڭ اكەسى قاشاۋباي، تەرگەۋباي ەكى اعايىندى بايدالى دەگەن كىسىنىڭ بالالارى ەكەن. قاشاۋبايدىڭ ۇيلەنبەگەن كەزىندە جاقىن اعايىندارى ورازالى، توستىك دەيتىن ەكى جىگىت ۇرلىققا اۋەستەنگەن ادامدار بولادى. قاشاۋباي دا سولارمەن ۇيىرلەسىپ، كەيدە ىلەسىپ تە كەتكەن كوزدەرى بولسا كەرەك. ورازالى، توستىكتىڭ سويقاندى قىلىعىنا كۇيىپ، قۋعىنشى، داۋشىلاردىڭ ەرتەلى-كەش جورىعىنان مەزى بولعان اعايىن، ەل ادامدارى تىيىم سالماق بولادى. ولاردىڭ ايتقانىنا كونىپ، بەت العانىنان قايتا الماعان ەكى جىگىت ەل ىشىنەن قارقارالىنىڭ سىرتقى اقمولا جاق شەتتەگى سارىم ەلىن جانعۇتتى ءبيدىڭ اۋلىن پانالايدى. ولار كەتكەنمەن، ولاردىڭ ۇرلىعىنا كۇيگەن اعايىن قاشاۋبايعا دا ءتىسىن قايراپ قىر كورسەتەدى. كوزگە تۇرتكى بولعان قاشاۋباي ورازالى، توستىكتىڭ بارعان ەلىنەن ىزدەپ سولارعا قوسىلادى. بۇل دا جانعۇتتى بالالارىنا مالشى بولىپ سىڭەدى. قاشاۋباي ەسىن جيىپ، مال قۇراپ، ۇيلەنەدى. امىرەنىڭ شەشەسى تويعاندى الىپ، ودان امىرە تۋادى. امىرە ەسەيىپ كەلە جاتقاندا ورازالى، توستىكتى ەتى ءتىرى اعايىنى مۇسا ىزدەپ بارادى. وتكەن-كەتكەننىڭ ءبارىن جاتتىقتىرىپ ورازالى، توستىكتى ەلىنىڭ شاقىرۋى دەپ كوندىرىپ الىپ قايتادى. ولاردان قالماي قاشاۋباي دا بالا-شاعاسىمەن كوشىپ كەلەدى.

كوشىپ كەلگەنىنە كوڭىل جىلۋىن كورسەتكەنمەن اعايىننىڭ ءبولىپ بەرەر ەنشىسى جوق، كىلەڭ كەدەي. قاشاۋباي جاقىن باي اعايىنى دونەنباي دەگەننىڭ جىلقىسىن باعادى.

دونەنباي اعايىن بولعانىمەن كوزى تار، داۋكەس، زورلىقشىل بولىپتى. بىردە دونەنبايدىڭ ءبىر جاباعىسىن قاسقىر جەيدى. «سەن جىلقىنى دۇرىستاپ باقپادىڭ، جاباعىمدى قاسقىرعا جەگىزدىڭ»، — دەپ، دونەنباي قاشاۋبايدىڭ ءبىر جىلعى اقىسىن بەرمەي قويادى. ءوز اعايىنى، ءوزى ماڭايىنا وزبىرلىعىمەن اتى ايگىلى دونەنبايعا قارسى تۇرار شاما جوق. ءبىراق ىشىنەن كەك تۇتىپ، ءبىر ەسەبىن تاپسام دەپ كىجىنەدى. وسىعان ءىش قۇسا بولىپ جۇرگەن كەزىندە ەل كۇزەككە كەلەدى. دونەنباي قويىنىڭ جازعى جاباعى ءجۇنىن، تەرى-تەرسەگىن تيەپ، سەمەيگە قالا شىعا كەتەدى. وسى ءبىر كەز ىڭعايىنا تيەدى دەگەندەي قاشاۋباي دونەنبايدىڭ ءبىر قۇلتۇعىر دونەنىن ەكى اياق ارباعا جەگىپ، ءبىر ىڭىردە سەمەيگە تارتادى. ءساتسىز بولعاندا، دونەنباي قالادان سۋىت قايتىپ، مۇقىر وزەنىندە قاشاۋبايعا قارسى كەزدەسىپ، ۇستايدى. دونەنباي قارا جۇرەكتىكتىڭ شەگىنەن شىعادى. بالا-شاعاسىمەن قاشاۋبايدى جاياۋ تاستاپ، دونەنىن الىپ كەتەدى. ءبىر جولشىلارعا ىلەسىپ قاشاۋباي سەمەيگە جەتەدى. تۋىسى تاراقتى ارەندە دەگەن ناسىبايشىنىڭ ءۇيىنىڭ ءبىر پۇشپاعىن پانالايدى.

كۇن كورىس كاسىبىن ىزدەپ شاعىل بۇيراتىنىڭ بەتكەيىندەگى قاراجان ۇكىبايەۆتىڭ تەرى جياتىن، مال سويعىزاتىن قاساپ سارايىنا تەرى كەپتىرۋ، شەلدەۋ جۇمىسىنا كىرەدى. ەڭبەكاقى ەنىمدى بولماعانىمەن كۇن كورىسكە تەرىنىڭ شەلى، قاساپتىڭ كەسىندىسى دۇرىس بولىپ ەرلى-زايىپتى ەكى ادام تىرشىلىكتەرىن دۇرىستاپ، شاشتاكۋدەن ءۇي توقىپ، باسپانا جاساپ الادى. بۇل امىرەنىڭ جاسى وننان اسقان، ەسەيىپ، قولعانات بولىپ قالعان كەزى ەدى.

كاسىپكە تۇياعى ءىلىنىپ، ءوز وتىنىڭ باسىنان ورازا اشىپ، ءومىر كەشىپ جۇرگەن قاشاۋبايدىڭ امىرەسى دە قول-تەرى جايىسىپ، تەرى شەندەپ سەرىك بولادى. امىرەنىڭ قىردا ءوز اۋىلدارىندا بولعان كەزىندە قۇمارتا اۋەستەنگەن ءبىر ونەرى بولدى. ول ازداپ دومبىرا تارتىپ، ءان ايتۋ. امىرەنى وعان باۋلىپ، باۋىرىنا تارتقان نەمەرە اعاسى سەرىك تەرگەۋباي ۇلى ويىنان ولەڭ شىعارىپ ايتاتىن، دومبىرا، گارموندى بىردەي تارتا، ويناي بىلەتىن جىگىت ەدى. سول سەرىك امىرەنىڭ قارشاداي كۇنىنەن انگە، دومبىرا سازىنا قۇمارلىعىنا قىزىعىپ، ادەمىلەپ ءان، دومبىرا تارتۋ ونەرىنە باۋلىعان. قاشاۋباي سەمەيگە قاراي كوشكەندە سەرىك قولىنا ۇستاتقان كىشكەنە قارا دومبىرا امىرەنىڭ ەرتەلى-كەش قولىنان تۇسپەيتىن. ول كەي كوزدەرى:

— سەرىك اعامنىڭ ءانىن ايتامىن، — دەپ، «شۇبارتاۋدىڭ باسىندا قوس بارابان» دەپ باستايتىن. امىرەنىڭ انگە دەگەن تالابىنا شەشەسى تويعان ەرەكشە قۋاناتىن. «امىرەجان اعاسى ەركە جىگىت سياقتى ءانشى، اقىن بولادى»، — دەپ بالاسىن كوتەرمەلەپ قوياتىن.

امىرە اكەسىمەن قاراجان بايدىڭ قامباسىنا بارىپ جۇرگەن كەزىندە بايدىڭ قاساپ باسقاراتىن ادامى تەرى جايىپ جۇرگەن قاشاۋبايدىڭ قاسىنا كەلىپ: — قاشەكە، مىنا قاسىڭداعى بالا ءوز بالاڭىز با؟ وزىڭە سەرىك بولىپ قالىپتى عوي. نەمەنە، وقي ما؟ — دەپ سۇرادى. قاشاۋباي ادەتتەگى ءازىلقوي مىنەزىن ىستەپ:

— بالا وزىمدىكى دەپ ءجۇرمىن. الدە تانىپ تۇرسىڭ با؟ — دەپ كۇلە جاۋاپ بەرەدى.

— ويباي، قاشەكە، ايتا كورمەڭىز. انشەيىن بىلەيىن دەپ سۇراعانىم عوي. ەگەر وقۋدا جوق بولسا، ءبىزدىڭ وسى قاساپ قورعانىنا تۇندە قاراۋىل بولاتىن كۇزەتشى كەرەك. كوپتەن كۇزەتشى بولىپ كەلگەن شال سىرقاتتانىپ قالىپتى. ەندى الىستان كىسى ىزدەگەنشە، مىنا بالاڭىز قولىنا تاقىلداق، الىپ كۇزەتشى بولماي ما؟ — دەپ جىلى ۇشىراي سويلەستى.

— ويباي-اۋ، كىشكەنە عوي. تۇندە مىنا قامبادا جالعىز قورقادى عوي.

— قاشەكە، قورقاتىن ونداي ءقاۋىپتى ەشنارسە جوق. مىنا قامبا قاقپاسىنىڭ قاسىنداعى كىشكەنە ۇيدە وتىرادى. ىشىندە تەمىر پەشى بار. كارەسىن شام قويامىز. تەك كۇزەت بارىن ءبىلدىرىپ تاقىلداقتى سوعىپ، قامبانىڭ ءىشىن ارا-تۇرا ارالاپ قويسا بولعانى. اسىرەسە، وسى قامبانىڭ قان-جىنىنا ۇيالاپ العان يتتەر بار. سولارعا اباي بولسا، بولعانى. ول يتتەر كۇزەت جوق ەكەنىن بىلسە، قامبانىڭ ىرگەسىن قازىپ كىرىپ كەتەدى. ال توقىلداقتىڭ دابىلى شىعىپ تۇرسا، ماڭايلامايدى. العاشقىدا بىر-ەكى كۇندەي ءوزىڭىز بىرگە بولىپ، بويىن ۇيرەتىڭىز، — دەپ ءبارىن ءوزى ايتىپ بەرەدى. — ءسىز اقشادان كۇلىپ وتىرعان ادام ەمەسسىز عوي. ەگەر كۇزەتكە كەلىسسەك، بالاڭىزدىڭ ايلىعى 8 سوم بولادى. سوندا وزدەرىڭە جاپ-جاقسى تابىس بولماي ما، — دەپ مولدىرەتەدى.

اقشانىڭ اتى اتالعاندا امىرە قۋانىپ كەتتى. جوقتىقتىڭ، جەتپەگەندىكتىڭ تاقسىرەتىن ۇزدىكسىز كورىپ كەلە جاتقان ول اكەسىنە جاۋتاڭداي قاراپ:

— اكە، مەن كۇزەتەم، — دەدى.

— قورىقپايسىڭ با؟

— قورىقپايمىن، تاقىلداعىم بولادى. قاقپانى بەكىتەم، دومبىرانى الام، ءان سالامىن. انا شاكىماننىڭ گارمونىن سۇراپ الام، — دەپ اكەسىن مۇلدە كوڭىلدەندىرىپ قويدى.

— ال وندا كەلىستىك. ەرتەڭنەن باستاپ كۇزەت سىزدەردىكى. ايلىق جۇرەدى. بايمەن ءوزىم كەلىسكەم، — دەپ قامبا باستىعى ءجۇرىپ كەتتى. ايتقانىنداي ەرتەڭىنە كۇزەتتى تاپسىرىپ، تاقىلداقتى، كۇزەتشى ۇيشىگىنىڭ كىلتىن، ىشىندەگى اسپاپتارىن كورسەتىپ قولدارىنا بەردى. امىرە سول كۇننەن باستاپ «كۇزەتشى بالا» اتاندى. العاشقىدا قاشاۋباي ءوزى قاسىندا بولىپ، بالاسىنىڭ بويىن ۇيرەتتى. ءوزى كۇندىز تەرى كەپتىرىپ، كەشكە قايتادى.

سەرىك اعاسى بەرگەن كىشكەنە دومبىراسىن بەزىلدەتىپ، ءوزىنىڭ ۇنەمى ىڭىلداپ ايتاتىن ءانىن بارىنشا شىرقاي ايتىپ، ءۇنىن جاتتىقتىرىپ، انگە جان-تانىمەن بەرىلدى.

بىردە شاكىمان امىرەنى ۇيىنە ەرتىپ كەلدى. ۇيدە قىردان كەلگەن قوناق بار ەكەن. شاكىماننىڭ شەشەسى امىرەنىڭ ءانىن سالىپ، شاكىماننىڭ كىشكەنە گارمونىن ويناپ، انگە كەلتىرىپ جۇرگەنىن جاقسى كورىپ، قىزىقتايتىن.

— وي، امىرە، جاقسى كەلدىڭ. سەن انگە قۇمار تالابىڭ بار. ءبىزدىڭ شاكىمان سياقتى ەمەس، گارموندا وينايسىڭ. ءبىزدىڭ مىنا وتىرعان قونارعىمىز ەل ىشىنە اتى شىققان ءانشى. مەنىڭ قاينىم، اتىن اتامايمىن. سەن انا ۇيىڭدەگى كىشكەنە دومبىراڭدى الىپ كەل. مىنا كىسىگە ءان سالدىرامىز. سەن ءان ۇيرەنەسىڭ، — دەدى.

— اپاتاي، ءقازىر اكەلەم، — دەپ تۇرا جونەلدى.

امىرە ۇيگە كەلگەندە اكەسى تەرى سارايىنان كەلگەن بويى ەكەن.

— اكە، مەن بۇگىن كۇزەتكە جايىراق بارام. مىنا شاكىماننىڭ ۇيىنە ءبىر ءانشى كەلىپتى. مەنىڭ دومبىرامدى سۇرادى. سودان ءان ۇيرەنەم، — دەدى. امىرە اكەسىنە ەركەلەي قاراپ. قاشاۋباي كۇنى بويى تەرى شەندەپ، ونى كەرىپ، كەپتىرىپ شارشاپ كەلسە دە بالاسىنىڭ بەتىن قايتارمادى.

— بارا عوي، شاي-پۇي ءىشىپ، ءوزىم بارىپ وتىرارمىن. ءبىراق، تاڭ اتقانشا وتىرىپ قالما، — دەدى.

— جارايدى اكە، جارايدى، — دەپ، امىرە كىشكەنە قوڭىر دومبىراسىن الىپ شاكىماننىڭ ۇيىنە جونەلدى. امىرە كەلگەندە شاكىمان ءۇيىنىڭ قوناعى شايدى ءىشىپ، شىنتاقتاپ جايلانىپ وتىر ەكەن. امىرە الىپ كەلگەن دومبىرانى قولىنا الىپ، ازىراق قۇلاق كۇيىنە كەلتىرە بۇراپ، قولىن جاتتىقتىردى. شاكىمان مەن امىرە ەكەۋى اۋىزدارىن اشا دومبىرا ىشەگىنەن شىققان ءان ىرعاعىنا ۇيىپ وتىر. ءبىرازدان سوڭ اۋىز ۇيىندەگى اس-سۋىن جوندەپ، شاكىماننىڭ شەشەسى كەلىپ:

— ال، ءانشى قاينىم، ءانىڭدى ەستىمەگەلى نە زامان. ءۇنىڭدى ساعىندىق قوي. اعاڭ قايتقالى كەلگەنىڭ دە وسى. مىنا بالالار دا تىڭداسىن، ءان سالشى، — دەدى.

— ءا، جەڭگەسى، قالاعانىڭىز ءان بولسا، ايتايىن، — دوپ-دوڭگەلەك ساقالىن ءبىر سيپاپ قويىپ، ارىقتاۋ ءسۇر كىسى تاماعىن كەرنەپ، ءان شىرقادى. ا دەگەندە داۋسىن ءبىر كوتەرىپ الىپ:

— وي، ارداق، سەن اق قويان سەكەكتەگەن،
قولىمدا ءبىر تازىم بار جەتەكتەگەن.
ويىمدا ءۇش ۇيىقتاسام بار ما مەنىڭ
ايرىلىپ سەنەن ساۋلەم كەتەم دەگەن، —

دەپ «ارداقتى» قۇيقىلجىتا توقتاپ ەدى. وسى كەزدە بالاسىنىڭ شاكىماننىڭ ۇيىنە ءانشى كەلىپتى دەگەنىنە ءان تىڭداۋعا امىرەنىڭ شەشەسى تويعان دا كەلدى. ول كىسىمەن امان-ەسەن ايتىسىپ تانىستى. تويعاننىڭ سۇراعىنا:

— مەنىڭ اتىم نۇرتا، مىنا كورشىڭىزدىڭ قىرداعى اعايىنى بولامىز. اقبوتا بولىسىنا قارايمىز. قويانكوز تۇرىم دەگەن ەلدەن بولامىن، — دەدى.

— وندا بوتەن ەمەس ەكەنسىز. ءبىز دە دەگەلەڭ ەلىنىڭ تاراقتى دەگەن اتادان بولامىز. بالالاردى قۋانتىپ ءان ايتقانىڭىزعا راحمەت. مىنا ءبىر الدىڭىزدا وتىرعان بالا ءبىزدىڭ بالا ەدى، ءان دەگەندە جانىن ۇزەدى. ءتاۋىر انىڭىزدەن بىر-ەكى ءان ۇيرەتىپ كەتىڭىز، — دەپ نۇرتا «گاۋھار تاس» ءانىن شىرقادى. امىرە اۋزىن اشا تىڭداپ ۇيىپ وتىر. ءبىراز دەم الىپ نۇرتا ءوزى جاقسى كورىپ ايتاتىن جاياۋ مۇسانىڭ «اقسيسا» ءانىن، ونان كەيىن «قۇلىباي باي» دەگەن كۇلدىرگى ءانىن ايتتى. ءاننىڭ ءبارىن بىردەن ۇعىپ الماعانىمەن امىرە بىر-ەكى ءاننىڭ جوباسىن كوكىرەگىنە توقىپ قالدى. ول كۇنى نۇرتا ءانىن تىڭداۋ وسىمەن توقتاپ، امىرە اكەسىنە كەشىرەك باردى.

نۇرتا شاكىمان ۇيىندە بىرنەشە كۇن بولدى. امىرەنىڭ ءان قۇمارلىعىنا قىزىعىپ، ءوزى ايتقىزىپ ۇيرەتىپ امىرەگە ەكى ءان ۇيرەتتى. ءبىرى — «ارداق»، ەكىنشىسى — «اقسيسا». بۇل اندەردى ءوزى كىمنەن ۇيرەنگەنىن دە ايتتى. ءبىراق بالاڭ ءانشى ءاننىڭ ايتۋىن ۇققانىمەن كىمنىڭ ءانى ەكەنىن ۇعىنا قويعان جوق. نۇرتادان-ۇيرەنىپ العان اندەرىن امىرە تۇرلەندىرە ايتىپ، سول اينالاداعى شىلدەحانالاردا شىرقاپ، انشىلىك اتقا يە بولا باستادى.

شاكىماننان سۇراپ العان گارمونىنا قوسىلىپ قاراجاننىڭ قاساپ سارايىنىڭ قاقپاسىن تاتار، قازاق اندەرىنە ۇيا قىلىپ الدى. بىردە قىردان سەرىك اعاسى كەلىپ، ءوزى دومبىرا بەرىپ، ءان ءتىلاشارىن جاساعان امىرەنىڭ كەلىستىرە ايتقان اندەرىن ەستىپ، قۋانىپ، وراسان ىقىلاس كورسەتتى. سەرىك قىردان كەلگەندە بايدالى بالاسى يسابەك ساۋداگەردىڭ ۇيىنە تۇسكەن-دى. ول ءبىر كۇنى قاشاۋبايعا ايتىپ امىرەنى يسابەكتىڭ ۇيىنە ەرتىپ كەلىپ ءانىن ايتقىزدى. سەرىكتىڭ ءوزىنىڭ ءان ايتىپ، ولەڭ شىعارىپ جۇرەتىنىن ماقۇلداماي، «جاياۋ سەرى» دەپ كەكەتە تىڭدايتىن يسابەك امىرەنىڭ ءانىن ا دەگەندە ونشا ەلەمەگەن-دى. امىرە «اقسيسانى» توگىلتە ايتقاندا: «مىنا قاشاۋبايدىڭ جايىن اۋىز ۇلىنىڭ كومەيى بۇلكىلدەيدى عوي. تاعى، قايتا ايتشى»، — دەپ سۇيسىنە تىڭدادى.

— يسەكە، ءسىز بايلىق امالىنىڭ اقىلىن تاپقان كىسىسىز. ءاندى قوشامەتتەي قويماۋشى ەدىڭىز. مىنا جاياۋ مۇسانىڭ كۇيىنە ايتقان ءانىن امىرە سايرانداتقاندا، تاڭداي قاقتىڭىز. وسى ءانشى بالاڭىزدى قاراجاننىڭ قوراسىن كۇزەتتىرگەنشە اتىڭىزدىڭ دەلبەسىن ۇستاتىپ، ءانىن ايتقىزىپ وتىرمايسىز با؟-دەدى.

— ءوزى سەن سياقتى اۋ-اۋمەن ءجۇرىپ، ات جەگۋدى، دەلبەسىن ۇستاۋدى بىلە مە ەكەن؟ — دەدى يسابەك نىعىرلانا سويلەپ.

— يسەكە، ءاۋ-اۋ ات جەگىپ، دەلبە ۇستاۋعا بوگەت بولمايدى، قايتا ات دەلبەسىن كەربەزدەپ ۇستاپ يسەكەڭنىڭ ءانشى دەلبەشىسى دەگەن اتىڭىزدى شىعارادى، — دەدى سەرىك.

— وندا انا قاشاۋباي اعاڭا ايت. ەرتەڭنەن باستاپ بالاسىن ءوزى ەرتىپ اكەلسىن، — دەدى.

سول ايتقان كۇننەن باستاپ امىرە يسابەك اتىنىڭ دەلبەسىن ۇستادى. بۇل ۇيدەگى ءبىر امىرەگە ۇناعان نارسە، يسابەكتىڭ بالالارىنا ءسان ءۇشىن الىپ بەرگەن 18 باسپالى گارمونى بولدى. سۇلىعا سەمىرىپ، جەڭىل تارانتاسقا جەگىلىپ، دەلبەنىڭ اۋىزدىعىمەن الىسقان ات، ەركىندەي جورتار ءجۇرىس امىرە انىنە قانات بايلاعانداي، ات دەلبەسىن قولىنا العاندا ءان تولقىنىنا. بولەنەدى.

يسابەك سياقتى باي ساۋداگەردىڭ ۇيىنەن قوناق ۇزىلمەيدى. كەيدە قىر قازاقتارى، كەيدە قالا ساۋداگەرلەرى، تاتار جاستارى دا بولىپ قالادى. سولاردىڭ كوڭىل كوتەرەر ءانشى، گارمونشىسى امىرە. ءبىرازدان يسابەك ۇيىنە قاتىناسى بار سەمەي قالاسىنىڭ جاستارىنا امىرەنىڭ انشىلىك ونەرى تانىلىپ، كەيدە قىمىزشى، سىراشى ۇيلەرىنە بارىپ، ءان شىرقاپ ءجۇردى. وسىنداي ءبىر باس قوسۋدا امىرە اقىمنىڭ نۇرلان دەيتىن بالاسىمەن تانىستى. ونىڭ قاسىندا بىرگە بولعان جاقىپ دەيتىن جىگىت امىرەنى سول كورگەننەن باستاپ مۇلدە وزىنە تارتىپ الدى. ول ءوزى ءبىر جاعى قالاعا بايلانىستى، نەگىزگى تۇراعى قىردا ەكەن. وزدەرىنىڭ ەلدەرىنەن قىز الىپ، قىز بەرىپ وتىرعان ابرالى بولىسىنا قارايتىن «جالىقپاس» تايپاسىنان ەكەن. ءتىپتى سۇراسا كەلە ءبىر جىلى تۋعان، ءتول قۇرداس بولىپ شىقتى. 1888 جىلى تۋعان ەكى جاس ۇيلەسىپ كەتتى.

وسى كۇننەن باستاپ امىرە نۇرلان، جاقىپ ارقىلى قالانىڭ جىگىت-جەلەڭىنىڭ كوبىمەن تانىستى. امىرەنىڭ ويىن-تويعا سالىنا باستاۋى اعايىن تارتىپ قولىنا ۇستاعان يسابەككە ۇناي قويمادى. ويتكەنى اتتىڭ كۇتىمىن، ءوزىنىڭ اۋىر دەنەسىنە سۇيەۋ بولىپ، كولەڭكەسىندەي قاسىندا ەربيىپ جۇرگەن قالايتىن يسابەك ءبىر كۇنى:

— قاشاۋبايدىڭ جايىن اۋىزى، سەن قونىس تاپپايتىن اۋەيى بولىپ باراسىڭ-اۋ. مەن سەنى سەرىك ايتقان سوڭ جاتتىڭ ەسىگىندە بولعانشا، جاقىنىم عوي، ءوز ماڭىمدا بولسىن دەپ ويلاپ ەدىم. ولاي بولاتىن ءتۇرىڭ جوق قوي، — دەپ جازعىرا، كىنالاي سويلەدى. وعان امىرە ەشقانداي قارسىلاسقان جوق. تەك ىشىنەن «تەگىندە مەنى قۇلدانباق ويى بار ما ءوزىنىڭ. ول بولا قويماس»، — دەپ ءتۇيدى.

وسى كەزدە كوپتەن سىرقاتتانىپ جۇرگەن قاشاۋباي قايتىس بولدى. ول كىسىنى جونەلتۋ جاعدايىندا دا يسابەك ونداي اعايىندىق كورسەتە قويمادى. ەندىگى جەسىر شەشەنىڭ، بويجەتپەگەن ۇرپە-جۇرپە قارىنداستىڭ تىرشىلىگى امىرەنىڭ موينىنا جۇكتەلدى. يسابەكتىڭ تام – تۇمداپ بەرگەن ايلىعى كۇن كورىسكە دانەكەر بولا المادى. ارقا سۇيەرى سوناۋ تانىسقان ەر كوڭىلدى زامانداستارى بولدى.

امىرەنى ەڭ العاش 1918 جىلدىڭ جازىندا كوردىم. سول جازدا «قازاقتىڭ اتاقتى الىبى قاجىمۇقان سەمەيگە كەلەدى ەكەن، ويىن كورسەتەدى ەكەن!» — دەگەن لاقاپ تاراپ، سەمەي حالقى ىنتىعا كۇتۋدە بولدى. مەن بۇل كەزدە وسى كۇنگى جاڭا سەمەي قالاسىنىڭ تۇرعىنى ابدىكارىم نۇرابايەۆ دەگەن جيەن اعايدىڭ ۇيىندە تۇراتىن ەدىم. بۇل جيەن اعاي جانى سەرى، ەل ىشىندە جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان ادامدى. ءوزى سودان ءبىر جىل بۇرىن عانا شاۋەشەكتەن كوشىپ كەلگەن بولاتىن. جاڭا سەمەيدىڭ تۇرعىندارىنىڭ ساۋىقشىل، بەلگىلى بىرنەشە ءانشى، گارمونشى جىگىتتەرى بولاتىن. سولاردىڭ ءبىرى — امىرە ءبىزدىڭ جيەن اعايمەن تانىس ەكەن. ولاردىڭ كوبىنەسە باس قوسار جەرى — قىمىزشى ۇيلەرى. دەمالىس كۇندەرىندە ارالعا شىعىپ كەتەدى. جەل قايىقپەن ەرتىستى ورلەي قۇلديلاپ، ساياحات جاسايدى.

ءبىر كۇنى جيەن اعاي ۇيگە كوڭىلدەنە كەلىپ:

— الگى قاجىمۇقان دەگەن قازاقتىڭ الىبى كەلىپتى. ءوزى ايتسا، ايتقانداي-اق ەكەن، — دەپ سۇيسىنە سويلەدى. — مىنا بەيسەكەڭنىڭ بالالارىمەن ومبىدا كەزدەسىپ، تانىسقان دوس كورىنەدى. سولار انا قىمىزشى ماكەتتىڭ ۇيىنە اپاردى. ءبىز دە سوندا وتىر ەدىك. ولار امىرەنى شاقىرتىپ العان ەكەن، ءبىر تاماشا بولعانى. قاجىمۇقان ءوزى وسى ءبىر جاقتا ويىن كورسەتەتىن كورىنەدى. وتان دەيىن انا دوستارىنىڭ ۇيىندە بولماق. «ەرتەڭ ارالعا شىعامىز، بالۋانعا قالامىزدىڭ تاماشالى جەرلەرىن كورسەتەمىز»، — دەپ مۇلدە كوتەرىلىپ الىپتى. ءسويتىپ، ەرتەڭ ارالعا مەنى دە شاقىردى. ەگەر بارعىڭ كەلسە، الىپ بارامىن، — دەپ جيەن اعاي ماعان ۇسىنىس جاسادى.

مەن وعان قۋانىپ كەتتىم. ويتكەنى سوناۋ 1913 جىلعى «ايقاپ» جۋرنالىنان قاجىمۇقان بالۋاننىڭ الىپ كۇشى تۋرالى وقىپ، ءوزىن كورۋگە ىنتىق ەدىم. ءتىپتى ويلاماعان جەردەن ءساتى ءتۇستى. كەلەسى كۇنى اسىعا كۇتىپ، جيەن اعايمەن ىلەسىپ ارالعا كەلدىك. ءبىز كەلگەندە ارالدىڭ سايالى اعاش، سازدى كوگالى قايناعان ادام بازارى. وسى دۋماندى كوپشىلىكتىڭ ورتا جەرىنە اكەلىپ توسەلگەن كىلەم، جايىلعان داستارقان، سارى تەگەنەنىڭ ساعاسىنا جەتە مولتىلدەتە تولتىرىلعان قىمىز. داستارقان باسىندا نار تۇيەدەي الىپ تۇلعالى قاجەكەڭ وتىر ەكەن. ونىڭ اينالاسى ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن سلابودكەنىڭ سەرى-سىلقىم جىگىتتەرى. سارى كەرسەندەگى سارى قىمىزدىڭ ءيىسىن بۇرقىراتا قۇلاشتاي ساپىرىپ وتىرعان سىمباتتى سىلقىم بويجەتكەن ماكەت قىز. ءبىزدىڭ جيەن اعايدى جەرگىلىكتى جىگىتتەر قۇرمەتتەي قارسى الدى. ول كىسىنىڭ ارقاسىندا ماعان دا ورىن ءتيدى.

وسى ماجىلىستەگى بەدەلىنىڭ بەدەرى ارتىپ، ەركىن سويلەپ وتىرعان جاقىپ:

— ءانسىز ءمان بولا ما، قاشەكەمنىڭ دالباۋىسى شىرقاپ جىبەر، — دەپ، قاسىندا وتىرعان الاسا بويلى سارى ءسۇر جىگىتكە ءامىر ەتە سويلەدى.

الگى جىگىت قاسىنداعى ءبىر جاشىكتىڭ سىرتىندا سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرانى الىپ، قۇلاق كۇيىن بەزىلدەتىپ شىرقاي جونەلدى. ا دەگەندە ونىڭ شىرقاپ جونەلگەنى «قارعا» بولدى. سول ءاننىڭ قايىرماسىن قۇيقىلجىتقان كەزىندەگى ونىڭ جانارى قىمىز ساپىرىپ سىزىلىپ وتىرعان انا قىزدى جەپ قويا جازدادى. قىزدىڭ دا اققۇبا بەتىندە قىزىل ىرەڭ ويناپ، قاباعىندا قان تولقىنى ويناتقان ءسۇيسىنۋ سىزىقتارى كەرىندى. سودان كەيىن قاجەكەڭنىڭ سۇراۋىمەن «عاليانى» دا ءوز مانەرىمەن قۇيقىلجىتا، قۇبىلتا سوقتى. ەندى ءبىرازدا نۇرلان ءوزىنىڭ سىپايى دا سىزىلىپ شىعاتىن ۇنىمەن: «قاجەكەڭە بۇرىن ەستىمەگەن ءانىن شىرقاپ جىبەرەرسىڭ. الگى ءبىر جىلاپ ايتاتىن ءانىڭ بار ەدى عوي»، — دەپ قۇلاققاعىس ەتتى.

— ە، ونى ايتپاسا امىرەنىڭ ءان قۇمارى باسىلا ما. شىرقايدى، — دەپ جاقىپ كيىپ الا جونەلدى. امىرە ازىراق تىنىستاپ، تاڭدايىن ءجىبىتىپ، دومبىراسىن سەرپە-سەرپە قاعىپ جىبەرىپ، «اعاش اياققا» جونەلدى. بۇل ءاندى ايتا باستاعاننان امىرە مۇلدە وزگەرىپ، ءبىر قۇلپىرعان سيپات تاپتى. اسىرەسە «الساڭ ال، الماساڭ عوي. مەن داعى ولەر دەيمىسىڭ»، — دەگەن جەرىنە كەلگەندە ماكەت قىزدى جىلامسىراعان كوزىمەن جەپ، كۇيزەلىپ كەتتى.

بۇل كۇنگى ءماجىلىس مەن ءۇشىن ەرەكشە جاڭالىق، جان تەبىرەنتەر جاقسى اسەر ءۇيىردى. ويتكەنى سوناۋ «ايقاپ» جۋرنالىنان وقىعان الىپ كۇش يەسى قاجىمۇقان بالۋاندى كوردىم، انىمەن بۇكىل سلابودكە جۇرتشىلىعىن اۋزىنا قاراتقان امىرەنىڭ اسەم دە اسپانداعان ءانىن قاتار وتىرىپ تىڭدادىم. وسى سياقتى ۋاقىت ونەرىنىڭ وزىقتارىمەن ديدارلاسىپ، ءجۇز تانىستىم. ءماجىلىس اياقتالىپ، ۇيگە ورالعاننان كەيىن جيەن اعايىما بار ىقىلاسىممەن العىس ايتتىم.

مەن وسى كەزدەسۋدى ءومىر ءساتىنىڭ ەرەكشە ءبىرى دەپ جۇرگەن كەزىمدە امىرەمەن ءاتۇستى تاعى ءبىر كەزدەستىم. بۇل 1922 جىلى جاز ايىندا بولدى.

ءبىزدىڭ دەگەلەڭ بولىسىنا قاراعان ەل سەمەي ۋەزىنىڭ شاعان، بۇعىلى بولىستارىنا قارايتىن توبىقتى رۋلارىمەن قونىستاس بولاتىن. قىستاۋلارى ىرگەلەس، كۇزەكتە دە، جايلاۋدا دا قاناتتاس كوشىپ قونادى. وسى كورشىلەس ەلدەردىڭ اراسىندا ات سايىسى، بالۋان باسەكەسى، اڭشىلىق باسەكەسى بولىپ وتىرادى. وسى ءبىر جىلداردا حالقىمىز ەركىندەپ، وكتيابر نۇرىنىڭ ساۋلەتى قىر ەلدەرىنىڭ دە مەرەيىن شالقىتقان جىلدار ەدى. مەنىڭ سول جىلداردا دەگەلەڭ بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باستىعى بولىپ سايلانىپ، قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىم.

ەل جايلاۋعا كوشىپ، ۇيلەرىن تىگىپ، ۇيىرىلە ءورىس كەرنەپ وتىرعان. ءبىزدىڭ كوشپەلى كەڭسە دە جايلاۋداعى ەل ورتالىعىنا كەلىپ ورنىققان بولاتىن. ءبىر جاۋاپتى ناۋقاندى اتقارىپ، دەمالىس ءتارىزدى ءماجىلىس جاساپ جاتقانىمىزدا مەنىڭ حاتشى سەرىگىم شاشىم جايلىبايەۆ باسقا ءبىر اۋىلدا ەدى، سول كەلدى. ول كوڭىلدى، سويلەپ تۇرعان، جانى سەرىلەۋ، ءارى وقىعانى بار جىگىت بولاتىن.

— بولىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، مەن ءبىر جاڭا حابار اكەلىپ وتىرمىن. كىشكەنە بوي سەرگىتىپ، ات بايگەسىن كورۋگە قالاي قارايسىز؟ — دەدى ول. قايداعى ات بايگەسى دەگەن ءبىزدىڭ سۇراعىمىزعا:

— انا ءبىزدىڭ سىلدىرباي اعايدىڭ شيمايقارا اتانعان بايگى اتى بار عوي. سول قارا اتپەن مىنا توبىقتى ات بازارى سونداي باسەكە بولاتىن. سولار كوكتەمنەن بەرى ءسوز بايلاپ، وسى جايلاۋدا ات جارىستىرماق ەكەن. سوعان حابار ايتىپ، «كوكسەڭگىر» دەگەن جەردە باس قوسىپ، ات شاپپاق كورىنەدى. سول جيىنعا انا سىلدىرباي اعاي ءسىزدى دە شاقىرادى. كوتەرمەشى ەمەس، مىنا اتىن الىپ، توپتى باستاپ بارسىن، — دەيدى. سوعان بارىپ، قىزىق كورسەك، دەپ ويلاپ تۇرمىن، — دەدى.

ات بايگىسىن ەستىگەندە جەلىكپەيتىن، ەلەگىزىپ ەلەۋرەمەي-اق قازاق بولا قويماعان شىعار. بىزگە دە وسىنداي كوڭىل تەرىس بولىپ وتىرعانداي ەدى. تامىلجىعان شىلدەنىڭ ايى، سامال جەلى ەسكەن جاسىل جايلاۋ، ايدىنى شالقىپ، اسپانعا ءتوسىن كەرگەن بورلىقاقتىڭ اينا كولى. وسى كولدىڭ ساعاسىندا وتىرعان سىلدىرباي اۋلىنا ءبىز كەلگەندە، سىلدىرباي اعاي ءازىلدى اسەم كۇلكىسىمەن قارسى الدى.

— ۋا، ازاماتتارىڭ بايگىلى، ابىرويلارىڭ ايگىلى بولسىن، — دەپ تاقپاقتاي سويلەدى. سول جەردەن بايگى باسەكەسىنە باراتىن توپ اتتاندىق. ات مارەسىنىڭ سورەسى شانشىلعان كوكسەڭگىر شوقىسىنىڭ باسى تولعان حالىق ەكەن. ەل ءىشىنىڭ ەجەلگى ءداستۇرى بويىنشا، توپتىڭ ءبىر جاعىنان ءبىز دە دوڭگەلەنە ءتۇسىپ وتىردىق. باسەكەلەس بايگى اتتار ىرىكتەلىپ، ايداۋشىلاردىڭ الدىنا ءتۇستى. بالۋاندار بالتىرى جارقىراپ مايدانعا شىقتى.

ەكى جارىلا وتىرعان ات باسەكەسىنىڭ جۇرتشىلىعى اتتار بايگى ورىسىنە كەتكەندە، بالۋاندار كەزەكتەسىپ ايقاسقان كەزدە عانا ءتىل قاتىسقانى بولماسا، ارالاسا، سويلەسە، بىرەۋگە بىرەۋ تانىسا، ارالاستىق بولعان جوق. ءبىزدىڭ شاعىن توبىمىز وزىمەن-وزى. توبىقتى جاعى اسا كوپ كەلىپتى. قىزىلادىردان دا، كوكشەدەن دە، شىڭعىستان دا ەر ازاماتى تۇگەلگە جاقىن دەسىپ جاتتى.

ءبىر كەزدە الىستان جىبەرىلگەن اتتاردىڭ دا قاراسى بۇلدىراپ، بۋداقتاعان ات تۇياعىنىڭ شاڭى بۇرقىلداپ، ۇزدىك-سوزدىق كومبەگە جاقىنداعان كەزدە وڭگە اتتان قارا ۇزە ۇيتقي ويناقتاپ سىلدىربايدىڭ شيمايقاراسى شىعا كەلدى. ات تارتۋسىز. تەك وتىرعان جۇرت ۇران شاقىرىپ، ايقاي سالۋدا بولدى. ونان كەيىنگى اتتار دا ءوز رەتىمەن كەلىپ جاتتى. بىر-ەكى جىلدان بەرى كەزەنە دە، كىجىنە دە باسەكەگە بەل بايلاپ، بارىنشا بابىمەن بارىن قامداعان شاعان، بۇعىلى بولىستارىنىڭ جەلوكپە بايلارىنىڭ لەبى باسىلىپ، ۇستەمدىك ءبىزدىڭ جاققا اۋىسىپ، قىرلانا كۇلىسىپ تۇرعانىمىزدا: «اسسالاۋماعالايكۋم، اعالار، ارداقتى، ارۋاقتى اۋىلىم»، — دەپ استىندا جۇپىنى قۇلابەستىسى بار، باسىندا جەڭىل نوعاي بوركى بار امىرە اتىنان ىرعىپ ءتۇسىپ، سىلدىربايدىڭ قولىن الدى. سونان كەيىن بىزبەن امانداستى. ءبىز امىرەنىڭ ول توپتا وتىرعانىن بىلگەنىمىز دە جوق-تى. قۋانىسا امانداسىپ، قايدان، قاشان كەلگەنىن سۇراسىپ جاتىرمىز. اقكوڭىل، سوزگە ولاق امىرە كۇلىپ: «مەنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىم قىزىق قوي. مىنا شاعاننىڭ جاڭا-سەمەيدە تۇراتىندارى بار ەمەس پە، سولار وسى جايلاۋدا ۇلكەن ات شابىس بولادى، جايلاۋعا بارامىز، ەل قىزىعىن كورەمىز دەگەن سوڭ سولارمەن بىرگە مىنا امىرەنىڭ اۋلىنا كەلگەم. ونىڭ سماع ۇلى وقىعان جىگىت قوي. قىزمەتتەن دەمالىسقا شىعىپ ەدى. سولارمەن بىرگە وتىرعاندا جاڭا قارا اتتىڭ ۇستىندەگى بالا ەلىنىڭ ۇرانىن ايتقاندا تۇلا بويىم شىمىرلاپ، ورنىمدا وتىرا المادىم. سونان تۋرا سىزدەرگە سالەمدەسە كەلدىم. ەل ارۋاعىن شاقىرعان قيىن ەكەن»، — دەپ ءبىراز ويعا كەلىپ تۇرعانداي بولدى.

ويدا-جوقتا قولىمىزعا تۇسكەن امىرەنى بوساتپادىق. ال سۇيەگىڭە قىزىپ ءبىزدىڭ توپقا كەلگەن ەكەنسىڭ، بىزبەن ءجۇر، — دەپ قولقالادىق.

— تۋىسقاندىق قۇرمەتتەرىڭىزگە قۋانام، توبەم كوككە كوتەرىلگەندەي ماقتانىپ قالدىم عوي. ال بۇگىن سەندەرمەن ەرىپ كەتپەيمىن، ءالى دە ولاردىڭ توبىنا بارايىن. بۇگىن سەمەيدەن كەلگەن دوسىممەن بىرگە بولىپ، ەرتەڭ مىنا سىلدىرباي اعايدىڭ اۋلىنا كەلەيىن. سول جەردەن جولىعالىق، — دەپ، بىزدەن رۇقسات الىپ، امىرە بارىپ سەمەيدەن بىرگە كەلگەن توبىنا قوسىلدى. باس بايگىنى الىپ، شاعان مەن بۇعىلى بولىستارىنىڭ القىنىپ كەلگەن اتبەگىلەرىنىڭ سايگۇلىكتەرىنىڭ ۇرشىعىن سىلقىلداتىپ تىلەرسەگىنە سوقتىرىپ، ءبىز دە اۋىلعا ورالدىق.

ءبىز سول كۇنى قايتا ورالىپ سىلدىرباي اۋلىنا كەلىپ، وزىمىزشە ساۋىق قۇرىپ، قارا ات پەن يسماق بالۋاننىڭ بەلدەسكەن جەردە مەيىرىمىزدى ۇستەم ەتكەن ونەرلەرىن ماداقتاپ، دۋماندادىق. ەرتەڭىنە كۇتكەن ۋاقىتتا ايتقان ۋادەسى بويىنشا امىرە دە كەلدى. امزە اۋلىنان ەرتىپ كەلگەن اتقوسشى جىگىت امىرەگە:

— ءانشى اعا، اۋىلىڭىزعا كەلدىڭىز، بايقاۋىمشا ازىرگە وسىندا بولاتىن ءتۇرىڭىز بار. ەگەر رۇقسات ەتسەڭىز، مەن قايتايىن، — دەدى.

— ءيا، مەن ءبىراز وسى ەلدە بولام. سماعۇلعا ايتقامىن. سالەم ايت، — دەپ جولداسىن قايتارۋعا كىرىستى. قوناقتارىن كۇتكىزىپ ءۇنسىز وتىرعان سىلدىرباي:

— امىرە، سەن ەل ساعىنىپ، جەر ساعىنىپ، اعايىن ورتاسىنا كەلدىڭ. انا ءمىنىپ جۇرگەن اتىڭ وزىڭدىكى ەمەس شىعار. ونى دا قايتار. تاراقتى دەگەن ءبىر قاۋىم ەلمىز عوي، سەن مىنەتىن تاي تابىلار، — دەپ كۇلدى.

— ءسىز قايتار دەسەڭىز، قايتارايىن. سەرىك دەگەن اعامنىڭ ءبىر اۋىز ولەڭىن ەستىگەنىم بار ەدى. سول ەسىمە ءتۇسىپ، جاياۋ قالام با دەپ سەنبەي وتىر ەدىم، — دەپ كۇلدى. مۇنداي جەردە ءازىل-قالجىڭ اياقسىز قالا ما، ءبىز ول قانداي ولەڭ دەپ جابىسا كەتتىك.

— وي، ول سەرىك يت مەنىمەن قۇرداس بولاتىن. ات قوڭايسىن دەگەنگە شىداي الماي جۇرگەنى عوي، — دەپ، سىلدىرباي ادەتتەگى سوزشەڭدىگىنە سالىپ، ول ولەڭنىڭ ايتىلماعانىن ۇناتتى. وعان ءبىز بولامىز با، امىرەگە قويماي ايتقىزدىق.

اسسالاۋماعالەيكۇم، مىرزا سىلدىر،
كوزىمە كورىنەسىڭ الدىر-بۇلدىر.
بۇگىن كەلسەم، ەرتەڭ كەل دەپ جىلجىتپاي،
قۇربىڭنىڭ aت سۇراعان كوڭىلىن تىندىر، —

دەگەنىن وزىنەن ەستىپ ەدىم. مەنى انگە باۋلىعان، گارمونىن ۇيرەتكەن سول كىسى ەدى. ءارى اقىن، ءارى ءانشى جانى سەرى ادام ەدى، — دەپ امىرە ءانشى اعاسىن ەسىنە الىپ مۇڭايدى. ءبىز ازىلدەس اعاي سىلدىربايعا:

— امىرەگە امزەنىڭ اۋلىنان ءمىنىپ كەلگەن تايدى قايتار، تاراقتىدان سەن مىنەر تاي تابىلار دەگەنگە مىرزا كىسى ەكەن دەپ قالىپ ەك، مىنا سەرىكتىڭ ولەڭىنە قاراعاندا ساراڭ ەكەنسىز، — دەپ جانىنا تيدىك.

— ولاي بولسا، مەن سەندەرگە ساراڭدىقتى كورسەتەيىن.

— دەپ سول جەردە امىرەگە قويانداي ءبىر بوز بەستىنى ەرتتەتىپ بەردى.

ارقا جازىنىڭ اسەم ءبىر كوزدەردى، ايناداي جارقىراعان ءبورىلىقاقتىڭ ايدىنى اققۋىن ءجۇزدىرىپ، اسپان مەڭزەپ شالقالايدى. كوك شالعىندى القاپقا القالاي قونعان اۋىلدار، قويىن ورگىزىپ، جىلقىسىن ۇيىرلەي ورىستەتىپ، ءار شارۋا ءوز الىنشە ساندەنۋدە. ءبىز وسى ءبىر اسەمۋاقىتتى قوشتاعانداي جاقىندا عانا اتقارعان ناۋقان داڭعازاسىنان دەمالىپ، اتاقتى ءانشىنىڭ تۋعان ەلىن اڭساپ كەلگەن ىقىلاسىنا قۇرمەت كورسەتتىك. ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى ساۋاتتى جاس جىگىت قاداۋ سياقتى ءانشىنى دە امىرە اعاسىنىڭ قاسىنا قوسىپ، بىرنەشە اۋىلدى اراسان ساۋىق قۇردىق. جاس ءانشى قاداۋدىڭ «ءعازيزدىڭ ءانىن»، «قىزىل بيداي»، «گاۋھار تاستى» قۇبىلتا سوققانىن امىرە دە سۇيسىنە تىڭداپ، وعان ءوزىنىڭ ءان وڭدەۋ ادىستەرىن دە ايتىپ، ۇستازدىق كورسەتتى.

تەك كەشەگى ات بايگەسى توبىندا بالتىرىن ءتۇرىپ، مايدانعا شىعىپ، ەكىنشى بايگەنى اپەرگەن كۇرەسىن كورگەنىمىز بولماسا، سىرلاستىعى جوق يسماقتىڭ ءان ونەرىنەن دە قارا جاياۋ ەمەس ەكەنىن سۇلەيمەن اۋلىنا كەلگەندە بىلدىك. ونىڭ ءانشى ەكەنىن اسىرەسە يمان ءجۇسىپتىڭ «سارىارقاسىن»، «التىباسار» اندەرىن اسەم ورىندايتىنىن سۇلەيمەننىڭ حاسەنى ايتىپ، وعان دا ءان شىرقاتتىق.

سارىارقا سايران جەرىم-اي،
ساعىندىم عوي، ەلىم-اي،
يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان،
ايدىندى شالقار كولىم-اي، —

دەگەن قايىرماسى مەن شالقىتا شىرقايتىن ءاندى سونداي جاقسى ورىندايدى ەكەن. يسماققا امىرە دە رازىلانىپ، «التىباسار» ءانىنىڭ كەيبىر ىرعاقتارىن ءوزى ايتىپ، وڭدەپ بەردى.

اتا-باباسىنىڭ تۋعان جەرىن، سول اتاسىنىڭ جۇراعاتتارىنان وسىپ-ونگەن بىرنەشە اۋىلداردى ارالاتىپ، امىرەنى قايتادان سەمەيگە شىعارىپ سالدىق.

امىرەنىڭ الەمگە ايگىلى ءان قاناتىن ەۆروپانىڭ تورىندە پاريج ساحناسىندا، سەرمەگەنى گازەت-جۋرنالداردا سان رەت جازىلىپ، جەكە كىتاپتاردا دا ەرەكشە ماداقتالىپ ايتىلعان عوي. امىرەنىڭ ونان باسقا دا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ساتتەرى بولعان ەكەن. امىرە 1919 جىلى يركۋتسك قالاسىندا ءبىر ساۋىق كەشىنە قاتىناسىپ، بۇكىل بۋريات حالقىن تاڭداندىرعان. وسى ءبىر ەرەكشە ەستەلىكتى سول كۇنى امىرەنىڭ قاسىندا بولعان اقىش بالاسى قابي ايتقان ەدى.

ول كەزدەسۋ، ياكي ساۋىق كەشىنە قاتىناسۋ مىناداي جاعدايدا بولىپتى. يركۋتسك قالاسىندا تۇراتىن يداياتوللا دەگەن تاتاردىڭ وقىمىستى ازاماتى قابيمەنەن تانىس ەكەن. سول تانىسى ارقىلى يركۋتسك قالاسىنان كەزدەمە، شاي، سول سياقتى ساۋدالىق زاتتار الىپ قايتۋعا قابي باراتىن بولىپ، امىرەنى سەرىك جولداس ەتىپ ەرتەدى. ولار يركۋتسك قالاسىنا كەلىپ، وزدەرىنىڭ ساۋدا-ساتتىعىنا كىرىسپەس بۇرىن يداياتوللاعا جولىعادى. يداياتوللا قابيدىڭ ۇيىندە قوناقتا بولعاندا، امىرەنىڭ ءانىن تىڭداپ، سۇيسىنە تانىسقانى بار ەكەن، ول امىرەگە ەرەكشە ىلتيپاتپەن امانداسىپ:

— امىرەنىڭ كەلگەنى بەك ياحشى بولعان، — دەپ قابيعا ءبىر توسىن حابار ايتا باستادى:

— قابي، سەن بىلە بەرمەسسىڭ، بۇل يركۋتسك قالاسىندا سان الۋان ۇلتتار تۇرادى عوي. وسىندا تۇراتىن حالىقتىڭ كوپشىلىگى دەپ ايتۋعا بولارلىق بۋريات-مونعول تايپالارى. سول ەلدىڭ وقىعان عالىم ازاماتى تۋرباشەيەۆ دەيتىن كىسى بار. سول ەرتەڭ كەشكە يركۋتسك ساحناسىنا ءوز ەلىنىڭ ساۋىق كەشىن قويۋعا ازىرلەنىپ، ءبىزدى شاقىرىپ ەدى. ول كىسىنىڭ ماعان ايرىقشا ءبىر تىلەگى بولعان ەدى. ول ءبىزدىڭ تاتار جىرشىسىن جىرلاتساق دەپ ەدى. مەن سوعان جاقسىلاپ جىر ايتار ادامدى تاپپاي ساسۋدا ەدىم. ءبىز جاقسىلاپ جىر ايتار ادامدى تاپپاي ساسۋدا ەدىم. ءبىز ەندى تۋرباشەيەۆكە امىرەنىڭ ءانىن ايتقىزۋدى ۇسىنامىز. ەگەر سىزدەر رۋقسات ەتسەڭىزدەر، مەن وعان كەشتە حابارلايمىن، — دەپ وتىنگەنى. مەن امىرەنى ءوزىن بيلەگەن كىسى بولماي، ءانشى وسىندا وتىر. ساۋىق كەشىنە بارالىق، ءان سالالىق دەسە، ءوزى ايتار، — دەدىم. امىرە ادەتتەگى ەلگەزەك مىنەزىنە سالىپ:

— ءاندى مەن ايتارمىن-اۋ. ولار تۇسىنبەي جۇرمەسە. «مەن باس دەدىم، ول قۇلاق دەدى» دەپ ەرتەدە ءبىر ساڭىراۋ ايتقان، سولاي بولىپ جۇرمەسە، — دەدى. يداياتوللا قۋانا سويلەپ:

— امىرە ابزي، ءسىزدىڭ ءاندى ۇقپاس قۇلاق، سەزبەس جۇرەك بولماس. تەك ايتۋعا ۋادە بەرسەڭىز، مەن قالعان جاعىن ءوزىم بىلەم،-دەدى.

ءبىزدى ەرتەڭىنە ەرتەسىمەن يداياتوللا تۋرباشەيەۆكە اپارىپ تانىستىردى. تۋرباشەيەۆ قۋانا قارسى الىپ امىرەنىڭ ءاتى-جونىن جازىپ الىپ، قازاق حالقىنىڭ قىسقاشا تاريحىن، امىرەنىڭ قايدان كەلگەنىن سۇراپ جازىپ وتىرىپ:

— ەرمەكوۆتى بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى. ءبىز بىلەتىنىمىزدى ايتتىق. سونان ءسوز قوزعاپ:

— مەن تومسك قالاسىندا ەرمەكوۆپەن تانىسقان ەدىم. ول سوندا وقىدى عوي. مەن دە سوندا وقىعام، — دەپ ءتۇسىندىردى. ۋادە بويىنشا كەشكىلىكتە ويىن قويىلاتىن كلۋبقا كەلسەك، يداياتوللا ءبىزدى قارسى الىپ، ءبىر جاڭا حابار ايتتى:

— سىزدەردەن تۋرباشەيەۆ ەرمەكوۆتى بىلەسىڭدەر مە دەپ سۇراپ ەدى عوي. سول ەرمەكوۆتىڭ جۇبايى ءبىزدىڭ راحيلا دەگەن اپاي بولاتىن. ول كىسىدە سول تومسكىدە وقىعان ەدى. سول كىسىلەر بۇگىن بىزگە قوناققا كەلىپتى. كەلىسىمەن ول كىسى تۋرباشەيەۆتى سۇراپ، ديدارلاسقىسى كەلدى. مەن تۋرباشەيەۆتىڭ ساۋىق كەشىن ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىن ايتتىم. ول كەشكە سىزدەردى شاقىرعانىن دا ايتتىم. الەكەڭ وعان ءتىپتى كوڭىلدەنىپ كەتتى. راحيلا اپاي ەكەۋى ويىن كەشىنە كەلەدى، — دەپ ءبىر جاڭالىق ايتتى. ءبىرلى-جارىم بولسا دا قازاق ازاماتىنىڭ سول كەشتە بولۋى بىزگە دە كوڭىلدى بولدى.

كەشتە تۋرباشەيەۆتىڭ ايەلىمەن تانىستىق. اتى ماريا ەكەن، ءوڭى دە، اتى دا ءبىزدىڭ ەلىمىزبەن ۇيلەسىپ تۇرعان ءوزى دە ءبىر اشىق مىنەزدى، ساۋاتتى ادام ەكەن. ەندى ءبىرازدان سوڭ يداياتوللا باستاپ الەكەڭدى ايەلىمەن ەرتىپ كەلدى. سول جەردە باس قوسىلىپ، تۋرباشەيەۆ مەكتەپتەس دوسىن قۋانا قارسى الىپ، ءبىزدى ساۋىق كەشىنە شاقىرعانىن ايتىپ ەدى. الەكەڭ ەرەكشە قۇپتاي سويلەپ، امىرەنىڭ اسقاق انشىلىگىن جەتكىزە سويلەپ كەتتى. تۋرباشەيەۆ ونان سايىن قۋاندى.

سونان، قىسقارتىپ ايتقاندا، ساۋىق كەشى باستالدى. بۋريات حالقىنىڭ مۋزىكا اسپاپتارى ءانشى، كۇيشىلەرىنىڭ قولىندا، سىبىزعىسىن تارتىپ ونەر كورسەتتى. ءبىر كىشكەنە ءۇزىلىس كەزىندە تۋرباشەيەۆ ساحناعا شىعىپ:

— تۋىسقان قازاق حالقىنىڭ اتاقتى ءانشى ازاماتى ءبىزدىڭ وسى ساۋىق كەشىمىزدە قوناق بولىپ وتىر. سول كىسىنىڭ ايتۋىنان تۋىسقان حالقىمىز — قازاقتىڭ ءانىن تىڭداساق، وعان قالاي قارايسىزدار، — دەپ ۇسىنىس جاسادى. كلۋبتا وتىرعان جۇرت دۋىلداي قول سوعىپ، ساحناعا شاقىردى. دومبىراسى جوق، گارمونعا جاتىق وينايتىن امىرە 18 باسپالى گارموندى الا شىعىپ ءان شىرقادى. الدىمەن كۇلدىرگى دە كوڭىلدى «اعاشاياق» ءانىن ايتتى. وتىرعان حالىق دۋىلداي قول سوعىپ، وزدەرىنشە تاعى دا ايتىڭىز، سۇرايمىز دەپ كلۋبتى باسىنا كوتەردى. حالىق تىلەگى قابىلداندى. امىرە «ەكى جيرەندى» ايتتى، وتىرعان تىڭداۋشى جۇرت ونان سايىن دۋىلداپ قول سوعىپ وتىرىپ الدى. سونان امىرە «جيىرما بەس» انىنە باستى. ءاننىڭ قۇيقىلجي توڭكەرىلگەن اۋەنىنەن تولقىعانداي كلۋبتىڭ ىشىنەن ۇزدىكسىز «بيس-بيس» دەگەن، «وي چۋەر» دەگەن ۇندەر شىعىپ، جىبەرمەي قويدى. ەندى امىرە مايرانىڭ ءانىن شىرقادى. ءاننىڭ اياعىن توسپاي دۋىلداپ ايتىلعان قوشامەت، سوعىلعان الاقاندار توقتالمادى.

بۇل امىرەنىڭ وزىنە ءتىلى تانىس ەمەس، تىرشىلىك، ونەر سالاسى بەيتانىس بوگدە ۇلتتىڭ ساحناسىندا ءتۇڭعىش ءان شىرقاۋى ەدى. ءوزىنىڭ انا تىلىندە شىرقاعان انىنە ءتىلى، اۋەنى باسقا ەلدىڭ ادامىنان ەستىگەن ءتۇڭعىش قۇرمەتى ەدى. امىرەنىڭ وسىنداي ءبىر كەزدەيسوق ءان شىرقاۋى حالقىمىزدىڭ اسەم ىرعاقتى اسىل انىمەن بوگدە قاۋىمنىڭ جان جۇيەسىن تەبىرەنتكەن ءبىر كورىنىس ەدى. ارينە، امىرەنىڭ وسى ساۋىق كەشىنە قاتىناسىپ، حالقىمىزدىڭ اسەم ءانىن باۋىرلاس بۋريات حالقىنا تانىستىرعانى ەشبىر باسپا ءسوز بەتىندە جازىلعان ەمەس. ءبىراق، كوزىمەن كورىپ، سول كەشتە بولعان ادامنىڭ سۇيسىنە ايتقانى مەنىڭ قويىن داپتەرىمدە جازۋلى ەدى. بۋريات حالقىنىڭ اتاقتى پەرزەنتى تۋرباشەيەۆ امىرەنىڭ ءانىن ەرەكشە باعالاپ، وزىنە تانىس قازاق ازاماتتارىنان امىرەنىڭ اماندىق-ساۋلىعىن سۇراپ، ساحنا ساڭلاعى بولعانىن، پاريجگە بارىپ دۇنيە جۇزىنە اتى ايگىلەنگەنىن ەستىگەندە سونداي قۋانعان ەكەن.

1925 جىلى جاز ورتاسى اۋا سەمەي گۋبەرنيالىق سوتىنا قىزمەتكە كەلدىم. وسى كەلگەن بەتىمدە ۋچيليششەدە بىرگە وقىعان مەكتەپتەسىم ءارى دوس ادامىم عۇمار ءجۇنىسوۆتىڭ ۇيىنە ءتۇستىم. ءعۇمار سول جىلدارى اۋداندىق حالىق سوتى قىزمەتىندە ىستەپ، جاڭا سەمەيدە تۇرۋشى ەدى. مەن كەلگەندە امىرە سول ۇيدە وتىر ەكەن. ساعىنىسا امانداستىق، ونىڭ ۇلى جولدان جاڭا ورالىپ، وتە كوڭىلدى جۇرگەن ۋاقىتى ەدى. ءبىز دە ءوز قۋانىشىمىزدى ايتىپ، ءماجىلىس جاسادىق. ءعۇمار جانى وتە ءبىر سەرى، ءوزى دومبىرا تارتىپ، ءان دە شىرقاپ جىبەرەتىن جىگىت ەدى. امىرەمەن دوس ەكەن. امىرەنىڭ پاريجدە بولعان، موسكۆاداعى كونسەرتكە قاتىسقان اڭگىمەلەرىن تىڭدادىق. ونەر يەسى ادامدارىنىڭ كوپشىلىگى ءوزى تۋرالى اڭگىمەلەۋگە ولاق بولادى عوي. امىرە دە ءدال سونداي. تەك ءان شىرقاعانىن، قانداي اندەردى ايتقانىن ءسوز ەتتى. پاريجدە، موسكۆادا العان سىيلىقتارىن، وزىمەن بىرگە ءجۇرىپ، تانىسقان كەيبىر ونەرپازدار تۋرالى سۇيسىنە ايتتى. اسىرەسە بىزگە كوتەرە ايتقانى تامارا حانۋمنىڭ مىڭ بۇرالا بيلەگەنى بولدى. ول كەزدە بي ونەرى ءبىزدىڭ وتە تاڭدانا قارايتىن ونەرىمىز عوي.

امىرەنىڭ اتىن دۇنيە جۇزىنە ايگىلەگەن پاريجدە شىرقاعان ءانى جايلى، موسكۆاعا ارنايى شاقىرۋمەن بارعان ساپارلارى جايىندا سول كوزدەردە جازىلعان، كەيىننەن جازىلعان مىنا تومەندەگى حابارلاردى كەلتىرىپ، تاعى دا تانىستىرىپ وتسەم ارتىق بولا قويماس.

1925 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا سەمەيدىڭ گۋبەرنيالىق وقۋ بولىمىنە موسكۆادان مىناداي تەلەگرامما كەلگەن: «سەمەي قالاسى، شىعىس كوشەسى № 78 كۆارتالدا تۇراتىن قىرعىز (قازاق) ءانشى امىرە قاشاۋبايەۆ پاريجداعى جەر جۇزىلىك كورمەنىڭ ەتنوگرافيالىق كونسەرتىنە قاتىسۋعا كەلىسىم بەرەر مە ەكەن؟ وسىنى تەز حابارلاۋىڭىزدى سۇرايمىن. رسفسر حالىق اعارتۋ كوميسسارى لۋناچارسكيي».

سسسر حالىقتارىنىڭ ان-كۇيىنەن پاريجدا بەرىلەتىن كونسەرت پروگرامماسى موسكۆانىڭ تالعامپاز كورەرمەندەرى سىنىنان ەكى رەت ءوتتى. ءبىرىنشى كونسەرت 22 ماۋسىمدا ۇلكەن تەاتردىڭ بەتحوۆەن زالىندا، ەكىنشى كونسەرت 24 ماۋسىمدا كىشى تەاتردا بەرىلدى. ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ ءدۇلدۇل ءانشى، بيشىلەرى، مۋزىكانتتارى استانا جۇرتشىلىعىنان جوعارى باعا الدى. 24 ماۋسىمدا بولعان كونسەرت جونىندە «پراۆدا» گازەتى سول كۇندەرى بىلاي دەپ جازدى: «تاماشا كونسەرت. بيىلعى ماۋسىمنىڭ ەڭ اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق كونسەرتى. ءتىپتى باشقۇرت قۇرايشىسى يسەنبايەۆ، قىرعىز (قازاق) ءانشىسى امىرە قاشاۋبايەۆ، وزبەك ءانشىسى ءارى ءبيشىسى تامارا حانۋم، ارميان حالىق اسپاپتارىنىڭ تريوسى ۇلتى رەسپۋبليكالارىنىڭ شىن ماعىناسىنداعى حالىق ارتيستەرى ەكەنىن، بۇل اتاقتى جاي قۇرمەت ءۇشىن الماعاندارىن تانىتتى. ولاردىڭ قاراپايىم اندەرى، بيلەرى، كۇيلەرى كوركەمدىك جاعىنان بولسىن، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىك جاعىنان بولسىن، ەۆروپا ۆيرۆي جۇلدىزدارىنان الدەقايدا وزىپ، سونداي قاراپايىم اسپاپتارىمەن-اق تىڭداۋشىلارعا جان تەبىرەنتەرلىك ەستەتيكالىق اسەر بەرە الاتىندارىنا تاڭ-تاماشا قالاسىز».

استانا كورەرمەندەرى، ونەر قايراتكەرلەرى امىرەنىڭ انشىلىگىن ەرەكشە ماقتادى. ول جونىندە سول كەزدەگى ءبىر رەسەنزيادا بىلاي دەپ جازىلدى: «حالىق ءانشىسى امىرە ساحناعا شىقتى... ءيىن تىرەسكەن جۇرت. امىرەنىڭ اسقاق داۋسى كەڭ زالدى كەرنەپ كەتتى. ۇيىپ تىڭداعان حالىقتىڭ زالدا وتىرعاندارى دا ەستەرىنەن شىعىپ كەتكەندەي. امىرە ولاردى زالدان جەتەلەپ كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە، جايىلعان مالدىڭ اراسىنا اپارعانداي اسەر ەتتى. داۋسى كەيدە كوككە ورلەپ، كەيدە باياۋلاپ، تىڭداۋشىنىڭ قيالىن تەربەدى. امىرەنىڭ داۋسى بىرەسە كۇركىرەگەن كۇندەي جاڭعىرىپ، بىرەسە دالانىڭ قوڭىر جەلىنىڭ لەبىندەي باياۋ ەسىلدى».

ءسويتىپ، روسسيا فيلارمونياسىنىڭ ۇيعارۋىمەن پاريجدەگى دەكوراتيۆتىك ونەر كورمەسىنە سسسر حالىقتارىنىڭ ءان، كۇيىنەن بەرىلەتىن كونسەرتكە امىرە قاشاۋبايەۆ، ءرسفسر-دىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى پروفەسسور ر. پ. ليۋبيموۆ باسقارعان ورىس حالىق اسپاپتارىنىڭ مەملەكەتتىك كۆارتەتىنىڭ انشىلەرى، باشقۇرت قۇرايشىسى جۇماباي يسەنبايەۆ، وزبەكتىڭ ءانشى، بيشىلەرى تامارا حانۋم، مامەدوۆا، ت.ب. باراتىن بولدى.

1925 جىلى 9 شىلدەدە سوۆەت ارتيستەرى پاريجگە باردى. فرانسيا استاناسىنىڭ حالقى سوۆەت ونەرپازدارىنىڭ كونسەرتىن اسىعا كۇتۋدە ەدى. ويتكەنى كەپ ۇلتتى سوۆەت حالقىنىڭ ان-كۇيىن شەتەل حالىقتارىنا تانىستىرۋدىڭ بەتاشارى وسى كونسەرت بولاتىن.

ءبىزدىڭ ارتيستەر پاريج تەاترلارىندا 11 كونسەرت بەردى. امىرە بۇلاردىڭ بارلىعىندا دا قاتىناستى. «اعاشاياق»، «دۋداراي»، «جالعىز ارشا»، «سىرعاقتى»، «سمەت»، «قارا تورعاي»، «قىزىل بيداي»، «ءۇش دوس»، «بالقاديشا» اندەرىن ورىنداپ ءجۇردى.

«پاريج اپتالىعى» گازەتى 1925 جىلدىڭ 31 شىلدە كۇنگى سانىندا سسسر حالىق ان-كۇيلەرىنەن بەرىلگەن كونسەرتتەر تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «كومەديا» زالىندا ءجۇرىپ جاتقان ورىس ەتنوگرافيا ونەرىنىڭ اپتاسى بىزدە انشەيىندە بولىپ جۇرگەن كونسەرتتەردەن مۇلدە ەرەكشە.

بىزدەر اسا قىزىقتى ويىن-ساۋىق كوردىك. تۇركىستاننىڭ، ۋكراينانىڭ، ورالدىڭ، كاۆكازدىڭ ادامدارى ەرىكسىز باۋراپ الاتىن، ءوزىنىڭ تۋاسى قالپىندا ساقتالعان ان-كۇيىن تىڭدادىق. مۇندا مۋزىكانىڭ ەرەكشەلىك سيپاتىن بۇزاتىن گارمونيكالىق، مەلوديكالىق بۇرمالاۋ دا، دىبىستاردى بىلىقتىرۋ دا جوق. قىرعىز (قازاق)، باشقۇرت، ورىس اۋەندەرىن انشىلەر شىنايى داۋىسپەن ناشىنە كەلتىرە ورىندادى. مۋزىكالىق پەسالار قولدان ىستەلگەن بايىرعى اسپاپتاردا وينالدى.

عاجايىپ داۋىس يەسى — قىرعىز امىرە قاشاۋبايەۆ ءوز ەلىنىڭ جان جۇيەنى بالقىتقان اندەرىن ۇلت اسپابى — دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ورىنداپ بەردى.

مۇنىڭ بارلىعىنان وزدەرىنىڭ حالىقتىق ونەرىن كورسەتۋگە پاريجگە كەلگەن بۇل ارتيستەردىڭ ءارقايسىسى تۋعان ەلىن جان-تانىمەن سۇيەتىندىگىنە قانىعاسىز. ۇلت كيىمدەرىنە بەزەنگەن بۇل ونەرپازداردى كورە وتىرىپ ءبىز ولاردىڭ تۋعان جەرلەرىن ارالاعانداي اسەر الدىق...»

سوندا فرانسۋزدىڭ ايگىلى جازۋشىسى، ۇلكەن مۋزىكا سىنشىسى رومەن روللان امىرە ونەرىنە ءسۇيسىنىپ: «مەن شىعىستا ءانشىنى بۇلبۇل قۇسقا نەگە تەڭەيتىنىن ەندى ءتۇسىندىم»، — دەگەن.

ءسويتىپ، پاريجدەن داڭقى اسپانداپ ورالعان امىرە ەلگە كەلگەن سوڭ قازاقتىڭ مەملەكەتتىك دراما تەاترىنىڭ تۇڭعىش شىمىلدىعىن اشۋعا اتتاندى. قازاق ۇلت ونەرىنىڭ قاراشاڭىراعى — م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق ەڭبەك قىزىل تۋ وردەندى قازاق دراما تەاترى — ساحناسىن سايلاپ، ونەر ساڭلاقتارىن جيناپ، ىرگەسىن قالاعاندا ءتۇڭعىش ۋىعىن كوتەرىسكەن امىرە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسىندا قىزمەت جاساعان.

1926 جىلى جازدا روسسيا فيلارمونياسى امىرەنى گەرمانيا، فرانسيا، انگلياعا بارىپ، كونسەرت بەرۋگە شاقىردى، ءبىراق وعان امىرە بارا المادى، جاڭا ۇيىمداسقان تەاتردىڭ ساحناسىن ەلگە تانىستىرۋ جولىنا اتتانىپ، بىرنەشە وبلىسقا شىعىپ، ويىن كورسەتتى.

قازاق ان-كۇيلەرىن جيناۋشى ا.ۆ.زاتايەۆيچ سول جىلى امىرەدەن«جالعىز ارشا»، «ءۇش دوس»، «شۇبارتاۋ»، «اعاشاياق»، «ماڭماڭكەر»، «سمەت»، «گاۋھارتاس»، «بالقاديشا»، «دۋداراي»، «بەسقاراگەر»، «كوك كوبەلەك» اندەرىن جازىپ العانى ءمالىم. امىرەنىڭ انشىلىك شەبەرلىگىن باعالاردا ا.ۆ.زاتايەۆيچ ونى قارقارالىنىڭ اتاقتى ءانشى-اقىنى ايتبايەۆ عابباس جانە «تۇرمىس ءانشىسى» بايجانوۆ قاليمەن سالىستىرا كەلىپ، امىرەگە ءبىرىنشى ورىن بەرە وتىرىپ، امىرە رەپەرتۋارىندا ليريكالىق اندەر دە، تۇرمىس اندەرى دە بار ەكەنىن ايتادى. جوعارىدا اتى اتالعان ەكى انشىدەن امىرە داۋسىنىڭ الدەقايدا زور، تىنىسى كەڭ ەكەنىن اتاپ وتەدى.

1927 جىلى ءساۋىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا موسكۆا مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىنىڭ كىشى زالىندا كەڭەستەردىڭ بۇكىلوداقتىق IV سەزىنىڭ دەلەگاتتارى ءۇشىن بەرىلگەن كونسەرتكە امىرە دە قاتىسىپ، «جالعىز ارشا»، «سمەت»، «اعاشاياق»، «دۋداراي» اندەرىن شىرقايدى.

1927 جىلدىڭ جاز ايلارىندا ماينداعى فرانك-فۋرتتە (گەرمانيا) بۇكىل دۇنيە جۇزىلىك مۋزىكالىق كورمە ۇيىمداستىرىلعان. وسى كورمەدە 22 شىلدەدەن 31 شىلدەگە دەيىن كەڭەس وداعىنىڭ مۋزىكالىق اپتاسى وتكىزىلگەن. اپتاعا ءرسفسر-دىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى پروفەسسور ر. پ. ليۋبيموۆ باسقارعان ءسسسر-دىڭ ەتنوگرافيالىق ءانسامبلى بارعان. انسامبل قۇرامىندا باسقا ۇلت رەسپۋبليكالار ونەرپازدارىمەن بىرگە امىرە دە بولعان. امىرە بۇل جولى دا ۇلكەن ابىرويعا يە بولىپ قايتقان.

امىرە وسى ءبىر ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە دۇنيە جۇزىلىك ان-كۇي ونەر جاستارىنىڭ ۇلى دۋماندارىنا قاتىناسىپ، حالقىمىزدىڭ انشىلىك ەرەكشەلىگىن زور قۇرمەتكە بولەدى.

امىرە 1925 جىلى پاريجدە بولىپ، انىمەن فرانسۋز حالقىن تاڭداندىرعان جولىندا ونىڭ بىرنەشە ءانىن سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پەرنو فونوگرافقا جازىپ الدى. امىرەنىڭ سول اندەرى كۇنى بۇگىن پاريجدە ساقتاۋلى.

امىرە قازاقتىڭ ءان ونەرىن الەمگە تانىتقان، اسقاق ۇنىمەن جاڭادان ىرگە جايعان تەاتر ساحناسىندا، ەل الدىنا باراتىن كونسەرتىندە ورگە سۇيرەگەن اۋەن اسقارى ەدى. ول 1934 جىلى اشىلعان قازاقتىڭ ءتۇڭعىش وپەرا تەاترىنىڭ ىرگە تاسىن قالاسقانداردىڭ ءبىرى بولدى. ءبىراق ول وپەرا تەاترىنىڭ ساحناسىندا ءان شىرقاي المادى. سول امىرە 1934 جىلى 46 جاسىندا قايتىس بولدى. وسى جەردە ءبىر ەسكەرتىپ ايتا كەتەرلىك انىقتاما، امىرەنىڭ تۋعان جىلى جايلى. امىرەنىڭ تۋعان جىلىن «اعاشاياق» دەگەن اتپەن شاعىن كىتاپ ەتىپ جازعان ن. انوۆ پەن قاينەكەي جارماعامبەتوۆ 1896 جىلى دەپ جازادى. ال تۇزەتىپ ارحيۆتەگى جازبالارعا سۇيەنگەن حابييەۆ 1898 جىلى تۋعان دەپ جازادى. وسى كورسەتىلگەن ەكى جىلنامانىڭ ەكەۋى دە جاڭساق. امىرە 1888 جىلدىڭ ىشىندە تۋعان ادام ەكەنىنە مىنا سياقتى دالەلدەردى ايتا كەتكەن ءجون بولار. امىرەنىڭ ونەر جولىنان كوپتەگەن دالەلدەردى امىرەنى ءوز كوزىمەن كورىپ، ءتىپتى سو ل امىرەنىڭ بالاسىنداي بولعان توقجىگىتوۆ

مۇقاتاي «ءان اتاسى امىرە» دەگەن كىتاپتا جازىپ باستىرىپ شىعاردى. وسى مۇقاتايدىڭ اكەسى جاقىپ توقجىگىتوۆپەن امىرە ءارى دوس، ءارى ءبىر جىلى تۋعان قۇرداس، ءومىرى بىرگە جاساپ، ءۇي ىشىمەن ارالاسقان ادام. امىرە ءوزى ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە مۇقاتايدى «مەنىڭ بالام، اۋزىنا ءتىلى سيمايتىن جاقىپقا مۇنداي بالا قايدا»، دەپ كۇلدىرەتىن. سول جاقىپتىڭ تۋعان جىلى 1888 ەكەن. سوندىقتان امىرەنىڭ تۋعان جىلى 1888 جىلدان ەسەپتەلىنگەنى دالدىلىك بولادى.

امىرەنىڭ انشىلدىك اق كوڭىل، ادامگەرشىلىك ەرەكشەلىگى جايلى از جازىلىپ جۇرگەن جوق. وسى رەتتە امىرەمەن وتە دوس بولىپ، ءانىن قىزىقتاپ سۇيسىنە ماداقتاعان زامانداس ءىنىسىنىڭ ءبىرى ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مىنا تومەندەگى ءسوزىن كەلتىرۋ ارتىق بولماس دەپ ويلادىم.

«يسادان سوڭ، ءوز جولىندا جايىننان، جابايىدان شىققان سۇلۋ ونەردىڭ يەسى — امىرە.

امىرەنىڭ انىندە اقىندىق تازالىقتىڭ شامشىراعى جانعانداي، جۇرەكتى تەربەتىپ، قۋانتاتىن اسپانداعان قۋانىش بەلگىسى، بالالىق جاراستىعى بار. امىرە انشىلىكتىڭ اقىنى. ءاربىر ىرعاعىنان جانىن سالعان شىنشىلدىعى كورىنەدى. جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە جىلتىلداپ جانعان ونەر وتى سەزىلەدى.

سوندىقتان قازاق ەلىنىڭ قاي تۇكپىرىندەگى قاي ادامى بولسا دا، كارى-جاسى، ايەل-ەركەگىنە قاراماي، تۇگەلىمەن امىرەنىڭ ءانىن قۋانا، سۇيسىنە تىڭدايدى. امىرە مەن يسانى كۇندە تىڭداپ، كۇندە كورىپ، بىردە سوگىپ، مىنەپ، بىردە بولىمسىز سوزبەن جۇباتقان بولىپ، ارلى-بەرلى قاقپايلاپ جۇرگەن ءبىز سياقتى قالا ادامى ولار تۋرالى سوڭعى ءسوزدى ايتۋدان بۇرىن قالىڭ قازاق تىڭداۋشىسى نە ايتاتىنىن ەسكە الۋى كەرەك. ەگەر ولاردىڭ ارتىندا قوشامەتشىسى بولىپ، ءيىن تىرەسكەن قالىڭ ەلدى كورسەڭ، سول بىزگە توقتاۋ بەرۋ كەرەك. ونى كەرە تۇرا ونەرلى، سىنشى كىسىمسىپ، قىڭىر كەۋدەگە سالىپ، ورگە سۇيرەۋ ۇيات. ول — ناداندىقتىڭ بەلگىسى.

قالىڭ قازاق ماقتاعان ونەرشى — سىننان وتكەن ونەرشى. زامانىنىڭ قاۋىمى ونەرىن تانىعان، قابىلداعان ونەرشى. راس، ءبىر تۇرمەن عانا، ەلدىڭ ماقتاۋىمەن تويىپ تۇرىپ قالۋعا بولمايدى. تۇرىنە ءتۇر قوسۋ، ىلگەرى باستىرۋ، ناعىز مادەنيەتتى ونەرگە ۇقساتۋ جاعىنان كومەك ىستەۋىمىز كەرەك. ءبىراق وسىنىڭ ءبارىن مىنالاردىڭ قادىر-قاسيەتىن تانىپ، باعالاي وتىرىپ ىستەۋ كەرەك»

امىرەنىڭ 1925 جىلى پاريجدە پروفەسسور پەرنو جازىپ العان اندەرىن قولعا تۇسىرە الماي، ارداقتى اسقان ءانشىنىڭ داۋىسىنا زار بولىپ جۇرگەندە، 1974 جىلى ءبىر قۋانىشتى جاعداي بولدى. ول قۋانىشتى حالقىمىزعا سىيلاعان جاس عالىم شاكارىموۆ جارقىن بولدى. وسى ءبىر جولىڭ بولعىر جاس تالماي امىرەنىڭ 1925-1927 جىلى فونوگراف ۆاليگىنە جازىلىپ، وراۋلى كۇيى ونەر قويماسىندا ساقتاۋلى جاتقان اندەرىن تاۋىپ، ءقازىر پلاستينكاعا ءتۇسىردى. بۇل ولگەن ءتىرىلىپ، وشكەن جانعانداي وتە قۇندى تابىس بولدى. ءسويتىپ، امىرە ءانى قازاق دالاسىنا قايتادان ورالدى، تۋعان اسپانىندا قايتادان قانات قاقتى.

امىرەنىڭ اسقاق ءانىنىڭ جان جۇيەنى بالقىتار لەبىن ۇرپاقتان ۇرپاق التىن مۇرا ەتىپ ءالى دە سۇيسىنە تىڭداي بەرەر. ءان اسقارى اتالارىن كەلەر ۇرپاق ماقتانا ماداقتار، جىر ەتەر. ونەر وشپەيدى. تالانتتى تات جاسىرا المايدى. امىرە ءانى اسپان الەمىندە شارىقتاي بەرمەك.

---