جيھانكەز تيتي
I
ءتۇن. كوشەدە عانا ءتۇن. ال پاتەر ءىشى كۇندىزگىدەي جارىق. توبەدەن سالبىراعان ليۋسترانىڭ جارىعى، ارينە، كۇن جارىعىنا ءسال-پال جەتپەيدى. بەس جاسار تايماسقا جارىقتىڭ قايتا ءالسىز بولعانى جاقسى. جارىق ءالسىز بولسا جاقسى ويلاناسىڭ. بولمە ىشىندەگى زاتتار كوزگە انىق شالىنا بەرمەيدى، وي بولىنبەيدى. سونىمەن تايماس — تيتي ويلانىپ وتىر.
شىندىعىندا تايماستىڭ تايماس ەكەندىگىن بالالار باقشاسىنداعى، پودەزدەگى تەتەلەستەرىنىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى، ءبارى جاپپاي تيتي دەپ اتايدى. وعان كىنالى تايماستىڭ ءوزى. ەكى جاسقا جەتە بەرە ءتىلى شىعىپ، بىلدىرلاي باستاعان. ءدال وسىنداي قىسقى كەشتە پاپاسى مەن ماماسى: «تايماس، سەن ءداۋ جىگىتكە اينالىپ، ەسەيىپ قالدىڭ. ءار زاتتىڭ، ءار بالانىڭ ءوز ەسىمى بولادى — وسىنى ءبىلىپ قوي. ماسەلەن، انە، اناۋ توردەگى، ساعان كۇندە كەشكە مۋلتفيلم كورسەتىپ بەرەتىن سيراقتى قوبديدىڭ اتى — تەليەۆيزور. كانە، تەليەۆيزور دەشى؟» — دەگەن. تايماس پاپاسى مەن ماماسىنا ءبىر، ەكراندى قوبديعا ەكى قاراعان. سوسىن سۇق ساۋساعىن جىپ ەتكىزىپ اۋزىنا اپارا بەرىپ، قايتادان ارقاسىنا جاسىرا قويدى دا (اۋىزعا ساۋساقتى تەك جامان بالالار سالادى): «ديەۆيز!» — دەدى. پاپا، ماماسى بىر-بىرىنە باقىرايىپ قارادى. تايماس سودان-اق بىردەڭەنى بۇلدىرگەنىن سەزە قويدى. جانە، بۇلدىرگەندە دە، الگى ەكراندى قوبديدىڭ توڭىرەگىندە قاتەلىك جاساعانىن انىق ءبىلدى دە، ساسقانىنان «ديەۆيزدى» تۇزەتتىم دەگەن ويمەن: «سيەۆيز!» — دەپ سالدى.
اكە-شەشەسى ەداۋىر كۇيگەلەكتەندى. ماماسى بەتىن شىمشىدى. ءتىپتى ۇيىقتايتىن بولمەدەگى ترەلياج ايناعا بارىپ، شاشىن تاراپ-تاراپ جىبەردى. سوسىن قايتىپ كەلدى دە، پاپاسىنىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە سىبىرلاعان. پاپاسى باسىن يزەدى. ماماسى ءتيتيدىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا قالىپ:
— ۇلىم، ەندى تايماس دەپ كورشى! — دەدى.
تايماس ەرنىن يكەمگە كەلتىرەمىن دەپ ءبىراز ءبۇرىستىردى. اقىرى اجەپتاۋىر قينالىپ بارىپ:
— تي-تي... — دەدى.
پاپاسى دا، ماماسى دا قوسا قابات كۇلىپ جىبەرگەن. ەكەۋى بىردەڭەنى ءبىلىپ كۇلىپ تۇرعان شىعار دەگەن ويمەن تايماس تا جىميدى؛ اكە-شەشەنىڭ قىلىعىن قايتالاساڭ، كوپ قاتەلەسپەيسىڭ. ەندى پاپاسى تايماستىڭ ويىنىن كەلتىرەتىن ەڭ سۇيكىمدى كوز قاراسىمەن ۇلىنا قاراپ:
— كانە، مەنىڭ اتىم تايماس دەپ تاعى ءبىر قايتالاشى! — دەدى.
تايماس بۇل جولى ەرنىن ءبۇرىستىرىپ، قايىستىرىپ قينالمادى. ءبىر نارسەنى انىق بىلەدى — «تيتي» دەگەن ءسوز پاپاسى مەن ماماسىنا ۇناپ قالدى. ۇناعاندا قانداي! ۇناماسا، ەكەۋى قوسىلىپ كۇلە مە؟ «قايتالا» دەپ ايتا ما؟ سوندىقتان بۇل جولى مۇدىرمەدى، جاۋاپتى ساق ەتكىزدى.
— تي-تي...
پاپاسى باسىن سيپادى.
— مەيلى، تيتي بولساڭ، تيتي بول. ەسەيگەسىن ءوزىن-اق تايماس اتىندى تاۋىپ الارسىڭ.
سول كۇننەن باستاپ تايماس ۇمىتىلدى. جاڭا ەسىم كورشى پاتەردەگى، پودەزدەگى، بالالار باقشاسىنداعى قۇربى-قۇرداستارىنا، تاربيەشى اپايلارىنا دا تىم-تىم سۇيكىمدى ەستىلدى مە، ءارى بىردەن قاتىپ الىپ، تەز جاتتاي قويدى. «تيتي!». قىپ-قىسقا ءارى ايتار اۋىزعا ءبىرتۇرلى قۇيقىلجىپ-قۇيقىلجىپ كەتەدى. ءوزى تاۋىپ العان ات بولعاسىن با، تيتي تايماستىڭ وزىنە دە بەك ۇناپ قالىپ ەدى.
...سونىمەن، تيتي ليۋسترادان سەبەلەگەن السىزدەۋ جارىق استىندا ويلانىپ وتىر. ۇيدەگىلەردىڭ ءارقايسىسى ءوز ىسىمەن اۋرە. التىنشى كلاستا وقيتىن اعاسى الماس كورشى بولمەدە الگەبرامەن جانىن قيناپ وتىر. قينالىپ وتىرعانداعى سونداي: «يكس تەڭ بولادى ءتۇبىر استىندا جانە يگرەك» دەگەن داۋسى دا شىعىپ كەتەدى. تيتي ويىن ءسال ءبولىپ، ەسىك قيىعىنان كورشى بولمەگە كوز جىبەرىپ ەدى، اعاسىنىڭ ماڭدايى تىرجيىپ، الايىڭقىراپ كەتكەن كوزىن توبەگە قاداپتى. الماستان ءتيتيدىڭ كوڭىلى قالىپ قويدى. اعاسىنان اقىل سۇراماق ەدى. ءبۇيتىپ بىرجيىپ-تىرجيىپ وتىرعان ادامنان قانداي جوندەم اقىل شىعادى دەيسىڭ.
پاپاسىنىڭ دا قولى بوس ەمەس، كرەسلوعا جايعاسىپ اپ، ۇستىڭگى ەرنى جىبىرلاپ، استىنعى ەرنى قىبىرلاپ، تۋىرلىقتاي گازەتتى اۋدارىپ-توڭكەرىپ وقىپ وتىر. پاپالارى، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، گازەتتى ەرنى جىبىرلاپ وقيدى. ونىڭ ۇستىنە، ءالسىن-الى قوسۋلى تۇرعان تەليەۆيزورعا قاراپ قويادى. مۇندايدا پاپاسى مازاسىن العان ادامدى كىرجىڭدەپ ۇناتپاي قالادى. ۇرىسپايدى، جەكىمەيدى. تەك كوزىلدىرىك اينەگىنىڭ استىنان ويىن بولگەن ادامعا سونشالىقتى قينالا قارايدى. تيتي ءۇشىن بۇلاي جەكىگەننەن دە اۋىر تيەدى. ويتكەنى پاپاسى تيتي سونداي-سونداي جاقسى كورەدى. ال جاقسى كورەتىن جانداردى شاما كەلگەنشە رەنجىتپەگەن ءجون، ورىنسىز مازالاماعان دۇرىس.
تيتي ىشتەي كۇرسىنىپ سالدى دا، الدىندا باۋىرساقتاي شاشىلىپ جاتقان ويىنشىقتاردى جيىپ تاستاپ، ورنىنان تۇردى، اس ۇيگە بەتتەدى. ماماسى كەشكى استان قالعان ىدىس-اياقتاردى جۋىپ، ستولدى ءسۇرتىپ، مۇرنىنا سۋ جەتپەي ءجۇر ەكەن. كوزىنە تۇسكەن شاشىن الاقانىمەن ءبىر سىپىرىپ تاستاپ:
— ا؟ ويناپ ءبىتتىڭ بە؟ — دەدى دە، قايتادان شانىشقى، قاسىقتارىمەن الىسىپ كەتتى.
تيتي شەشەسىنىڭ ەتەگىنەن تارتتى:
— مام، ءا، مام! مەن قالاي جيھانكەز بولامىن؟
شەشەسى بالاسىنىن سۇراعىنا ونشالىقتى ءمان بەرمەدى بىلەم، باسىن كوتەرمەستەن كۇڭك ەتتى:
— جيھانكەز؟ بولساڭ، بولا عوي!
بالا ەندى بىرتيعان كىشكەنە قولىن شەشەسىنىڭ بىلەگىنە سالدى:
— قالاي جيھانكەز بولامىن، ماما؟
جۋىپ جاتقان شىنىاياعىن قولىنان ءتۇسىرىپ العان ماماسى تيتيگە جالت قاراپ ەدى. قاراماي-اق قويعانى جاقسى ەدى. تىم اشۋلى ەكەن:
— جيھانكەز، جيھانكەز؟ ونىسى نەسى تاعى؟ ەرىگىپ تۇرعان ەشكىم جوق... ىدىس-اياق جۋىپ جاتقانىمدى كورىپ تۇر ەمەسپىسىڭ؟ بار دا، جاتىپ ۇيىقتا. توسەگىڭ سالۋلى. ەرتەڭ قىڭقىلداپ ويانباي قوياسىڭ دا، بالالار باقشاسىنان كەشىگىپ قالامىز. اپايلارىڭ ۇرسادى.
ۇرتى قومپيىپ، ەرنى بۇرتيا قالعان تيتي ۇيىقتايتىن بولمەگە بەتتەدى. ماماسىنا دەگەن وكپەسى قارا قازانداي. جيھانكەز بولۋدىڭ جولدارىن ايتا سالسا قايتەدى بالسىنبەي؟ «تاڭەرتەڭ ويانبايسىڭ، بالالار باقشاسىنان كەشىگىپ قالامىز»، — دەيدى. ماسەلەنىڭ ءوزى بالالار باقشاسىنان شىعىپ كەتكەنىن ماماسى قايدان ءبىلسىن.
بۇگىن تاربيەشى اپاي تيتيلەرگە، ياعني ەرەسەكتەر توبىنا جيھانكەزدەر جايلى اڭگىمە ايتىپ بەرگەن. سويتسە، جيھانكەزدەر تەڭىزگە كەمە سالىپ ءجۇزىپ، تۇيە، ات، قوداسقا ءمىنىپ، تاۋ-تاستى ارالايدى ەكەن. كەيدە ىستىق ولكەلەردە دجۋنگلي دەپ اتالاتىن قالىڭ جىنىس ورمانداردى دا كەزىپ جۇرە بەرەدى. تاربيەشى اپاي الگى كولۋمب، پرجيەۆالسكيي، شوقان ءۋاليحانوۆ دەگەن ساياحاتشى اعايلاردىڭ سۋرەتتەرىن كورسەتتى. كولۋمب، پرجيەۆالسكيي تومەنگى قاباتتا تۇراتىن ميحايل، ساشا اعايلارعا ۇقسايدى ەكەن دە، ال شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىن پاپاسىنا از-مۇز كەلە مە دەپ قالدى.
ىشىندە تيتي بار، اسىرەسە ۇلدار جاعى بۇل اڭگىمەنى اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ تىڭدادى. سىرتقا شىعىسىمەن اركىم ءارقالاي شۋلاستى-اي كەپ. اقىرى ءسوز اياعىن «ءبارىمىز دە جيھانكەز بولامىز» دەگەنگە تىرەدى. سول ساتتە جيھانكەز بولۋ وپ-وڭاي سەكىلدى ەدى. ۇيگە كەلگەسىن ويلانىپ كورىپ ەدى، ونىڭ ءوزى قيىن ماسەلە ەكەن. باسە، قالاي، قانداي جولمەن جيھانكەز بولادى؟ تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردا جۇزەتىن كەمەنى قالاي جاسايسىڭ؟ تيتي ءتىپتى بۇل توڭىرەكتە سۋعا جۇزەتىن كىشكەنە باسسەيننەن باسقا تەڭىز، مۇحيت بار دەگەندى ەستىمەگەن. ات، قوداس، تۇيە، نۋ ورماندار قايدا؟
وسىنى ويلاعاندا ءتيتيدىڭ باسى اۋىردى. اقىرى ءوستىپ جاتىپ قالعىپ كەتكەنىن بايقاماي قالدى.
ءىى
جاۋىرىنىن كۇدىرەيتىپ العان الماس قاردى قارش-قۇرش باسىپ، ءتيتيدىڭ قولىنان جەتەكتەپ كەلە جاتىر. پالتوسىنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ العان. ءوزى وي ۇستىندە. الماس ىلعي ويلانىپ جۇرەدى. اسىرەسە التىنشى كلاستى باستاعالى تىم كوپ ويلاناتىن بوپ كەتتى. ويتكەنى بيىلعى وقۋ جىلىنان باستاپ پيونەرلەر سارايىنداعى ماتەماتيكا ۇيىرمەسىنە قاتىسادى. ال ماتەماتيك دەگەن ويلانتپاي قويمايتىن قىزىق ساباق بولۋ كەرەك. ءوزى تاعى اۋلاداعى فۋتبول كومانداسىنىڭ قاقپاشىسى. وسى قالىڭ ويدىڭ كەسىرىنەن قاقپاعا دوپ جىبەرىپ قويىپ تا ءجۇر. سوندا دا ويلانۋىن قويمايدى.
تيتي دە ويلانىپ كەلە جاتىر. كەشەگى جيھانكەزدىك جايلى اڭگىمە ەسىنەن ەكى ەلى شىعار ەمەس. دۇرىسىندا بۇگىن تاڭەرتەڭ ۇمىتىپ ۇلگەرىپ ەدى. بالالار باقشاسىنداعى دوستارى دا كەشە قالاي جيھانكەز بولامىز دەپ تالاسىپ-تارماسقاندارى جايلى ءتىس جارمادى. بىرەۋى اتكەنشەك تەۋىپ، ەكىنشىسى تەمىردەن سوعىلعان، سىرتى بويالعان راكەتاعا كىرىپ كەتىپ، قىم-قۋىت. الدىنعى كۇنى الماس ساتىپ اپەرگەن جۇلدىزشا زناچوكتى اركىمگە جىلتىڭداتىپ كورسەتىپ، بوسۋدەن ءتيتيدىڭ دە كۇن بويى قولى تيمەدى.
ەندى، مىنە، ءوزىن بالالار باقشاسىنان الۋعا كەلگەن الماستى كورگەسىن عانا جيھانكەزدىك ويىنا سارت ەتىپ تۇسە كەتتى. سەبەبى، تيتي قالاي جيھانكەز بولامىن دەپ ماڭگىرىپ وتىرعاندا، الماس كورشى بولمەدە «يكس تەڭ بولادى ءتۇبىر استىندا ا جانە يگرەك» دەپ قويىپ، ەسەپ شىعارىپ جاتقان.
ۇرىستا تۇرىس بار ما، تومپالاڭداعان تيتي الماستىڭ قولىنان تارتىپ قالدى.
— الماس!
جەرگە قاراپ تۇقشيىپ، الدەنەندەي ويعا كەتكەن الماس:
— يگرەك... — دەپ سالماسى بار ما. كەشەگى الگەبرا بۇگىن دە باسىن قاتىرىپ كەلەدى.
— الماس دەيمىن... — دەدى قىڭقىلىن قويماي.
سوندا عانا كوزىلدىرىگى دىمقىلدانعان الماس تيتيگە جالت قارادى.
— ا، و، نە؟
— قالاي جيھانكەز بولامىن؟
الماس تۇرا قالىپ ويلاندى. توڭىرەگىنە — كوشەگە، كوشەدەگى ءوتىپ جاتقان ادامدارعا، سان قيلى ماركالى اۆتوماشينالارعا كوزىلدىرىگىن تۇزەپ-تۇزەپ قويىپ تەسىلىپ قارادى.
— ءىھم، قالاي تۇسىندىرسەم ەكەن ساعان؟ جيھانكەز... ءا، بىلاي... سەنىڭ جاسىنداعى بالالارعا جيھانكەز بولۋ ءۇشىن الىس-الىس جەرگە ساياحات شەگۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبارىبىر شارشاپ قالىپ، جەتپەي جەلكەلەرىن ۇزىلەدى، — بۇل الماس الدا-جالدا الگەبرا جايلى ويعا باتىپ كەتپەسە، اجەپتاۋىر مىسقىلشىل ەدى. — قالاي جيھانكەز بولامىن دەيسىڭ بە؟ كەشكە قاراي، كۇن باتپاي جىلى كيىنىپ الىپ، مىنا كوشەنى ءبىر اينالىپ شىقساڭ بولدى... — دەدى. سونىمەن ءسوز ءتامام. الگەبرا ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى مە، جاۋىرىنى اسپانعا شىعىپ، باسى سالبىراپ جۇرە بەردى.
تيتي دە ءبىراز ويلانىپ قالدى.
ەكەۋى ىركەسىپ-تىركەسىپ پاتەرگە كىرسە، اكە-شەشەلەرى ءالى جۇمىستان قايتا قويماپتى. پاپالارى كەشە: «كاسىپوداق جينالىسى بار، كەشتەۋ كەلەرمىن»، — دەپ وتىرعان. ال ماماسى ۇيگە ىلعي دا قاس قارايا ارتىنىپ-تارتىنىپ ءبىر-اق ورالادى — جۇمىستان شىعا جولاي دۇكەندەرگە جاعالاي كىرىپ، ازىق-تۇلىك ساتىپ الادى.
تايماس — ءتيتيدى شەشىندىردى دە، قوناق بولمەگە ويىنشىقتاردى سالدىر-گۇلدىر توگە سالدى.
— ال قۇمارىن قانعانشا ويناي بەر. تەك سالدىرلاتپا. مەن ساباق قارايمىن، — دەپ، ءبۇيىر بولمەگە كىرىپ كەتتى. سودان تىرس ەتكەن دىبىس جوق. تەك اندا-ساندا اشىلعان كىتاپ بەتىنىڭ سىبدىرى مەن قالام سىقىرى عانا ەستىلەدى. تيتي ويىنشىقتاردىڭ بىرىنە دە تيىسكەن جوق. نە سويلەمەيتىن، نە جۇرمەيتىن جانسىز مىلقاۋ ويىنشىقتاردان باياعىدا-اق جالىققان ەدى. قۇلاعىندا الماس اعاسىنىن كوشەدە كەلە جاتىپ ايتقان مىنا سوزدەرى شۋىلداپ تۇر: «قالاي جيھانكەز بولامىن دەيسىڭ بە؟ كەشكە قاراي، كۇن باتپاي جىلى كيىنىپ الىپ، مىنا كوشەنى ءبىر اينالىپ شىقساڭ بولدى...». دۇرىس قوي. اعاسى ايتسا، قاتەلەسپەيدى. ىلعي ويلانىپ جۇرەدى. ماتەماتيكا ۇيىرمەسىنە قاتىسادى. جاقسى وقيدى. ساپ-سارى مىستان جاسالعان كوزىلدىرىگى بار. قىسقاسى، وتە جاقسى اتا... ەندەشە، اتاسىنىڭ ايتقانىن ورىنداۋ كەرەك. قۇلاعىن بۇيىردەگى بولمەگە سالىپ، تىڭ تىڭداپ وتىردى دا، ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن ورنىنان تۇردى. ەتىگىن، قۇلاقشىنىن كيدى. پالتوسىنىڭ جەڭىنە قولىن سۇقتى. تۇيمەلەرىن ىلگەكتەدى. ەسىكتى سىبدىرسىز اشتى دا، ءۇن-تۇنسىز سىرتقا شىعىپ كەتتى. ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، ساتىلاردى ساناپ تومەن تۇسە باستادى.
ءىىى
ۇزىن بەل سۇر ۇيلەر قورشاعان ات شاپتىرىم اۋلادا سومكە، پورتفەل كوتەرگەن بىر-ەكى اعا، اپايدان باسقا ەشكىم كوزگە تۇسە قويمادى. تيتي قاتارلى بالالاردان ەشكىم جوق. ءبارى ۇيدى-ۇيىنە تاراپ كەتكەن. قىس ەدى. اۋلا قىزىل اسىقتان كەلەتىن قار، اۋادا بەت ۇشىن شىمشىلايتىن اياز بار. قاس قارايىپ قالعان. مۇنداي كەزدە پاپا-مامالارىن تىڭدايتىن ءتارتىپتى بالالار ۇيلەرىندە پوەزد ويناپ وتىرادى. ايتپەسە، ءتۇرلى ءتۇستى قارىنداشپەن سۋرەت سالىپ، قىزىققا باتادى.
ءتيتيدى بۇل جاعداي ەش ابىرجىتقان جوق. اۋلاداعى بالالارمەن ويناي قويايىن دەگەن ويى دا جوق ەدى. ول ساياحات جاساۋعا، الماس كورسەتكەن كورشى كوشەنى ءبىر اينالىن، تاڭ-تاماشا جاڭالىقتاردى اشۋ ءۇشىن بەلىن بۋىپ شىققان. باسقا بالالار قۇساپ ۇيدە وتىرۋعا تۇك قۇلقى جوق؛ ەشكىم بۇعان بالا ەكەن دەپ كوڭىل بولمەيدى. الماس ەسەپ شىعارادى، پاپاسى تەليەۆيزور كورەدى، گازەت وقيدى، ماماسى اس ءپىسىرىپ، ىدىس-اياق جۋادى. مەيلى، وزدەرى ءبىلسىن. ءتيتيدىڭ دە، ەندەشە، اينالىساتىن ءىسى بار — كورشى كۆارتالدى ءبىر اينالىپ كەلەدى، ءسويتىپ، جيھانكەزدىك قۇرادى. اپايى ماقتاعان كولۋمب، ءۋاليحانوۆ سياقتى اعالارىنداي بولادى.
تيتي اۋلادان شىعىپ، كورشى كۆارتالدى ماڭدايعا الدى. كوشەدە كەشكى قاربالاسپەن ارلى-بەرلى ىزعىپ جۇرگەن ادامدار جىلى كيىنگەن بەس جاسار بالاعا نازار اۋدارعان جوق. تيتي ماشينالار اعىلىپ جاتقان كوشە جيەگىنە جاقىنداي بەرىپ، سەمافورعا قاراپ ەدى، جاسىلى جانىپ تۇر ەكەن. ەھە، بۇل ەشتەڭەدەن قورىقپاي-اق وتە بەر دەگەن ءسوز. تومپالاڭداپ كوشەنى كەسىپ وتە بەرىپ ەدى، ءبىر الۋەتتى قولدار قولتىعىنان كوتەرە ءىلىپ اكەتتى. سول كوتەرگەننەن جولدىڭ ارعى شەتىنە دىك ەتكىزدى. زارەسى ۇشقان تيتي ساسقانىنان كوزىنە تۇسكەن قۇلاقشىندى ءالسىن-الى جوعارى كوتەرە بەردى. جيھانكەزدەر كورەتىن قيىندىقتار ءداۋ دە بولسا باستالىپ كەتسە كەرەك.
— ماماڭ مەن پاپاڭ قايدا، بالاقان؟
تۇلكى جاعالى اپاي ءسال ەڭكەيە ءتۇسىپ، بالانىڭ بەتىنە ءۇڭىلىپ تۇر. تيتي نەگە ەكەنىن ءوزى دە بىلمەستەن باسىن يزەي سالدى.
— مىنا ەكى كەشتىڭ اراسىندا سەنى كوشەگە قالاي جالعىز جىبەرگەن؟ اداسىپ كەتسەڭ قايتەسىڭ؟ قاي ۇيدە تۇراسىڭ، بالاقان؟
تيتي ءوزى بەتتەپ بارا جاتقان كۆارتالداعى ءبىر دىڭكيگەن سارى ءۇيدى نۇسقاي سالدى. جانە ەڭ جاقىن تۇرعان ءۇيدىڭ ءوزى سول ەدى.
— پاتەرىڭنىڭ ءنومىرى قانداي، بىلەمىسىڭ؟
تيتي ءنومىردى بىلەتىن. الماس: «كوشەدە ۇيدەن ۇزاپ شىعىپ، اداسىپ كەتۋىن مۇمكىن. سوندايدا بىرەۋ سۇراي قالسا ايتاسىڭ»، — دەپ ەكى-ۇش اي بۇرىن ءاتى-جونىن، ءۇيدىڭ تەلەفونىن، پاتەر ءنومىرىن ابدەن جاتتاتقان. سول سەبەپتى ءبىر-اق دەممەن:
— تيتي... تايماس قۇنداقبايەۆ، تەلەفون 42-62-93، جامبىل كوشەسى، 165ء-ۇي، 31-پاتەر، — دەپ سالدى.
تۇلكى جاعالى اپاي جىميدى:
— جارايسىڭ، جارايسىڭ! پاتەرىنە تەلەفون شالايىن با؟
تيتي باسىن شايقادى.
— الدە ءوزىڭ تاۋىپ بارا الاسىڭ با؟
تيتي باسىن يزەدى.
— بارا عوي، ەندەشە. ساۋ بول، تايماس! ەندىگارى كوشەگە جالعىز شىقپا. — اپاي ءوز ۇيىندەگى تيتي سەكىلدى بالالارىن ساعىنىپ، اسىعىپ تۇرعان بولۋ كەرەك، قارش-قۇرش باسىپ، بورانداتا جونەلدى. تيتي جوعارى كوتەرگەن قولىنىڭ باسىن قىبىرلاتۋعا ارەڭ ۇلگەردى.
— ساۋ بولىڭىز!
ءسويتىپ، ساياحات ءساتتى باستالدى. ءوز اۋلاسىنان قارعا ادىم ۇزاپ شىقپاي جاتىپ، العاشقى جانالىقتاردىڭ ۇشى كورىنىپ قالدى: تيتي سەكىلدى بالالارعا كوشەگە جالعىز شىعۋعا بولمايدى ەكەن.
الگى ەڭ جاقىن تۇرعان دىڭكيگەن سارى ۇيگە جەتە بەرىپ ەدى، بۇرىشتا ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ تۇرعان ءبىر ماڭعاز قارا بالانى كوزى شالىپ قالدى. ءوزى تيتيگە مەنسىنبەگەندەي كەكىرەيە كوز سالىپ تۇر. مۇنداي بالالارعا تيتي بۇرىننان دا قاراداي تيىسكىسى كەپ، قۇلشىنىپ تۇراتىن. تەك جالعىز تيتي ەمەس، ونىڭ دوستارى دانيار، داۋرەندەر دە سويتەدى. جالپى، ولار كەربەز بالالاردى جاقتىرتپايدى.
ءارى تيتي جيھانكەز عوي. اپاي جيھانكەزدەر بەلگىسىز جەرلەردى انىقتاپ، جاڭالىق اشادى دەگەن. مىنا قارا بالانىڭ ءشانيىپ تۇرۋىنا قاراعاندا، بويىنان ءبىر جاڭالىق تابىلىپ قالاتىن سەكىلدى.
تيتي ماڭعاز بالانىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى دە، سالعان بەتتەن:
— اتىڭ كىم، ءاي، بالا؟ — دەدى جىمىڭداپ.
بالا ون شەكەسىنەن قىرىنداپ قارادى. شاماسى، جىمىڭ-جىمىڭ ەتكەن تيتيدەن از-مۇز سەسكەنىپ قالسا كەرەك. ءارى قىر كورسەتىپ تۇر. اقىرى اۋزىن ءدوربيتىپ:
— مەنىڭ كۇشىگىم قايدا؟ — دەدى.
تيتي اڭتارىلىپ قالدى. «مەنىڭ كۇشىگىم قايداسى نەسى؟ تيتي اتىن سۇراعان جوق پا ەدى؟ قايداعى ءبىر كۇشىكتە ءتيتيدىڭ قانداي شارۋاسى بار؟
— سەنىن اتىڭ جوق پا؟ — دەپ، قايتالاپ قادالىپ سۇرادى.
تومپاق اۋىز بالا تەرىس قارادى دا، كۇڭك ەتتى:
— مەن سەنىمەن وينامايمىن... كۇشىگىم قايدا؟ گراناتىم قايدا؟
بالانىن بىرەۋى وينامايمىن دەمەسىن. دەسە بولدى، قاسىندا تۇرعان ەكىنشى بالا مىندەتتى تۇردە قارادان-قاراپ ويىنى كەلىپ، تىپىرشي قالادى. تيتي دە سونداي مىنەزدىڭ بالاسى ەدى. سول ارادا الگى تومپاق اۋىزدىڭ جەڭىنەن جۇلقىلاپ، بەتىنە قاراۋ ءۇشىن موينىم وڭ جاعىنا قيسايتا:
— كەل، الىسايىق، ءا؟ كۇرەسەيىك، ءا؟ — دەپ، قارق بولدى دا قالدى.
تومپاق اۋىز سىنىققا سىلتاۋ تابا الماي تۇر ەكەن. تيتي ءتيىسىپ، انشەيىن اسپاننان ىزدەگەنى جەردەن تابىلدى. اسقان دولىلىقتان اۋزى دوڭگەلەنە قالىپ، قۇلشىنا-قۇلشىنا شىڭعىرىپ جىبەردى. سوسىن تۋ سىرتىن قابىرعاعا بەرە جەرگە وتىرا قالدى دا، وكشەسىمەن جەر تەپكىلەپ قويا بەردى:
— اتا، اتا! اتا دەيمىن، اتا! قايداسىڭ، اتا!
تيتي ابدەن ساستى. كۇشىگىن دە، اتاسىن دا قوساقابات جوعالتىپ العان بالانى ءبىرىنشى كورۋى. ەپتەپ جانى دا اشىپ تۇر. ورنىنان تۇرعىزباق بولىپ، قولتىعىنان الا بەرىپ ەدى، بالا قولىن قاعىپ جىبەردى.
— كەت! تيىسپە! اتاما ايتام! كۇشىگىم قايدا-ا؟ گراناتىم قايدا؟
ماڭعاز قارا بالادان كوڭىلى ابدەن قالدى. ەشكىمگە قۇلاق اسپايتىن، ءتىل المايتىن، ۇستى-ۇستىنە باقىرا بەرەتىن قىزىق بالا ەكەن ءوزى. ساۋساعىن اۋزىنا سۇعا بەردى دە، قايتادان تارتىپ الا قويدى (جامان بالا سويتەدى)، قاسىنان كەتىپ قالدى. بۇرىشتى اينالا بەرە سۇر ۇيلەر قورشاعان كەن الاڭنىڭ شەتىنە ىلىكتى.
مۇندا دا ەشكىم كورىنبەيدى. قاس قارايىپ، كولەڭكە ۇيىرىلە باستاپتى. ون، ون بەس قادامداي جەردەگى قالقيعان اعاشتار اق كىرپى سەكىلدى دومالانىپ-دومالانىپ تۇر. تيتي جالعىزسىراي باستادى. ساياحات جاسايمىن دەپ مانا ۇيدەن شىعىپ كەتكەندە كوپ-كوپ بالالارمەن تانىسىپ، جانا اتكەنشەك، سىرعاناقتاردى كورىپ قايتامىن دەپ ويلاپ ەدى. بالالاردىڭ ءبارى ۇيدى-ۇيىنە تاراپ كەتىپتى. مىنا ەكى كەشتىڭ اراسىندا اتكەنشەك، سىرعاناقتار دا كورىنەر ەمەس. قارنى دا اشا باستاعان با، سازىپ تۇر. مانا بالالار باقشاسىندا ۇشى تەسىلىپ قالعان قولعابىنىڭ باسى تىزىلداي باستادى — ساۋساقتارى سۋىققا شىداماي بارادى. شارشاعان بولۋ كەرەك، اياعى تالدى.
الگى كوپ سۇر ءۇيدىڭ بىرەۋىنىڭ پودەزىنىڭ الدىنداعى ورىندىققا وتىرا بەرىپ ەدى... تۋرا قىلتاسىنىڭ استىنان اششى داۋىس شاڭق ەتتى. زارە يمانى قالماي، جۇرەگى تاس توبەسىنە شىعىپ، ورنىنان قالاي اتىپ تۇرعانىن بىلمەي قالدى. جاندارمەن دەگەندە پودەزگە ۇمتىلدى. تاپ قۇلاتىنىن تۇبىندە ءبىر بالا جامان داۋىسپەن بارىلداپ، ايقايلاپ جىلاپ كەلەدى. ال بالاعىنا جۇدىرىقتاي عانا اق قاندەن جابىسىپ العان: ىزىنەن ەكى ەلى قالماي شاڭق-شاڭق ەتەدى. جانا تيتي كوسىلىپ جايعاسا كەتكەن ورىندىقتىڭ استىندا جاتىپ الىپ شاڭق ەتكەن يت وسى اق قاندەن. تيتي پودەزگە سۇڭگىپ كەتتى. قاندەن شىعار اۋىزدا، ەكى قۇلاعى ءتىپ تىك، كوزدەرى وتشا جايناپ، تۇمسىعى شوشايىپ، ءۇرىپ-ۇرىپ قويادى. ءوزى شوقيىپ وتىر.
پودەزگە كىرگەسىن عانا تيتي قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن جامان داۋىسپەن جىلاعان بالانىن كىم ەكەنىن ايىردى: ەشكىم دە ەمەس، ناق ءوزى ەكەن. ەندى ارا-تۇرا مىرسىلداپ قويىپ، سىڭسىپ جىلاۋعا كوشتى. جيھانكەزدىك جايىنا قالدى.
بىرەۋلەر دابىرلاپ باسپالداقپەن تومەن ءتۇستى.
— مىناۋ ءبىزدىڭ گرانات قوي!
— حايدار قايدا ءجۇر، ەندەشە؟ گراناتتى حايدار ەرتىپ شىعىپ كەتىپ ەدى عوي؟
— مىناداي بالا ءبىزدىڭ پودەزدە تۇرماۋشى ەدى، قايدان كەلگەن؟ — دەگەن سوزدەر جارىسا جامىراي شىعىپ جاتتى.
ەرنى تومپاقتاۋ كەلگەن جىلى ءجۇزدى اعاي اڭتارىلىپ تۇرعان ءتيتيدىن يىعىنا قولىن سالىپ:
— كىم بولاسىڭ، قاراعىم؟ — دەدى. سول مۇڭ ەكەن، ءتيتيدىڭ كوڭىلى قايتا بوساپ، ەكى رەت مۇرنىن قورس ەتىپ تارتىپ قويدى. جاسقا تولا قالعان كوزىن تومەن سالا بەرە:
— جيھانكەزبىن... — دەدى.
پودەزد دۇبىرلەپ كەتتى.
— جيھانكەز؟
— اتى ما؟
— اتىم تيتي! — دەدى بۇل كۇبىرلەپ.
— ال ءۇيىڭنىڭ تەلەفونىن بىلەسىڭ بە؟ — دەدى تومپاق اۋىز اعاي ەڭكەيە ءتۇسىپ.
— 42-62-93...- دەدى.
سوسىن اعاسىنا توقتالىپ قاراپ ەدى، الگى بۇرىشتا جەر تەپكىلەپ قالعان دولى بالاعا بەت پوشىمى كەلىپ قالعانداي ەكەن. تيتي:
— پاپامدى، مامامدى، الماستى ساعىندىم... قايتقىم كەلەدى. ال حايدار ءۇيدىڭ سىرتىندا تۇر، — دەپ يەگىمەن قۇبىلانى نۇسقادى.
اتاي:
— مەن حايداردى ەرتىپ كەلەيىن، توڭىپ قالعان شىعار. سىرتتاعى ويىننان كەشىگىپ جاتقانىن ەستەن تاس شىعارىپ الىپپىن. سەن، ماماسى، ۇيگە بار دا، 42-62-93-كە تەلەفون شالا عوي. تيتي دەگەن بالالارىڭىز ءبىزدىڭ پاتەردە دە. تەلەفون نومىرىنە قاراعاندا، وسى توڭىرەكتەگى ۇيلەردىڭ بىرەۋى. ءتيتيدى ۇيگە ەرتىپ اپارىڭدار، — دەدى دە، سىرتقا اسىعا باسىپ شىعىپ كەتتى.
IV
ون مينۋتتان كەيىن حايدارلار تۇراتىن پاتەردىڭ قوڭىراۋى شىرىلدادى. ەسىك اشىلعاسىن، ۇيگە ءتيتيدىڭ قوينى-قونىشتارىنان بۋ بۇرقىراعان پاپاسى مەن ماماسى، الماس — ءبارى تايلى-تاياعى قالماي قوتارىلا كىرىپ كەلدى. مانادان بەرى حايدارمەن قول فۋتبول ويناپ وتىرسا دا، ەكى كوزى ەسىكتە بولعان تيتي ورنىنان ۇشىپ تۇردى. سۇرىنە-قابىنا جۇگىرىپ بارىپ، ۇشەۋىن كەزەك-كەزەك قۇشاقتاپ:
— جاقسى كورەمىن! جاقسى كورەمىن! — دەي بەردى.
ول سول مەزەتتە كىشكەنتاي كوشەنىڭ ءتورت بۇرىشىن، وندا تۇراتىن ادامداردى — ءبىرىن قالدىرماي، تۇگەل جاقسى كورىپ تۇر ەدى. ءبار-بارىن — تۇلكى جاعا ىشىكتى اپاي، حايداردىڭ پاپاسى، ءتىپتى حايداردىڭ ءوزىن دە... ايتسە دە، وسىلاردىڭ ىشىندە پاپاسى، ماماسى، الماس ەڭ جاقسى كورەتىن ادامدارى ەكەن.
جيھانكەز ءتيتيدىڭ بۇگىنگە اشقان ەڭ ۇلكەن جاڭالىعى وسى ەدى!
You Might Also Like
-
شىڭىلتىر اسپان استارىن التىن سىرعاناق دەرسىن؛ كۇي شىعىپ كەلەدى! اڭعال-ساڭعال تاۋ اراسى كەرىسىنشە: قارا كولەڭكە... تەرەڭ شاتقال، ۇزىن ىشەك، كيىز تابان سايلار دىبىس تا، سىبىس تا جوق، قالىڭ ۇيقىنىڭ قۇ...
-
قىز جالعىز ەدى، توبەدەن تونگەن اسپان بىرەۋ-تىن. سارعايعان ءشوپتى كىرت-كىرت جۇلىپ جەگەن كەرتوبەل دە مىنا سايىن دالادا جىلقى نىسپىسىنان جالعىز ەدى. قىپ-قىزىل كۇن دە جاپادان-جالعىز باتىپ بارا جاتتى.
