تۋعان جەردىڭ ءتورت مەزگىلى
قىس — قاڭتار
حيكايات
استارى كوك ساتەنمەن تىستالعان اسپان استىندا قالعىعان شاعىن اۋىل موينىن ىشكە سالىپ، بەيجاي بۇيىعىپ جاتىر.
ەكى بالا اۋىل سىرتىندا ەگەسىپ تۇر. ءراتاي: «جەل ۇلكەن»، — دەيدى. «ر»-عا ءتىلى كەلمەيدى. جەر انەۋ قاراڭ-قۇراڭ كوپ ءۇيلى كولحوزدى، مىناۋ ەمپىرتتى، قالىڭ شي، قاراسۋ، كەرەك دەسە، تۇستىكتى الا شىنتاقتاپ سۇلاپ جاتقان ساۋىر، سايقان سەكىلدى ۇلكەن تاۋلاردى قىڭق دەمەي كوتەرىپ تۇر. ال اسپاندا نە بار؟ تاباقتاي كۇننەن باسقا تۇك تە جوق. ونىڭ ءوزى كۇنى بويى جالعىزدان-جالعىز قانكوبەلەك ويناپ جۇرەدى دە، اينالىپ-اينالىپ بارىپ، قانى باسىنا شابادى، اقىرى كەشقۇرىم كوكجيەككە قىپ-قىزىل بەتىن باسىپ، قۇلاي كەتەدى.
ساماتقا سالسا، اسپان ۇلكەن. ونىڭ ىشىندە تۇنگى اسپان عالامات. باسىڭدا قانشا تال شاشىڭ بولسا، سونشا جۇلدىز اسپاندا ءىلىنىپ، سالبىراپ تۇرادى. شەتى جەمتىر-جەمتىر، ءار جەرىن تات جەگەن ايدى قايدا قوياسىڭ؟ جەر سىزىپ كوشەتىن بۋداق بۇلتتاردى اسپان قولتىعىنا قىسپاعاندا، كىم قولتىقتاپ تۇر؟ بۇلتتاردى اسپانىڭ بۇراپ-بۇراپ، سىعىپ كەپ جىبەرگەندە، قالىڭ جاڭبىر جەرىڭنىڭ ءوزىن اعىزىپ كەتە جازدايدى. قىس تۇسە اسپان باۋىرىنان بۇرقىراپ جاۋاتىن قار شە؟ تىزەدەن اسىپ جاۋسا، جەردىڭ ءوزى تۇگىل، قۇلاعى كورىنبەي قالادى. و، اسپان ۇلكەن، سۇمدىق ۇلكەن!
ءراتاي اسپانعا قۇلاشتاپ كىشكەنە تاس لاقتىردى. اۋەلى باستا شىرقاپ شىققان تاس كورىنبەي كەتكەنىمەن، كوپ ۇزاماي توپ ەتە ءتۇستى. ءراتاي ماز-مەيرام.
— اسپانىڭ ۇلكەن بولسا، مىنا قۇلتىمداي تاستى نەعىپ كوتەلە المايدى؟ نەگە قايتا قۇلايدى؟ دۋال ۇستىنەن اياعىمىز تايىپ كەتسە، ءبىز نەگە جەلگە جالپ ەتە تۇسەمىز؟
سامات ويلانىپ قالدى. لاقتىرعان تاستىڭ نەگە قايتادان جەرگە قۇلايتىنىن بۇل دا بىلمەيدى ەكەن. ءراتاي ءسوزىنىڭ جانى بار. سامات تا وتىرىك ايتىپ تۇرماعان سەكىلدى. اسپاننىڭ ۇلكەن ەكەنى وتىرىك پە؟ بۇلت كوشەدى، قار، جاۋىن جاۋادى. كەيدە بۇرقاقتاتىپ بۇرشاق سوعادى، اي، كۇن، جۇلدىزدار بار... باسى قاتتى الگى جەردە. بىلاي تارتساڭ، اربا سىنادى، الاي تارتساڭ، وگىز ولەدى. كەنەت ساماتتىڭ كوزى جارق ەتتى:
— ءاي، ءراتاي، كەل، ودان دا ولشەيىك.
— نەنى؟
— اسپان، جەردى...
ءراتايدىڭ كوزى سارباس جىلاندى كورگەن كولباقاداي ماڭدايىنان شىعىپ كەتتى.
— ايتالسىڭ... قالاي ولشەيمىز؟
— مىنە، ءبۇيتىپ!
سامات باسىن ارتقا قايىرىپ تاستاپ جىبەرىپ، قۇلاشىن جازدى. سونسوڭ جانارىن توڭكەرىپ، وڭ قولىنا قارادى. الاقانى كوكجيەككە ءتيىپ تۇر. ەندى سول قولىنىڭ ۇشىنا قارادى. بۇ دا كوكجيەكتىڭ ناق ۇستىندە.
— ۇلكەن بە؟ — دەدى تىقىرشىعان ءراتاي.
سامات كۇرسىنىپ سالدى.
— ءبىر-اق قۇلاش...
— ايتتىم عوي اسپان كىشكەنە دەپ. كانە، ەندى جەلدى ولشە.
— قالاي ولشەيمىن؟
— ەتپەتتەپ جاتا قال دا، قۇلاشىڭدى جاي!
سامات تاربايىپ جاتا كەتىپ، قولىن جازدى. ءراتاي جاپىراعى ءتۇسىپ، ءدىڭى عانا بۇرالىپ-بۇرالىپ قالعان سىم سەكىلدى سەكسيىپ تۇرعان قۋرايلاردى سىندىرىپ ءجۇر. اقىرى:
— توقتاپ تۇل، قوزعالما دەگەندە، قوزعالما! — دەپ قويىپ، باس، يىق، قول، اياق ۇشتارىن قۋراي سىنىقتارىمەن بەلگىلەپ قويدى.
— تۇل ەندى!
سامات تۇرەگەلىپ، ءۇستى-باسىن قاقتى. ءراتاي قولدارىمەن تىزەسىن تىرەپ، ەكى بۇكتەتىلگەن كۇيى قۋراي سىنىقتارىنىڭ نوبايىنا قاراپ تۇر. ۇشىپ تۇرىپ، قولىن شاپالاقتادى:
— ايتتىم عوي، ايتتىم. جەل ۇلكەن دەپ. اسپانىڭ ءبىل قۇلاش ەدى. ال سول قۇلاشىڭ مەنىڭ جالعىز-اق اتتاعانىما جەتپەيدى، — دەپ، نوبايدىڭ ۇستىنەن قارعىپ كەتتى. — قالاشى، ماڭايدا تاعى قانشا جەل قالدى. ەكەۋىمىزدىڭ شاشىمىزدان دا كوپ جەل! ءبىل ادىم، ەكى ادىم! كانە، سانايىق!
ءراتاي ساۋىر، سايقاندى ماڭدايعا الىپ، ادىمىن كورە-كورە تاستاپ كەتىپ بارادى. سامات سوڭىندا، ساناپ كەلەدى. ءراتاي ساناۋعا شورقاق، ءبىرىنشى كلاسقا بيىل كۇزدەن باستاپ بارعان. ال ەكىنشى كلاستا وقيتىن سامات مىڭعا دەيىن بىلەدى. شي ارالاپ كەلەدى. جەر شەتى جەتكىزەر ەمەس. توبەدە كولدەنەڭ، ۇزىنى ءبىر-اق قۇلاش اسپان جايلاپ اينالادى.
ادىم سانى مىڭعا جەتتى.
اقىرى توقتادى. ەكى يىقتارىنان دەمالىپ تۇر. تورسىق شەكەلەرى شىپ-شىپ تەر.
— ءبىتتى! — دەدى سامات. — ءبىتتى! ارى قاراي ساناي بىلمەيمىن. سانىم تاۋسىلىپ قالدى.
— ايتتىم عوي، ايتتىم. جەل ۇلكەن دەپ. — ءراتايدىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا. — كەتتىك اۋىلعا! جەل ۇلكەن! جەل ۇلكەن! دىگىدىك، دىگىدىك! — دەپ، شاتى ايرىلعانشا قارعىلاپ، جۇگىرە جونەلدى.
سامات سوڭىندا.
تاس توبەدە كولدەنەڭ، ۇزىنى ءبىر قۇلاش اسپان جايلاپ اينالادى.
الىپ جەر ەپتەپ ارتقا قاراي شەگىنىپ، ويناق سالىپ قۇلدىراڭداعان ەكى بالا الاقانىن العا قاراي جايىمەن سوزىپ بارادى.
ەمپىرتتى ءتورت قۇبىلادان قاۋمالاپ قورشاعان قالىڭ شي قاراشادا قالىڭ ۇيقىدان باس كوتەرمەدى. ءۇپ ەتكەن جەل جوق، شي اتاۋلى ينە جوعالتقانداي سارى التىن ۇلپەرشەك باستارىن تومەن سالىپ، مۇلگيدى دە تۇرادى. كۇن ەكەش كۇن دە جاسقانشاق؛ جازداعىداي اسپان تورىنە تايراڭداپ شاۋىپ شىعا كەلەتىن شاق كەلمەسكە كەتكەن، تاڭەرتەڭ قورعانشاقتاي كوتەرىلىپ، كوكجيەكتەن كوپ الىستاماي، كولبەي اينالىپ، تەز باتىپ جۇرە بەرەدى. اۋىل جەلكەسىندەگى قالىڭ بەيىتتە ۇشىپ-قونىپ جۇرەتىن ءبىز تۇمسىق، جەز مويىن بابىسەكتىڭ ءۋىلى دەيسىڭ بە، اسپانعا دۋ كوتەرىلىپ، دۋ قوناتىن قالىڭ قاراتورعايدىڭ گۋىلى، اۋانى كەزدىكتەي ۇشكىر قاناتتارىمەن سىپ-سىپ ءتىلىپ، قۇديا قۇلايتىن تۇرىمتاي، كۇيكەنتايدىڭ ايباتتى شاقىلى، نامازعا جىعىلاتىن مولداشا ءىن اۋزىندا تىك تۇرىپ، توبەسىنەن تورعاي ۇشىپ وتسە، قۇيرىعىن جالعىز-اق جارق ەتكىزىپ سۇڭگىپ كەتەتىن سارشۇناق داۋسى دەيسىڭ بە، ءبارى وشكەن، ساپ تىيىلعان. كۇز تۇسە جان-جانۋاردىڭ قيمىل-قوزعالىسى سايابىرلاي ءتۇسىپ، جوققا اينالۋعا تاقاعان. ءقازىر كەڭ-بايتاق ولكە شىقپا، جانىم، شىقپامەن لەبىن بىلدىرمەي جۇتىپ، سوڭعى دەممەن تىنىستاپ تۇر. وڭ قاناتتى العان تاۋلار دا توزىپ، بەتى كوكتەن گورى كۇلگىن تارتىپ، ارى تامان جىلجىپ، الىستاي تۇسكەن. توبەدەي ءتورت ءۇيدىڭ اراسىن قاق ەكىگە ءبولىپ، سىرا ءتىلىپ وتەتىن ايداۋ قارا جول عانا تىرشىلىك تىنىسىن توقتاتپاي ءتۇر؛ دىڭكيتە ءشوپ تيەپ العان ات، وگىز اربالار اۋىلدى باسىپ ءوتىپ، مايى تاۋسىلعان بىلىكتەرى شيقىلداپ، كوز ۇشىنداعى كولحوزعا قاراي بەتتەيدى. تەك كوپەنە ءشوپتىڭ العى تۇسىنان بىرەسە قاتىرما ماڭداي برەزەنت كارتۋز، بىرەسە بىلعارىسىن كۇن جەپ، اقجەم بولعان، ءبىر قۇلاعى جىمقىرۋلى، ەكىنشى قۇلاعى بيشىك ۇيىرگەن سايىن شورشىپ تۇسەتىن قۇلاقشىن قىلتىلداپ، ونىڭ استىنان قوشقىل بەت كورىنىپ قالادى دا: «سوپ، سوپ، ەي!»، «بۇگىن اياعىڭا جەم تۇسكەن بە، قىزىل يت!» «جىلانى قايتپاپتى عوي مىنا قىرشاڭقىنىڭ! تۇندەگى ءبىر دوربا س ۇلى كوزىڭنەن بۇلبۇل ۇشىپ كەلە مە؟ قايت كەيىن!» دەگەندەر سياقتى ءزىلسىز كار مەن بوپسا ەستىلىپ جاتىر. شارتىلداعان بيشىكتىڭ ۇيىرىلۋىندە ءمىن جوق، كولىك پەن اربانىڭ ارالىعىندا قايىستان ورىلگەن قارا ناجاعاي ءجيى-جيى ويناعانمەن، ءبارىبىر وگىز ات جونىنا جولاماي، جىلان تىلىندەي جىپ بەرىپ ءشوپ ۇستىنە قايتىپ جوق بوپ كەتەدى. وگىز، ات اربالاردىڭ ءىزىن الا بۋى بۇرقىراعان جاس قي، جاپالار قاداۋ-قاداۋ شوشايىپ قالىپ قويسا، وعان سۋىق تورعايلار جاپىرلاسا قونىپ، مارە-سارە.
اۋىلدىڭ باس كوتەرەر ەركەكتەرى بۇل كۇندە ەرەكشە ىسكەر، كۇيبەڭشىل، ويدان ويىپ، قىردان قىرىپ تاستاعانداي قاباقتارى قاتىڭقى، شارشاۋلى. بەت ۇشىنەن قىزىل ارىلمايتىن ايتۋعان اقساقال عانا كوڭىل توق: كوكجيەكتەن كۇن قۇلاعى قىلتيسا ءبىتتى، جاسىل تىستى تۇلكى تىماعىنىڭ ماڭدايىن قامشى سابىمەن ءالسىن-الى كوتەرە ءتۇرتىپ، ودان قالا بەردى قىزىل بيەنىڭ ساۋىرىن سيپاي سوعىپ، قىر استىنداعى مالشى اۋىلىنا قاراي بورت-بورت جەلىپ كەتە بارادى. كەشكە قاراي قوس قورجىنى بۇلتيىپ، ىڭىلداپ قايتىپ كەلە جاتادى. بۇل كىسى بىلتىر پەنسياعا شىققاننان بەرى جۇمباق جانعا اينالعان. قوس قورجىندا ات باسى التىن جاتىر ما، كۇن ۇزاق جوعالعاندا مالشى اۋىلدا نە تىندىرىپ ءجۇر، ەشكىمگە سىر شاشىپ، جاق اشپايدى. جاق اشپاعانمەن، ايتۋعان اتانىڭ پەنسياعا شىققالى مولدا بولىپ كەتكەنىن ءبارى بىلەدى. سۇندەتكە وتىرعىزادى، قاتىم شىعارىپ، قۇران وقيدى.
ءراتايدىڭ كولحوزدىڭ ۇستا دۇكەنىندە بالعا سوعاتىن اكەسى بوقاي تاڭەرتەڭ سىلتي باسىپ، قولىنا تۇكىرىپ، جۇمىسقا بەتتەيدى. اقشام جامىراعاندا عانا اۋىل شەتىنە ىلىگەدى. ءوزىن اۋىل كوش جەردەن جىعا تانىپ الادى: بوقايدىڭ ءجۇرىسى بۇل جالعاندا مىقتاعاندا ەكى-ۇش ادامنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان سيرەك ءجۇرىس، اتتاعان سايىن قارعىپ-شورشىپ، وڭ جاعىنا اۋىپ-اۋىپ كەتىپ، قالىڭ شيگە ءبىر باتىپ، ءبىر قالقىپ شىعىپ، كوز الدايدى. ال قىزىل كىرپىشتى ۇيدە تۇراتىن شاھيعا اپاي ەكىنتى بولسا توبەگە، ودان مورجاعا دىكيىپ شىعىپ الىپ، كۇنباتىستاعى قۇرتشا قايناعان قالىڭ قاراعان اراسىنان سۋىرتپاق جىپتەي يرەلەڭدەپ شىعاتىن جولعا كوز مايىن تاۋىسىپ قارايدى كەپ، قارايدى. شالى ىزەت پەن بالاسى قاناپيا ماي ايىندا قازان-وشاق، كورپە-جاستىعىن تەڭدەپ، سەمەيگە مال ايداپ كەتكەننەن مول جوعالىپ، تەك وتكەن اپتادا: «وتاردى ساناپ تۇرىپ امان-ەسەن وتكىزدىك. جۋىق ارادا جولعا شىعامىز. ون شاقتى كۇندى اراعا سالىپ، سىزدەرگە جەتىپ تە قالارمىز»، — دەگەن ءۇشبۋ سالەم العان. مىنا كۇتۋ — ىرعالىپ-جىرعالىپ كەلە جاتقان سول شال، بالانى كۇتۋ.
جالپى، اۋىلدا ۇلكەن كۇتىنۋ مەن كۇتۋدىڭ بەلگىسى بار.
ساماتتىڭ شەشەسى دە اۋزىنا مارجان سالعانداي كوبىنە ءۇنسىز: ءۇيدىڭ سىرتىن بالشىقپەن سىلاپ، شارباق قورانىڭ تەسىكتەرىن جاس جاپامەن ۇرىپ، قارا جۇمىستان باس كوتەرمەيدى. ءبىر ءۇيدىڭ ايەلى دە، ەركەگى دە بولۋ وڭاي تيمەيدى بىلەم، كۇرسىنۋى ءجيى. كوڭىل كۇيى دە اۋىتقىمالى: تۇسكە دەيىن كيىز، تۇستەن كەيىن ءمۇيىز. كەيدە ساماتتى شاقىرىپ الىپ، سەبەپسىزدەن سەبەپسىز شاڭ مەن كۇن ءيىسى بۇرقىراعان شاشىن قۇشىرلانا يىسكەسە، كەيدە ەركەلەگىسى كەپ كەتىپ — بالا قاي ۋاقىتتا ەركەلەگەن ءجون، قاي ۋاقىتتا بۇرتيعان دۇرىس دەپ جوسپار سىزىپ جاتپايدى — ەتەگىنە ورالسا: «نەمەنەگە جەتىسە قالدىڭ؟ توردە شالجيىپ اكەڭ جاتىر ما...» — دەگەن ءزىلدى سوزدەرمەن باسقا ۇرادى. وندايدا سوعىستان كەۋدەسىنە فاشيست وعىن سالا كەلىپ، اقىرى سول وقتىڭ ۋى بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورسەتپەي الىپ كەتكەن اكەسىنە ساماتتىڭ وكپەسى قارا قازانداي. اكەسى انا بوقاي سەكىلدى توردە جاستىقتى قولتىعىنا قىسىپ ۋماجداپ، بوساعا جاققا شىرت-شىرت تۇكىرىپ، ارا-اراسىندا: «ءاي، بايبىشە، شايىڭ قاشان؟» — دەپ شىرەنىپ جاتسا، جاڭاعى وقتان اۋىر ءسوزدى سامات ەستىر مە ەدى؟ اكە سامات ءۇش جاستى جيا قايتتى، ءتۇس-سيپاتى دا ەسىندە جوق، اكە عۇمىرى قاتىناسپاعان، كورمەگەن الىس اعايىن سەكىلدى. كەيدە اكە بوقاي قۇساپ سىلتىپ باساتىن مىقىر قارا كىسى سياقتى ەلەستەيدى. ويتكەنى ەمپىرتتە اكە دەپ اتالاتىن بۋىننان كورىپ جۇرگەن ادامى دا اقساق بوقاي.
اۋىل-اۋىلدا اكە، بالا سەلدىرەپ قالعان، سوعىس ارقالاتىپ كەتكەن قالىڭ سوردان جاڭا-جاڭا سەيىلىپ كەلە جاتقان جىلدار ەدى...
ءتورت ءۇيدىڭ ماڭدايىنا جازىلعان ەكى بالا — اكەسىز سامات پەن اكەلى ءراتاي دا ۇلكەندەردىڭ قاباعىن باعا ما، بۇل كۇندە الىس-جۇلىس، توبەلەس، ىلە كوزدىڭ جاسىن كۇس جۇدىرىقپەن سىعىپ، بەتكە جاعىپ، مىرسىلداپ جىلاۋ سياقتى قىڭىرلىقتى قويعان. ەكەۋى دە بوزالا تاڭنان كوزدەرىن تىرناپ اشىپ، شۇبەرەك سومكەلەرىن سۇيرەتىپ، ۇيقىلارىن اشا الماعان كۇيى كولحوزداعى مەكتەپكە سەندەلەكتەپ تارتادى، ءتۇس اۋا ءبىرىنىڭ ەتەگىنەن ءبىرى ۇستاپ، ىركەس-تىركەس قايتىپ كەلە جاتادى.
ءراتاي — الاقان كوز، ساڭىرەيگەن قوس تاناۋىنا قوس جۇدىرىق سىيىپ كەتە باراتىن قايراقتاي قاتقان قارا بالا. ايتسە دە، مۇنىڭ ءبارى ءراتاي ەمەس. قاشان بولسىن، ساۋ باسىنا ساقينا تىلەپ، قاعىنىپ جۇرەتىن بالا، از ءۇي اراسىن شاڭداتىپ، شۋلاتىپ، قۇيرىعىنا: «مىنا جۇگىرمەك پە، بۇل جۇگىرمەك نە بىرەۋدى سوتتاتىپ تىنار، نە ءوزى سوتتالىپ تىنار»، — دەگەن قوڭىراۋ مىقتاپ بايلانعان بالا — ءراتاي دەگەنىڭىز سول. بيىل ءوزىنىڭ الىگى باسىلىپ، ءتاۋباسىنا كەلىپ ءجۇر. ونىڭ مىقتى-مىقتى ەكى سەبەبى بار. مەكتەپ ەسىگىن اشىسىمەن وزىنەن ۇستەم بىر-ەكى سوتاناقتان تاياق جەپ قالدى — ءبىر، ەكىنشىدەن، اياق استىنان شالبار وقيعاسىنا شاتىلىپ، ساعى سىندى. كۇن سايىن ءتورت ءۇيدى تۇگەندەپ، ءسوز تاسىماسا، ىشكەن اسى بويىنا باتپايتىن شوكەي شەشەسى مەكتەپكە باراتىن ۇلىنا جاڭا شالبار تىگىپ بەرمەدى. ءيا، تازا ۇمىتقان، ءيا... وسەكتەن قولى تيمەگەن. نەمەسە «ر»-عا ءتىلى كەلمەگەنسىن: «ءبىزدىڭ ۇلعا كەلەر جىلى بولماسا، بيىل مەكتەپ جوق»، — دەپ ويلاسا كەرەك. ءراتاي ءقايتسىن. مەكتەپكە جۋىلا-جۋىلا و باستاعى قارا تۇستەن اقبوزعا اينالعان ەسكى شالبارىن كيىپ باردى. وعان ايىلىن جيعان ءراتاي جوق. العاشقى ۇزىلىسكە شىققاسىن، اۋلا ورتاسىنا ۇيىلگەن قۇمعا جەتە بەرىپ، الامان تاسىر سۇراپىلدى باستاپ جىبەرىپتى. مەكتەپتى ءوزى سىقىلدى ۇساق-تۇيەك بالالار جيىلىپ، الىس پەن جۇلىستىڭ شەكەسىن مەيلىنشە قىزدىراتىن جەر دەپ ۇعىپتى. سول يۋ-قيۋدا ءبىر بالانىڭ قولى ءراتايدىڭ رەزەڭكە ىشقىرىندا كەتىپ، شالباردى جالعىز-اق تارتىپ، اياعىنىڭ باسىنا ءتۇسىردى. ابىروي بالاعا دا كەرەك قاسيەت، ءقازىر ءراتاي ءبىر قولىمەن ىشقىرىن قىمقىرىپ ۇستاپ ءجۇرىپ الىساتىن بولدى.
ال ساماتتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، جاراتىلىس، باس تەرىسى باسقا جاراتىلعان بالا. قازان باس سارى، بۇيىعى، تىك مىنەز. ءجۇرىسى سىلبىر، ءسوزى از. اناۋ-مىناۋعا قوزعالا قويمايدى، ال ءبىر كوتەرىلىپ السا، كينوداعىداي «قاسىق قانى قالعانشا» شايقاسىپ باعادى. استىندا جاتىپ، بارماق شايناپ الاتىن قىرشاڭقىلىعى دا ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلادى. ءراتايداي بالامەن كورشى تۇرىپ، ءۇش شاقىرىم كولحوزداعى مەكتەپكە بىرگە بارىپ قايتىپ ءجۇرىپ، قىرشاڭقى بولماۋ مۇمكىن ەمەس-تىن. راتايمەن جولداس بولساڭ، بالتاڭ بەلىندە ءجۇرسىن.
ءراتاي ءبىرىنشى كلاستى باستاماي جاتىپ، ءمۇعالىمنىڭ دە باسىن قاتىرىپ ءجۇر. بالا از، ءمۇعالىم بىرەۋ، سول سەبەپتى ءتورت كلاسس ءبىر بولمەدە وقيدى. ياعني پارتانىڭ ءبىرىنشى قاتارىنا ءبىرىنشى كلاستىق كوگەن كوزدەر يە، ەكىنشى قاتاردا ساماتتار وتىرادى، ارى قاراي دا ءۇشىنشى قاتار — ءۇشىنشى كلاسس، ءتورتىنشى قاتار — ءتورتىنشى دەپ كەتە بارادى. ءتورت كلاسقا سوعىستا قاڭعىعان وق شىقشىتىن ۋاتىپ قيسايتىپ كەتكەن، سوندىقتان دا ءبىر قاراساڭ، كۇلىپ، ارى-بەرىدەن كەيىن اينالىپ قاراساڭ، جىلاپ تۇرعانداي ادامدى جاعدايسىز سەزىمدە قالدىراتىن كارىم اعاي جالعىز ەزى ساباق بەرەدى. ونىڭ ءوزى جاتقان ءبىر قىزىق. اياداي بولمە ىشىندە ءبىرىنشى كلاسس: «مىناۋ ا ءارپى. ا — اعاش دەگەن ءسوزدىڭ العاشقى دىبىسى»، — دەپ، الەم قۇپيالارىنىڭ ەڭ ۇلكەنىن اشىپ جاتسا، ءتورتىنشى كلاسس: «جەر شارىندا التى قۇرلىق، ءتورت مۇحيت بار»، — دەپ ناقىشتايدى. بۇل مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى كلاستاعى شالتىك وقۋشىسى كەيدە: «تىنىق مۇحيتتىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى — 11022 مەتر»، — دەپ، ۇلكەندەردىڭ اۋزىن اڭقيتىپ كەتە بارادى. ءقايتسىن، قاتار وتىرعاسىن ءبىر قۇلاعىن ءتورتىنشى كلاسس ەتىپ جاتقان جاعىرافياعا سالىپ وتىرادى دا، ەستىگەنىن كەزكەلگەن جەردە قويىپ قالادى.
بۇگىن كارىم اعا سامات وقيتىن ەكىنشى كلاسقا تاپسىرما بەرىپ تاستاپ، ءراتايلارعا اريفمەتيكانى ءتۇسىندىرىپ كەتكەن. تاقتاعا ساۋساعىن مايىستىرىپ تۇرىپ: «1 + 1=2» دەپ مانەرلەپ جازىپ قويدى دا، بىرگە ءبىردى قوسسا، نەگە ەكى بولاتىنىن تاپتىشتەدى. سونسوڭ بور جۇققان ساۋساعىن اق شىتپەن اسپەتتەپ ءسۇرتىپ تۇرىپ:
— ۇقپاساڭدار، سۇراڭدار، — دەدى.
ءراتاي قول كوتەردى. مۇنىڭ قول كوتەرىسى قىزىق. باسقالار كارىم اعاي ۇيرەتكەندەي العا ءسال ەڭكەيىپ، شىنتاعىن پارتاعا تىرەپ، تارتىپپەن كوتەرسە، بۇل ارتقى پارتاعا شالقالاقتاپ جاتىپ اپ، بالتامەن اعاش جاراتىنداي قولىن سولاڭ ەتكىزىپ، تىك كوتەرە سالادى. بۇل جولى دا ءسويتتى.
— ال بوقايەۆ... قولىڭدى، قولىڭدى... ءيا، تومەنىرەك ۇستا! ءاي، ساعان تومەنىرەك ۇستا دەپ قانشا قاقسايمىن؟
قول كوتەرۋ اياعى ۇرىسقا اينالىپ بارا جاتتى. باسقا بالا بولسا، اسىپ-ساسىپ، بەرەكەسى قاشادى. ال ءراتاي جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي ءسوز اياعىن جۇتا:
— اعاي، اعاي، ءسىز قاتە ەسەپتەدىڭىز. بىلگە ءبىلدى قوسسا، ءبىل، — دەپ سالدى...
كارىم اعاي اڭ-تاڭ. كلاسس ءۇنسىز. ءمۇعالىمنىڭ ءبىردى بىرگە قوسسا، ەكىسى مە، جوق، ءراتايدىڭ بىلگە ءبىلدى قوسسا، ءبىلى دۇرىس پا؟
كارىم اعاي سوعىسقا قاتىسقان، فاشيسپەن الىسقان ادام عوي، ەش اسىپ-ساسپاي، تەك از-مۇز جىلامسىراپ (كۇلىمسىرەگەنى بولۋ كەرەك):
— قالايشا ءبىر؟! الدىمەن، ورنىڭنان تۇر؛ مۇعالىمگە سۇراق قويسا، جاۋاپ بەرسە، وقۋشى ورنىنان تۇرادى، — دەپ، ءسوزىن ۇرسىڭقىراپ ءبىتىردى.
— بىلگە ءبىلدى قوسسا، ءبىل، اعا. مەنىڭ مامام ءبىل مە؟ ءبىل ادام. كوكەم دە ءبىل. ەكەۋى قوسىلعان با، قوسىلعان. مامام «ۋاھ!» دەگەندە، مەن اۋزىنان تۇسە قالىپپىن. مەن بىلەۋمىن. بىلگە ءبىلدى قوسسا، ءبىل دەگەن وسى. ۇلساسىز... مەن بە ەكەم؟ اۋزىمنان ءتۇسىپ قالعانسىڭ دەپ مامام ايتقان.
ءراتاي اعايىنا ءسال وكپەلەپ، ورنىنا جالپ ەتىپ وتىرا كەتتى.
ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلمەيدى. اركىم ويشا اكە-شەشە مەن وزدەرىنىڭ اراسىنداعى قيىن اريفمەتيكانىڭ تۇبىنە جەتە الماي وتىر. ءمۇعالىم شەكەسىن قاسىدى. «بىلگە ءبىل، بىلگە ءبىلدى قوسسا، ءبىل»، — دەپ كىجىنىپ بارا جاتتى دا، قويا قويدى. سوسىن الدىڭعى پارتادا ەرنىن جىمقىرىپ، ءتۇپ-تۇزۋ وتىرعان جارعاق قۇلاق، تارعاق بەت بالاعا:
— قاسىم، ۇيلەرىڭدە قانشا بالا بار؟ — دەپ قالىپ ەدى، الگى ءتۇزۋ وتىرىستان اياق استىنان جاڭىلىپ قاپ، العا قاراي يتىنە، موينىن سوزىپ:
— ءالىم، الىبەك، قاسىمحان... — دەپ، ەرنى ەرنىنە تيمەي جىپىلداتا جونەلدى.
كارىم اعاي شوشايا قالعان سۇق ساۋساعىمەن كلاسس توبەسىن نۇسقاپ، قاسىن كەرە:
— كوردىڭ بە، بوقايەۆ، قاسىمنىڭ ۇيىندە ءتورت بالا بار. ياعني بۇلاردىڭ سەمياسىندا بىرگە ءبىردى قوسسا، ءتورت ەكەن. ال سەندەردە بىرگە ءبىردى قوسسا، ءبىر. ياعني ءار سەميانىڭ ءوز اريفمەتيكاسى بار. ول ەسەپ ءبىزدىڭ اريفمەتيكادان باسقا امال. ەسەيە كەلە وقىتۋ-توقىتۋسىز وزدەرىڭ-اق ۇيرەنىپ الاسىڭدار، — دەپ بەيبىت اياقتادى.
ءراتايدا قاناعات جوق بالا عوي:
— ءيا دەسەڭ... بىلگە ءبىلدى قوسسا، ءبىل، — دەپ كۇڭكىلدەپ جاتتى.
بۇل اڭگىمە ساماتقا ءوز ءۇيىنىڭ اريفمەتيكاسى جايلى وي سالدى. قاڭىراعان ۇيدە سامات پەن ماماسى عانا. سوندا ءبىر تەڭ بولادى ءبىر مە؟ مۇنداي جارتىكەش، جارىمجان ەسەپ بار ەكەن-اۋ.
ۇلكەن ۇزىلىسكە شىعىسىمەن بالالار قۇم توگىلگەن الاڭعا لاپ بەردى. اينالاسى ون مينۋت ءبىر بالانىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزۋگە، كۇشتى بىرەۋىنەن جىعىلىپ قالۋعا ارەڭ جەتەتىن ۋاقىت، سول سەبەپتى بالالار ۋاق-تۇيەك كىجىڭباي اڭگىمە، بەلبەۋ، باكى ايىرباستاۋدى ساباق اياعىنا قالدىرىپ، الىسقا قولما-قول كىرىسىپ كەتەدى.
قۇم ءۇستى ويران-توپىر. ەشكىمدى ەشكىم ءبىلىپ بولمايدى، توپالاڭ تيگەندەي جىعىلىپ تا جاتىر، الىپ سوعىپ: «كۇش مەنىكى، ب... سەنىكى»، — دەپ، جىعىلعانداردىڭ باسىنان اتتاپ كەتىپ تە جاتىر. تورايشا قۇلشىنا-قۇلشىنا شىڭعىرۋ مەن قىم-قۋىت ايقايدىڭ اراسىندا:
— ءاي، سەن نەگە شەستنىي كۇرەسپەيسىڭ؟
— قىزشا ەمەس، ەركەكشە كۇرەسەيىك!
— جىعىل ەندى... جاۋىرىنىڭ جەرگە ءتيدى! — دەگەن سوزدەر قوسا-قابات ەستىلىپ قالادى.
سۇراپىلدىڭ قالىڭ ورتاسىندا جۇرگەن سامات الدەن ۋاقىتتا اياعى كوكتەن كەلىپ، تىراپاي اسىپ قالعانىن تاس توبەدەگى اسپان شىر كوبەلەك اينالىپ بەرگەندە ءبىر-اق ءبىلدى.
قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى. ال استىعا ءتۇسىپ قالعان بالانىڭ ءىريتىن قىمىرانى جوق، ونىڭ ەسەسىنە بىرەۋ ءيا اياعىن، ءيا قولىن مىجىپ كەتەدى. ساماتتىڭ جيناپ ۇلگەرمەگەن قولىن الدەبىر باتىڭكە جەرگە پەچاتتاپ تاستادى. باتىرعا دا جان كەرەك، ال سامات بار بولعانى ەكىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى، سول ىڭعايدان «ا-ا!»-لاپ ايقايدى سالىپ جىبەردى. ويبۋ، وزات وقۋشى سامات جىلقايداروۆ باقىرىپ جاتىر دەپ ەشكىم سەلت ەتپەدى، الىس پەن جۇلىس ۇلاسا بەردى. قانى قايناپ كەتكەن سامات ءبىر دەممەن اۋانى كوكىرەگىنە قامپيتىپ تولتىرىپ الىپ:
— ا-ا! — دەپ شىرقاۋ ءاندى باستاي بەرىپ ەدى، سول سەكۋندتا كومەكەيى قاتقىل دا قۇرعاق قۇمعا كەپتەلىپ قالعانىن سەزدى. ايقاي تۇگىل، ويبايعا شاما جوق، شالقادان تۇسكەن كۇيى توڭىرەگىنە الاقتاپ قاراپ ەدى، جۇلىعى شىققان اقجەم وكشەسى اعاراڭداپ، ءراتاي مەكتەپكە قاراي بەزىپ بارادى.
بۇل ورنىنان شوكەلەپ تۇرا بەرىپ ەدى، تۇرىپ تا ۇلگەرگەن جوق، ال جوتەلسىن، ال شاشالسىن، كوزىنەن جاس ىتقىپ-ىتقىپ كەتتى. اعاش كەڭىردەگىن ۇستادى دا، بۇكتەتىلىپ، دۋال تۇبىنە ارەڭ جەتتى. بالالار:
— «بىلگە ءبىلدى قوسسا — ءبىل» قاتىردى!
— پالە-ەي ءوزى! — دەپ، ءراتايدىڭ قول-اياعىن جەرگە تيگىزبەي اسپانداتىپ جاتىر.
اۋزىن ءالسىن-الى شايامىن دەپ، سامات ءدالىز تۇكپىرىندە تۇرعان ءبىر شەلەك سۋدىڭ جارتىسىن تاۋىستى. تۇبىنە قۇم شوككەن جارتى لەگەن سۋدىڭ قانشاسى كوز جاسى ەكەنىن كىم ءبىلسىن. جۇدىرىعىن تاس ءتۇيىپ الىپ، كلاسقا بەتتەپ ەدى، قوڭىراۋ سوعىلىپ قويىپتى. كىتاپ، داپتەرىن قولتىقتاعان كارىم اعاسى كلاسس تابالدىرىعىندا توسىپ الىپ:
— نە بولدى، جىلقايداروۆ؟ اۋىرىپ ءجۇرسىڭ بە؟ — دەپ بەتىنە قارادى. بۇل تومەن قاراپ:
— جوتەلدىم، — دەدى. شاعىنعان جوق. سامات شاعىنىپ، ارىز ايتۋعا ۇيرەنبەگەن بالا — اكەسىز وسكەن جەتىم ەدى.
— شەشەڭە ايتا بار، كەشكە ارقاڭا گورشيسا سالسىن. شوق، شوق، جەتپەگەنى گورشيسا ەدى.
...ساباق ءبىتتى. سامات سومكەسىن سۇيرەتە مەكتەپتەن شىعا جۇگىرىپ، ەمپىرتكە سالدى. ەمپىرت پەن كولحوزدىڭ اراسىن الىپ جاتقان قالىڭ شيگە ءراتايدان بۇرىن جەتىپ الماق. قالىڭ شيدە ءراتايدى توسىپ الادى — ول انىق، ار جاعىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. كوزىنە قۇم ەلەستەيدى. توبىقتان كەشىپ كەلە جاتقانى ايداۋ جولدىڭ ماي توپىراعى ەمەس، قيىرشىق قۇم. ءتىسىنىڭ اراسى شىقىرلاعان قۇم. سومكەسى كىتاپ، داپتەرگە ەمەس، قۇمعا تولىپ كەتكەندەي، ىلگەرى باسقان اياعى كەيىن كەتىپ، ءجۇرىسى ونبەي كەلەدى. قولىنان كەلسە، الەمدەگى قۇم اتاۋلىنىڭ ىرگەسىنەن وت قويا بەرەر ەدى.
قالىڭ شيگە سىلەسى قاتىپ، وكپەسى ءوشىپ كىردى. جول جاعاسىنداعى تۇبىنە قۇشاق جەتپەيتىن قالىڭ ءشيدىڭ تاساسىنا قيسايا كەتتى.
سارى كۇز تامىلجىپ تۇر. وڭ شەكەسىن كۇن شىم-شىم قىزدىرسا، سول جاق شەكەسى سۇپ-سۋىق: قىر ۇستىنەن لەكىتىپ سوققان سامال سالقىن الاقانىن ماڭدايىنا دامىل-دامىل باسادى. توڭىرەك قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىش. شي سۇمدىق كوپ: ساماتتىڭ ەسەبىنشە، ءوزى ءبىر، ەكى، ءتىپتى ءۇش ءجۇز شىعار. ارا-ماسا، شىبىن-شىركەي جازداعىداي ىزىڭداپ قۇلاق ەتىن جەمەيدى. قۇس اتاۋلى تىراۋ-تىراۋ تىرنالارعا ىلەسىپ، باياعىدا تۇستىك جاققا ۇشىپ كەتكەن. اندا-ساندا ساۋىسقان شىقىلىقتاپ، سۋىق تورعايلار عانا شيدەن شي باسىنا ۇشىپ-قونادى. سارى شەكپەن كيگەن الەم بۇيىعى، جۋاس، مەيماندوس.
قالعىپ كەتىپتى...
— ءاي، سامات، ويان! يىعىنان جۇلقىلاعان ءراتاي ەكەن. تۇك بىلمەگەندەي كۇلمىڭ-كۇلمىڭ قاعادى.
— سايتان سوعىپ، بەت-اۋزىڭ كالىم اعايداي قيسايىپ قالسا قايتەسىڭ؟ — دەپ، جانى اشىپ تۇر. — شي ءتۇبىن جاستانىپ جاتقانىڭدى بىلمەي وتە بەرەتىن ەم. انە، اناۋ سومكەڭدى كولىپ بۇلىلدىم، — دەپ، شيدەن تاياق تاستام جەردە قىلجيىپ قۇلاعان شۇبەرەك سومكەنى يەگىمەن نۇسقادى.
سامات ونىڭ قولىن سىلكىپ تاستادى. ورنىنان تۇردى.
— جەكپە-جەك! — دەدى داۋسى قاتايىپ. ءدال ءقازىر بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ السام دەپ تۇر. ءبىر ايقاسقا ەمىن-ەركىن جەتەتىندەي اشۋ كەرەك. ايتپەسە، توبەلەسە الماي قالاتىن ءتۇرى بار. ءبىراق ماناعى ءبىر قاپشىق ىزاسى ۇشتى-كۇيلى جوق. مىنا «جەكپە-جەك!» — مەكتەپتەن شيگە جەتكەنشە ىشتەي دە، تىستەنە سىبىرلاپ تا قايتالاپ، كوكەيىنە قورعاسىنداي قۇيىلىپ قالعان جاتتاندى سوزدەر. ال بۋىرقانعان شىن اشۋ زىم-زيا. قالعىپ وتىرعاندا قاشىپ كەتىپتى.
ءراتاي باتەڭكە تۇمسىعىمەن جاس قيعا جابىلعان قوڭىزداردى قۇيرىقتان بىرىندەپ تەۋىپ تۇرىپ مىڭقىلداي سالدى:
— توبەلەسكىم كەلمەيدى...
وسى ءسوزدى ەستۋى مۇڭ، سامات ءوزىن عاجاپ كۇشتى ەكەمىن دەپ قالدى. بىر-ەكى باسىپ، جۇدىرىق جەتەر جەرگە كەلىپ الدى.
— جوق. سەن ونى قوي. باعانا اۋزىما نەگە قۇم قۇيدىڭ، ا؟ نەگە قاشىپ كەتتىڭ، ا؟ — دەپ ساۋساق ۇشىمەن ءراتايدىڭ يەگىن كوتەرىپ-كوتەرىپ قويدى.
ول وكپەسى تۇسە كۇرسىندى. كۇرسىندى دە، ءتورت امال تولى اريفمەتيكانىڭ بەتىنە قالاي قاراسا، ساماتقا سولاي كوڭىلسىز قارادى.
— ودان دا، بىلاي ىستەيىك. ەلتەڭ قۇمعا بالىپ الىسايىق. مەن وتىرىك جىعىلىپ قالايىن دا، سەن قۇساپ «ا-ا!» دەپ باقىلايىن. سول كەزدە مەنىڭ اۋزىما ءبىل ۋىس قۇم سال. ميل ما؟ — سامات تەبىتىپ-تەبىتىپ قويدى.
— ميل، ميل... جوق، ول نەشەستنىي!
ءراتاي تاعى كۇرسىندى.
— جالايدى، — دەدى. — شەستنىي بولسا، بولسىن. قال جاۋسىن، سوندا توبەلەسەيىك. ءقازىل توبەلەسسەك، قۇل بوسقا قان جالايمىز. كيىم بىلعانادى. وسى جاقسى ما؟ ۇيگە بالعاسىن كوكەمىزدى تانىتادى. ساعان ماماڭ ءجاي ۇلسادى. ال مەنى كوكەم ۇلىپ جىبەرەدى عوي. ال ەلتەڭ قال جاۋادى. قال ۇستىندە توبەلەسەيىك، سوندا ءۇستى-باسىمىز بىلعانبايدى. ەشكىم دە توبەلەستى بىلمەي قالادى.
سامات ايران-اسىر. توبەلەس جايىنا قالدى. كوڭىلسىز تۇرعان بالامەن توبەلەسكىڭ دە كەلمەيدى ەكەن. ونى قويشى، بۇل ەرتەڭ قار جاۋادى دەپ قالاي تانتىپ تۇر؟ ءبىرىنشى كلاستىق ءراتاي تۇگىل، ەكىنشى كلاسس وقۋشىسى ساماتتىڭ ءوزى ەرتەڭ قار جاۋا ما، جوق پا، بىلمەيدى.
— ونى ساعان كىم ايتتى؟
— ەشكىم دە. ءوزىم بىلەمىن. قال جاۋماسا، العى قولىڭدى بەلى اكەل. كەل، باستەسەيىك! قال جاۋسا — ميل! جاۋسا، تاپ وسى جەلدە، — ءراتاي وكشەسىن شىر اينالدىرىپ، دىم تارتقان توپىراقتى مىجىپ-مىجىپ قويدى، — كەزدەسەمىز. بۇگىن ميل ما؟ — دەپ سيا-سيا الاقانىن سوزدى.
ءراتاي تاۋىپ كەتتى. ءبىر ۋىس قۇم، كوز جاسى، جەكپە-جەك — سامات ءبارىن ۇمىتتى. جوق-اۋ، ەرتەڭ قار جاۋاتىنىن بۇل قايدان ءبىلىپ العان. شەشەسى شوكەي بال اشقىش ەدى، الدە سودان سۇراپ الدى ما؟ قىزىق-اي، وي، قىزىق!
— مير بولسا، مير!
— ميل!
كىشكەنە الاقاندار بىر-بىرىنە شىپ-شىپ ءتيدى.
بەتىن تاڭەرتەڭ شىقپەن شايىپ، قالىڭ شي مەن ءتورت ۇيگە، سامات پەن ءراتايعا كوكپەڭبەك كوزىمەن كىرپىك قاقپاستان تەلمىرىپ قالاتىن تۋىرلىقتاي اسپان ەكىندىدە تالاۋراپ سالا بەردى. قاپتاعان قالىڭ بۇلت دەۋگە استە كەلمەيتىن، استارى كىر قوجالاق اقبوز جالپاق كورپە اۋەلى قۇبىلانى اسىقپاي-ساسپاي قىمتاپ الدى دا، اسپان تەرىنە شەتى جەلپىلدەپ، بىرتىندەپ جىلجي بەردى، جىلجي بەردى، اقىرى ەش ساڭىلاۋ قالدىرماستاي تۇگەل جاپتى. باتىستان سۋىق تا ەمەس، جىلى دا ەمەس، ايتەۋىر لەبى جانعا جايلى جەل لەكىلدەپ ەدى، شي باستارى قايتا-قايتا جەرگە ءتاجىم ەتىپ، ەبەلەك قاقتى. اسپان اق ايران. ساۋىسقان دا شىقىلىقتامايدى؛ قالىڭ قاراعان، يتمۇرىن باسقان استىرت جاقتان قارقىلداعان كوپ قارعا عانا كوتەرىلە بەرىپ، جالت بۇرىلدى دا، جەل ەكپىنىمەن جەر باۋىرلاي الدەقايدا جوعالىپ جاتىر. توبە-توبەدەگى شومەلەدەن ۇشى شىعىپ تۇرعان قۋراي-قامىس اتاۋلى ىڭىل سالىپ تۇر. ىزەت اعانىڭ ءۇيىنىڭ توبەسىندە شاھيعا اپايدىڭ ءشايى كويلەگى ەتەگىنە وراتىلادى: ءتۇتىنى بۋداقتاعان مۇرجانىڭ جەل جاعىنا قالتقى قويىپ اۋرە-سارساڭ، جەلپىلدەي بەرگەن ەتەگىن ءبىر قولىمەن باسىپ قويادى.
كەشكە تامان جەل ساپ تىندى. ەڭسە باساتىن اۋىر ۇنسىزدىك ورنادى. يت ەكەش يت تە ۇرمەدى. سامات ەتىگىنىڭ شوقايى تارسىلداپ ساتىمەن توبەگە شىعىپ، قاراسۋدىڭ بويىنان شاۋىپ، ءۇيىپ العان از-مۇز ءشوپتى باستىرىپ جۇرگەن. ءشوپ ۇستىنە ۇزىننان ۇزاق تۇسكەن، ءالى شايىر ءيىسى كەتە قويماعان جاس سىرعاۋىلداردى تابانىنا الىپ، ۇستىنەن نىقتاپ، سەلكىلدەڭكىرەپ ىرعاپ تۇرعان. بەتىنىڭ ۇشى جىلىپ بارا جاتتى. «بۇل نە؟» دەگەن ويعا ىلەسە بەتىن الاقانىمەن سيپاي سالىپ ەدى، دىمقىلدانىپ قالىپتى. تاڭ-تاماشا كۇيى توڭىرەگىنە كوز تاستاپ ەدى، جەر مەن اسپان اراسى قالباقتاعان وڭكەي اپپاق كوبەلەككە تولىپ كەتىپتى. «كوبەلەكتەر» جازداعىداي تالاسىپ، جاپىر-جۇپىر اۋەلەمەيدى دە؛ تەك جايمەن عانا قالتاقتاپ، ەلبىرەپ قانا قارا جەرگە، شي باستارىنا قونىپ جاتىر، قونىپ جاتىر. قارا بالشىقپەن سىلانعان ءراتاي ءۇيى، قىزىل كىرپىش ىزەت اعا ءۇيىنىڭ قابىرعالارى دا جاڭاعى اق كوبەلەككە ءۇپىر-شۇپىر تولى. كولحوز تۇگىل، اۋىل جەلكەسىندەگى زيرات تا كورىنبەيدى، الەم ەسەپسىز تارىلىپتى، جەر ۇستىندە ءتورت ءۇيلى ەمپىرت قانا قالىقتاپ، جالعىز قالعان سياقتى. ورىستەن قايتقان بەس-التى سيىردىڭ تۇياقتارى ادەتتەگىدەي سىرتىلدامايدى، وزدەرى قالىڭ شيگە كەۋدەدەن باتىپ كەتكەن، ءاپ دەپ ءبىر قاراعان ادامعا سيىر ەمەس، اق مۇحيتتا ءجۇزىپ كەلە جاتقان قارا قايىقتاي كورىنەدى. اقىماق سيىر ەكەش سيىر دا تۇنىپ تۇرعان سيقىر تىنىشتىقتى بۇزعىسى جوق-اۋ، تىم بولماسا بىرەۋى ءىشىن تارتىپ موڭىرەپ تە سالمايدى.
ميلليون كوبەلەك كىشكەنە ەمپىرتتى وراي دا بوراي اي¬نالىپ، قالىقتاپ ۇشىپ ءجۇر.
— وھو-ھاۋ! ايتقانىم ايداي كەلدى، اۋماي كەلدى!
سامات وقىس داۋىسقا جالت قارايمىن دەگەندە، سىرعاۋىلدىڭ شاپقان بۇتاعىنان قالعان تومپاق وزەك ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنان قاعىپ قالىپ، شوپ ۇستىنەن سىپىرىلىپ ءتۇستى. تومەندە، ساتى قاسىندا اقسيىپ ءراتاي تۇر. سىرىعان كۇپايكەسى مەن ماقتا شالبارىنا، اكەسىنەن قالعان ءبىر قۇلاعى جوق جامان قۇلاقشىنىنا اق كوبەلەكتەر قاپتاپ قونىپ الىپتى. الا كوزىن كومكەرگەن قالىڭ كىرپىكتەرى اپپاق.
سول زاماتتا ءراتاي ساماتقا سونداي جاقسى بولىپ كورىنىپ كەتتى. الىسىپ-جۇلىسىپ، توبەلەسىپ، ايتەۋىر، ويناساڭ، قۇمارىڭدى قاندىرىپ، ءتىپتى توز-توزىڭدى شىعارىپ بەرەتىن بالا. سامات جامان بالامەن وينامايدى. كەۋدەسىن ءبىر ءدۇبىر الدى. نەمەنەگە جەتىسىپ تۇرعانىن دا بىلمەيدى، ول تۋرالى ويلاعان دا جوق. ويلاپ قۋانا دا، ويلاپ اشۋلانا دا، ويلاپ جاقسى دا كورە المايسىڭ. سامات دودەگە جيەگىنەن ۇشى قىلتيعان ساتىنى ۇستاي الدى. ءراتاي اياق جاعىنا يە.
— ۇستاپ تۇلمىن، تايمايدى، تۇسە بەل! قال جاۋدى، قىس ءتۇستى. ەندى ەتىكتىڭ تابانى توزبايدى، ءبىلدىڭ بە، ەي! شاڭعى تەبەمىز. اققالا سوعامىز. قولىقپا، ساتىنى سەلكىلدەتەدى دەپ. ميل!
— سەلكىلدەتىپ كور، قان جالايسىڭ.
جەر باسىپ ەدى، ءراتاي جاڭا عانا قازىپ العان كارتوپ سەكىلدى دومبىعىپ كەتكەن قىزىل قولىن قوينىنا سۋماڭداتىپ تىعىپ جىبەرىپ ەدى، سامات سەكىرىپ ءتۇستى.
— كەل، ميل! ءبىز ەندى بۇزاقى بالدال قۇساپ توبەلەسپەيمىز. توبەلەسسەك، كالىم اعاي ايامايدى، تاقتاعا تۇلعىزىپ قويادى.
سامات جاۋاپ بەرگەن جوق. تاقتاعا تۇرۋ ماسەلەسى ءبىرىنشى كلاستا وقيتىن ءراتايعا عانا جاڭالىق. سورعالاعان اق كوبەلەكتەردى اۋزىمەن اۋلاعان كۇيى ەكى قولىن جايىپ جىبەرىپ، جۇگىرە جونەلدى.
— مير، مير! ءبىز ەندى توبەلەسپەيمىز، توبەلەسپەيمىز!
ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جۇگىرىپ كەلەدى، جۇگىرىپ كەلەدى.
بەتىن شي باستارى سيپايدى، تەمپەراتۋراسى كوتەرىلىپ كەتكەن بە، ون بويى قىزىپ، دۋ-دۋ ەتەدى. ءار كىرپىگى ءبىر-بىر اق كوبەلەكتى تۇيرەپ الىپتى، ماقتا شاپانىنىڭ ءوڭىرى اپپاق. كوكتەمگى ورتتەن قالعان شي تۇبىرىنە شالىنىپ قۇلارمىن، وي-شۇقىر بار دەگەن ءقاۋىپ باسىنا كىرىپ شىقپايدى، نىسانا، باعىت قايدا، ودان دا حابارى جوق. دەدەك قاعىپ، ۇشىپ كەلەدى. سامايى ىسىعان، ال جۇرەگى ورنىنان جىلجىپ كەتكەن بە، كەيدە لىپ ەتىپ، اۋزىنا تىعىلادى.
— مير! مير!
بۇل ءسوزدى ءوزى ايتتى ما الدە سوڭىنان سالىپ كەلە جاتقان ءراتاي ايقايلادى ما، ول دا بەلگىسىز.
قوس قولى — قوس قانات ەكى بالا قالىقتاعان كۇيى نۋ قارعا كىرىپ، اق الەمگە بىرتىندەپ ءسىڭىپ بارا جاتىر...
— ميل! ميل!
— مير! مير!
ءۇي اراسى تىزەدەن اساتىن ومبى قار. سامات پەن ءراتاي ءتورت ءۇيدىڭ اراسىن قوسقان جىمنان ءبىر قادام قيىس باسسا، كوبىك قارعا بەلورتادان كىرىپ كەتىپ، يت اۋرەمەن مالتىعىپ ارەڭ شىعادى. مالتىعۋدى بىلاي قويشى، پيما قونىشىنا قار كىرىپ كەتسە، بارىنەن دە سول ازاپ. قونىشقا قول سۇقسا، ءارى يتەرىلە مە، وكشەگە ءتۇسىپ، سودان ەرىپ تىنادى. وندايدا مىنا جولعا شىعىپ، شالقالاپ جاتا قال دا، قوس اياقتى كوككە كوتەرىپ جىبەرىپ، پيمانى سىلكىلەي بەر.
قاقپا الدىن ءتىمتىنىپ، بەلى اسپانعا شىققان تورپاق، تايىنشانى ەسەپكە الماسا، ءۇي اراسىنداعى قىبىر-جىبىر تىرلىك مەيلىنشە ازايعان. قاڭتار باستالا ءار ءۇي شاما-شارقىنشا كۇزدەن سەمىرتىپ، سايلاپ وتىرعان قوي، قۇنان وگىزدەرىن جىعىپ الىپ، مورجالارىنان ءتۇتىن مەن ەت ءيىسىن بۇرقىراتىپ، بۇك ءتۇسىپ، موماقان جاتىر. سۇيەك-ساياق ءمۇجىپ، قاۋجاڭداپ قالعان يتتەر توق. جازداعىداي كوپ ىرىلداسىپ، تالاسپايدى دا. كۇيەلەش مورجالار بيىكتەپ كەتسە، ءۇي اتاۋلى الاسا. تىنىق كۇندەرى تىك شانشىلا كوتەرىلگەن ءتۇتىن يرەتىلە تەربەتىلىپ، اسپان مەن جەر اراسىندا التىباقان تەۋىپ تۇرىپ الادى. ءدال بۇگىن ول تۇتىندەر كوزگە ارەڭ شالىنادى. قار قىلاۋلايدى. اياز سورعان ەمپىرت بوپ-بوز. الەم تۇنىپ تۇر... تەك سامات قولىنداعى قايىڭ تاياق قانا قارعا تيگەن سايىن شىقىر-شىقىر ەتەدى. كۇن جەكسەنبى، ۇيگە بەرگەن تاپسىرمانى كەشە تۇندە، سىقسيعان كورەسىڭ شامنىڭ جارىعىمەن شەكىلدەۋىكشە شاعىپ تاستاعان. تاڭەرتەڭ كوزىن تىرناپ اشقاسىن سىنىق ءمۇيىز قوڭىر سيىرعا ءشوپ سالىپ، جاماۋ شاڭعىسىن قورادان قۇشاقتاي مۇزعا اينالعان ەسىك الدىنا سالدىر-گۇلدىر تاستاي بەرگەن. شوشىپ كەتتى مە، تاۋىق قوراداعى قىزىل اتەش شاقىرىپ سالدى. ولارعا دا جەم شاشتى.
سودان، مىنە، اۋىلدىڭ وزەن بەتىندەگى استىرتقا قاراي اعىپ كەلەدى. جاماۋ شاڭعىسى كوبىك قاردا مايعا سالعان پىشاقتاي سىپ-سىپ ەتەدى دە، شي ىعىنداعى جەل ءۇرىپ تاستاعان قاساڭ قارعا ىلىگە قايىرلاپ قالادى. وعان پىسقىرعان سامات جوق. قىلاۋ جاۋعان كۇنى دەلەبەسى قوزىپ كەتەتىن اق سايتانى بار. كۇن استىندا جىلتىلداپ ۇشقان قالىڭ قىلاۋدىڭ ءار ءتۇيىرى ءبىر-بىر جۇلدىز؛ بىرەگەي ءتورت قۇبىلا سول جۇلدىزداردى ۇستىنە جاپسىرىپ قاداپ العان، تۋ سىرتتا ءتورت ءۇي ەمىس-ەمىس قىلاڭ ۇرادى؛ توبە تولى قالىڭ قىلاۋ؛ ءتىپتى قار سالماعىنان باستارىن ارەڭ كوتەرىپ، جەر يىسكەپ، ءيميىپ تۇرعان شي دە جازىلا جاتقان اق القاپقا كىرىگىپ، ۇشتاسىپ كەتكەن؛ بۇتكىل ولكەدە ءتىرى جان اتاۋلىدان قىبىرلاعان ءبىر ءوزىڭسىڭ، ءوزىڭ عاناسىڭ. مەكتەپتەن وقۋلىق پەن مۇعالىمنەن سومكە-سومكە اقىل ارقالاپ ۇيگە كەلسە: «وتىن بۇتا!»، «سيىردىڭ استىن شىعار!»، «ءشوپ سال!»-دان كوز اشپايتىن قاۋعا باس سارى بالاعا قىسقى دالاداي كەڭ بوستاندىق قايدان تابىلسىن؛ كەڭسىرىك جارعان تازا اۋانى قانشا ءسىمىر، تاۋسىلمايدى، بىتپەيدى، شاڭعى قايدا سالساڭ، سوندا زىرعىپ تۇر، اياز بەت ۇشىن شىمشىپ الادى دا، «توڭىپ قالدىڭ با، عافۋ ەت» دەگەندەي، جالاڭاش ماڭدايدان ءسۇيىپ-سۇيىپ تاستايدى. بۇل دۇنيەدە اريفمەتيكا، كوركەم جازۋ، انا ءتىلى، قالام-داپتەر، سيا-قارىنداش، سىنىق ءمۇيىز قوڭىر سيىر، قۇرقىلداعان تاۋىقتار جوق دەپ ەسەپتە دە، اق ايدىن بەتىنە شاڭعىمەن شيمايدى سالا بەر.
ءراتايعا ادەيى سوقپاي كەتكەن، ول جۇرگەن جەردەن پالە شىقپاي قويمايدى، كەلەر مينۋتتا نە ىستەيدى، بەتىنە قاراپ ءبىلىپ بولمايسىڭ؛ كۇلىپ ءجۇرىپ، توبەلەسە سالادى، توبەلەسىپ ءجۇرىپ، شاڭعىسى وز-وزىنەن سىرعىپ، ەڭىسكە قاراي ەمپەڭدەپ بارادى؛ قىلت-قىلت ەتىپ، قار بەتىن مورلەگەن تاياعى دا سۇمدىق سەرپىلىستى تىلەمەيدى؛ ەكى سىلتەسە، استىرتتىڭ كەرتەش قاباعىنا دا شىعا كەلمەك؛ ارى قاراي اياقتى كەرەك-كەرە تاستاۋدىڭ دا، تاياق سىلتەۋدىڭ دە قاجەتى جوق، بىرەۋ جەتەككە العانداي شاڭعىنىڭ ءوزى ىلگەرى ەسە جونەلدى، قۇلاق تۇبىنەن جەل ىزىڭداپ ءان سالادى. ەمپىرت توڭىرەگىندەگى سۋىق اۋا اتاۋلى تاناۋ استىنا ۇيمەلەپ، قولقانى ارالاپ، وزبىر ويناقتى سالادى دەيسىڭ، قىسقاسى، ويھوي، شىركىن، ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، شاڭعى تەبۋدىڭ جىرىن ايت.
ونىڭ ءبىرى دە ورىندالعان جوق.
سامات قوس تاياقتى العا تاستاپ جىبەردى دە، ۇشىن كەۋدەسىنەن تىرەپ، ءسال يىلگەن كۇيى قالت توقتادى.
استىرت قاباعىنان قۇلاعان كوك جالىن ويعا قاراي اعىزىپ بارادى. ايتۋعان اتاسى ۇيرەتكەن كاليمەنى ىشىنەن ءۇش رەت جۇردەمەلەتە قايتالاعانىن ءوزى دە سەزگەن جوق: سايتان، سايتان، مىناۋ سونىڭ ناق ءوزى!
اڭعارعا اعىپ تۇسكەن كوك جالىن شابانداعان سايىن قۇرتاقانداي ادامعا اينالا بەردى. بۇعان قولىن بۇلعاپ ەدى، سايتاننىڭ ادامدى اربايتىن سيقىرى بار دەگەن لاقاپ راس بىلەم، انشەيىن قارادان قاراپ تاياقتى شىرەنە سەرپىپ قالىپ ەدى، بەلورتادان مىس شەگەمەن شەگەلەپ، باسىن قۇيرىعىنا جالعاعان جامان شاڭعىسى ساماتتى ويعا قاراي الىپ قاشتى.
كوك سايتان دا بەرى قۇلدىراڭداپ جۇگىرگەندەي تەزدەتىپ جاقىنداي بەردى، قۇنجيعان كىشكەنە قىزعا اينالدى. بەينە ءبىر اق داپتەر بەتىنە تامعان تامشى كوك سيا. ايتۋعان اتا: «سايتان شىركىن قىزعا، لاققا اينالىپ كەرىنە بەرەدى، ساق بول، بالام، ساق بول!» — دەپ تالاي رەت قۇلاق ەتىن جەگەن، سول ميىنا ساق ەتە قالماسى بار ما. قاشىپ كەتپەك ويمەن تىزەسىن بۇگىڭكىرەپ، باسىن سۇزەگەن بۇقاشا تومەن سالىپ جىبەرىپ، تاياقپەن قاردى كوسىپ-كوسىپ قالىپ ەدى، ءدوپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن جىڭىشكە ءۇن ساڭق ەتتى:
— ستوپ!
شاڭعى سىرىلى ءوشتى. كوك كۇرتەشە كيگەن، اياعىنا ويماقتاي قارا پيما ىلگەن، وزىنەن ەكى ەلى عانا بيىك كىشكەنە سايتان كۇلە قاراپ تۇر.
— پريۆەت! — دەدى قىز-سايتان كىرشىكسىز كىشكەنە تىستەرىن قۇلاپ تۇرعان قالىڭ قىراۋعا كومىپ جىبەرىپ. — سەنىڭ اتىڭ سامات پا؟ — ماڭدايىنا شىعىپ كەتكەن الاقانداي كوزى كىشكەنە تىستەردەن باسقا دىمدى كورمەي تۇرعان بالاعا قاراپ كۇلىپ جىبەردى. — مەن گۋليامىن. ىزەتتى بىلەسىڭ بە؟ ول كىسى — مەنىڭ اتام. قالادا، اۋداندا تۇرامىز. كەشە تۇندە پاپام ەرتىپ كەلدى. «قىسقى كانيكۋلدا تار كوشەگە قامالماي، كەڭ دالادا تازا اۋا جۇتىپ، شاڭعى تەپ»، — دەدى. شاھيعا اجەم دە ايتقان: «سامات دەيتىن كورشى بالا بار. جۋاس، جاقسى وقيدى. قورىقساڭ، سونى ەرتىپ ال. ءراتايعا جولاما. تەنتەك، سودىر»، — دەگەن. مەنى كورگەندە قورقىپ كەتتىڭ عوي. سودان-اق جۋاس بالا ەكەنىڭدى بىلە قويدىم. — ءوستىپ ءبىراز «لەپىلدەپ»، ءراتايدىڭ دا، ساماتتىڭ دا ءاستى-ۇستىن جەزدەي قاقتاپ العان قىز، جۋاس بالا سويلەي المايتىن ماقاۋ دەپ ويلادى ما، ساماتتىڭ جاۋابىن دا توسقان جوق. باسىن شالقايتىپ جىبەرىپ، تاعى شىقىلىقتاي جونەلدى. — وي، قانداي تاماشا! قار قانداي كوپ! پرەلەست! ايتتىم عوي، مەن جاڭا قويان كوردىم. ءشيدى ارالاپ، تۋرا قاشتى. سەندەر زارەزەپ قىپ قورقىتىپ تاستاپسىڭدار. ايتتىم عوي، كانە، كەتتىك. جوعارى شىعايىق! ەندى قىسقى كانيكۋلدا ىلعي ەمپىرتكە كەلەمىن. ەمپىرت... ونىسى نەسى؟ نەگە ولاي دەپ اتاعان، ا؟
سامات دىمقىل تارتقان تاناۋىنىڭ استىن جەڭىمەن سۇرتە بەرىپ، ارقاسىنا جاسىرا قويدى. كارىم اعاي دەنەشىنىقتىرۋ ساباعىندا سوراسىن جەڭىمەن سۇرتكەن بىر-ەكى بالاعا: «جەڭدەرىڭمەن سۇرتپەڭدەر! قىزدار كورىپ قويسا، كۇلەدى. قالتاعا شىت سالىپ جۇرىڭدەر!» — دەپ ەدى. ءمۇعالىم ۇلدارعا كۇلەتىن قىزداردىڭ ءوزى دە ۇيالماي-اق تاناۋلارىن شۇقيتىنىن قايدان ءبىلسىن. تەك ۇلداردى كورگىش.
ماماسىنا تاناۋ، ورامال، قىزدار جايىن ايتىپ بەرىپ ەدى، ساندىق تۇبىنەن اقزۋ شىتتىڭ كەسىندىسىن الىپ شىعىپ، قالتاسىنا ءتورت بۇكتەپ سالىپ بەرگەن. ۇزىلىستە قىزدارعا تامان جاقىنداپ، تاناۋىنىڭ استىن ادەمىلەپ تۇرىپ سۇرتكەن دە. ول سەرىلىكتى قىزدار ەلەي قويماي، ەسەسىنە ءراتاي كورىپ قالىپ: «مىنا ءتالپىشتى قارا! ءوزى جىگىت-ەي!» — دەپ، اقار-شاقار كۇلگەن. ونىڭ ۇستىنە، كەيىن بايقاستاسا، قالتاسىنا شىت سالىپ، تاناۋىن ءسۇرتىپ جۇرگەن قىزدار بىر-ەكەۋ عانا. ونىڭ ءوزى ءۇشىنشى كلاستا وقيتىن ءدوي قىزدار. ءبىرى — كارىم اعايدىڭ كىل «وتە جاقسىعا» وقيتىن ءوز قىزى دا، ەكىنشىسى — وعان ەلىكتەپ، قاسىنان قالماي جۇرەتىن بودەش. اقىرى اقزۋ شىتتى كىر باستى. سوسىن شەشەسىنىڭ كوزىن الا بەرىپ، قورانىڭ كوپ ساڭىلاۋىنىڭ بىرىنە تىعا سالعان. «ورامالىڭ قايدا؟» — دەپ ماماسى دا تىقاقتاپ سۇرامادى. ايتپاقشى، مىنا گۋليانىڭ قالتاسىندا ورامال بار ما ەكەن ءوزى؟
— نەمەنەگە ماعان بەدىرەيىپ قارايسىڭ؟ ايتتىم عوي، ەمپىرت دەپ نەگە اتاعان دەپ؟
ادامدى وي جەسە، سوقىر بولىپ قالاتىن كورىنەدى. شىت تۋرالى ويعا باتىپ تۇرىپ، جاۋاپ كۇتىپ، اۋزىنا قاراپ تۇرعان گۋليانى ۇمىت قالدىرىپتى. ساسقان ۇيرەك ارتىمەن سۇڭگيدى، جىپ-جىلتىر جەڭىمەن سوراسىن ءبىر وسىپ جىبەرىپ:
— ەمپىرت... كوكتەمدە ارعى بەتتەن كوپ-كوپ قوي ايداپ اكەلەدى، — دەپ، تاياعىن شەكاراعا سىلتەپ قويدى. — قۇيرىقتارى، مىنە، مىناداي تەگەنەدەي-تەگەنەدەي. ەمپىرتتە قويدى ەگىپ، قۇلاعىنا بەلگى سالادى. سونسىن وتارعا ءبولىپ، سەمەيگە ايدايدى. الگى قويدى ىزەت اعا «ەمپىرت قوي» دەگەن. اۋىلدى سونسىن ەمپىرت دەپ اتايدى.
قىز كۇلىپ جىبەردى:
— ە، تۇسىنىكتى. يمپورت — «ەمپىرتتىڭ» ورىسشاسى. باسقا ەلدەن كەلگەن قويدى يمپورت دەيدى. پاپام دا قالاداعى تاموجنيادا ىستەيدى. مەن: «ەمەپىرت دەگەنى نەسى»، — دەپ ادەيى سۇرادىم. تۋعان جەرىنىڭ تاريحىن بىلە مە ەكەن دەپ سۇرادىم. ءار بالا وسكەن جەرىن بەس ساۋساقتاي بىلۋگە ءتيىس.
گۋليا انىق وزدەرىن وقىتاتىن ءبىر اقىلدى ءمۇعالىمدى قايتالاپ، ۇپاي جيناپ جاتىر. كەنەت ساماتتىڭ باس-اياعىن ءسۇزىپ ءوتىپ:
— نەسىنشى كلاستا وقيسىڭ؟ — دەدى.
— ەكىنشى...
— ە، سول-اق پا؟ ەكىنشى وقىپ ءجۇرىپ، يمپورتتى «ەمپىرت» دەيسىڭ. ايتتىم عوي، مەن ءۇشىنشى كلاستا وقيمىن، — دەپ جەتىسىپ قالدى. — جارايدى، كەتتىك! سەن العا ءتۇس. ەر بالا ءارقاشان الدا ءجۇرۋ كەرەك.
سامات تاياقتى سەرپىپ قالعان سايىن ەكى يىعى كەزەك بۇلكىلدەپ، شاڭعىسىمەن «ەلكا» جاساپ، استىرت قاباعىنا كوتەرىلە باستادى. «پالە عوي مىنا قىز، — دەپ ىشتەي كۇيزەلىپ كەلە جاتىر. — قالادا وقيتىن قىزداردىڭ ءبارى وسىنداي ماقتانشاق بولسا...»
قالا دەگەندە، بىلتىر وقىپ تاۋىسقان الىپپە ەسىنە ءتۇستى. شەكەسىنە تاياقتاي «ق» ءارپى جازىلعان بەتىندە باداناداي ەكى سۋرەت سالىنىپتى. العاشقىسىندا اسپاننىڭ توقىمداي بولىگىن ۇستىنە جاپسىرىپ العان گۋليادان اۋماعان جايتاڭداعان قىزىل بەت قىز الاسۇرىپ شاڭعى تەۋىپ ءجۇر. ار جاعىندا ءراتاي قۇرالىپتاس ەكى-ۇش قۇرتىمداي بالا اياقتارىنا شاڭعى بايلاپ العان. ەندى بار عوي، سونداي ادەمى قىز! باسىن الىپپەدەن كوتەرىپ، كلاستاعى قىزدارعا قاراپ ەدى، كوڭىلى جامان قالىپ قويدى — شاڭعىشى قىزعا ەشقايسىسى ۇقسامايدى. تاناۋلارى شۋ-شۋ ەتىپ پىسىلداپ، جازۋ جازىپ وتىر. «ومىردە ونداي قىز جوق شىعار»، — دەپ قويعان.
بۇل سۋرەتتىڭ استىنا «قىس» دەپ جازىلىپتى.
ەكىنشى سۋرەتتە وڭكەي كوپ تەرەزەلى ۇيلەر دىڭكيىپ تۇر.
ءراتاي كۇلە سالادى، اكەسىنىڭ ەركەسى بولماسا دا، بۇ دۇنيەنىڭ ەركەسى، سول سەبەپتى دە وعان قارسى امال-ايلانى كۇنى بۇرىن ويلاپ، ءادىس ازىرلەپ قويا المايسىڭ. كەشە: «قاراسۋ ءالى قاتپاپتى، جىلىم تولعان بىجىناعان قاراجون بالىق، اۋ سالايىق»، — دەپ ساماتتى ءبىراز سيقىرلاعان. «ماعان ەرىپ جۇرسەڭ، مىنانى تەگىن وقۋعا بەرەم، قاجىمۇقان دەگەن مىقتى تۋرالى»، — دەپ جۇمىرتقانىڭ سارىسىنداي قاتتى مۇقاباسىندا ەكى قارا ءداۋ بەلدەسىپ جاتقان كىتاپتى جىلماڭداتىپ كورسەتىپ قويعان. اۋىلدان ۇزاعان سايىن شي اراسىنىڭ قىبىر-جىبىر تىرلىگى جاندانا ءتۇستى؛ مىنە، مىناۋ قىم-قۋىت ۇساق ءىز قويان جىمى، شي تۇبىنەن كەكىلىكتەر ءدۇر ەتىپ ۇشتى دا، كوپ ۇزاماي تومەندەي بەرىپ، قار ۇستىنە قوندى دا، دومالاڭداپ-دومالاڭداپ بارىپ، جىم-جىلاس جوعالدى. بوگىپ جاتقان كوبىك قارعا سۇڭگىپ كەتتى. اناۋ جالعىز جورتقان باداناداي ءىز اشتىقتان قارنى ارقاسىنا جابىسىپ، مال ءيىسى شىققان اۋىلدى تورىپ، اۋزىنا تۇك بۇيىرماي، تۇمسىعىن شوشايتىپ ۇلىپ-ۇلىپ كەتكەن قاسقىر تاڭباسى. استىرت استىنداعى يتمۇرىن قارىن قاعىپ ۇشقان ساۋىسقان قىلاڭ ۇرىپ كوتەرىلدى دە، اۋىلعا قاراي سالدى. تاس لاقتىرىم جەردەن داۋسى جەتىلمەگەن كۇشىك شاۋىلدەدى، بۇل كۇشىك ەمەس، قويان قۋىپ، اقىرى اداسىپ-اداسىپ، ايدالادا قالىپ، الپىس ايلاسى تاۋسىلعاسىن مۇڭىن شاققان بۇلاڭ قۇيرىق تۇلكىنىڭ اشىنىپ ۇرگەنى. شي اراسىنان ءراتاي ايتا بەرەتىن سايتاندار دا ازىرگە كوزگە شالىنبايدى، سايتانعا دا ساقىلداعان اياز بەن قالىڭ قاردا جان كەرەك، كولحوزدىڭ يەن قورالارىنا كىرىپ كەتىپ، سوندا جان ساقتاپ وتىرسا كەرەك. كۇپى كيىپ، تىماق شوشايتقان سايتاندى كوردىم دەگەن جان مايقاپشاعاي ماڭىنان تابىلعان ەمەس، ەندەشە، ءۇي-ۇيدىڭ الدىنداعى نان سالاتىن پەشتىڭ ىشىندە تىعىلىپ، كوزى جىلتىراپ، كۇن شۋاقتى كوكتەمدى توسىپ وتىرۋى دا ىقتيمال.
تۇيەتايلى استىرتقا ىلىگە بەرە ءجۇرىسى دە ماندي باستادى؛ ءتىڭ قىزىل كىرپىش ءۇيىنىڭ ۇستىنە تاعى ونىڭ قويىپ جىبەرسە، جاڭاعى دىڭكيگەن ءۇي شىعا كەلەر ەدى. ايران-اسىر تاڭ قالدى. «نەعىپ قۇلاماي تۇر؟ سوق وتىرىكتى!» — دەپ، وتىرىكشى الىپپەگە رەنجىپ تە قالعان. كورىم اعايىنان سۇرايىن دەسە، ءتورتىنشى كلاسقا: «مىنا دۇنيە ءجۇزىنىڭ كارتاسىنا قاراپ قويىڭدار!» — دەپ، تاياق ۇشىمەن كوك، قوڭىرقاي بوياۋ ارالاس ەكى شاردى دوڭگەلەكتەپ تۇر ەكەن. ەكى شارعا اڭسارى اۋىپ، ويى ءبولىنىپ كەتتى.
سويتسە، الىپپە راس ايتىپتى، راس ەمەي، نەمەنە، سول الىپپەدەگى سۋرەتكە قاپتاپ قويعانداي قىز تۋ سىرتىندا مىقشىڭداپ كەلەدى. ولاي بولسا، بىر-بىرىنە مىڭگەسكەن ۇيلەردىڭ بۇل دۇنيەدە بارى دا راس، ونىڭ قالا دەپ اتالاتىنى دا، وللا-بىلدە، ىپ-راس...
قىر ۇستىنە شىعا كەلسە، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا جەتىپ، ماز-مەيرام ءراتاي تۇر. ءباتشاعاردىڭ كوزى وتشا جاينايدى. كۇپايكەسىنىڭ جاعاسى جايلاۋدا. كەۋدەسىندە پەش جانىپ جاتىر ما، قوينى-قونىشىنان بۋ بۇرقىرايدى. بىلعارى مالاقايىنىڭ ءبىر قۇلاعى تۇسىڭكى، ەكىنشىسى جىمقىرۋلى. باسى قىزىل دا، اياق جاعى كوك جاماۋ شاڭعىسىن زىپىلداتىپ-زىپىلداتىپ قويادى. ءراتايعا شاڭعى دا شاق كەلگەن بە، ءبىرىن ءبىر، ەكىسىن ەكى سىندىرا بەرگەسىن، بوقاي ارعى-بەرگىسىنەن ءتۇسىپ ءجۇرىپ، سىنعان ەكەۋدەن ءبىر ءبۇتىن جاساپ بەرگەن. وعان قىڭاتىن ءراتاي جوق، ەكەۋىن قاپتىڭ اۋزىن اشىپ، قۇرت ۇرلاپ جاتقان جەرىنەن ۇستاپ العانداي جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. ىركەس-تىركەس كەلىپ قالعان بۇلاردىڭ بەتىنە اۋزىنان بۋدى بۇرقىراتا ۇرگىلەپ:
— ءاي، سۋايت سامات! كەشە بالىق اۋلايمىز دەگەنىم قايدا؟ نەگە ماعان ايتپاي، استىرتقا قاشىپ كەتتىڭ؟ شاڭعىڭدى قاق بولەيىن بە؟ — دەپ دۇرسە قويا بەردى. ءبىر اتتاپ، وڭ اياعىنداعى شاڭعىمەن ساماتتىڭ «كولىگىن» باسا قويدى.
سامات شاڭعىسىن كەرى تارتىپ ەدى، اناۋ جىبەرمەدى. سول ارادا ارتتا كەلە جاتقان گۋليا العا وزىپ شىقتى دا، ءراتايدىڭ كەۋدەسىنەن يتەرىپ جىبەردى:
— سەن بىزگە تيىسپە! ايتتىم عوي، كورگەنسىز بالاسىڭ! كىم سوقتىقتى ساعان؟
جەردەن شىققان، ەكى قۇلاعى تىك شىققان قىزدىڭ باتىلدىعىنا ءراتاي بەك ءسۇيسىنىپ قالدى ما، شاڭعىسىن اتتاتىپ-اتتاتىپ بارىپ، گۋلياعا سولاڭ ەتكىزىپ قولىن ۇسىندى:
— سەن كىمسىڭ، ءوي؟ اتىڭ كىم؟ مەن — ءراتايمىن. پالەسىن قاراي گور. بالىققا باراسىڭ با ءوزىڭ؟ قورىقپا، مەن تۇرعاندا سەنى قاسقىر جەمەيدى. قاسقىر تۇگىل، مۇعالىمدەرىڭە باعىنبايمىن، — دەپ تاستاپ، قولىن الماعاسىن، تاياق ۇشىمەن گۋليانىڭ شاڭعىسىن ءتۇرتىپ قويدى. تانىسقان ءتۇرى.
قىز ەرنىن جىمقىرىپ الىپتى. جاڭا عانا جىلتىڭداپ ۇشقىن شاشقان كوزى كىشىرەيە تۇسكەن. قىراۋ تۇتقان قاسى قايشىلاسىپ كەتىپتى. ءراتايدىڭ بەتىنە ءبىر، جەرگە ەكى جىپىلىقتاپ قاراپ الدى. سوسىن كوك كۇرتەسىنىڭ قالتاسىنان لىپ ەتكىزىپ بىردەڭەنى سۋىرىپ الدى دا، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءراتايدىڭ ماڭدايىنا پەرىپ قالدى. ءراتاي:
— ءۇي! — دەپ قالىپ، كەيىن شەگىنە بەرگەندە شالىنىسىپ، شاڭعى ۇستىنە شوڭقايىپ وتىرا كەتتى. ماڭدايىن سيپاپ قويادى. ماڭدايدان قار ۇستىنە شورشىپ تۇسكەن الگى بىردەڭە كادىمگى دومالاق دوپ ەكەن.
گۋليانىڭ ءوڭى بۇزىلىپ تۇردى-تۇردى دا، بەتىن ءتۇبىت بيالايمەن باسىپ، ەڭىرەپ سالا بەردى:
— ءتارتىپسىز، ءتارتىپسىز! — بيالاي استىنان ءراتايعا جەككورىنىشپەن قاراپ قويادى. — بالىعىڭا بارمايمىن. ىزەت اتاما ايتسام، قۇلاعىڭدى جۇلادى. ايتامىن!
ءراتاي شىلپ ەتكەن جوق. قولىمەن جەر تىرەپ ورنىنان تۇرعاسىن، بەت-اۋزىن تىرجيتىپ، اۋزىن ءبۇرىستىرىپ:
— و-وۋۋ! — دەپ، قىزدىڭ داۋسىنا سالىپ، سۇڭقىلعا باستى. — اۋكىم، اۋكىم، اۋكەشىم، قاسيىنشى اۋكەسىن! بار، ايت! تيتتەي بولىپ، وسەكشىلىن! سەنىڭ اتاڭ بار بولسا، مەنىڭ اكەم بار. اتاڭدى الىپ ۇرسىن، بالەم! — ايتسە دە، سەسكەنىپ قالعان با، دوپتى قار ۇستىنەن ءىلىپ الىپ، گۋليانىڭ قالتاسىنا تىققىشتاپ جاتىر،— موڭىرەي بەرمەي، ال مىنا دوبىڭدى.
ايتپەسە، ءۇسىپ قالار.
— ارى كەت! — قىز قولىن قاعىپ جىبەردى.
سامات ەكەۋىنىڭ اراسىنا تۇرا قالدى.
— قوياسىڭ با ەندى؟
قاھارى قاتتى ءتۇسىپ تۇرسا دا، راتايمەن تاجىكەلەسىپ ابىروي تاپپايتىنىن ءىشى سەزىپ تۇر. ول سونداي بالا — ساقىلداپ كۇلىپ تۇرىپ، توبەلەسە سالادى، توبەلەسىپ ءجۇرىپ، دوستاسۋى دا وپ-وڭاي. ءبىر كۇندە داپتەرىنە ەكىنى دە، بەستى دە قوندىرىپ الىپ، مۇرتىنان كۇلىپ جۇرە بەرەدى. ءبارىن ويىن ءۇشىن ىستەيدى. نە كەسەپاتتى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيتىن اۋلەكىنىڭ ناق ءوزى.
ءراتاي وسقىرىنىپ كۇلە سالدى.
— قويشى-ەي، ءوزىڭ دە. شىناشاقتاي قىزعا بولا توبەلەسەمىز بە؟ توبەلەسسەك، بالىققا قالاي بارامىز؟ ءاي، قىز، اتىڭ كىم ەدى؟ گۋليا ما؟ وندا بەرى قارا! — كۇپايكەسىنىڭ قالتاسىنان قوبىراعان الدەنەنى الىپ شىقتى. — اۋزىن تۇندە شوكەيگە (كوزىنشە بولماسا، سىرتىنان شەشەسىن اتىمەن اتايتىن. بۇرىن اجەسىنىڭ قولىندا ءوسىپتى دە، ول كىسى قايتىس بولعاسىن، ەرىكسىز بوقاي، شوكەيدىڭ قولىنا كەلگەن) بۇرگىزىپ، تىكتىرىپ الدىم. تال كەسىپ، مىنا تەسىككە وتكىزەمىز. اۋ دەگەن سول. قاراسۋدىڭ كوپ بالىعى بىزدەن قۇتىلىپ كورسىن، بالەم. كينوداعى فريستەي توپىرلاتىپ قىرامىز. ءايدا، كەتتىك!
گۋليا دا سالعىلاسۋدان جالىقسا كەرەك. ءراتايدىڭ قولىنداعى داكە اۋعا سىقسيىپ قاراپ قالىپتى.
داۋ-داماي ۇمىتىلادى. ۇشەۋى كوز ۇشىندا قالىڭ تالى دودا-دودا بوي كورسەتىپ تۇرعان قاراسۋعا تارتتى. گۋليا تۇك بولماعانداي جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. «قالانىڭ قىزى وسىلاي ەكەن عوي» دەپ ويلاپ بارا جاتتى سامات.
ءۇسىپ قالعان قارا جىلان اقشاڭقان قار ۇستىندە قاتىپ جاتىر.
ءبىر سوزبەن ايتسا، قاراسۋ وسى.
ال ءجۇز سوزبەن بەينەلەسە شە؟
قاراسۋدىڭ وزەگى جىڭىشكەرىپ، ەكى جاعاسى جاقىنداي ءتۇسىپتى. كەيبىر تۇستارى ءتيىپ-تيىپ كەتىپ، زەر سالىپ قاراسا، الگى يرەڭدەگەن ۇزىن قارا جىلان كەمى جەتى جەردەن كەسىلىپ، بولەك جاتىر. جالپاقتاۋ ءيىرىم بەتتەرىندە كوزگە ارەڭ شالىنىپ، شيراتىلا يرەتىلىپ بۇعىپ جاتقان سەلدىر بۋ بار. جاز ايلارىندا بۋرا شۋداسىنداي بۇيرالانىپ تۇراتىن يتمۇرىن، دولانا بۇگىن اق كوبىك قاردان كوزىن باسا-باسا اۋىر قالپاق كيىپ، جاۋىرىندارى اسپانعا شىعا كۇدىرەيىپ تۇر. ۇشقالاق سۋىق تورعاي سىپسىڭداپ ۇشىپ قونسا، اپپاق بورىكتەر بۇرق-بۇرق ەتەدى.
ءۇش بالا بۋ كەشكەن ءيىرىم جاعاسىن مانا تاپتاپ تاستاعان. كوزدەرىن قاپ-قارا جىلىمنان ايىرمايدى. جازدا قايىر قۇمىنا دەيىن سۋسىپ كورىنىپ جاتاتىن قاراسۋ قىستا تەرەڭدەپ كەتەدى ەكەن. سول تۇڭعيىقتا الابۇعانىڭ شۇبار جونى جىلىستاپ سىرىپ وتسە: «انە، انە، بىلاي تارت!»، «وي، ۇلكەنىن-اي!»، «كەتتى، كەتتى!» — دەپ سۇق ساۋساقتارىمەن ايدىن بەتىن شۇقىلاپ، ۇلارداي شۋلاسادى. سۋ ءتيىپ، سىرەسىپ قالعان قولعاپتارىن جاعاعا اتىپ ۇرعان. دومبىعىپ ىسىنگەن قولدارىن قويىن قولتىققا تىعىپ جىبەرىپ، ايتپەسە، ۇرگىلەپ اۋرە-سارساڭ. اسىرەسە گۋليا شات. قالادا تۇرامىن، قالادا وقيمىن دەپ تاناۋ كوتەرىپ ءجۇرىپ، بالىق اۋلاۋ سياقتى دۇنيەنىڭ ەكى قىزىعىنىڭ بىرىنەن قۇر قالعان با:
— قاشتى، قاشتى! ۇستا، سامات! — دەپ، ايدىن تۇبىندە كىلەڭ بەستىك باعالار بۇعىپ جاتقانداي ۇڭىلە ءتۇسىپ، الاي دا بىلاي جۇگىرىپ مارە-سارە.
ايقاي-شۋ كوپ تە، ماندىپ جاتقان ءىس شامالى. ازىرگە قار ۇستىندە جالعىز الابۇعا قىستىگۇنى قاتالاپ اۋزىن ءبىر اشىپ، ءبىر جاۋىپ جاتىر.
كۇن كوكجيەككە تاقاۋ. قۇلدىراعان التى شارعا سايقاننىڭ كونۋس شوقىلارى ارا تىستەرىن اقسيتا ءتۇسىپ، شالقالاپ-شالقالاپ جاتىر. كۇن جازدا ءوز ىستىعىنا ءوزى شىداي الماي ءدىر-دىر ەتىپ، جايلاپ اينالۋشى ەدى. ءقازىر ءدىرىل دە، اينالۋ دا جوق، نارتتاي قىزارىپ، بەتپاقتانا تالاۋراپ العان. دالا قىزىل شاڭ. دولانا، يتمۇرىنىڭ باۋىرىنان باس قىلتيتقان قاراباس كولەڭكەلەر شىعىستان ەلەس بەرگەن تۇنگە قاراي قار بەتىمەن جەر باۋىرلاي جىلجىپ بارادى.
ءبىر الابۇعا ەكىگە كوبەيدى. ساماتتىڭ قولى اعاش بولىپ قاتىپ قالدى. كەلگەن بەتتە گۋليانىڭ بەت ۇشى عانا الاۋ ەدى، ەندى بۇكىل ءجۇزى جالىن. ءتامپىش مۇرنى كوگەرگەن. ءراتاي الا كوزىن توڭكەرىپ تاستاعان سايىن قاراشىعىن قىزىل ۇشقىن سىزادى.
گۋليا قولىن ءۇرىپ-ۇرىپ جىبەردى دە، ساماتتىڭ جەڭىنەن تارتتى:
— سامات، سامات دەيمىن، قوزعالماي تۇرشى! بىلاي... ىق جاققا قارا. توڭاسىڭ. — يىعىنا قولىن سالىپ، بەتىن قارا كوك تارتقان شىعىسقا بۇردى.
— نەگە... نەگە قوزعالماي تۇرامىن؟
— جىلىنىپ الايىن.
گۋليا قالتاسىنان دوپتى الدى دا، ساماتتىڭ ماڭدايىنا پەرىپ قالدى. بالانىڭ كوزى باعجاڭ ەتتى. كەيىن ىرشىعان دوپتى قىز الاقانىمەن قاعىپ، ماڭدايىنا قايتا تۋرالاي بەرگەندە جالت بەردى.
— نە ىستەپ تۇرسىڭ؟
— قورقاق! قاقپاقىل ويناپ، جىلىنىپ الايىن دەسەم... سۋىق-ق...
قىزدىڭ كوگىس تارتقان ەرنى ارەڭ قوزعالادى. سامات اياپ كەتتى. ەڭكەيىپ، جەردەن دوپتى الدى، گۋليانىڭ قولىنا ۇستاتتى.
— ويناساڭ، وينا! تەك تەزىرەك!
ماڭدايىنا دوپ توپىلداپ جاۋىپ كەتتى. ءراتاي كۇلىپ تۇر:
— قورقاق! قارشاداي قىزدى باسىندىرىپ...
ەكى-ۇش مينۋتتان كەيىن قىز دوپتى قالتاسىنا سالدى. كەمسەڭدەپ:
— قايتامىن... سۋىق!.. — دەدى.
ءراتاي دا سونى ويلاپ تۇرسا كەرەك، توردى جاعاعا تاستاي سالدى:
— قايتايىق. ءاي، قىز، سەن جىلىندىڭ. ءبىز قاتىپ قالدىق. ءارى قاراپ تۇر!
— نەگە؟
— ءارى قارا دەگەن سوڭ، ءارى قارا! سامات تا ساعان ماڭدايىن توستى، ايتقانىڭدى ورىندادى. وكىرەكتەي بەرمەي، بىزگە دە ءبىر قۇلاق توسسايشى. انە، انا كۇن باتا شۋ قارا قۇيرىق شاپقىلاپ كەتەمىز..
گۋليانىڭ ءوڭى قۇبىلىپ تۇردى دا، قاسات قاردى قىرت-قىرت باسىپ، جاعادان ۇزاي بەردى.
— قايدا باراسىڭ قاڭعىپ؟ قالادان كەلگەن قىزعا قىزىعىپ، قاسقىر جەپ كەتەر. سول ورنىڭدا تەرىس اينالىپ تۇر، بولدى.
قىز بۇكشيىپ، تەرىس اينالدى. ەكى يىعى قۇنىسىپ كەتىپتى. تاناۋىن پىرس-پىرس تارتادى. ۇندەمەيدى. «قايدان كەلىپ ەدىم قاراسۋعا؟ بادىراق كوز، قارا بالا اۋىز جاپپايدى... ۇرپەك سارى تاپالى اۋزىنا سۋ تولتىرىپ العان با، ۇندەمەيدى. جىلى ءۇي قايدا، ىزەت اتا، شاھيعا اپا، قايداسىڭدار-ار؟ قىزدارىڭ ايدالادا توڭدى عوي»، — دەپ ويلاپ تۇرعانداي كورىندى ساماتقا گۋليا. ءراتايعا جەكىپ: «قوي!» دەيىن دەسە، ەرنىن قىبىرلاتۋعا ەرىنەدى. بەت تەرىسى كەرىپ قويعانداي تىرسىلداپ تۇر. «قىزدى قاسىنان قۋىپ جىبەرگەن ءراتاي قالاي جىلىنباقشى؟» دەگەن ويى عانا ءتىرى.
ءراتاي كۇپايكەسىنىڭ ەتەگىن قايىرىپ جىبەرىپ، سىرىعان ماقتا شالبارىنىڭ قايىس بەلبەۋىن تۇعجىڭداپ اعىتىپ جاتىر.
«ءاي، مىناۋ قايتەدى، ەي! — ساماتتىڭ ەكى كوزى تاس توبەسىنە شىقتى. — شالبارىن شەشىپ تاستاپ جۇرمەسىن».
ءراتاي قولعابىن تىسىمەن تارتىپ شەشتى دە، وڭ قولىن اۋىنا بويلاتىپ جىبەردى. العا قاراي ءسال ەڭكەيە ءتۇسىپ، مىقشيعان كۇيى: — ۋھ، ۋھ، راقاتىن-اي! قىز-قىز قايناپ تۇر. باعانادان سويتسەكشى. مىنا گۋليا دا تىقىلداپ قاستان كەتپەي... — رەنىشتى ءوزى. — اي، سامات، بوزارىپ كەتىپسىڭ. سەن دە ءسويت. گۋلياعا دا ايتايىق، جىلىنىپ السىن.
سامات وكشەسىنە مۇز قاتقان پيماسىن سۇيرەتىپ، ءراتايعا بەتتەدى. ءبىر-بىرىن ايتقىزباي تۇسىنەتىن بالالار عوي، ءراتاي سو ل قولىمەن بەلدىگىن قىمقىرا ۇستاپ، وڭ قولىن اۋىنا تىققان كۇيى شوقىراقتاپ قاشىپ بارادى.
— انا قىزعا دا ايت. بۇت تۋرا پەش. ءبارىمىز ءوستىپ-وستىپ جىلىنىپ الايىق. وھو-وھو، قىزىق-اي، ءبىر تاباق شىجىق-اي!
سامات نە كۇلەرىن، نە جىلارىن بىلمەدى. گۋليا بولماسا، كۇلە سالار ەدى. مۇنداي ۇيات قىلىقتى ءراتاي جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە بولسىن ىستەي بەرەدى. وعان سامات تۇگىل، اۋىلدىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن. «بۇيتپەسە، ءراتاي بولا ما. ءۇي اراسىن ءبىر تەكەباي تەنتەك شۋلاتىپ جۇرمەسە، اۋىلدىڭ ءسانى كەلەر مە»، — دەپ، قايتا، كۇلىپ، ءدان ريزا بولىپ قالادى. ونىڭ ءبارى ابىروي اپەرمەيتىن وعاش، ۇيات ءىس ەكەن. ونى سامات گۋليانى كورگەندە بارىپ ءبىلدى. اسپاننىڭ ءبىر قيىعىن ۇستىنە جاپسىرىپ العان وسى قىز ەرگەلى كوپ ىستەرىنىڭ وعاش ەكەنىن ۇعا باستادى. ءارى: «قايدان ساپ ەتە قالدى ءوزى؟ كەلىپ ەدى، بۇعان دەيىنگى دۇرىس ىستەرى بۇرىس بولدى دا كەتتى»، — دەگەن قىجىل دا بار. ماسەلەن، بۇرىن ءوزى دە ويناپ ءجۇرىپ توڭعان كەزدە ءراتاي سەكىلدى جىلىنىپ الاتىن. بۇنىمىز ۇيات دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەيتىن.
وكىنگەنمەن نە پايدا؟ بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى. ءراتاي ءبىر قوزعالسا، كەمى ەكى-ۇش ءىس ىستەمەي توقتامايدى. تاعى بىردەڭەنى بۇلدىرمەي تۇرعاندا، تەزىرەك اۋىلعا تايعان ءجون.
ءبۇرىسىپ، ءبىر ۋىس بولىپ تۇرعان قىزدىڭ يىعىنان جايلاپ تارتتى:
— ءجۇر، كەتتىك! سەن ءراتايعا قاراما! ول ءوزى سولاي... اۋمەسەر.
قىز جالت قاراپ ەدى، بەتىنە تارىداي ەكى-ۇش تامشى قاتىپتى. ىزا ما، ايازدان با، ءجۇزى بوپ-بوز:
— كەتىڭدەرشى وزدەرىڭ! ەكەۋىڭ دە. شاڭعىسىن قولتىعىنا قىستى. سەرەيىپ قاتىپ قالعان ەكى الابۇعانى ەكى قالتاسىنا سالىپ الدى. قىرت-قىرت با¬سىپ، اۋىلعا اپاراتىن شانا جولعا ءتۇستى.
ءراتاي:
— ە، جۇرە بەرسىن. ەرتەڭ وينايىق دەپ ءوزى-اق جەتىپ كەلەدى، — دەپ ساۋەگەيسىپ جاتىر.
سامات ولەردەي ىزالى. «جانىم اشىسا قايتەدى، ەي!» «كەتىڭدەرشى وزدەرىڭ». «كەتسەڭ، كەتە بەر. ماعان دەسەڭ، بالقان تاۋ اسىپ كەت». بۇل سوزدەردى كۇبىرلەپ ايتتى ما الدە ويى ما، اق-قاراسىن ايىرىپ اۋرە بولعان جوق. قۋىرداقتاي قۋىرعان سارى ايازدا ادام قايدان جوندەم وي ويلاي السىن. ءوز-وزىن جۇباتىپ، ىشتەي قايراپ الدى دا، پيمالارىن بىر-بىرىنە سارت تا سۇرت سوعىپ ەدى، باشپايلارى قىبىرلاپ، جان كىردى. شاقىر-شۇقىر باسىپ، جاعادا جاتقان تورعا بەتتەدى. بويى بيىكتەپ كەتكەن بە، قالاي؟ ەكى الابۇعانىڭ قىزىق-شىجىعىمەن بايقاماپتى، جاماۋ پيمانىڭ تابانىنا ەكى ەلى سىرەۋ مۇز قاتىپتى. ءجۇرىسى جامان اتقا مىنگەندەي زىرك-زىرك ەتىپ، قولقاسى تۇسەدى. قاتىپ قالعان بۋىندارى سىقىرلاپ، تورعا ەڭكەيە بەرگەندە جىلىم جاقتاعى وڭ اياعى جىلجي بەردى...
زامان-اي دەسەڭشى! تاپ ازىردە بۇرقىلداپ جۇرگەن سامات: «وي، سۋىعىن-اي! سۋىق!» دەگەن بالدىر-باتپاق بىردەڭەلەردى ويلاپ قويىپ، قاراسۋدىڭ قاق ورتاسىندا تىرباڭداپ، ارعى جاعاعا قۇلاش ۇرىپ بارا جاتىر. ءشول قىسىپ قاتالاماسا دا، ارا-تۇرا سۋ جۇتىپ قويادى. قۇلاعىندا گۋليانىڭ شىڭعىرعان ءۇنىنىڭ ءبىر ۇزىگى قالىپتى. جانە ءراتايدىڭ كۇلكى ارالاس كەلەمەجى قوسا ءجۇر.
— ويباي، انە، تاسباقا ءجۇزىپ بارادى! تاسباقا!
قاباقتا ءوسىپ تۇرعان قالىڭ تال بۇتاعىن ۇسىنا بەردى.
سۋدان سۇيرەتىلىپ شىققاسىن كەرى قايىرىلىپ قاراپ ەدى، ءبىر قولىمەن اۋىن ۇستاعان ءراتاي ەكىنشى قولىمەن ساماتتى كورسەتىپ، بەك جەتىسىپ تۇر. گۋليانىڭ قولىندا شاڭعىنىڭ ءبىر سىڭارى، ساماتقا ءبىر ۇشىن بەرۋدى ويلاعان-اۋ، ەربەڭ-ەربەڭ ەتىپ، جاعادا شىرىلداپ جۇگىرىپ ءجۇر.
...ءراتاي مەن گۋليا قولتىقتاعان سامات قارلى القاپتى سىزىپ بارادى. الىپ جۇرە الماعان شاڭعىنى شي تۇبىندەگى ءۇرىندى قارعا كومىپ كەتكەن. ساقىلداعان سارى ايازدا سۋعا ءتۇسىپ شىعۋ و باستا ءارى ەرلىك، ءارى قىزىق كورىنگەن. ءوز-وزىن قايراپ، داتكە قۋات جاساماسا، تاعى بولمايدى. قويىنى-قونىشىنان سۋ سورعالاپ تۇرىپ:
— ءجۇزىپ شىقتىم، ءا؟ باتىپ كەتپەدىم، ا؟ — دەپ ىرجيىپ كۇلە بەرگەن.
پيمانى توڭكەرىپ، سۋىن توكتى، بۋى بۇرقىراعان شۇلعاۋىن سىعىپ، قايتا وراپ كيىپ الدى. الگىندەگى كەلمەجى ءۇشىن تاياق جەپ قالام با دەپ ءبىراز قورقىپ قالعان ءراتاي ارى-بەرىدەن كەيىن شاپانىن لاقتىرىپ تاستاپ:
— ءاي، مەن دە ءبىر سۇڭگىپ شىعايىنشى. ۇيگە ءۇستى-باسىما مۇز قاتىپ، ساقىرلاپ بارسام، پاپام سوقپاس، — دەپ قۇلشىنىپ ەدى، گۋلياعا قايدان ولەرمەن وجەتتىك بىتكەنىن كىم ءبىلسىن، ءراتايدى جاعادان جۇلقىپ، وزىنە قاراتىپ الدى، كىشكەنە الاقانىن مايىستىرىپ، بەتىنەن تارتىپ جىبەردى:
— ءاي، ناقۇرىس! ولە الماي ءجۇرسىڭ بە؟ — تۋرا شوكەي اپاي سياقتى زەكىدى.
كوزى اتىزداي بولعان ءراتاي قىزعا باقىرايىپ قاراپ تۇردى دا... كۇلە سالدى.
— وت جىندى! قىرا ما؟! — دەپ، شاپانىن قاعىپ-سوعىپ كيىپ الدى.
شىنىمەن گۋليا ەكى-ۇش جاسقا بىردەن ەسەيدى. قاباعى قاتىڭقى. تاناۋى قۋسىرىلىپ كەتكەن. قاستارىنىڭ ارا-اراسىنا كىشكەنە سىزىق ءتۇسىپتى. ەرنى جىمقىرۋلى. قۇلاقشىن باۋىن ساماتتىڭ تاماعىنىڭ استىنان شيەلەپ تۇرىپ بايلادى دا:
— مالاقايىڭا سۋ تيمەگەنى قانداي جاقسى. باستان تيگەن سۋىق ەتتەن ءوتىپ، سۇيەككە جەتەدى. ال جۇگىردىك! اياز قاتايماي اۋىلعا جەتىپ الايىق. ءبىر، ەكى، ءۇش، جاستار، العا ءتۇس! — دەپ، ساماتتى جەتەكتەپ، قۇستاي ۇشا جونەلدى.
تاق-تاق شانا جولدىڭ توبەسىن تورس-تورس ويعان ۇشەۋى دەدەكتەپ كەلەدى. قىزىل كۇندى سايقاننىڭ ەڭ بيىك ىستىك شوقىسى ۇشىنا قاداپ الىپ، ارى-بەرى تەربەپ تۇر. ءشي-شيدىڭ اراسى سانىن سابالاپ ىزعىتقان قىزىل شۇناق اياز. ورتتەي جانعان ءۇش بالاعا قىزىعىپ كەتە مە، بەتتەرىنەن ءسۇيىپ-سۇيىپ الادى. قاتتى جۇگىرىستەن ساماتتىڭ قۇلاعىنىڭ ىشىندە ءبىر سالماقتى زات زىرق-زىرق ەتەدى. بەينە ءبىر اياقپەن ەمەس، قۇلاعىمەن جۇگىرىپ كەلە جاتقانداي. بۇرىن قىستىگۇنى كيشدى سۋعا مالىپ الىپ، وكپەسى ءوشىپ جۇگىرىپ كورمەگەسىن، وسىنىڭ ءبارى
ساماتقا قىزىق تا.
كوپ ۇزاماي قىزىق شىجىققا اينالدى. شالبارى ماقتا مەن ماتا ەمەس، مۇزدان ءپىشىلىپ تىگىلگەندەي قاۋدىرلاپ، قىلتا، سانىن سوعىپ كەلەدى. كۇپايكەسىنىڭ قاقيىپ قاتىپ قالعان ەتەگى تىزەسىن قاعادى. پيما بوقايدىڭ پروتەزى سەكىلدى اعاش بىردەڭەگە اينالعان. زىلدەي اۋىر، اتتاعان سايىن توق-توق ەتەدى. جانە بارعان سايىن باسى شاڭعى سەكىلدى قاقيىپ بارا جاتىر. قۇرتاقانداي تىشقان كىرىپ كەتكەن بە، باشپايلارىن دامىلسىز تىستەيدى، تىستەيدى كەلىپ. قولعاپ ىشىندە دە سونداي تىشقاندار جوسىپ ءجۇر. ماماسى بيىلدان گورى الداعى جىلداردى جوسپارلاپ ساتىپ اپەرگەن كەڭ قۇلاقشىنى جايشىلىقتا كوزىنە ءتۇسىپ تۇرۋشى ەدى. ءقازىر بارعان سايىن تارىلىپ، جانىن كوزىنە كورسەتىپ، قىسىپ بارادى. اۋىلعا قاراي بار پارمەنىمەن شاپقىلاپ-اق كەلە جاتىر. ەندەشە، گۋليا مەن ءراتاي قولدان تارتىپ، قولتىقتان سۇيەمەلدەپ:
— جۇگىر، جۇگىر، سامات! از قالدى، از قالدى، — دەپ اۋىزدارىنان شىققان بۋدى نەگە مۇنىڭ بەتىنە ۇرگىلەيدى؟ ال گۋليانىڭ كوزى قاراسۋدان شىققالى قۇرعاماي-اق قويدى.
ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن قار قۇرساعان جولدىڭ قوس جيەگى اپپاق ۇزىن رەزەڭكەگە اينالدى. سەبەبى، سامات ءجيى-جيى تايىپ، تىزەسىمەن قار سۇرە باستادى. جول شەتى بىرەسە جيىرىلىپ، جاقىنداي تۇسەدى، بىرەسە سوزىلىپ، الىستايدى. كويلەك كوك، تاماق توق باسقا كەزدە بۇل وزگەرىسكە سامات تاڭ قالار ەدى، ءقازىر ءويتىپ تاڭ قالۋ تۇگىل، سىڭبىرۋگە مۇرشا جوق: «اۋىل قايدا؟ قاشان جەتەمىز؟ ماعان نە بولدى؟» — دەگەن كەلتە تۇجىرىمدار انا باسىندا كەزىپ ءجۇر.
— تەڭسەلمەي، ءتۇزۋ ءجۇر! جىبىرلاماي، باس اياعىڭدى، تاسباقا! — مازاقتاپ كەلە مە دەپ ءراتايعا قاراپ ەدى، و، توبا، الاقانداي كوزىنە قورقىنىش ۇيا سالىپتى.
قىزىل-جاسىل شەڭبەرلەر سەكەكتەي باستادى. باتىپ كەتكەن كۇن كوز الدىندا جايلاپ دوڭگەلەيدى. كۇن قىزۋىنان قاردىڭ قالاي ەرىپ كەتپەگەنىن قۇداي ءبىلسىن. قارا تۇرپاتتى بىرەۋلەر قاتارعا ءتۇسىپ، ەكى قاناتتى الا جارىسىپ كەلەدى. «سايتاندار ما؟ كوكتەم، جاز بولماسا، بۇل انتۇرعاندار كوزگە تۇسپەۋشى ەدى. الدە ولار دا قاراسۋدىڭ اياق جاعىنا تور سالىپ، بالىق اۋلادى ما؟ مەنى سۋعا يتەرىپ جىبەرگەن سولار ەمەس پە؟!» — وي ۇزىك-ۇزىك. ءبىر ۋاقىتتا تەمىر قۇرساۋداي قىسىپ بارا جاتقاسىن، باۋىن بىتىرلاتىپ ءۇزىپ، قۇلاقشىنىن لاقتىرىپ جىبەرگەنى ەسىندە.
— باسىم، باسىم!
تاعى بىردە ءراتاي ۇستىنە ءمىنىپ الىپتى. بۇلقىنىپ جاتقان ساماتتىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ، ەركىنە جىبەرەر ەمەس. گۋليا قۇلاقشىندى باسىنا كەپتەپ جاتىر. قۇلاقشىن ەمەس، شويىن شوڭكە كيگىزىپ جاتقانداي، قۇيقاسىن تىرىستىرىپ جىرىپ بارادى.
— اۋلاق. اۋلاق كەتىڭدەر!
...ءبىر زاماندا شانا تابانى سىقىرلادى.
— اللا، اللا، نە بولعان ءبۇل بالاعا؟! شاناعا سالىڭدار، كانى!
شوشىنعان داۋىسقا ىلەسە ساقال-مۇرتىنا مۇز قاتقان الباستى بەتىنە ءۇڭىلدى.
— كەت، كەت!
— ءما، كۇپى! سۋىق كىرمەستەي قىمتاپ تاستاڭدار!
ايتۋعان اتانىڭ قارلىعىڭقى داۋسى.
اۋادا تەربەلىپ بارا جاتقانىن بىلەدى. اۋەدە بىقىعان كوپ جۇلدىز جىپىرلاپ جايىلىپ ءجۇر. سۇڭگىدەيىن سالبىراپ تۇرعاندارى بار. «نەتكەن كوپ! جارتىسى مەنىكى، جارتىسىن ءراتايعا بەرەمىن. گۋليا شە؟ ونىڭ قالادا ءوز جۇلدىزدارى بار. الدە جارتىسىن بەرە سالسام با ەكەن؟ ءراتاي بەرسە، بەرەمىن». تاڭدايى كەۋىپ بارادى. باسىن ءسال كوتەرىپ، بىر-ەكى جۇلدىزدى اساپ سالىپ، قاشىر-قۇشىر شاينادى.
— ءتىسىن قايراپ جاتىر!
— تىنىش! ءقازىر جەتەمىز!
بيشىك شارتىلى قۇلاعىن كەستى.
— ايت، شۋ! قان تۇسكەن بە اياعىڭا، ەي، قىزىل يت! ايت، شۋ!
ارعى جاعى اقى بەرسە دە ەسىندە جوق.
...كوزىن اشسا، الاكولەڭكە. توبەدەگى اك تيمەگەن، ۇستىرىكتەلگەن اعاش بەتىنە باكىمەن ارىپتەر ويىلىپ جازىلىپتى. ەرنىن قىبىرلاتىپ: «سامات جىلقايداروۆ. 57 جىل 1 سەنتابر»، — دەپ وقىدى. ەكىنشى كلاسقا باراردا ءوستىپ شالقالاپ جاتىپ ءوزى ويىپ جازعان جازۋلارى. قاتەلەرىن جاڭا تاۋىپ جاتىر. جىلقايداروۆ — «جىلقايداروۆ»، «57 جىلدان» كەيىن ءۇتىر قويىلادى، «سەنتابردىڭ» ورنىنا «سەنتيابر» دەپ جازۋ كەرەك. ول كەزدە ەكىنشىنى باستاسا، ءقازىر سامات ەكى جارىم كلاستى ءبىتىردى. ءوزى دە، ءبىلىمى دە ەسكەن بالا. ارىپتەردى سيپاعىسى كەلىپ ەدى، قولىن قوزعالتا المادى. تاسپەن باستىرىپ كەتكەندەي اپ-اۋىر. ورىس پەشىنىڭ ۇستىندە جاتىر ەكەن. باسى لىق-لىق ەتەدى. كوتەرمەك بولىپ ەدى، شەكەسى شاقتى. ىڭىرسىدى. اياق جاقتان شەشەسى باس قىلتيتتى. رۇقساتسىز قاراسۋعا تارتىپ قويانى، ونىمەن قويماي، كۇمپ بەرىپ سۋعا ءتۇسىپ كەتكەنى ءۇشىن ۇرسا ما دەپ كوزىن جۇما قويدى. سول كەشتە سىنىق ءمۇيىز قوڭىر سيىرعا ءشوپ شاشپاعانى ەسىنە تۇسكەندە: «وسى كوز جۇمعاننان ۇيىقتاپ كەتسەم جارار ەدى»، — دەپ ويلادى.
— ساماتاي، وياۋمىسىڭ؟ كوزىڭدى اششى!
ۇيىقتاپ كەتۋدىڭ رەتى كەلمەدى. امالسىز كوزىن اشتى.
جوق، شەشە ءجۇزى مەيىرىمدى.
— نەنى سۇرادىڭ، ساماتاي؟
— سۋ-ۋ...
بۇل ءسوزدى قاسىندا قاتار جاتقان بىرەۋ ايتقانداي ءوزى ارەڭ ەستىدى.
— ءقازىر، ءقازىر...
سۋ ورنىنا كەسە تولى ءسۇت اۋزىنا مولدىرەپ كەلە قالدى. بىر-ەكى جۇتقاننان اسا المادى.
تابەتى تارتپادى. جاۋىرىنىن جالىن جالاپ جاتىر... پەش ۇستىنە شىعىپ كەتكەن شەشەسى:
— تەرلە، تەرلە! قوي مايىمەن سىلاپ تاستاعامىز. قۇداي قولداسا، ەرتەڭ-اق جازىلىپ كەتەسىڭ، — دەپ كۇبىرلەيدى. — قىردان قايتىپ كەلە جاتقان ايتۋعان اتاڭ جولىقپاعاندا... كۇنىڭ نە بولاتىن ەدى، جارىعىم. سۋ ىشكىلىگىڭ بار ەكەن. ءراتاي مەن كۇلاندا شاما كەلگەنشە سۇيرەپ باعىپتى. قوڭىر سيىر تۋعان. ىستىق سۇتتەن المايمىسىڭ؟
«كۇلانداسى كىم؟ گۋليا ەمەس پە ەدى؟ قاراسۋدان بالىق اۋلاعان قىز با؟» — وسىنى ويلاپ جاتىپ باسىن شايقاپ ەدى، لىق-لىق ەتىپ ميى اۋزىنا تۇسە جازدادى.
— بۇگىن تەرىگە سالامىز. سۋىقتى سىلىپ الادى دەسەدى. ايتۋعان اتاڭ جەمدەپ وتىرعان سەمىز ساۋلىعىن سويىپ تاستادى. راقات جاۋعىر جان ەكەن. جامان دا بولسا، اكەڭ جاربيىپ وتىرسا عوي...
شەشەسى ساماي شاشىن سيپاعان بولىپ، كوز جاسىن الاقانىمەن سىپىرا كەتتى.
— قويشى، ماما!
كىرپىكتەرىنە ءتۇيىر-تۇيىر قورعاسىن ءىلىنىپ، اۋىر تارتتى. كوزىن جۇمىپ ەدى، قاراسۋدان دا تەرەڭ جىلىم تۇبىنە تارتا جونەلدى...
...جانارىن اشىپ ەدى، بىلايعى كۇندە كوزىن سىعىرايتىپ ۇستەلدەن تۇسپەيتىن جەتىلىك شام باس جاعىنا شىعىپ كەتىپتى. جالىنى مايىسپاي دا، قايىسپاي دا مازداپ ءتۇر. جاپ-جارىق. توبەسىنە ۇزىن مويىن پيالا قونجيعان. پيالانى بۇرىن ىزەتتىڭ ۇيىنىنەن كورگەن. سەمەيدەن سارى مايداي ساقتاپ، ون قابات شۇبەرەككە وراپ اكەلگەن پيالانى شاھيعا اپاي ءولدىم دەسە دە ەشكىمگە بەرگەن ەمەس. ءتىلى اۋزىنا سىيمايدى. ارقاسى شىلقىلداعان سۋ.
— سۋ-ۋ! — دەدى. سول مۇڭ ەكەن، الاقان كوز باجىرايىپ قاراي قالدى. ءراتاي! كۇلكىسى مەن كۇڭگىر-كۇڭگىر سويلەۋى ارالاس. قولىندا دىرىلدەگەن كەسە.
— تىنىش! ءىش تە، تىنىش جات! سەنى تەرىگە سالعامىز. ءاي، ءوزىڭ ايتۋعاننىڭ كەشە سويىپ تاستاعان ساۋلىعىنان اۋماي قالىپسىڭ. ءجۇنىن قاراشى، بۇيرا-بۇيرا، — دەپ، مۇنىڭ كەۋدەسىن مايپازداپ سيپاپ قويدى. — كانە، ءما-ما-ا دەپ ماڭىراپ كورشى! بالەم، ايتۋعانى، ىزەتى، بوقاي، شوكەيى بار، زارە-قۇتى قالماي، كولحوز اۋىپ كەتسىن. ماڭىرامايسىڭ با؟ مەن بۇلدانباي-اق ماڭىراي سالار ەدىم... ماماڭ كولحوزداعى فەلدشەرگە كەتكەن. مەن سەنى كۇزەتىپ وتىرمىن. اۋرۋىڭا قارامايمىن. وسىدان تىرپ ەتىپ كەر، پەرىپ جىبەرەمىن. ءما، ءسۇت ءىش! ماماڭ تىرپ ەتكىزبە دەگەن.
كەسە تولى ءسۇتتى بۇل جولى سارقىپ ءىشتى.
ءراتاي كەسە تۇبىنە ءۇڭىلىپ وتىر.
— ءتۇۋ، سارىماس، تامشى قالدىرماپسىڭ. دامەتىپ وتىر ەم، تاعى دوسپىن دەيدى. مەن قالدىرار ەدىم. قوڭىر سيىردىڭ ۋىزى... — كەسە تۇبىنە قاراپ قويدى. قولتىعىنداعى كىتاپتى تاناۋىنىڭ استىنا تىقپالادى. — ءما، سۇراپ جۇرگەن «قاجىمۇقانىڭ!» باسىمەن ال! ءبىراز جالىندىرايىن دەپ ەم. ءوزىڭ ەمەس پە، اياق استىنان اھ-اھ دەپ، اۋىرا قالعانىڭ. ىشەتىنىڭ ۋىز، قار كۇرەمەيسىڭ، سيىردىڭ استىن شىعارمايسىڭ. ءبارىمىز كەزەكپەن سەنى كۇزەتەمىز. راقات-اي، تەگى! مەن دە ەرتەڭ جەيدەمدى شەشىپ تاستاپ، جاتا قالىپ قار ۇستىنە اۋناپ، تاس-تالقان اۋىرسام با ەكەن؟
بۇل ەزۋ تارتىپ ەدى، دوبىرەيگەن ەرنى جۋىق ارادا جۋىسا قويمادى. «قويشى، ءراتاي، كۇلدىرە بەرمەي!» دەمەك ەدى، كوك جەلكەدەن باسقان ءبىر جالقاۋلىق بوي بەرمەدى.
ءراتاي قوينىنان تىلدەي كىتاپتى شىعاردى.
— ءما، الگى جىندى قىزدىڭ بەرىپ جىبەرگەنى. كينۋلي دەگەن جولبارىستىڭ كۇشىگى تۋرالى. ءبارىن ساعان الىپ جۇگىرە بەرەمىز بە، ەڭ الدىمەن ءوزىم وقىپ الدىم. بۇگىن تاڭەرتەڭ سەنى ول كۇزەتتى. ءاي، سەنىڭ «گۋليا! گۋليا!» دەپ سارناعانىڭ نە سوندا؟ ساندىراقتى بىلمەي مە، انا قىز: «سامات، سامات، و نە؟» — دەپ ۇستىڭە تۇسە قالدى. ءوي، ۇيات-اي! بۇگىن تۇستە قالادان اكەسى كەلىپ، الىپ كەتتى. «حات جازىڭدار»، — دەدى. ءراتاي سول تۇشتاقاي قىزعا حات جازا قوياتىنداي...
سامات كۇلىپ جاتىر. ءراتايدىڭ اۋزىنان اقىرى «ءوي، ۇيات-اي!» دەگەن ءسوز شىقتى. قۇداي بىردەڭە بەرەتىن شىعار. دۇرىسىندا، ويشا كۇلىپ جاتىر ەدى. شىندىعىندا سامات كوزىن كەڭ اشىپ، قاباعى اندا-ساندا كىرجىڭ ەتىپ، كەزەرگەن ەرنىن جالاپ قويىپ جاتقان. ءوزى بولسا، تاس توبەدەگى «سامات جىلقايدارىۆ. 57 جىل 1 سەنتابردى» ىشتەي قايتالاپ وقىپ قويادى.
...سامات سول اۋىرعاننان ونىنشى كۇنى بارىپ، ورانىپ-شىمقانىپ، تاڭەرتەڭ سىرتقا شىقتى. مەكتەپكە بارماق.
«بالانىڭ باسى شىتاداي جۇقا و باستان. قۇداي ساقتانعاندى عانا ساقتايدى. مىنە، تۇشكىرىپ جاتىر. جارەكىم اللا قۋات بەرسىن! اۋرۋدىڭ سوڭى عوي كەتپەي جاتقان. ءما، ەسكى تۇلكى تىماعىمدى كيە تۇرسىن. توبەسىندە تۇرعان مىنا تاقياسى جىلۋ ۇستاي ما. باستان تيگەن سۋىق جىقپاي قويمايدى، ءومىرباقيعا كەتەدى». — بۇنى ايتۋعان اتاسى ەسكى تۇلكى تىماقتى قابىرعاداعى شەگەدەن الىپ بەرىپ جاتىپ ايتقان.
«جازىلدىڭ با، ەي، سارى بالا؟ ۆوت تي! ە، سولاي، جازىل. ءاي، ءاليما، ساق بول ەندى. جاربيعان جامان شالعا تيسەڭ دە، وسى بالاعا اكە تاۋىپ بەر دەسەم، ءتىل المايسىڭ. كوزىڭ بولسا، شىراداي جانىپ تۇر. بىلق-سىلق ەتىپ، جايقاڭداپ الدىمنان وتكەنىندە شولاق اياعىمدى ساۋ ەكەن دەپ شاپقىلاپ كەتە جازدايمىن. ءجا، قويدىم، قويدىم، قالجىڭ عوي. ۆوت تي! مىناۋ شارقاتتى موينىنا وراسىن. تۇيە ءجۇن شارقات. باسىمەن بەردىم. ە، ءبىزدىڭ مويىن وگىزگە بەرىسپەيدى. قۇداي المايدى. ە، سەن قاتىن با! كوزىڭ، كوزىڭ... ۆوت تي! — مۇنى ەپتەپ قىزىپ العان بوقاي تەمىر مەن جالىن ءيىسى سىڭگەن شارقاتتى موينىنان سۋىرىپ بەرىپ جاتىپ ايتتى.
— ءبىزدىڭ قاتىنعا ەشتەڭە دەمە، دەسەڭ، ەكى اياعىمدى ءبىر ەتىككە تىعادى».
«ىزەت ابزيىڭىز مىنا ىشىكتى بەرىپ جىبەردى. ءوزى كەلگەنگە ۇيالادى. ىزەت ابزيىڭىز سولاي عوي. تەگى، تاكاپپار. ىزەت ابزيىڭىز سوعىپ العان قاسقىردىڭ تەرىسىنەن گۋلياعا دەپ تون تىگىپ ەم... وسى قىس كيسىن. سامات، بەرى كەلشى!» — ىزەت ابزيدىڭ سەمەيدەن اكەلگەن ءتۇبىت ءشالىسىن تۇزەپ قويعان شاھيعا اپاي قولتىعىنا قىستىرعان توندى ساماتتىڭ يىعىنا جاپتى.
تۇلكى تىماق، تۇيە ءجۇن شارقات، قاسقىر ىشىكتىڭ ارقاسىندا قىز-قىز قايناپ تۇر. اپپاق قار كوزىنە قيقىم بولىپ ءتۇستى. توسەك ۇستىندە ۇيقىسىن اشا الماي وتىرعان بالاداي جانارىن جۇدىرىعىنىڭ سىرتىمەن ۋقالادى. شىتقىل اياز بار. كولبەگەن كۇن تۇستىك جاققا شالقايىڭقىراپ كەتكەن. اياعىنىڭ بۋىندارى، تىرسەگى ءدىر-دىر ەتەدى. بىرەۋ قىلتادان قاعىپ قالسا، تىراپاي اساتىنداي ءالسىز-اق. دەنەسى جەل سوقسا، قاڭباقتاي دومالاپ كەتە باراتىن سياقتى جەپ-جەڭىل.
انە، سومكەسى سالاقتاعان ءراتاي جۇگىرىپ كەلەدى.
— جازىلدىڭ با، تاسباقا؟
كۇلىم قاعىپ، قاسىنا جەتىپ كەلدى دە، ساماتتىڭ قولىن كوتەرىپ، ەڭكەيە قالىپ، بالتىرىن مىتىپ، بازارعا اپاراتىنداي انە جەر، مىنە جەرىن تەكسەرە باستادى. بۇرىن مۇندايدا: «توبەلەسىپ السام با؟ باسىنۋىن قاراشى ءوزىنىڭ!» — دەگەن قۇيتۇرقى ويلار باسىنا لەكىلدەپ كەلە قالاتىن. ءقازىر: «نە ىستەسەڭ، ونى ىستە، ءوز ەركىڭ»، — دەگەندەي جىلىمشى كۇلىمسىرەپ تۇر.
— وھو-ھاي، مىنا قارا! اۋماعان قاسقىردىڭ بولتىرىگىسىڭ! بايقا، شي ارالاپ، وقۋدان قايتىپ كەلە جاتقاندا، ىزەت بولتىرىك دەپ، قوساۋىزىمەن باسىپ سالىپ جۇرمەسىن. اعارىپ كەتىپسىڭ. ايتتىم عوي، اۋىرىپ العان جامان ەمەس دەپ. — سامات مىرس ەتتى. گۋليا — كۇلاندانىڭ «ايتتىم عويى» ءروتايعا دا جۇعىپتى. — ون كۇن بويى كۇتىپ باقتىق. سەنىڭ كەسىرىڭنەن سىنىق ءمۇيىز قوڭىر سيىردىڭ ۋىزى دا اۋىزعا بۇيىرمادى. اۋىرعانىڭ جاقسى بولدى. مەكتەپكە ات شانامەن بارامىز. ىزەت قويدان كەلگەن قاناپياعا: «اۋرۋدان تۇرعان بالا ءحالسىز بولادى. بۋىنىن بەكىتكەنشە ەكى-ۇش كۇن مەكتەپكە اپارىپ سال»، — دەپ جاتقانىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. الگى گۋليا قالاسىنا قايتىپ كەتتى. كەلەر قىستا كەلەم دەيدى. كەلمەي-اق قويسا ەكەن سول جىندى قىز. «قاراسۋ، بالىق دەپ قاقىلداماساڭ، سامات اۋىرمايتىن ەدى، شاڭعى تەۋىپ جۇرە بەرەر ەدىك»، — دەپ ميىمدى شوقىپ جەپ قويدى.
سامات گۋلياعا اراشا تۇسپەك ويمەن الدەنە دەمەك ەدى، تۋ سىرتىنان شانا تابانىنىڭ سىرىلى، ابزەل سىلدىرى، «در-ررلاعان» ءۇن ەستىلدى. التەك-تالتەك باسىپ، اينالىپ قاراسا، قاناپيا شانادا شالقالاپ تۇرىپ، دەلبەنى قوس قولداپ تارتىپ، جيرەن اتتى توقتاتقان ەكەن. مايمۇرىن، دەمبەلشە، شاھيعا اپايعا تارتقان قىزىل بوزبالا. ايازدى كۇندەرى كوزىنە دەيىن قىزارىپ كەتەدى. وسى مينۋتتا دا جيرەن بۇيرا شاشى قۇلاقشىن استىنان بۋداقتاي شىعىپ، وتتاي جانىپ تۇر.
— كەل، وتىرىڭدار، قاراسۋدىڭ باقا، بالىقتارى!
...ات-شانا كولحوزعا قاراي سالدىرتىپ كەلەدى. تۇگى سىرتىنا شىعىپ ابدەن سەمىرگەن جيرەن اتتىڭ جىلتىراعان ءجۇنى ۇشقىن شاشادى. تۇياعىنان ۇشقان قار كەسەكتەرى مەزگىل-مەزگىل ۇشەۋىنىڭ قۇلاق، مۇرىن تۇستارىنان زۋ ەتە قالادى.
شانا تابانىنىڭ قۇلاق كەسەتىن شىقىرى ايازدى القاپتى باسىنا كوتەرەدى. ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن قاناپيا بەرى بۇرىلىپ، كەسەك تىستەرىن جارقىراتا:
— ءاي، وسى ەكەۋىڭە نە جوق، قارشاداي بولىپ قىزعا تالاسقان؟ — دەپ سالماسى بار ما.
قارشاداي ەكەۋ — سامات پەن ءراتاي توبەدەن ۇرعانداي وتىرىپ قالدى. عۇمىرى ەشتەڭەگە تاڭ قالمايتىن ءراتايدىڭ دا كوزى ەجىرەيىپ كەتىپتى. قاراداي قۋىستانىپ، بۇيرەگى بۇلك ەتكەن سامات:
— قايداعى قىز؟ كىم تالاسىپتى؟ — دەدى قۇرقىلداي.
قاناپيا كوزىن قىسىپ قالدى.
— تۇك بىلمەيسىڭدەر، ءا؟ ءاي، قۋلار-اي! ءانى، قىپ-قىزىل بوپ كەتتىڭدەر! ءجا، ۇيالماڭدار. كىم دەيسىڭ، باياعى ەكەۋىڭ دە. ءبىزدىڭ قارىنداسقا تالاسىپ، بەت-اۋىزدارىڭ قان بولعانشا توبەلەسىپسىڭدەر.
ەكەۋى كەزەك قوپاڭداپ:
— يە...
— كىم ايتتى؟ — دەپ قالدى
— كىم ايتتى، كىم ايتتى؟ كۇلاندا تاتەمە ايتتى. ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. ەكەۋىڭ بىلاي شىعا: «گۋلياعا بالىقتى مەن ۇستاپ بەرەمىن»، «جوق، توردى ماعان بەر، مەن سالامىن»، — دەپ، تەگى، جەكە-جەكە، قىزىل شەكە بولىپسىڭدار. اڭگىمە اياعى الىس-جۇلىسقا اينالعاندا، مىنا مۇرىنبوقتىڭ اياعى تايىپ، سۋعا ءتۇسىپ بەرىپتى. ويماياۋ، ول قىز سەندەردەن باقانداي ەكى جاس ۇلكەن عوي. ءۇشىنشى كلاستا وقيدى. ءۇرىپ ءىشىپ، شايقاپ توگىپ وتىرعان قالانىڭ قىزى سەندەردى ءقايتسىن. اۋەلى تاناۋلارىڭدى ءسۇرتىپ الىڭدار. ۇيات بولعان ەندى. كوكەم: «بۇل ەكەۋىنەن شىعار، شىعار!» — دەپ جاعاسىن ۇستاپ وتىر. اۋىل ءبىلىپ قويىپتى، — دەپ، ەكەۋىن قاتتى ۇركىتتى. سونسوڭ ونسىز دا جەر بولعان ەكەۋدىڭ بەتىنە قاراپ، ءجون-جوسىقسىز قارقىلداپ كۇلدى. ويىنا بىردەڭە ءتۇسىپ كەتسە كەرەك، باستارىن ىلگەرى سوزىپ جىبەرىپ، ۇشىرتىپ كەلە جاتقان جيرەنگە بيشىكتى باستى دەيسىڭ:
ەي، قىزدار، قىزدار، قىزدار-اي،
ويلاعاندا سەندەردى،
جۇرەك شىركىن سىزدار-اي!
ءراتاي:
— وت، جىندى دەسە، جىندى! جاناستىرا قويۋىن قاراشى. كەلەر قىستا كەلسىن، بالەم، باسىن قارعا شانشىپ قويايىن! سوندا بىلەر وسەك تاسىعاندى! — دەپ كىجىنىپ، كوستەڭدەپ-كوستەڭدەپ الدى. ال ساماتتا ءۇن جوق، سالى سۋعا كەتىپ وتىر. ەكىۇداي. كۇلانداعا وكپەلەيىن دەسە، قىز الدىندا راتايمەن تەكەتىرەس شاپ-شۇپ كەلىپ قالعانى راس. وكپەلەمەيىن دەسە، قىز ەپتەپ وتىرىك تە سوعىپ جىبەرىپتى. جالپى قىزدار، اسىرەسە ءۇشىنشى كلاستا وقيتىن قىزدار، ماقتانشاق ەكەن. بۇدان بىلاي ولاردىڭ الدىندا دارباڭداپ الىسىپ، سىرىن اشا بەرمەۋ كەرەك. سامات وسىنى ۇقتى.
قاناپيانىڭ ءانى تاۋسىلار ەمەس:
ەي، قىزدار، قىزدار، قىزدار-اي...
I
جىگىت «جيگۋلي» ەسىگىن سارت جاۋىپ، سىرتقا شىقتى. تىم-تىرىس. ەلپ ەتكەن جەل، قىلت ەتكەن قارا جوق. زاستاۆا ۇيلەرىنىڭ شاتىرلارى عانا اپتاپ استىندا بالقىپ جاتىر. كۇيگەن توپىراقتىڭ قاڭسىعان، قۋراعان ءشوپتىڭ ءسال-پال كۇلىمسى ءيىسى سەزىلەدى.
جىگىت كەرى بۇرىلدى.
— تۇسپەيسىڭدەر مە؟ كەلدىك.
ۇيقى مەن ىستىقتان كوزى ءىسىپ، قىزارىپ كەتكەن كەلىنشەك ەسىنەي بەردى دە، اۋزىن الاقانىمەن قالقالاپ:
— ءبىز وتىرا بەرەيىك. جوريككە ىستىق ءوتىپ كەتەر، — دەپ، بەتىنە ورامال جاپتى دا، جاسىل پليۋش ورىندىققا قيسايا بەردى. ال ارتتا ءجۇزى الاۋلاعان توعىز-ون جاسار ەر بالا پىس-پىس ەتىپ، ەكى قولىن ەكى ارالىققا اسىپ قويىپ، شالقادان ءتۇسىپ، ۇيقىنىڭ شەكەسىن ءىسىرىپ جاتىر. يرەتىلگەن بۇيرا شاشى تەر-تەر سامايىنا جابىسىپتى.
— وزدەرىڭ بىلىڭدەر.
پيدجاگىن شەشىپ، كابينانىڭ اشىق تەرەزەسىنەن ىشكە تاستاي سالدى دا، ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتى.
اياق استىندا سوقپاق سورابى اعاراڭداپ جاتىر. كەزىندە شاڭى بۇرقىراپ جاتاتىن ايداۋ جول ەدى. ءقازىر قوس كەنەرەسىن الابوتا مەن شي الىپ، قۇيقاسىنا ءارامشوپ ءوسىپ، تەك بولماشى ءىزى قالىپتى.
ال ءتورت قۇبىلا ەتپەتتەي جاتىپ، ەكى بىلەگىن ماڭدايىنا توسەپ، موينىن ىشكە الا كۇنگە كۇيدىرىنگەن جازىق دالا. دالانىڭ تۇستىك بەتكەيىندە قوڭىر دەۋگە دە، كوك دەۋگە دە كەلمەيتىن مۇنار تاۋلار ساعىم وتىندە جىبىرلاپ، ىركەس-تىركەس كوشىپ بارادى. بىرەر شاقىرىم جەردە تورت-بەس تەرەك مەن مۇندالاپ بۇلدىرايدى. باسقا كوزگە ىلىگەر ەشتەڭە جوق، تىپ-تيپىل. شەت-شەگى جوق شي مۇحيتى عانا بۇكىل دالانى تۇتاس الىپ، ەش تولقىن، قىبىرسىز كولكىلدەپ جاتىر. جايشىلىقتا اسپاننىڭ كوكپەڭبەك باۋىرىنا سۇلىكتەي جابىسىپ، تىنىمسىز شىرىلدايتىن بوزتورعايلار دا، لاقتىرعان تاستاي لىپىلداپ، جەبەدەي زۋىلدايتىن كۇيكەنتايلار دا جىم-جىلاس. اڭىراعان اپتاپ جان-جاندىككە بۇيىدەي ءتيىپ، ءشي-شيدىڭ تۇبىنە تىرقىراتىپ قۋىپ تىققان. ءبىرىنىڭ ەتەگىنەن ءبىرى ۇستاپ العان تەلەگراف باعانالارى ساعىم وزەنىنىڭ بەتىندە سارىباس جىلانشا جايىمەن ءالسىز بۇلىڭداي يرەلەڭدەپ ءجۇزىپ بارادى. جانسىز دالادا بوي جاساعان ءۇش-تورت تەرەك قانا داتكە قۋات.
جىگىت اياعىن تەزىرەك الىپ، جەدەلدەتە باستى.
ءۇش-تورت تەرەك جاقىنداي كەلە سۇڭعىلا بايتەرەكتەرگە اينالدى. تەرشىپ، مايى سىرتىنا شىققان جاپىراقتارى كۇن استىندا جىلتىلداپ، شيقىلداعان بىرەن-ساران تورعاي ۇشىپ، تورعاي قونسا، سىبدىرعا كوشەدى. قالىڭ بۇتاقتىڭ اراسىنان قۇرت-قۇمىرسقا، كوبەلەك سۇراعان بالاپاندار بىرەسە جارىسا شيقىلداپ، كەيدە جەكە-دارا اندەتەدى. باياعىدا بۇل بايتەرەكتەردىڭ بويى ىزەتتىڭ قىزىل كىرپىش ۇيىنەن اسپاي تۇرعان كەزىندە قابىعى الاقاندارىنىڭ استىنا مايداي تيەتىن. قىزىل كىرپىش ءۇي قىزىل قوڭىر تومپەشىككە اينالىپتى. كۇيگەن كىرپىشىنە بولا ىرگەسىنە دەيىن كەۋلەپ قازىپ، بۇزىپ الىپ كەتكەن. تاس لاقتىرىمداعى قالىڭ الا-بوتا اراسىنان تاز توبەسىندەي اعاراڭداعان الاڭ ايتۋعان اتانىڭ ساماننان سوعىلعان ءۇيىنىڭ ورنى. جولدىڭ ارعى بەتىندە ورتاسى ءتۇسىپ، ساقينا جيەكتەنىپ ەكى تومپەشىك جاتىر. ءبىرى بوقاي، شوكەي، ءراتاي تۇرعان ءۇي دە، ەكىنشىسى... جىگىت تەرەكتىڭ ساياجاي باۋىرىن تاستاپ شىعىپ، جول سورابىن كەسىپ ءوتتى دە، الگى ەكىنشى تومپەشىككە بەتتەدى. ءوزى وسكەن، جىرتىق ءيىن، جۇدەۋ ءجۇزدى بالالىق شاعى وتكەن شاعىن-شاعىن ەكى بولمەلى ءۇي، ۇيگە جاپسىرىلا سوعىلعان شارباق قورادان قالعان بار بەلگى وسى تومپەشىك. بالدىر-بۇلدىر بالالىعىنىڭ قىزىعىن دا، شىجىعىن دا الىپ قالىپ، يت-قۇستى جولاتپاي، باۋىرىنا باسىپ، توڭ-تورىس جاتقان تومپەشىكتەر... جاڭبىر شايا-شايا كىرپىشتەرى ەزىلىپ، توپىراققا اينالعان تومپەشىكتەردىڭ ءبۇيىرى تۇيەتايلى بولعانىمەن، ورتاسى تەپ-تەگىس. ۇشكىل جاسىل جاپىراقتى قالاقاي شىر اينالا قورشاپ العان. قالاقاي باۋىرىندا بىر-ەكى تورعاي شىرىلداسىپ، تىرباڭداعان ساسىق قوڭىزعا تالاسىپ جاتىر. بۇل ارادا سوڭعى جىلدارى ءتىرى جان اياق باسپاعانىن سودان بىلە بەر، الگى تورعايلار مۇنى پەندە ساناتىنا سانامادى، ساناماق تۇگىل، قاپەرىنە دە المادى. بۇل زامانعى تورعايلار مۇنى قايدان تانىسىن، بۇلار باياعىدا شارباق قورانىڭ جابىعىنا ۇيا سالاتىن تورعايلار شوبەرەسى، ايتا بەرسە، نەمەنەسى شىعار.
قالاقايدىڭ باۋىرىنان اپپاق بىردەڭە كەرىندى. جاقىنداپ كەلىپ ەدى، توپسالى تەمىردىڭ تۇمسىعى شىعىپ جاتىر. مي قايناتقان ىستىقتا قالاقاي اراسىنا تىعىلعان بابىسەك، كۇيكەنتاي ساڭعىپ كەتكەن بە، اپپاق. ءتۋفليىنىڭ ۇشىمەن ءتۇرتىپ ەدى، قوزعالمادى. الابوتا تۇبىنەن شىرماۋىق جۇلىپ اكەپ، تۇمسىقتى سوعان وراپ، بار كۇشىن سالىپ تارتىپ ەدى، تات جەپ، شەت-شەتى جەمتىرىلە باستاعان توپسالى تەمىر سوپاڭ ەتىپ، جەر بەتىنە ايرا-جايرا شىعىپ قالدى. جالپاق قاقپاعىنا قۇيىلعان «كرا» دەگەن ءۇش ءارىپ ەمىس-ەمىس بىلىنەدى.
و، توبا! قىس تۇسە ۇستىنە ءوزى شىعىپ ۇيىقتايتىن ورىس پەشىنىڭ شىقىرلاپ اشىلىپ، سىقىرلاپ جابىلاتىن باياعى شويىن قاقپاعى عوي. شەشەسى زاستاۆادان الىپ كەلىپ، ءبىر-اق كۇندە پەش اۋزىنا سىممەن شاندىپ بايلاپ، سىرتىن سىلاپ العان. العاش الىپپە اشىپ، ءقارىپ تانىعاندا وسى «كرا»-نى استىڭعى ەرنى جىبىرلاپ، ۇستىڭگى ەرنى قىبىرلاپ، ىشتەي سان قايتالاپ شىققان. شويىن قاقپاق جەتىم-جەسىر ءۇيدىڭ توقتىعى مەن اشتىعىنىڭ بارومەترى ەدى. بۇل قاقپاق ايقارا اشىلعان كۇندەرى پەش ىشىنەن حوش ءيىسى اشقان قارىندى شۇرقىراتقان ۇستىنە شۇرقىراتا تۇسەتىن قىپ-قىزىل تابا نان شىعاتىن. قاقپاق اشىلعان كۇنى ءۇي جىلىنىپ، بۇرىش-بۇرىشتاعى كوك اياز قىراۋ ەريتىن. كوكسوقتا سۋ بولعان ساماتتىڭ جاماۋ تابان پيماسى شوق سونە بەرگەندە پەش ىشىنە كىرىپ كەتىپ، تاڭ اتا دىڭىلداپ كەۋىپ تۇراتىن. ودان قالا بەردى، سامات پەش ۇستىنە شىعىپ، ءتۇنى بويى ارقاسى قىز-قىز قايناپ جاتاتىن. بۇل قاقپاقتىڭ اۋزىنان كەزىندە ءۇستى-باسى بۇرقىراعان كۇل-كۇل ءراتاي اتىپ شىعىپ، شاعىن اۋىلدى التى اي قىس، التى اي جازعا سوزىلعان شىرت ۇيقىسىنان وياتىپ، مىقتاپ دۇرلىكتىرگەن. ءۇن تاۋسىلىپ، قاپ ءتۇبى قاعىلعان كۇندەرى سامات قوس تىزەسىن قۇشاقتاپ، ءبىر كەرەمەتتىڭ كۇشىمەن قاقپاق قايتا اشىلىپ قالماس پا دەگەن سوقىر ۇمىتپەن بەزەر «كرا-عا تەسىلىپ كوپ قاراپ وتىراتىن.
ءقازىر كۇلاندا قايدا، ىزەت، قاناپيالار قاي قيىردا؟
ايتۋعان اتاسى قىلتاماقتان قايتىس بولعان، سونى بىلەدى. باسقالارى حابار-وشارسىز. سامات ءۇشىنشى كلاستى اياقتاي بەرە، ءبىر-اق تۇندە جينالعان جىلقايداروۆتار وسىدان وتىز شاقىرىمدىق سوۆحوز ورتالىعىنا قوپارىلا كوشىپ كەتكەن.
بالالىق شاقتان قالعان بار بەلگى — تاز تومپەشىكتەر، شويىن قاقپاق، اناۋ ءۇش-تورت بايتەرەك، قولى قول، بۇتى بۇت بولىپ جايراپ جاتقان cap دالا، قالىڭ شىلىك... جانە ءوزى — سامات قۇماروۆيچ!
قۇيىن جۇگىرىپ ءوتىپ ەدى، شي باسى ۇيقى-تۇيقى ايقاسىپ، سۋدىر قاقتى. شىر اينالعان قۇيىن ورتاسىندا قالعان جىگىتتىڭ شاشىن بىرەۋ ۇيپالاپ جىبەرىپ، كويلەگىنىڭ جەڭى مەن شالبارىنىڭ بالاعىن تارتقىلاپ ءوتتى. ساقىلداعان كۇلكىنى قۇلاعى شالىپ قالعانداي ما، قالاي؟
ءشي-شيدىڭ باسىن شالىپ، ەسىرگەن قۇيىنعا ىلەسە قايران بالالىق تا ساقىلداي كۇلىپ، بۇدان الىستاعان ۇستىنە الىستاپ، زىتىپ بارادى.
قۇيىن سوڭىنان جىگىت تە ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جۇگىرە جونەلدى.
كوكتەم — سايتان
اينالايىن اتىڭنان، التىنىم-اي،
اق ءجۇزىڭدى كورگەندە بالقىدىم-اي.
ءشيلى وزەن، قامىس-اي،
ءبىزدى ويلاي ءجۇر، تانىس-اي.
سىڭسىعان ءان الىستان تالىپ جەتتى.
ويانىپ كەتكەن سامات تۇرعىسى كەلمەي، ءبىراز بۇيىعىپ، ۇيقىنىڭ توعىن باسىپ جاتتى. كورپە استىنان سىعالاپ قاراپ ەدى، ءۇي ءىشى جاپ-جارىق. جەر ەدەندە ءتورت بۇرىش تەرەزەدەن توگىلگەن ساۋلە ءتوپ-تورت بۇرىش كۇيى جارقىراپ جاتىر. شەشەسى ىڭىلداي اندەتىپ ءجۇر. قاباعى اشىق. ەدەن سىپىرىپ، قوقىر-سوقىردى اداقتاپ، قالايى شەلەككە سالىپ جاتىر. ءبۇيىرى قابىسقان، كورمەگەندى كورگەن قالايى شەلەككە قاراپ جاتىپ، ءبىراز ويعا باتتى. شىرت ۇيقىدان ويانا كەلىپ، كوزىڭدى ءجىپسىتىپ اشىپ جاتقاندا ءجوندى ويلانا المايدى ەكەنسىڭ، كوزگە دە ىلىكسە، وي سونىڭ توڭىرەگىنەن اينالشاقتاپ شىقپايدى ەكەن. سونىمەن، قالايى شەلەك جايلى. شەلەككە تاڭەرتەڭ قوقىر-سوقىر سالىنسا، ءتۇس اۋا شەشەسى اكپەن نەشە قايتارا ىسقىلاپ جۋىپ، كىر قايناتۋى ىقتيمال. ايتپەسە، ءۇيدىڭ ناق ورتاسىنان قازىلعان، اۋزىن اشسا، جەردىڭ سىر ءيىسى جىپتەي سۋىرتپاقتالىپ تاناۋ استىنا جەتىپ كەلەتىن سالقىن ۇراعا شەشەسىنە ىلەسە كىرىپ، ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن سىرتى بۇرتىك-بۇرتىك قىزعىلت قارتوپقا لىقا تولىپ شىعادى. پەشكە جانامالاي قالانعان قازاندىقتىڭ اۋزى سالاق وقۋشىنىڭ سيا جۇققان بەتىندەي بولىپ، ىس باسسا، ءسوز جوق، اعارتۋ كەرەك. وندايدا شەلەككە اك ەزىلەدى. بۇل ۇيدە قالىپتاسقان تىرشىلىك زاڭى سولاي: شەلەك بولسىن، ادام بولسىن، ءارقايسىسىنىڭ بىرنەشە قىزمەتى بار. قىسقاسى، زات از دا، قىزمەت كوپ. ايتا بەرسە، ساماتتىڭ قاعاز، داپتەر، سيا، قالام سالاتىن شۇبەرەك سومكەسى ول جازمىشتان قۇتىلماعان. ساماتتىڭ جاقسى وقۋىنا سەبىن تيگىزىپ جۇرگەن سومكە كەيدە ازىق-تۇلىك سالاتىن دورباعا دا اينالادى. شەشەسىنىڭ ساناپ بەرگەن تيىن-تەبەنىنە سامات كولحوزداعى سىرتىنىڭ سىلاعى ءتۇسىپ قالعان دۇكەننەن قانت، شاي ساتىپ الا كەلەدى. سامات ەكەش ساماتتىڭ سان قيلى قىزمەتى ءبىر باسىنا جەتىپ ارتىلادى. ەكىنشى كلاستا وقيدى جانە جاقسى وقيدى، قانت، شاي تاسيدى، سىنىق ءمۇيىز قوڭىر سيىرعا شوپ شاشىپ، استىن تازالايدى، وتىن بۇتايدى، ەسىك الدىنىڭ مۇزىن شابادى. پەش قاسىندا بايلاۋلى تۇراتىن قوڭىر بۇزاۋدىڭ كۇتىم-باعىمى دا ساماتتىڭ موينىندا. ونى ازىرقانسا، استىرتتاعى وزەننەن مۇز ويىپ، مۇزدى شاناعا تيەپ، مىقشىڭداپ سۇيرەپ اكەلۋدى قايدا قويارسىڭ. شاڭعى تەۋىپ، اسىر سالىپ ويناۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. جولداسىڭ ءراتاي بولسا، ول اپىر-تاپىر ويىنىڭ وپ-وڭاي وسىلىپ قالۋى مۇمكىن. وسىنشالىق كوپ شارۋانى ويلاپ كەتكەندە، كورپە استىندا بۇيىعىپ جاتقان سامات ەداۋىر كۇيزەلىپ، جۇدەپ قالدى.
شەلەك جايلى ءاۋ باستاعى تىرناقتاي وي ءبۇيتىپ ەگىزدەپ، سەگىزدەپ كەتەدى دەپ كۇتپەگەن. جانە دە ساۋساق بۇگىپ ساناپ جاتسا، الگى قۇجىناعان كەپ شارۋاعا تاپ بۇگىن، ورنىنان تۇرا سالا كىرىسىپ كەتۋى كەرەك ەكەن. سارى ايازدا قاراسۋعا تۇسەمىن دەپ اۋىرىپ، ونسىز دا موينى ىرعايداي، ءبيتى تورعايداي بولىپ ەدى، مىناۋ ءبىر قيامەت ەكەن.
ال شەشەسى نەگە سىڭسىپ ءان سالىپ ءجۇر؟ بىلتىر كۇزدەن بەرى شەشەسى ءان سالماپ ەدى. جالپى، جىلقايداروۆتار لاشىعى ءان سيرەك ەستىلەتىن ءۇي بولاتىن. كەشە عانا قوڭىر سيىر اشىق قالعان قاقپادان ىزەتتىڭ اۋلاسىنا سۋماڭداپ كىرىپ كەتىپ، سودان جاتار جاتقانشا شەشەسىنىڭ قاباعى اشىلماپ ەدى. سونىڭ كەسىرىنەن سامات ۇيقى الدىندا: «ءاي، كوك شەشەك، ءسوندىر شامدى! كىتاپ جاستاپ، ونسىز دا كاراسىنگە جاۋداي ءتيدىڭ. ماعان قاساقانا ىستەيسىڭ بە وسى؟ وقىتساڭ — ءبىر پالە، وقىتپاساڭ — ەكى پالە. قايدا بارساڭ، قورقىتتىڭ كورى. باسىما ءقايبىر مۇنارا ورناتام دەيسىڭ»، — دەگەن ءتارىزدى تيسە — تەرەككە، تيمەسە — بۇتاققا رەپەتتەگى بەرەكەسىز قاڭقۋ ەستىپ قالىپ ەدى. كورپە استىندا قورسىلداپ جاتىپ، قالعىپ كەتكەن.
بۇگىنگى اشىق قاباق، ىڭىلداعان ءان مىناۋ.
— ساماتجان، ۇيقىڭ قاندى ما؟ — قۇيقىلجي سويلەگەن شەشەسى باسىنان سيپايدى. — قانسا، تۇرا عوي. بۇگىن دەمالاسىڭ. اۋەلى وزەننەن مۇز ويىپ اكەلە عوي، سوسىن ويىنىڭا شىعارسىڭ. سيىرعا ءشوپ شاشىپ، استىن تازالاپ قويدىم. سوزىلماي، تۇر ەندى. كۇندى قاراشى، ماي توڭعىسىز.
جىلىنا ءۇش، كۇشتەگەندە بەس-التى رەت ەستيتىن جىلى سوزدەر عوي مىناۋ. سيىرعا ءشوپ شاشىلىپتى، استى تازالانىپتى. تەزىرەك تۇرىپ، تۇنگى سورپا-سۋاندى سوعىپ العاسىن، شانانى قورادان الىپ شىعىپ، وزەنگە قاراي تەزىرەك تابان جالتىراتقان ءجون. شەشەسى جۇمىس ويلاپ شىعارۋعا شەبەر. كوز الدىنان جوعالىپ تىنباسا، تاعى بىرەۋى موينىنا ءتۇسىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. مۇز ويۋ — بارۋى تەز دە، قايتۋى قيىن جۇمىس. مۇز دەسە، ءراتاي دا اياعى اعىنا تيمەي، جەلدەي ەسىپ جونەپ بەرەدى. استىرتقا بارسا، مۇز ويۋعا قوسا، جۇگىرىپ كەلىپ تۇرا قالىپ سىرعاناق تەبۋ، قار اتىپ ويناۋ سەكىلدى قىزىقتىڭ نەشە ءتۇرلى كوكەسى كۇتىپ تۇر.
سامات كورپەنى سەرپىپ تاستاپ ەدى، جايشىلىقتا سالقىن قولىمەن جالاڭاش يىق، مويىن، سانىن سيپالاي جونەلەتىن سۋىقتى سەزبەدى. ءۇي ءىشى وت جاعىلماسا دا ۇياداي جىلى. اپاش-قۇپاش كيىنىپ الدى. ەسكى توسەكتى سىقىرلاتا لىپ ەتىپ ءتۇسىپ، ساڭىرەيگەن كەتىك تاناۋ قۇمانداعى سۋعا بەتىن شايدى. سورپانى جالاپ-جۇقتاپ سوعىپ الدى. سىرتتان شەشەسىنىڭ سوزىلىڭقىراپ شىققان:
— سا-مات! ا-ا، سامات! — دەگەن داۋسىنا ىلەسە ەسىكتى بوساعاعا ءبىر قويىپ، تىسقا اتىپ شىقتى.
الاقانى شۇرق-شۇرق قولعابىن كيە شىعىپ ەدى، قايتا شەشتى. كۇن ماي توڭعىسىز. اسپان شايداي اشىق ءارى كوكپەڭبەك. تۇنىپ تۇر. سول جالپاق اينەكتىڭ ورتاسىن ويىپ، ار جاعىنان ەمپىرتكە كۇلمىڭدەپ قاراعان كۇن جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. ەلپ ەتكەن جەل جوق. كەشە عانا كوز قارىعان كيلومەتر-كيلومەتر قار جارقىل دا جۇرقىلدان ايرىلىپ قاپتى، انشەيىن كوپسىپ قانا جاتىر. اعاش دودەگەدەن سالبىراعان سۇڭگىنىڭ مۇرنىنىڭ ۇشىنان تىرس-تىرس تامشى تامادى. قىس بويى كۇن قۇرعاتپاي الەكەدەي جالانىپ، قاقپا استىنا تۇمسىق تىعىپ، جورتىپ ءجۇرىپ تىسكە باسار قيقىم شوپ ىزدەيتىن قوڭىر سيىردا ەش قوزعالىس جوق، ەسىك الدىندا ەسكەرتكىشتەي قاتىپ قالعان. بىلشىق كوزىن سامارقاۋ اشىپ-جۇمادى. ەزۋىنە قىستىرىلىپ قالعان ءبىر تال ءشوپتى كۇيسەپ، جۇتىپ جىبەرۋگە شاماسى جوق، نەسىن ايتاسىڭ، شۋاققا بالقىپ تۇر. قاي قۋىستان شىققانى بەلگىسىز، قارا-قۇراسى كوبەيىپ كەتكەن سۋىق تورعايلار ۇزبەي شىقىلىقتاپ، ەش سەبەپسىز ءدۇر ەتىپ ۇشادى. سايقاننىڭ قار باسقان ارسا-ارسا جوتالارى بۇگىن كوزگە انىق كورىنىپ، مەن مۇندالايدى. قىسقى قالىڭ سويىستان امان قالعان قارا اتەش جاھۇت كوزىن ويناقتاتىپ، بوقاي قوراسىنان شىققان كوپ قىت-قىتقا موينىن قيسايتىپ، ەرەكشە ىنتا، قۇلشىنىسپەن قۇلاق سالادى. قۇلاق سالادى دا، قىستا شەلەكتەگى كاراسىنگە ءتۇسىپ كەتىپ، قۇيرىق-قاناتى سالبىراپ، ينە جۇتقان يتشە ءيميىپ قالعان جالعىز شىبيگە تۇرا جۇگىرىپ، استىنا باسىپ، ايدارىنان شوقىپ-شوقىپ تاستايدى. سوسىن بوقاي قوراسىنا قاراتا قاناتىن شاپىر-شۇپىر قاعادى دا، ۋاقىتسىز ۋاق شاقىرىپ سالادى. ول جاقتان تاعى ءبىر اتەشتىڭ اسا شوشىنىسىمەن شىققان ءۇنى ەستىلىپ قالادى. باسقا كوپ قىت-قىت جىم بولعان. «كەت، كەت، ەي! تيىسپە بىزگە! انا جالعىز شىبيىڭە يە بول ودان دا!» — دەپ ايبار جاساپ جاتسا كەرەك.
— كوكتەم قىر استىندا، ساماتاي! مىنا قار قاشانعى سىرەسىپ جاتادى. كوپ ۇزاماي شەتى بۇزىلادى. بۇل كۇنگە دە جاساعان قول جەتكىزدى. — شەشەسى قوڭىر سيىردىڭ اۋكەسىن قاسىپ ءتۇر. قىس بويى ءور الۋان ايىر جەپ، شوشىمالى بولعان قوڭىر سيىر اۋكەسىنە جۇمساق الاقان تيگەسىن، كوڭىلى مۇقىم بوساپ كەتتى مە، كوزىنەن جاس الاعاي دا بۇلاعاي پارلاپ اقتى. دىمقىل تۇمسىعىن اسپانداتا كوتەرىپ، بەلى قايقايا ءتۇسىپتى.
سامات لەپىردى. كوكتەم! كوكتەم كەلسە، قار ەريدى، قىزدار بايشەشەك تەرىپ، بالالار شاڭى شىققان تاقىردا اسىق وينايدى، لاڭگى تەبەدى. سامات «ءۇش»، ال ءراتاي «ەكى» مەن «ءبىر» قويىلعان داپتەر بەتتەرىن تانداپ جىرتىپ قايىق جاساپ، ساي-سايدى ورىپ قارعىپ قاشقان تاسقىن سۋعا قويا بەرەدى. كوكتەم جازعىتۇرىمعى كانيكۋلدى قوسا ەرتىپ اكەلەدى. ەكى-ۇش ايدان كەيىن جۇرت تايلى-تاياعى قالماي باقشاعا شىعىپ، بۇرقىلداتىپ كارتوپ كومەدى. ايتۋعان اتانىڭ، ىزەتتىڭ قوراسى تولگە تولادى. تەگى، ەندى جامان بولمايدى.
شانانى سۇيرەتىپ، استىرتقا بەت الدى. سوقپاق كەنەرەسىن وڭكەي ءبىر مولدىرەگەن شىتاداي جۇقا اينەكتەر تىرەپ تۇر. باسىپ قالساڭ، سىڭعىر ەتىپ كۇيرەپ تۇسەدى. سارى ايازدا سىم تەمىردەي بۇرالىپ-بۇرالىپ، قوقيىپ قالاتىن شانا ءجىبى بۇگىن كادىمگى ءجىپ قۇساپ، بەلى بۇراڭ-بۇراڭ ەتەدى. شانا قىستاعىداي ميدى شاعىپ تىقىرلاپ، ويناپ الا قاشپايدى، جاي سىزىلىپ قانا ءجۇزىپ، اۋىرلاي ءتۇسىپ، سوڭىندا ءتىپتى تارتقىلاپ كەلە جاتىر.
ات سۋعارىپ، ەندى بەرى بەتتەگەن ايتۋعان اتا الشىسىنان كيگەن تۇلكى تىماعىن ءالسىن-السىن شەشىپ الىپ، بۋى بۇرقىراعان، ءبىر قىستا اعارىپ، ءبىراق جازعا قاراي قوڭىرقاي تۇسكە قايتا كوشەتىن ماڭدايىن اق شىتپەن ايقارا ءسۇرتىپ قويادى. ساپتاما ەتىگىنىڭ قونىشىنان سەگىز ورمە قامشىنىڭ توبىلعى سابى قىلتيىپ تۇر. قىزىل بيە قامشى سالدىرمايتىن جۇردەك. ايتكەنمەن، قالىڭ جىلقىعا قامشى، قۇرىق سالىپ، عادەت الىپ قالعان عوي. ايتەكەڭ باققان-قاققانى جالعىز بيە بولسا دا، قونىشىنان قامشىنى، قولىنان جۇگەندى تاستاپ كورگەن جان ەمەس.
جول ورتاعا كەلە قىديىپ تۇرىپ قالعان اتاسى بۇعان مويىن بۇرمادى. بىلايىندا سالەمىن ءوزى الا جۇگىرۋشى ەدى. قىزىل بيە وسقىرىپ قالىپ ەدى، سالپى ەرنىنە قاداۋ-قاداۋ قادالعان سوياۋ قىلشىققا ءىلىنىپ تۇرعان تامشىلار ساماتتىڭ بەتىنە تەمىردەي ءتيدى.
— اسسالاۋ...
ساماتتىڭ قوڭىراۋلاتا بەرگەن سالەمى (اتاسى سالەمدى سولاي بەرۋدى قالايتىن. جاسىق، ولەز سالەمدى المايدى. «اسسالاۋ» دەگەن العاشقى بۋىندارى ەكپىندەپ، قالىقتاپ شىققانشا سان قايتالاتىپ، مەزى قىلاتىن) جاۋاپسىز قالدى. اتاسى وڭ قولىن جەرگە قاراي سەرمەپ: «تىنىش! تىنىش!» — دەي بەرگەن. ءوزى قار ۇستىندە شوقيىپ وتىرعان ءبىر عاجاپ قارعادان كوز ايىرمايدى.
قارعانىڭ قۇيرىعى ناق تۇبىنەن شورت كەسىلىپتى. نىق وتىرا الماي، قاناتتارىن ءسال جازعان كۇيى ەڭكەيىپ قاپ ءتاجىم جاساپ، كەۋدەسىمەن جەر سوعادى. اۋزىن اشىپ، بۇلارعا جىلت-جىلت قاراپ قويادى.
ايتۋعان اتا شولاق قۇيرىق قارعانى باققان كۇيى ساقالىن ساۋمالاپ:
— جاراتقان يەمنىڭ مىنا كەرەمەتىن قاراي گور! — دەپ كۇبىرلەي بەرەدى.
— اتا، و نە؟
سوندا عانا ساماتقا بۇرىلدى. اڭكى-تاڭكى مىنا جاعدايدا باسى اينالىپ قالعان با، كوزىن ساماتتىڭ بەتىنەن ايىرماعانمەن، ويى باسقا قيىردا.
— مىنا كەرەمەتكە قايران قالىپ تۇرمىن دا. كانە، قاراعىم، ۇركىتىپ كورشى.
سامات سۋ تيگەن قۇمشەكەردەي يلەكتەلىپ جاتقان قاردى ۋىستاپ الدى دا، سىعىمداي دومالاقتاپ جىبەرىپ، قارعانى كوزدەپ اتىپ قالدى.
— كۇش، كۇش!
جالبالاقتاعان قارعا جەردەن سۇيەم كوتەرىلگەنىمەن، تورت-بەس قادام ۇشىپ باردى دا، قاردى سۇزە قۇلادى. تۇمسىعى قارعا كىرىپ كەتتى مە، باسىن سىلكىپ تاستاپ، شال مەن بالاعا مويىل كوزىن توڭكەرىپ قاراپ الدى دا... شىقىلىقتاپ سالدى.
ايتۋعان اتانىڭ قولى كۇپى جاعاسىنا بارىپ قالدى.
— استاپىراللا! قارعانىڭ شىقىلىقتاعانىن و زامان دا بۇ زامان كىم كورگەن!
سامات تا دىمدى ۇقپادى. شىنىمەن شولاق قۇيرىق قارعانىڭ شىقىلىقتاعانىن كورمەك تۇگىل، كىم ەستىگەن؟ قارعا قارقىلايدى، بۇزاۋ موڭىرەيدى، ساۋىسقان شىقىلىقتايدى — ءارقايسىسىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان ءوز قاسيەتى بار. ءراتاي ەكەۋى ءبىر مەكتەپتە وقىپ، ەمپىرتتەن ءبىر ىزبەن شىعىپ، ءبىر ىزبەن كەلگەنىمەن، بۇلار دا وزىنشە باسقا-باسقا. ءراتاي اكەسى ساباسا، باۋىزداپ جاتقانداي اۋىلدى باسىنا كوتەرە باقىرىپ، تالاي ادامعا جاعاسىن ۇستاتادى. شەشەسىنەن شاپالاق جەگەن سامات قوراعا قاشىپ بارادى دا، بۇرىشقا قاراپ تۇرىپ، سىڭسي تىعىلىپ جىلايدى. ەمپىرتتىكتەر دە ءار قيلى. ايتۋعان اتانىڭ ءۇيىنىڭ توڭىرەگى سيىر جالاعانداي تاپ-تازا كۇرەلىپ، قيقىم شەپ كولدەنەڭ جاتپايدى. قاشاسىنىڭ ءار قاداسى نايزاداي ءتۇپ-تۇزۋ. ال جازدا سەمەيگە مال ايداۋدان، قىستا جۇيرىك بەستىنى قورقىلداتىپ قاسقىر قۋۋدان قولى تيمەيتىن ىزەتتىڭ قوراسى ىبىرسىعان ءشوپ. قوڭىر سيىر دا سول سەبەپتى ول ماڭنان ءتىمتىنىپ شىقپايدى. ءۇي توڭىرەگى توڭ جاپادان ءبىر ارىلمايدى.
شولاق قۇيرىق قارعا سول بۇلجىمايتىن، بۇزىلمايتىن زاڭدىلىقتاردىڭ توبەسىنە تۇكىرىپ تاستاپ، ساۋىسقانشا شىقىلىقتاپ وتىر.
— سامات قاراعىم، ءوزىن ۇستاپ اكەلشى بەرمەن!
جالپىلداپ ءبىراز سەكەكتەگەن قارعانى سامات كوپ ۇزاماي ۇستىنەن باسىپ، ايتۋعانعا ۇسىنا بەردى. شال الاقانىمەن بەتىن كولەگەيلەدى.
— ءارى تامان، ءارى تامان، كاپىردىڭ بەتى ارمەن! وسى ءپاتشاعاردان قاراداي شوشىپ تۇرمىن. كوزىن قاراشى، جىلتىڭداپ ارعى-بەرگىدەن وتەدى. اقىر زاماننىڭ ءيتى شوشقا بولىپ قورسىلداپ، شوشقاسى يتشە ۇرەدى دەپ ەستىپ ەم. سوعىس الدىندا يت اتاۋلى قاسقىرداي ۇلىپ، تاۋىق ءتۇن ورتاسىندا شاقىرىپ، جامان ىرىم باستاپ ەدى. نە دەپ كەتتىم، تۇگە! ءتىلىم تاسقا! سوعىسى قۇرىسىن. اكەت ارمەن، كوزىن جوعالت! باسىڭنان ءۇش اينالدىر دا، بۇل توڭىرەكتەن الىس ايدالاعا لاقتىرىپ جىبەر پالەكەتتى!
Top بيەنى جەتەكتەپ، تەز باسىپ، ۇيىنە كەتە باردى.
سامات شىقىلىقتاعىش قارعانى باسىنان ءۇش اينالدىرىپ لاقتىرعان جوق. مۇنداي ەكى عۇمىردا قولعا ءبىر تۇسپەيتىن عاجاپ قارعانى نەگە لاقتىرسىن. ساۋىسقانشا شىقىلىقتايتىن قارعا جەردە جاتقان جوق. كۇپايكەسىنىڭ القىم تۇيمەلەرىن اعىتىپ، قوينىنا تىعىپ الدى. ەرتەڭ سومكەسىنە سالىپ اپ، مەكتەپكە اپارسا، بالالار قىرىلىپ قالماي ما. ءمۇيىز سابى جىلان سياقتى كىشكەنە باكىسىن جىلتىڭداتىپ كورسەتە بەرەتىن ءراتاي ايدالادا قالار. قىزعانىشتان جارىلىپ كەتۋى دە ىقتيمال. ساماتتىڭ بەدەلى اسپانعا ءبىر-اق كوتەرىلمەك. ءتاۋىر باعالاردى مەكتەپتەن سومكەگە تولتىرىپ الىپ قايتاتىن سامات بەدەلدى ەشكىمنەن سۇرامايدى. ايتسە دە، كەرەك زاتتىڭ اۋىرلىعى جوق. قارعاعا قىزىعىپ، باسى اينالىپ قالعان ءراتاي باكىسىن ايىرباستاپ جىبەرۋى... يە دەسەڭشى، وندا دا، سامات سول ءبىر جامان باكىگە شىقىلىقتاعىش قارعاسىن بەرە قويسا، ايىرباستار.
ايتۋعان اتا جاقسى كىسى، ايتكەنمەن، ونىڭ ءتىلىن شىلعي الا بەرۋ دە دۇرىس ەمەس. ول كىسى قاراڭعى ادام. قۇراننان باسقا كىتاپتى وقي بىلمەيدى. ءوزى ءبىرىنشى كلاستى دا بىتىرمەگەن، ويتكەنى «مىنە، مىناۋ وقىپ جۇرگەن كەزدە العان باعالارىم ەدى» دەپ، جامان-جاۋتىك، شەت-شەتى جىرىمدالعان بولسا دا، تابەلىن كورسەتكەن ەمەس. قۇران بەتتەرىن جانىعا اۋدارعانمەن، انشەيىن كوز قىلىپ، وتىرىك وقۋى دا مۇمكىن-اۋ. لەنينوگور دەگەن قالادا تۇراتىن ۇلى توقتاسىننان حات كەلسە، ساماتقا الا جۇگىرەدى. سامات ەجىكتەپ وقىپ بەرەدى. سامات قوي ەكىنشى كلاستىڭ ورتان قولداي وقۋشىسى. «انا ءتىلىن» سۋدىراتىپ وقىپ تاستاعاندا، كارىم اعا باسىن يزەي بەرەدى. ىزەت اعا قاسقىر سوعىپ كەلگەن كۇنى شاھيعا اپايدان شاقىرتىپ الىپ، اۋەلى الدىنا مايى قالقىپ جۇزگەن سورپا قويىپ، «باتىرلار جىرى» دەگەن قالىڭ كىتاپتى باسى اۋىرىپ، تاڭدايى كەۋىپ قالعانشا وقىتاتىن. ارا-اراسىندا: «ھا، قاسقىرىم! ءۇر، قارا تۇمسىقتان! ءاي، ءتۇبىڭ تۇسكىر قارا شەلەك قارامان-اي! قوبىلان دا جىگىتتىڭ قاسقىرى عوي!» — دەپ مۇرتى ەدىرەيىپ، اتتان سالعان. بۇرىن ىزەتتى سالماقتى اعا دەپ ويلاۋشى ەدى، سو جولى كوڭىلى قاتتى قالىپ قويدى. قاسقىردى وڭكىلدەتىپ قۋا بەرگەسىن بە، باتىر اتاۋلىنى قاسقىر دەيدى. قوبىلاندى دا قاسقىر، قارامان دا قاسقىر. ناق ءبىر سامات «باتىرلار جىرىن» ەمەس، «قاسقىرلار جىرىن» وقىپ وتىرعانداي جىنىگىپ ءبىتتى. ءجا، ونى قويشى. اڭگىمە ايتۋعان اتا، قارعا تۋرالى. توق ەتەرى، تىم قۇرىسا حات وقي المايتىن اقساقال ايتتى دەپ، سامات عاجايىپ قارعانى باسىنان ءۇش اينالدىرىپ لاقتىرا قويمايدى.
سىرەۋ-سىرەۋ مۇزدى ۇيگە اپارعاسىن، سالىپ ۇرىپ قارعانى ءراتايعا كورسەتەدى. ادىراق كوزى، بالەم، ۇياسىنان شىعىپ كەتسىن.
كوڭىلى بەك تاسىدى. بۇگىن كۇن وڭىنان تۋىپ تۇر. قاباعى كوبىنە ءتۇسىپ جۇرەتىن شەشەسى ىڭىلداپ ءان سالدى. كۇن جىلى. كەشە تاۋدا قوي باعىپ جاتقان اتاسى قاسقىر قۋىپ بارىپ، اقىرى جەتە الماي، سويىلمەن جەر ۇرىپ، سول جەردە تۇنەپ قالعان ىزەتتەن قورجىن قۇرت-ماي، ەت بەرىپ جىبەرىپتى. نە قىرعىن سوعىستى كوز الدىنا جايىپ سالىپ، زارەنى الاتىن كينو دا كورسەتپەگەن عاجاپ قارعا قولعا ءتۇستى.
ءبىز پيونەر بولامىز،
لاۋلاپ وتتاي جانامىز!..
قىشقىرتا اندەتىپ استىرتقا بەتتەدى. بوقاي تاڭەرتەڭ ويىپ تاستاعان كەسەك مۇزدى شاناعا سالادى، كۇشەنىپ تۇرىپ سۇيرەگەندە كوزىنە قان تولىپ كەتە جازدادى، استىرت قاباعىنا الىپ شىقتى. مۇزدى اۋىز ۇيگە اپىل-عۇپىل كىرگىزە سالىپ، سۇرىنە-قابىنا ءراتايعا جۇگىردى.
كوكتەمنىڭ قىر استىندا تۇرعانىن ءراتاي دا سەزىپتى. تۋ سىرتىن قاقپاعا بەرە اۋلا ورتاسىندا جۇرەلەي وتىرىپ، قۇلجا ساقانىڭ جىلتىر تابانىن جىلان ساپ باكىمەن تىقىر-تىقىر شۇقىپ، تەسىپ وتىر. ەكى تاسقا اسىلعان كونسەرۆ قالبىرىنىڭ استىندا وت مازدايدى. قالبىر تۇبىندە سىناپتاي جىلتىراپ قورعاسىن بالقىپ جاتىر. ءراتاي سۇيىق قورعاسىندى باكىمەن شۇقىپ تەسكەن تىك شۇقىرعا قۇيادى. ساقا شىركىن وسىدان كەيىن قالاي لاقتىرساڭ دا تابانىمەن مىسىقتايىن الشى تۇرۋدان جازبايدى. ال ساقا الگىندەي قاعىنىپ كەتسە، كولحوزداعى ءبىراز مىقتىنىڭ، ەڭ الدىمەن ساماتتىڭ اسىعى، اماندىق بولسا، كوپ ۇزاماي ءراتايدىڭ قالتاسىنا كوشەدى دەگەن ءسوز.
ساماتتىڭ جىنى كەلدى. بۇل ءراتايدىڭ ويلامايتىن قۋلىعى، ىستەمەيتىن قىلىعى جوق. سونىڭ كەسىرىنەن، سامات جاقسى وقىسا دا، مەكتەپتىڭ اۋزىنان ءراتايدىڭ اتى تۇسپەيدى. «ءراتاي ءبۇيتىپ قويىپتى، ءسۇيتىپ قويىپتى. پالە ءوزى!» — دەپ بالالار كۇندە دۋ-دۋ. جانە ءراتاي تەنتەكتىكتى كوزگە ىلىگە قويايىنشى وسى دەپ ادەيى ىستەمەيدى. قارعا قاناتىن قاعىپ سالىپ، اسپانعا قالاي كوتەرىلسە، ءراتاي دا الگى قىلىقتاردى سولاي ىستەيدى. كارىم اعاي ايتپاقتايىن، ءبارى «تابيعي». سونى ادامدار سەزە مە، بوقايدان باسقا ءراتايدىڭ قۇلاعىن بۇراپ جاتقان ەشكىم جوق. ال سامات ارتىق تۇشكىرىپ قويسا، ءبارىنىڭ قوس قۇلاعى تىك تۇرىپ، ەلەڭدەي قالادى. سول سەبەپتى سامات ءراتايدى كەي كەزدە جەك كورەدى. ال ويناي قالسا، قىزىق بولعاندا، ونىسىن تارس ۇمىتىپ، وزىنە ءىشى جىلىپ قالادى. ويتكەنى بۇكىل كولحوزدا ءراتاي سەكىلدى قىزىق ويناي الاتىن بالا جوق.
ءقازىر جەك كورىپ تۇر. كۇنى ەرتەڭ اسىعىن ۇتقىزاتىندىعى ءۇشىن جەك كورەدى. ءراتايدى قايدام، سامات بۇل بالانى نە قۇلاي جاقسى كورەدى، نە كەرەمەتتەي جەك كورەدى. ەكى ارادا بەيتاراپ جاعداي جوق. بەيتاراپ بولايىن دەسە، ءراتاي بۇزا سالادى. ال ءراتايعا ءبارىبىر. جەك كورۋ، جاقسى كورۋدى ول ۇقپايدى، ۇعاتىنى — ويىن. ويناعان بالا — جاقسى، ويناماعان بالا — جامان. ويناپ ىستەدىم دەسەڭ، نەبىر تەنتەكتىگىڭدى كوتەرەدى.
سامات ونى جاقسى بىلەدى. بىلگەندىكتەن، باسپالاپ بارىپ، ءارمان قاراپ وتىرعان ءراتايدىڭ جالاڭاش موينىنا ەكى قولىن سالىپ جىبەرىپ، «اھ!» دەپ، وزىنە تارتىپ قالدى. ءراتاي شالقالاپ ءتۇستى. ايىلىن جيمادى، ءۇستىن قاققىشتاپ، ورنىنان تۇرىپ جاتىر. ال باسقا ءبىر كۇنى ءبۇيتىپ كور، ءجۇن-جۇرقاڭ ۇشقانشا تايماي توبەلەسەدى. شۋاق كۇن ونىڭ دا بۋىنىن بوساتىپ، باسىن اينالدىرىپ تاستاعان با، قىڭق دەمەدى. ساقانى ساماتتىڭ كوزىنە تاقاپ:
— كوردىڭ بە؟ ءالى-اق كولحوزدىڭ بار اسىعىن تۇتتاي عىپ ۇتىپ الامىز. قورعاسىن قۇيعاسىن، كوكەم تەسىكتى سۇيەكپەن شەگەلەپ تاستايدى. يتتەرىنە يىسكەتسە دە، تابا المايدى.
بار ويى ساقادا، ساماتتىڭ قوينىندا قانداي عاجايىپ جاتقانىن سەزەر ەمەس.
ءبىر كوزىن قىسىڭقىراپ، كەلەمەجدەي قاراعان سامات:
— ە، سول-اق پا؟ ساقاعا قورعاسىندى مەن دە قۇيا الامىن. ال مەن... — دەپ، ۇلكەن ءبوسۋدىڭ شەتىن شىعارا بەرىپ ەدى، قوينىنداعى قارعا: «باسە، سويتسەڭشى، ەسە جىبەرمە!» دەگەندەي شىقىلىقتاپ سالدى.
— ءاي، مۇنىڭ نە؟ كورسەتشى!
كوزى شوقتاي جايناعان ءراتاي ساماتتىڭ قوينىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي ۇڭىرەڭدەپ بولمايدى.
سامات ءتىس اراسىنان سىنىق سويلەم شىعارماسقا بەكىندى. الدىن الا ايتىپ قويساڭ، تۇك قىزىعى قالمايدى. ماسەلەن، «قارعا قارقىلداپتى» دەي سالار ەدى. ماسەلە مىڭ جىل قارقىلداپ كەلگەن قارعانىڭ جوق جەردەن ونەر شىعارىپ، شىقىلىقتاعانىندا جاتىر.
ات باسى التىن الىپ شىعاتىنداي قوينىنا سۇققان قولىن استار استىندا ءبىراز قىدىرتتى. قارعانى الىپ شىقتى. ءراتاي سەكىلدى اۋمەسەر قارعا ما، تىستەمەك ويمەن تۇمسىعىن ساماتتىڭ بىلەگىنە جۇگىرتىپ-جۇگىرتىپ قويادى.
— قارا! — دەدى سامات داۋسىن قۇيقىلجىتىپ.
قارعانى سول قولىمەن جوعارى ۇستاپ تۇردى دا، وڭ قولىمەن قوس بۇيىرىنەن مايپازداپ سيپادى. ابدەن اشىنعان قارعا ماناعى انىنەن جاڭىلمادى، شىقىلىقتاپ قويا بەردى.
تاناۋىن تاڭقيتا كوتەرىپ، ءراتايعا قارادى. ساسقانىنان قولىنداعى ساقاسىن ءتۇسىرىپ العان شىعار دەگەن. ءراتاي تاڭ قالعانى قۇرىسىن، ءىشىن باسىپ، شيقىلداپ تۇرىپ كۇلىپ تۇر. ەڭكەيىپ كۇلەدى، شالقايىپ كۇلەدى. سۇق ساۋساعىمەن اۋەلى قارعانى، ودان كەيىن مۇنى نۇسقايدى.
— وي، قىزىق-اي، ءبىر تاباق شىجىق-اي! مەنىڭ ساۋىسقانىمدى قارا!
سامات ايران-اسىر.
— ءۇي، قايداعى ساۋىسقان! كوزىڭدى اشىپ قارا! ساۋىسقان، ساۋىسقان! ساۋىسقان ەمەس، قارعا.
— ساۋىسقان ەمەگەندە... ءىشىم-اي! تاڭەرتەڭ قۇيرىعىن بالتامەن شاۋىپ، ءۇستىن بوياپ جىبەرگەنمىن. قارا تۋشكە... كورىمدىك بەرەتىندەي جۇگىرىپ كەلگەنىن!
ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتتى. ساۋىسقان با، قارعا ما، شىقىلىقتاعان شولاق قۇيرىق قارا پالەگە ءبىرتالاي قارادى. قارعانىڭ تۇمسىعى جالپاق، ماڭدايى تايقى كەلۋشى ەدى، مىنانىڭ تۇمسىعى بىزدەي، باسى دا دوپ-دومالاق. لاقتىرىپ كەپ جىبەردى. ول مۇندار شوشاقتاپ بارىپ، مۇنى مازاقتاعانداي كوزىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ... شىقىلىقتاپ سالدى. ءوز تىلىندە كۇلدى. الدە جىلادى... كۇلسە دە، جىلاسا دا، سامات قاتتى قورلاندى. كىلت اينالىپ، قاقپاعا بەتتەدى.
— ەي، قايدا كەتتىڭ؟
سامات بۇرق ەتتى:
— سەنىمەن دوس بولعان كىسى مە؟
— و نەنىڭ اقىسى؟
— كىسىنى الداپ...
— كىم سەنى الداپ ءجۇر؟ ساۋىسقاندى قارعا دەپ، تاقىر مۇزعا وتىرعىزا جازداعان ءوزىڭ عوي.
— شىن-اۋ! — ەندى سامات كۇلىپ جىبەردى.
ەكەۋى كۇنى بويى اۋلادا كۇيبەڭدەدى. راقات! وڭاشا. بوقاي، شوكەي كولحوزدا تۇراتىن جاقىندارىنا قىدىرىپ كەتىپتى. ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوق، ەكەۋى ساۋىسقان ۇستادى. سامات ساۋىسقان شىركىن بۇل ماڭايداعى قۇستاردىڭ جەردى قۇرتقان قۋى ما دەپ جۇرسە، ارتىنىڭ اشىلىپ قالعانىن بىلمەيتىن اڭقاۋ ەكەن. اۋلاعا جۇگەرىنىڭ ءدانىن سەۋىپ، ۇستىنەن جاشىكتى توڭكەردى دە، شەتىن شىبىقپەن تىرەدى، ۇشىنان ۇستاعان ەكەۋى دەمىن ىشتەن الىپ، قوراعا تىعىلدى. كوپ كۇتتىرگەن جوق، قاقپا تۇبىندە كوزىن ءمۇلايىم جۇمىپ، كۇيسەپ تۇرعان قارا الا سيىردىڭ مۇيىزىنە ساۋىسقان قوندى. موينىن قىلت-قىلت بۇرىپ، توڭىرەگىنە قارادى. ءتىرى جان جوق. قۇتتىاياق ەكەش قۇتتىاياق تا كۇن جىلىنعاسىن جەلىگىپ، قۇيرىعىن ءيىرىپ تاستاپ، ىزەتتىڭ ۇيىندەگى دوستارىن ىزدەپ كەتكەن. ساۋىسقان قۇيرىعىن كوتەرىپ-كوتەرىپ، جۇگەرى دانىنە ءسۇقتانا قارادى دا، سۇمدىق ماسايراپ، شىقىلىقتىڭ كوكەسىن تانىتتى دەيسىڭ. ەمپىرتتىڭ ءىشى-سىرتىندا قاڭعالاقتاپ جۇرگەن جورا-جولداستارىنا: «كەلىڭدەر، قىزىق بار! تۇمسىق باردا شوقىپ قال!» — دەپ اتتاندادى، شاماسى. ساۋىسقانداي ساققۇلاق قۇس جوق، ەكى ايتقىزبادى. «ۇقتىم، ۇقتىم، مىنە، جەتتىم!» — دەپ، ساماتتىڭ ءۇيى جاعىنان بىرەۋى جانىعا شىقىلىقتادى. قارا الا سيىردىڭ ءمۇيىزىنىڭ ۇشىندا كوكيىپ وتىرىپ، كوكىپ كەتكەن ساۋىسقان و باستا اتتاندى سالۋىن سالىپ قالسا دا، ىلە: «ءاي، بۇل مەنىڭ نەتكەنىم؟ ءبىر ۋىس دانگە جالپاق جۇرتتى تۇگەل شاقىرعانىم قالاي؟ قوي، ول سۇقسىرلار كەلمەي تۇرعاندا، بوتەگەمدى بۇلتيتىپ قالايىن»، — دەپ ويلاي قالسا كەرەك، لىپ ەتىپ جاشىككە قاراي ۇشا جونەلدى. اياعى جەرگە تيىسىمەن توڭىرەككە ءبىر قارادى ما، جوق پا، قاناتىن جيۋعا دا شاماسى كەلمەي، جاشىك استىنا سۇڭگىپ كەتتى. بۇلار دا دالباسالاپ ءجىپتى تارتىپ قالدى. ساۋىسقان جاشىك استىندا تىپىرلادى دا قالدى. جارىسا جۇگىرىپ شىعىپ، جاشىكتى ءسال كوتەردى دە، قولدى استىنا سۇعىپ جىبەرىپ، قيقىلداتىپ الىپ شىقتى ءراتاي:
— تۇمسىعىن، تۇمسىعىن قىس! شىقىلىقتاپ، قالعاندارىنا حابار بەرمەسىن! — دەپ جىك-جاپار.
جاشىكتى تاعى كوتەرىپ تاستاپ، ەكەۋى بۇكەڭدەي باسىپ قوراعا كىرىپ بارا جاتقاندا ەكىنشى ساۋىسقان ۇشىرتىپ كەپ قالىپ ەدى...
تۇسكە دەيىن ون ساۋىسقان قولعا ءتۇستى.
قاقپا ماڭدايىنا ساۋىسقان قونىپ شىقىلىقتاسا، قوناق شاقىرادى دەۋشى ەدى. ءراتايلار قوناققا اۋزى-مۇرىندارىنان شىعىپ، ابدەن جاريتىن بولدى. بۇگىن قاقپاعا، سيىر مۇيىزىنە قونعان ساۋىسقاندارعا سەنسە، جۋىق ارادا كەمى ون قوناق وشارىلىپ تۇسەتىن شىعار. ءبارىن جەلكەدەن ءبىر-بىر باسىپ، تاۋىق قوراعا قاماپ تاستادى. ساۋىسقاندار شوشىعانىنان ۇندەرى شىقپاي قالدى. ەمپىرت توڭىرەگىندەگى ساۋىسقاننان قولعا تۇسپەگەنى قالماعان-اۋ، قاقپاعا قايتىپ الامويىن قۇس جولامادى.
ساساتىن نە بار، ەكەۋى ساتىمەن باستالعان ءىستى وڭىمەن ءبىتىردى. سامات ساۋىسقانداردى بىرتىندەپ تاۋىق قورادان شىعاردى دا، قاناتى مەن موينىنان باسىپ، شوركە ۇستىنە سالىپ تۇردى. ءراتاي شاپانىن شەشىپ، لاقتىرىپ تاستادى. قولىنداعى جالاڭداعان بالتامەن ساۋىسقانداردىڭ قۇيرىعىن ناق تۇبىنەن سارتىلداتىپ شاپتى دا وتىردى. قاۋىرسىن ءبىر شومەلە بولدى. قۇس كوركى قانات تا، ۇشكىر ءبىز تۇمسىق تا، شىقىلىقتاۋ دا ەمەس، كادىمگى قۇيرىق ەكەن. قۇيرىقتان ايرىلعاسىن، ساۋىسقان اتاۋلى دومالانعان-دومالانعان سۇمىراي بىردەڭەلەرگە اينالدى.
ءراتاي ۇيدەن قالتا-قالتا بوياۋ الىپ كەلدى. تانىس بوياۋ. سامات پەن ءراتايدىڭ توزىپ، ءوڭى قاشا باستاعان كويلەك-شالبارىن شەشەلەرى قارا بوياۋعا سالىپ العاندا جاڭا كيىمگە اينالىپ شىعا كەلەتىن. كىر كوتەرەدى، قايتا-قايتا جۋىلا بەرمەيدى. بوياۋ «سكۋمبريا» قالبىرىنىڭ ورنىنا قونجيعان شوڭكەدە ىشتەي بۇعىپ قايناپ جاتقان سۋعا قوتارىلدى. لەزدە سۋ قارا قوشقىلدانىپ، قويمالجىڭ تارتتى. سوسىن بۇنى قالاي سۋىتامىز دەپ، باستارى ءبىراز اۋىردى. ىشتەرى قىپ-قىپ ەتەدى: كولحوزدان بوقاي مەن شوكەيدىڭ قاشان ورالاتىنى بەلگىسىز، كەشكە كەلۋى دە، ءقازىر ۇستىنەن ءتۇسۋى دە ىقتيمال. كورىپ قالسا، اپتا بويى قۇلاقتارىنان قوبىز ءۇنى كەتپەيدى.
— تاپتىم! — دەدى سامات قۇشاعىن ايقارا اشىپ. ءراتاي تاپسا، قۇلاقشىنىن اسپانعا اتار ەدى. سامات سىپايى بالا عوي، وعان بارمادى.
— وتىرىگىڭە نە بەرەسىڭ؟ — دەدى ءراتاي قولىن سىلتەپ.
ءراتاي ساماتتى اياق استىنان امال تابا الاتىن بالا دەگەنگە ەش سەنبەيتىن. ول راس تا. ەمپىرتتەگى ەكەۋىنە ورتاق بۇكىل وقيعا ءراتايدان باستالاتىن، ءراتايدىڭ توڭىرەگىندە ايقاي-شۋمەن بىتەتىن. بۇگىنگى قارعا حيكاياسى دا قۋا كەلگەندە ءراتايدان باستالىپتى. ىلعي دا ءراتاي باسشى، سامات قوسشى. وقيعا ءالى دە ءراتايدىڭ اۋلاسىندا ءوربي ءتۇسىپ، زاڭدى ناتيجەسىنە جاقىنداپ كەلە جاتقان. سول قوسشى سامات وقىستان تاپقىش بولا قالىپ، تۇزۋگە بەتتەگەن ءىستى قيسايتقالى وتىر.
سامات كۇرەكتى الا سالىپ، اۋلا ورتاسىنا شوشايتا ۇيىلگەن كۇرتىك قاردىڭ بەتىن قىرىپ تاستاپ ەدى، ارشىلعان جۇمىرتقاداي كىرشىكسىز قار جارق ەتە قالدى. قاردان كوسىپ، شوڭكەگە تاستاي سالدى. پىش ەتىپ اسپانعا اتىلعان بۋمەن قارا شوڭكە قوسا كوتەرىلگەندەي بولدى.
ەكەۋى مويىننان قىلقيتىپ قىسىپ تۇرىپ، ساۋىسقانداردى شوڭكە تولى بوياۋعا ماتىرىپ ەدى، ون ساۋىسقان قوپاڭداعان ون قارا قارعاعا اينالدى. ۇشساق-اۋ، ەكى قىزىل كوزدەن قاشىپ قۇتىلساق-اۋ دەگەن تالاپتارى تاس جارعانداي. ودان نە پايدا، كوتەرىلە بەرە كەۋدەلەرىمەن جەر سوعادى. قىزىعى سول، بىر-بىرىنە جۋىمايدى، ەشكى كورگەن يت كوزدەنىپ، قويقاڭداپ، ارالارىن الشاق سالىپ، اينالىپ ءوتىپ ءجۇر. «كەت ءارى! قي شۇقيتىن جامان قارعاعا جۋيتىنداي مەن جىندى ساۋىسقان ەمەسپىن!» «بار، قالعان سەگىز قارعاعا قوسىل دا، قارقىلداپ، قيىڭدى شۇقىپ جۇرە بەر!» دەيتىندەي شىقىلىقتاپ، شۋىلداسادى كەپ. وعان ساندارىن سابالاپ، اقار-شاقار كۇلگەن ەكەۋى قوسىلادى. قىس بويى كولحوز بەن ەمپىرت اراسىندا بەت جالاعان اياز بەن ۇسكىرىكتى، جاۋىن-شاشىندى ءبىر ۇمىتىپ، جەتىسىپ قالدى.
ءتۇس اۋا ءبارىن تاۋىق قوراعا قايتا قۋىپ تىقتى. قىستا قاز، ۇيرەك، تاۋىققا جاۋداي تيگەن قالىڭ سويىستان اۋپىرىممەن ارەڭ امان قالعان بىر-ەكى ءشىبي قۇيرىعى جوق، ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرعان ءتۇسى سۋىق قۇستاردان شوشىپ، قونىپ وتىرعان سورەلەرىنەن قۇلاپ ءتۇسىپ، بۇرىشقا تىعىلدى. ادەتتەگىدەي قىت-قىتتى دا ەستەن شىعارىپتى. ءراتاي ساۋىسقاندارعا جەم شاشتى. قۇيرىقسىز قۇستىڭ توڭقاڭداپ ءدان شوقىعانى قىزىق ەكەن، جالاڭ بۇت ءسابيدىڭ توڭقايىپ جول قاراعانى سياقتى ەرسى-اق سۋرەت.
قاقپادان شىعىپ بارا جاتقان ساماتقا ءراتاي سۇق ساۋساعىن ەرنىنە تاقاپ:
— دىمىڭ ىشىڭدە بولسىن! كەشكە ءبارىن كوشەگە شىعارىپ، قويا بەرەمىن، — دەدى.
سامات باسىن يزەپ-يزەپ جىبەردى. دىمى ىشىندە بولماعاندا! قايناعان سۋعا ەكى-ۇش قالتا قارا بوياۋ سالىندى. ساۋىسقاندارعا ۋىس-ۋىس ارپا، جۇگەرى شاشىلدى. قۇپيا بۇگىن اشىلماسا، ەرتەڭ اشىلادى. مۇندايدا دىم ىشتە بولماق تۇگىل، ەڭ دۇرىسى، ءراتايدىڭ قاسىنان شىبىن-شىركەي بەزىپ كەتكەن ءجون. سۋدىڭ دا سۇراۋى بار. ال كولحوزداعى كەدەي دۇكەنگە ايىنا، جىلىنا سارعايتىپ بارىپ تۇسەتىن قارا بوياۋ، كوكتەمگى تاق-تۇقتا بوسقا كەتكەن ۋىس-ۋىس ارپا، جۇگەرى — سۋدان گورى سۇراۋى قاتتى دۇنيەلەر.
...ەرتەڭىندە ءتورت ءۇيدىڭ اراسى شوقاقتاعان قارعالارعا لىقا تولدى. ۇشا المايتىن، دالباڭداپ ءسال ۇشسا، قۇيرىقتارى كوكتەن كەلىپ، تۇمسىعىمەن جەر سۇزەتىن ادام ۇقپاس ءبىر پالەلەر. قۋساڭ، ءشي-شيدى ارالاي قاشىپ، زىر جۇگىرىپ ۇستاتپايدى.
بوقاي:
— اكەڭ، بۇلار ارعى بەتتەن اۋىپ كەلگەن قىتايلىق قارعالار. ءتۇرى جامان ەكەن. قوس اۋىزبەن پىتىرلاتىپ، شەتىنەن قانجوسا عىپ قىرىپ تاستار ەم، وق جالكى. ۆوت تي! — دەپ يەگىن تىر-تىر قاسىدى.
ساماتتىڭ شەشەسى:
— اۋرۋ تاراتىپ جۇرمەسىن. بىرەۋىن ۇستاپ الىپ، كولحوزداعى سوقىر ۆەتەرينارعا كورسەتەيىك، — دەپ، كەزىندە جەتى كلاسس بىتىرگەندىگىن، ەمپىرتتەگى ەڭ كوزى اشىق، ساۋاتتى ادام ەكەنىن ءبىلدىرىپ الدى.
شاھيعا اپاي دا بەلسەنىپ شىعا كەلدى:
— شىقىلىقتاسا دا، سايراسا دا، قۇداي جاراتقان قۇس. جامان حالگە ۇشىراپتى. ارتىق-اۋىس جەم بولسا، شاشىپ تاستايىق.
كەشە بوتەگەلەرى بۇلتيىپ العان، ونىڭ ۇستىنە، قۇيرىقسىز قالعان سوراقى جاعدايدان ەستەرى شىققان قۇستار جەمگە قارامادى. مۇنىڭ ءوزى الىپ قاشتى ءسوزدىڭ شوعىن ۇرلەي ءتۇستى.
جۇيرىك شوكەي:
— ويباي، جەمىڭە پىسقىرمادى. باياعىدا حالىقتى وتاپ كەتكەن قالىڭ ىندەت سىقپىتى جامان قاپ-قارا قۇستان تاراپتى. بوقاي سوعىستان سارعايتىپ بارىپ ارەڭ ورالىپ ەدى. سارى مايداي ساقتاپ وتىرعان جالعىز ەركەكتەن ايرىلىپ، جۇتىپ قالمايىق، — دەپ سىڭسۋ سالىپ، جامان ىرىمدى باستاپ ەدى:
— ءۇي، باسىڭا كورىنگىر! مەنەن قۇتىلا الماي ءجۇرمىسىڭ؟ تىلىڭە قوتىر دا شىقپايدى سەنىڭ! ۆوت تي! شي جۇگىرتپە، فريس نەرۆىمدى بۇزعان، سالىپ جىبەرەمىن! — دەپ بوقاي شوقاق-شوقاق سەكىرىپ، مىنا جاقتان ويقاستاپ ۇمتىلدى.
— ويباي، ءباتىر، سەنى ۇيگە كەتتى مە دەسەم... قاتىنداردىڭ پىش-پىشىن اڭدىپ تۇرعانىڭدى قايدان بىلەيىن! — شوكەي بايلاۋىشىن قولعا الىپ، ىزەتتىڭ ۇيىنە قاراي شاشى دۋدىراپ قاشتى. «جالعىز ەركەگىم» دەپ قاقساعان شوكەي ءسوزىنىڭ استارىندا ەكى بىردەي تىگىستىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. ءبىر ەسەپتەن، شولاق اياق بولسا دا، ەركەگى بار ءۇيدىڭ بايبىشەسى ەكەنىن انداتسا، ەكىنشى جاعىنان، ساماتتىڭ جەسىر شەشەسىنە كورسەتكەن قىرى.
ايتۋعان اتا قاتتى شوشىدى. پايعامبار جاسىنا كەلىپ قالعانىنا قاراماستان، الاقانىمەن كوزىن باستى. شوشىنعان ادام تەرىس-قاعىس سويلەي بەرەدى ەكەن.
— اقىر زامان، اقىر زاماننىڭ قۇسى! الپىس جىل جاساپ، شىقىلىقتايتىن قۇيرىقسىز قارعانى كورسەم، كوزىم شىقسىن. قوي، ساندالماي، قالاداعى قادىلبەككە جەتەيىن. كورشى تۇراتىن يشانباي حالفەگە كىرىپ، مۇباراك قولىن الىپ، اقىل سۇراپ قايتايىن. جامان ىندەتتىڭ قۇسى يەكتەپ تۇرعاندا، تاۋىقتىڭ تاماعىن قاناتساق تا تاساتتىق جاساۋدى بىلمەيمىز. قۇداي مەن ءدىندى ۇمىتقان ءبۇل حالىق! — دەپ ءبىراز كوتەرىلىپ-كوتەرىلىپ العاسىن، ەر-تۇرماندى ۇزەڭگىسىن سىلدىرلاتىپ قىزىل بيەگە الا جۇگىردى. كوپتەن بەرى قارتىڭنىڭ ءىشى پىسىپ جۇرگەن. سامات پەن ءراتايدى كورگەن سايىن: «ءاي، بالدار، شاشتارىڭ كوزگە ءتۇسىپ كەتىپتى. كەلىڭدەر، سىپىرىپ تاستايىن!» — دەپ ۇستاراسىن جالاڭداتىپ، بۇلاردىڭ زارەسىن الىپ، ەكى قولى الدىنا سىيماي ءجۇرۋشى ەدى. قان تاراتىپ، قۇرىس-تۇرىسىن جازىپ قايتۋعا سىلتاۋ مىقتاپ تابىلدى. ايتپەسە، مۇباراك قولىن اياماي اركىمگە ۇستاتا بەرەتىن يشانباي حالفە ەمەس، ىشىرتكى جازىپ بەرەتىن جاي عانا مولدا.
سامات پەن ءراتاي مۇرتىنان كۇلەدى. ايتۋعان اتا قالاداعى قادىلبەكتىڭ ۇيىندە ون شاقتى كۇن اۋناپ-قۋناپ قايتار، حالفە مە، مولدا ما، يشانبايىنا دا كىرىپ، مۇباراك قولىن الار. ال اتا اۋىلدان ءبىر سۋىرىلىپ شىعىپ السا، جولاي اتتىڭ باسىن تاۋ اراسىندا قوي باعىپ جۇرگەن مالشىلارعا بۇرىپ، ءبىراز باتانىڭ باسىن قايىرىپ كەلەتىنى ءسوزسىز. ءسويتسىن دە. ويتسە، ايتۋعان اتانىڭ قوس قالتاسى اسىققا قامپايىپ قايتادى. «اۋىلدا قالتامدى قارايتىن قوس تەنتەك بار»، — دەپ، باس ءمۇجۋدى دە، اسىق جيناي ءجۇرۋدى دە ەش ۇمىتقان ەمەس.
ايتۋعان اتا جولعا اتتانىپ كەتكەن سوڭ، قورا-قوپسىنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان، ءۇي ىرگەسىنەن الگى شىقىلىقتاعىش قارعالاردىڭ ءجۇن-جۇرقا، قاۋىرسىنى، قارا تۇياقتارى مەن شىبىق سەكىلدى شىلبيگەن سۇيەكتەرى بۇرقىراپ شىعىپ جاتتى. ىلعي تورعاي اڭدىپ، كوزدەرى مازداپ جانىپ جۇرەتىن اۋىلداعى ەكى-ۇش مىسىق تۇك بىلمەگەندەي دۋال ۇستىندە تۇمسىقتى سىلاپ-سيپاپ جۋىپ، بىرىلداپ وتىر. ەسىك الدىنا دۇركىرەپ قونعان تورعايلارعا كوز سالمادى. ءبىر جاقتان كومانديروۆكاعا كەلگەن بە، يا ەمپىرتتەگى مياۋ-مياۋلار قوناققا شاقىرعان با، سول كۇندەرى ەمپىرتتى مۇرتى تىكىرەيگەن تارعىل، قارا مىسىقتار باسىپ الدى.
ءراتايدى قايدام، ساۋىسقانداردىڭ دا ءتىرى جان يەسى ەكەنىن، ولاردىڭ دا مىسىق تىرناعىندا شىرىلداپ كەتە باراتىنىن سامات سوندا بارىپ ءبىلدى. كەش ءبىلدى...
* * *
سول كوكتەمدە ەمپىرتتى باعۋ-قاعۋسىز يەن جاتقان از ەل دەپ باسىندى ما، كىل سارى سايتاندار كۇرگەيلەپ قورشاپ الدى. بىرەۋ ەمەس، بىرنەشەۋ. سىڭايى يەن ەمپىرت تىم ۇناپ قالىپ، سايتاندار سىيماي بارا جاتقان باسقا ولكەدەن بۇكىل سەمياسى، ۇرىم-بۇتاعىمەن قوپارىلا كوشىپ كەلسە كەرەك. وزدەرىنىڭ ەمپىرت تۇرعىندارىنىڭ كەيپىنە كىرىپ كورىنەتىنىن قايتەرسىڭ. وندا دا وڭاشادا، جالعىز-جارىم ادامداردى اڭدىپ ءجۇرىپ كوزگە كورىنەدى. اناۋ ايتقانداي جاۋلىعى مەن قاستىعى جوق-مىس، تەك مىناۋ تامىلجىپ تۇرعان كوكتەم كۇندەرى ەرىگىپ، ەمپىرتتىكتەردى قورقىتىپ، ازداپ ويناپ-كۇلىپ، كوڭىل كوتەرەدى بىلەم. ويبوي، نەسىن ايتاسىڭ، سايتانداردىڭ ىشىندە دە ءراتاي سەكىلدى نەبىر تەنتەكتەر بار عوي.
مامىر ايىندا اۋىل توڭىرەگى جايناپ جۇرە بەردى. ساماتتار كوزىن تىرناپ اشپاس بۇرىن اسپان تورىنە دومالاپ شىعىپ العان كۇن جارىقتىق، ەرتەڭىمەن ەسىك الدىنا شىعا كەلسەڭ، ءبىر دوربا شۋاعىن بەتىڭە ۋىستاپ شاشا سالادى. سودان مەكتەپكە دەيىن شەكەنى جايلاپ قىزدىرادى دا تۇرادى. سىز ءيىسى شىققان كلاستا بالالار ومالىپ وتىرعىسى كەلمەي، تىپىرشىپ، اقىرى بىر-بىرىنە ءتيىسىپ، تاقتاعا تۇرىپ تىنادى. وسى ايدا ساماتتىڭ موينىنا ەكى «ءۇش» تە قونجيىپ قالىپ، شەشەسىنەن ءسوز ەستىدى. ەرتە كوكتەمدە ءجىپسىپ، استىنان سۋ كەتىپ جاتاتىن ويدىم-ويدىم قار بۇل كۇندە قاشقاننان قاشىپ، اناۋ الىستاعى كوگىلدىر سايقاننىڭ بيىك شىڭدارىنىڭ ۇشار باسىنا شىعانداپ شىعىپ كەتكەن. ءشي-شيدىڭ ءتۇبى قىلتاناق كوك قۇراق. الەم جاسىل شاپاندى جەلبەگەي جامىلعان. جاسىل شاپان ەتەگىن اندا-ساندا جەل كەۋلەپ، باسىنا ءتۇرىپ كەتەدى. بالاۋساعا اۋزى ءتيىپ، قابىسقان بۇيىرلەرى شىعا باستاعان تايىنشا، تورپاقتار تاستاعان جاس جاپالار قىستاعىداي قوڭىرقاي ەمەس، بوياۋى بەتىنە شىققان جاپ-جاسىل. جاسىل قوڭىزدار كوبەيگەن. ءراتاي: «زاۋزا تورەڭ وسى»، — دەيدى. اۋىل سىرتىنداعى زيراتتىڭ ءتورت قۇلاعىنا قوناقتاعان ۇشكىر تۇمسىق بابىسەك كۇنى بويى سۇڭقىلداپ كوكەكتەيدى. ەكى بالا: «بۇلار قاراقۇس الىپ كەتكەن سەرىگىن جوقتاپ وتىر ما؟» — دەسە، بوقاي: «ۆوت تي! ءبىر-بىرىن شاقىرىپ، سويلەسەيىك، جۇپتاسالىق دەگەنى»، — دەيدى. سۋىق تورعايلار قىستا قاسقىر جەپ كەتەردەي توپتانىپ، ۇباپ-شۇباپ ۇشۋشى ەدى، ەندى ەكەۋدەن ءبولىنىپ، ءوز تىلدەرىندە ىمى-جىمى ورتاق جىلى شىرايلى شۇڭكىلگە كوشكەن. شاھيعا اپاي جەر تۇبىندەگى سەمەيدەن الدىرعان قىزىل گۇلدى جىبەك ورامالىن ماڭدايىنا باسا تارتىپ الىپ، كولحوزدىڭ كوپ قاتىندارىن كۇنارا ءبىر شۋلاتىپ، تامسانتىپ قايتادى.
ادامداردىڭ قاباعى اشىق، كۇن قۇشاعى جىپ-جىلى.
تەك ايتۋعان اتا جۇدەپ ءجۇر. بۇل كىسىنى اساتىننان كەلگەن اۋرۋ ەمەس، وي جەپ بارا جاتىر. پەنسياعا شىققان ەكى-ۇش جىلدان بەرى كولحوز — ەمپىرت اراسىندا ايتۋعان مول¬دا، ايتەكەڭ اتالىپ، مال تاۋىپ جۇرگەن. قامشى مەن تىزگىن ۇستاپ ۇيرەنىپ قالعان ەكى قولى الدىنا سىيماي، زەرىككەسىن بە الدە شىنىمەن قارتايعاندا بوس جاتپاي، مال تابايىن دەگەن بە، ونى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. ءتورت اياعىن تەڭ باسقان قىزىل بيەنى تەڭسەلتىپ، تۇلكى تىماعىن الشىسىنان كيگەن ايتۋعان اتا قىرداعى مالشى اۋلىنا بەت تۇزەسە، سول كۇنى كىشكەنە بالالاردىڭ ءبىرى سۇندەتكە وتىرعىزىلادى نەمەسە كوكتەمگە سالىم قايتىس بولعان كەمپىر، شالعا قاتىم تۇسىرىلەدى. ەمپىرت مولداعا جارىدى. مولدالى اۋىل بولعان سوڭ، جىن-سايتان، پەرى سەكىلدى پالەلەر ەمپىرتتەن ون شاقىرىم اۋلاق جۇرۋگە ءتيىس دەگەن سەنىم مول ەدى.
مامىر تۋا ول سەنىمنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستى.
قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى. قىرسىققاندا سايتان باسقا ەمەس، ناق ايتەكەڭنىڭ ءوزىن كوزدەپ ءتيىستى. توبەگە كوتەرىپ وتىرعان جالعىز مولدا بولعاسىن، اۋىلدى جىن، پەرىدەن الىس ۇستايىن دەدى مە، سايتاننان ايتۋعان اتا، وبالى نە كەرەك، ەرتە ساقتاندىرعان. قار شەتى بۇزىلا باستاعان ناۋرىزدىڭ شۋاقتى كۇنى ءراتايدىڭ كەدىر-بۇدىر باسىن تاقىم اراسىنا قىسىپ الىپ، ءوسىپ كەتكەن شاشىن ۇستارامەن سىپىرىپ جاتىپ اڭگىمە وتىن كوسەدى. اڭگىمە ءراتايدان باستالادى. ول جازعان تىنىش وتىرا ما، قاباعىن كىرجيتە قويىپ:
— اللا-اي، اللا-اي! — دەپ قىڭسىلاپ قويا بەردى. ايتەكەڭ تاقىمىن قىسا تۇسەدى:
— تىنىش وتىر، سايتاننىڭ بالاسى! قاپ، اتى جاماندى اۋىزعا سالىپ...
اۋزىنىڭ سۋى قۇرىعان سامات ۇستارانىڭ قىلپىلداعان جۇزىنەن كوز الماي وتىر. قولىندا سابىندى سۋ تولى باقىراش. جاڭا عانا شاشى سىپىرىلعان ءوز باسى جۇمىرتقاداي جاپ-جالتىر. سيپاسا، قولى لىپىپ، توقتامايدى. جەل سوقسا، توڭىپ قالادى. قارت جىلقىشىنىڭ تەمىردەي تاقىمىنا سامات مانا ءتۇسىپ قالعان كەزدە ءراتاي بىرەسە بەت-اۋزىن تىرجىڭداتىپ، بىرەسە شىقىلداپ كۇلىپ، يت جىنىن كەلتىرگەن. تورپاققا تۋعان كۇن بۇزاۋعا دا تۋدى. ءراتايدىڭ بالا جاسىنان باستاعان كوپ توبەلەسىنەن قالعان ەكى-ۇش تىرتىعى بار كەدىر-بۇدىر باسىن ۇستارا كەسپەي قويمادى. جانە ۇستارا سەنىكىن ەمەس، باسقانىڭ قۇيقاسىن تىرىلداتىپ قىرىپ جاتسا، الگى قۇيقانىڭ يەسى: «يباي-اي، اۋىرىپ كەتتى!» — دەپ جىلامسىراپ، بايبالام سالىپ، كەيدە: «ءاي، سامات، قاراشى، قاناپ كەتتى مە؟» — دەپ جالىنىپ-جالپايىپ وتىرسا، ودان ارتىق راقات بار ما. ونداي ونەرگە ءراتاي ۇستا. وتىرىك اۋىرسا دا، شىن اۋىرسا دا، قاشان باسى ايناداي بولعانشا قيتۇرقىنىڭ نەشە كوكەسىن شىعارادى.
ايتۋعان اتا ۇشىن ساماتقا ۇستاتقان جىلتىر قايىس بەلبەۋگە ۇستاراسىن جالاڭداتىپ جانىپ جاتىپ:
— سايتان دەمەكشى، قاراقتارىم، وقىتىپ-توقىتاتىن مەكتەپتەرىڭ اۋىلدان تىم جىراق. جولشىباي كوكتەمنىڭ ىرعىن سۋى ورىپ كەتكەن ءور، جىرادان وتەسىڭدەر. قالىڭ شي بار... سونداي ۇرىمتال تۇستا ىشتەرىڭنەن كەليمە قايتارا جۇرىڭدەر. قار كەتىپ، جەر بەتى اشىلعاسىن ىبىلىس كوبەيەدى. دالادا ۇيىقتاپ قالماڭدار. سايتان سوعىپ، بەت-اۋىزدارىڭ قيسايىپ قالىپ جۇرمەسىن، — دەپ، ۇستارانىڭ جۇزىنە «ءۇھ، ءتۇھ!» دەپ تۇكىرىپ قويدى.
سول مۇڭ ەكەن، از ءسات تىنىش وتىرعان ءراتاي باسىن دوڭگەلەتىپ قالىپ ەدى، كوك قۇيقاعا لىپ ەتىپ تامشى قان شىپىلدەپ شىعا كەلدى. سۇمدىق حالگە ۇشىراعانىن ساماتتىڭ كۇلىمدەي قالعان كوزىنەن تانىپ قالعان ءراتاي كەسىپ كەتكەن تۇسقا قولىن جىپ ەتكىزىپ اپارا بەرىپ ەدى، اتاي قاعىپ جىبەردى:
— تىنىش وتىر، سايتاننىڭ بالاسى! ۇستارا، بايقاماساڭ، قۇيقا تۇگىل، باسىڭدى كەسىپ كەتەر، — دەپ ۇرسىپ تاستادى. ايتۋعان اتا ۇرسا بىلمەيدى عوي، ءراتايدىڭ جەر-جەبىرىنە جەتكەن ءتۇرى سول. — ءيا، سول سايتاننان ساق بولىڭدار! قۇداي تاعالانىڭ كارىنە ۇشىراعان قىزىل كوز پالەلەر ادامدى الداپ، ءىشى-باۋىرعا كىرىپ كەتۋ ءۇشىن ءار قيلى كەيىپتە كورىنەدى. كىشكەنە لاق پىشىندە ويناقتاپ كەلەدى، قىز-كەلىنشەك سياقتى سىقىلداپ كۇلىپ، بۇرالىپ تا كەلەدى. «سىقىلداپ كۇلىپ»، «بۇرالىپ» دەگەن زاتى جەڭىل كۇناھار ءسوز اۋزىنا ابايسىزدا ءتۇسىپ كەتسە كەرەك، اتاي وسى تۇستا تاماعىن كەنەپ قويدى. — قاپى قالماڭدار، تۇگە. قىز-كەلىنشەك بولسا، الدىمەن بۇرىمىنا كوز سالىڭدار. ويماقتاي تەڭگە سىلدىرلاپ جۇرسە، سارى پالەڭنىڭ ناق ءوزى. بۇرىمىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ الىپ، تەڭگەنى جۇلىپ الساڭدار، اتى جاماننىڭ سيقىرىنان كۇش كەتەدى. ول پالەدەن قۋلىق قۇتىلعان با! تابان استىندا كوز جاسىن قول قىلىپ: «تەڭگەمدى قايتارىپ بەر، نە قالاعانىڭدى ورىندايىن»، — دەپ قۇلدىق ۇرادى. سان عالامات جاقسىلىقتى باسىڭا ۇيىپ-توگەدى. وعان الدانىپ قالساڭدار، قۇرىدىڭدار. تەڭگەدەن ايرىلعان سايتاننىڭ بۇتى بەس تيىن. تيىسپەك تۇگىل، بەس شاقىرىم اۋلاق قاشادى.
شالدىڭ تاقىمىنان اقىل-تاقىل قۇتىلىپ، بىلاي شىعىپ العاسىن سامات:
— الگى راس پا؟ — دەدى.
ءراتاي جايباراقات.
— ءاي، سول سايتانىڭ كوزگە كورىنسە، كورىنىپ كەتسە ەكەن. وزىمەن ەمپىرتتى باسقا كوتەرىپ، قۇماردى ءبىر قاندىراتىن. قىز بولسا، كىم دەيسىڭ، قىستاعى كۇلاندا سەكىلدى سەلتەڭدەگەن بىرەۋ دە.
سامات جاعاسىن ۇستادى.
سول سايتان كۇندەردىڭ كۇنىندە ساماتتىڭ ۇيىنەن شىقتى.
ساماتتىڭ ماماسى ەكى كەشتىڭ اراسىندا سىنىق ءمۇيىز قوڭىر سيىردى قوراعا قاماپ تاستاپ، ءۇيدىڭ قۇلپىن اشادى عوي. شەلەك الىپ شىعىپ، سيىر ساۋماقشى باياعىسىنشا. تۇستەن كەيىن شاھيعانىڭ قايماق قاتقان ءۇندى شايىن اعىل-تەگىل تەردى اق شاعي ورامالىمەن ءسۇرتىپ قويىپ سوراپتاپ ىشەم دەپ، سول ۇيدە اقشامعا دەيىن اينالىپ قالعان. «ماي ءتۇسىپتى دۇكەنگە!» — دەپ، ساماتتى تۇسكە تامان ءوزى جىبەرگەن.
سول كەتكەننەن سامات مول جوق. ءراتاي استىرتتاعى جاردى جاعالاپ، كوگەرشىن جۇمىرتقاسىن ىزدەپ كەتكەن. كۇن دەمالىس. جاي كۇندەرى ءراتاي ءبىر تەنتەكتىك جاساسا، دەمالىس كۇندەرى ەسەلەپ ەلىرىپ كەتەدى. ەكى-ۇش تەنتەكتىك جاساپ قالۋى ىقتيمال. كوكتەم كۇنى ۇزاق. دەمالىس ءراتاي ءۇشىن «الدىنا اس قويدىم، ەكى قولىڭدى بوس قويدىمنىڭ» كەبى.
سونىمەن، ساماتتىڭ شەشەسى ۇيگە كىرىپ، الا كولەڭكەدە سيپالانىپ، كاراسىن شام ىزدەپ جۇرسە، ءۇيدىڭ قاق جارتىسىن الىپ تۇرعان ورىس پەشىنىڭ ءىشى ءدۇبىر ەتە قالادى. ىلە جابۋلى تۇرعان شويىن قاقپاقتىڭ جيەگىنەن شاڭ سىزاتتاپ ۇشادى. تاناۋىنا كۇل ءيىسى كەلەدى. «اپىر-اۋ، بۇل نە پالە؟ ماۋىققان مىسىق كىرىپ كەتتى مە؟» — دەگەن كۇدىكپەن جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، قاقپاقتى اشىپ قالسا... ۇڭىرەيگەن پەش ىشىندە شاراداي ەكى كوزى وتشا جايناعان قازان باس الباستى وتىر. اقسيعان ازۋ تىستەرى تۋرا پىشاقتاي-پىشاقتاي دەيدى. «كوتەك!» دەۋگە شاماسى ارەڭ كەلگەن ساماتتىڭ شەشەسى جۇرەلەپ وتىرعان قالپىندا وڭ جاعىنا قيسايا كەتەدى عوي. قيسايىپ بارا جاتىپ كورىپ قالعانى — سۋرەتى مۇلدەم سۇمدىق: باسىنان اياعىنا دەيىن قارا كۇيە الباستى پەشتەن اتىپ شىعىپ، شەشەسىن اتتاي-اتتاي، ۇستىنەن كۇل بۇرقىراعان كۇيى ەسىكتەن ەڭبەكتەپ شىعىپ كەتەدى
سالدەن سوڭ سامات قان بازاردىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. ءوڭ جوق، ءتۇس جوق شەشەسى جۇرەگىن ۇستاپ، توسەكتە جاتىر. كاراسىن شامدى توڭىرەكتەگەن شاھيعا اپاي، شوكەي، ايتۋعان اتانىڭ ۇيىندەگى كەتىك ءتىس اپا كىل ۇرەيلى اڭگىمە اڭىراتىپ وتىر. ارشانىڭ ءيىسى اڭقيدى.
— سوعىپ كەتپەگەنىنە ءتاۋبا دە.
— ۇستىڭنەن اتتاپ كەتتى مە؟ بەلىڭ شويىرىلىپ قالىپ جۇرمەسىن.
— الگى شال دا قاقشاڭداپ، قىر اسىپ كەتە قويعانىن قاراشى. ءبىراز ۇشكىرتىپ، پىسقىرتىپ الاتىن. ارشامەن الاستادىق، باعىپ-قاققانى وسى ءۇي بولماسا، جولاي قويماس ەندى. ساماتىڭ بار، بەكەم بول، كەلىن قاراعىم.
— ءبىزدىڭ توبان اياققا: «كولحوزعا كوشەيىك، قالىڭ ەل اراسى، جۇمىسقا دا جاقىن، يەن ەمپىرتتە نەڭ قالدى؟ — دەپ تالاي قۇدايدىڭ زارىن قىلىپ، قاقساپ باقتىم. ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە، قىستىرمايدى دا. اتاۋ كەرەسىن ءىشىپ الىپ، ەمپىرت، كولحوز اراسىندا قيقالاڭ قاعىپ كەلە جاتقان ءوزىن سايتان دا سوعىپ كەتپەيدى ەكەن، — دەپ شوكەي بوقايدى نايزا ۇشىنا ءىلىپ ءتۇسىرىپ كەتتى.
— تەك وتىر، كەلىن! جوق جاماندىقتى باسىڭا شاقىرما.
بوقايدان ءوشىن العان شوكەي سول ەكپىنمەن سوستيىپ تۇرعان ساماتقا تارپا باس سالدى:
— شەشەڭدى الباستى اينالدىرىپ جاتقاندا، سەن نەعىپ ايدالادا قوڭىز تەرىپ ءجۇرسىڭ؟ اكەڭ دە، شەشەڭ دە جالعىز ءاليما، تىستەگەننىڭ اۋزىنا بەرىپ قويىپ، ءوستىپ اڭقيىپ تۇرماقسىڭ با؟
سامات ۇندەمەي قۇتىلدى.
سەنبەيىن دەسە، پەش الدى قورس-قوپا كۇل. كۇل بەتىندە بەلگىسىز جاندىكتىڭ ادام تانىعىسىز ىزدەرى باتتيىپ-باتتيىپ جاتىر.
ارشا تاعى پىتىرلاپ جاندى، بولمە ەكىنشى قايتارا الاستالدى. ىلگەك ۇستىنە ىلگەك قاعىلدى. ەل تارادى. سامات ساڭىلاۋ قالدىرماي تۇمشالاپ، باسىنا بۇركەپ الايىن دەسە، قىسقا كورپە باسىنا تارتسا، اياعىنا، اياعىنا تارتسا، باسىنا جەتپەيدى. قاتار پىسىلداپ ۇيىقتاپ جاتاتىن، ايتپەسە، ۇيقى الدىندا بەستاس، تىعىلماق ويناپ اسىر سالاتىن نە ءىنى، نە اعا، باستان سيپاپ، باستان سيپاماسا، قۇرىعاندا ۇرىپ الاتىن اكەسى جوق ەكەنىن ەس بىلگەلى ءتۇڭعىش رەت ويلاپ قامىقتى.
تەڭگەسى تۇگەل كەتكەن سايتان بوي بەرمەي، ەسىرە تۇسەدى دەگەن ءسوز راسقا شىقتى. ساماتتىڭ شەشەسىن قورقىتقانعا داندەپ العان با، انەۋكۇنگى سايتان ەمپىرتتى باسىنىپ الدى. ءوزى ءراتاي سەكىلدى بەتىمەن كەتكەن سايتان، شاماسى. اقىرى ول شىركىن ايتۋعان اتانى دا اداقتاپ، ابىرويىن ايرانداي توگىپ تىندى. مولدا-سولدالىعىنا تۇشكىرمەدى دە.
اڭگىمە بىلاي ەدى...
ول كۇنى ساماتتار اۋىلعا جار سالا كىردى: «كولحوزعا الماتىدان ارتيستەر كەلىپتى. كەشكە مەكتەپتە كونسەرت قويادى ەكەن». ارتيست دەسە، كولحوزىمەن قوسىپ ەمپىرتكە دەيىنگى شال-شاۋقان، كەمپىر-كەپشىك، جىگىت-جەلەڭ، قىز-كەلىنشەكتەر قىرىلىپ قالادى. زاستاۆادا ەكى-ۇش كۇندە ءبىر قويىلاتىن كينوعا بالا بولماسا، ۇلكەندەر جاعى اتتاپ باسپايدى. شۇلدىرلەگەن ورىسشا كينودان نە ۇقسىن. كوبىنە سارتىلداعان كوپ سولدات پەن جارقىلداعان پوگونداردان جاسقانادى. ال ارتيست دەسە، تىك تۇرادى. جىلىنا بىر-ەكى رەت سوعاتىن ولار «ءشيلى وزەن، قامىس-اي»، «زاۋرەش»، «اقتاماق»، «ۋگاي-اي» اندەرىن تامىلجىتىپ ايتىپ، شال-كەمپىرلەردى ەگىلتىپ، العىستارىنا قوسىپ شۇبەرەك تۇبىنە تۇيگەن اقشالارىن قوسا الىپ كەتەدى.
كوپ ءسوز نە كەرەك، قىر استىندا سەمەيگە ايدالاتىن قويدى باعىپ، قوس تىگىپ جاتقان ىزەت، قاناپيادان باسقاسى ەمپىرتكە كەش تۇسە كولحوزعا كوش بولىپ قوزعالدى. ءبارى بوقايدىڭ سىقىرلاۋىق ىردۋانىنا ۇيىلىپ-توگىلىپ ءمىنىپ، ءايدا، تارتا جونەلدى. سىيماعان سامات، ءراتايلار اربادان وزىپ، قۇيىنداتىپ بارادى. يتتەرگە دەيىن تىشقان قۋالاپ، ارلى-بەرلى شاپقىلاپ، ىردۋانعا ەرە كەتتى. دەلبەگە بوقاي يە. كەشكە تامان كولحوزدان «گرادۋسى كوتەرىلىپ» كەلگەن بە: «وي، باياعىدا مەن دە ءارتىس بولىپ كەتە جازدادىم عوي. مىنا اياقتى وق جۇلىپ كەتپەگەندە، قاتىراتىن ەم»، — دەپ داۋدىراپ سويلەي بەرەدى. ارا-اراسىندا: «اقا-ووۋ، سەمەي!» — دەپ بارىلداپ، داۋسىن كوتەرىپ قويادى.
ەمپىرتتە قاراۋىل قالدى. ول — ايتۋعان اتا. يشانباي حالفەنىڭ قولىن العالى ول كىسى ارتيست تۇگىل، ءۇي اراسىنىڭ ءاۋ دەگەن ويىن-ساۋىق دۇرمەگىنە باس سۇقپايتىن كىرپياز مىنەز تاپقان. بىلايشا ايتقاندا، «جىن-سايتاننىڭ ويناعىنا بولا.كەشكى نامازىن قازا قىلماق ەمەس».
سونىمەن، ەمپىرت كولحوز كەتتى. كوز بايلانعاسىن شامى جاعىلماعان ءۇي تەرەزەلەرى ءبىر-بىر ۇڭىرەيگەن كورسوقىر كوزگە اينالدى. قوراداعى قوي-ەشكىنىڭ، سيىردىڭ ىڭىرانعانى عانا كوڭىلگە مەدەت. باسقا تۇياق قىبىرلاتقان ءتىرى جان جوق. كۇندە اۋلادا سۋىپ تۇراتىن قىزىل بيە ەكەش قىزىل بيە دە ساۋىق ىزدەپ، ىردۋان ارباعا جەگىلىپ، كولحوز تارتقان. اۋىل سىرتىنداعى قالىڭ زيراتتان بايعىز سۇڭقىلداپ شاقىرادى. باتىرعا دا جان كەرەك، ال ايتۋعان اتا باتىر ەمەس، بار بولعانى اۋىل اراسىنداعى مولدا — ستامبۋلدان ءدارىس الماعان دۇمشە مولدا. ءبىرتۇرلى ورەپكىگەن جۇرەگى لوبلىپ، اۋزىنا تىعىلعانداي. كوپتى كورىپ، كوپ جاساسا دا، قورقىنىشتىڭ اتى قورقىنىش، و ل پالەڭ كارى-جاسقا بىردەي. قورا سىرتىندا دارەت الىپ جاتىپ، ەمپەڭدەپ، قوزعالاقتاپ كەلىپ قالعان قالىڭ شيگە كوز سالىپ ەدى، قاراڭداعان الدەنە قۇبىجىقتار كەلىپ قالعان با، جۇگىرىپ-جۇگىرىپ ءوتتى. تۇلكى مە، قارساق پا، ونى ءبىر قۇداي بىلەدى: «ە، جاساعان، ءوزىڭ قولداي گور!» — دەپ، ءمىناجات قايىرا ىشكە كىرەدى، قولى دىرىلدەپ ءجۇرىپ، كاراسىن شام جاعادى، جاينامازىن الاقانىمەن سىلاپ-سيپاپ جايا باستايدى. ساۋساقتارىن قوس قۇلاعىنىڭ ۇشىنا اپارىپ، كوزىن جۇمىپ، ءاعۋزبىللانى بىتىرەدى. تىزە بۇگىپ، جاينامازعا ماڭداي تيگىزە بەرگەندە، ەسىكتىڭ توپساسى سىقىر ەتە قالماسى بار ما. ءتىرى ادامعا جان كەرەك. مولدەكەڭ جانى تىپتەن اياۋلى. جۇرەگى سۋ ەتىپ، وكشەسىنە اعىپ تۇسەدى. ەڭكەيە بەرە موينىن ءسال بۇرىپ، كوز قۇيرىعىن تۋ سىرتىنا سالسا، و، ءتاڭىرىم، قولداي گور، ەسىك كوزىندە سارى كويلەكتى كەلىنشەك سەكسيىپ تۇر. استىڭعى ەرنى جىبىرلاپ، ۇستىڭگى ەرنى قىبىرلاپ، بىردەڭە دەيدى. اتا دىم ۇقپايدى. كۇلىمسىرەي مە، نەمەنە؟ ايتۋعان اتانىڭ جەلكەسى تارتىپ، الدى بۇلدىراپ سالا بەردى. ساسقانى سونشالىق، ءتىلى كۇرمەلىپ، ءبىسمىلداعا يكەمى كەلمەي قالىپتى. الايدا ارعى اتاسى قالماقتى قان-جوسا قىرعان كەرەي ارقالىق باتىر، جاس كەزىندە ءوزى دە جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن تالاي شۋ اساۋدى شىڭعىرتىپ باسىپ ۇيرەتكەن ايتۋعان جىلقىشى اتانعان ەمەس پە. ورنىنان اتىپ تۇرەگەپ، تەردە ءىلۋلى تۇرعان دىراۋ قامشىعا ۇمتىلادى. قامشى قولعا تيگەسىن، كەرەمەت كۇش ءبىتىپ:
— ءا، الباستى، ءزاۋ-زاتىڭ، قارا كەشتى جامىلىپ كەلىپ قالدىڭ با؟ باسىنايىن دەگەن ەكەسىڭ! ال ەندەشە، سازايىڭدى! — دەپ، كەلىنشەككە اتانداي اقىرىپ ۇمتىلادى. كەلىنشەك پە، سيقىر سايتان با، يمانى تاس توبەسىنە شىققان الگى سىلقىم سۇلۋ:
— ويباي، اتا، ونىڭىز نە؟ — دەپ باسىن قوس قولىمەن بۇركەپ، بۇعا بەرەدى.
— اتاشىلىن... اتاڭ سەنىڭ سارى سايتان! ءما، ءما! — اشۋىنا ابدەن مىنگەن اتا بۇرىلىپ، ۇيدەن اتىپ شىعا بەرگەن كەلىنشەكتىڭ جون ارقاسىنىڭ تۇسى دەپ، ولەر جەرى وسى دەپ، قامشىنى باسىپ-باسىپ جىبەرەدى. جان الىپ، جان بەرىسكەن ارپالىس ۇستىندە بۇرىمىنا قول دا سوزعان ەكەن. قۇداي ۇرعاندا تەڭگەسى ىلىكپەپتى. زار ەڭىرەگەن سارى كويلەكتى سايتان قۇلپەرەن قۋ تالقان قاشىپ، قالىڭ شيگە كىرىپ كەتەدى.
...سودان بورس-بورس جەلگەن قىزىل بيە جەگىلگەن ىردۋان ءتۇن ورتاسىنا جەتە ەمپىرتكە دە جاقىندادى عوي باياعىسىنشا. اڭگىمە گۋ-گۋ.
— ويبۋ، اناۋ ءارتىس كەلىنشەك بەتىنە بور جاعىپ العان با؟
— ۇزىن شاشتى سەرى جىگىت «زاۋرەشتى» ءۇزىلىپ تۇرىپ ايتتى، وبالى نە كەرەك.
دەلبە ۇستاعان بوقاي:
زارلانىپ ساۋلى ىنگەندەي كەلگەنىمدە،
باسىڭدى ءبىر كوتەرشى تىم بولماسا، —
دەپ اڭىراتىپ بەرگەندە، زاتى سىپايى شاھيعا اپاي تىتىرەپ كەتىپ:
— يل-لاي، ابزي، قويىڭىزشى، توبە قۇيقانى شىمىرلاتپاي، — دەپ، اياعىنا جىعىلعانداي جالىنىپ جاتىر.
شوكەي بولسا:
— اقاقۋ-ساكاكۋگە جىلاپ كەتكەن ون تەڭگەم-اي! — دەپ ەرنىن سىلپ ەتكىزدى.
ءبىر ۋاقىتتا بۇلكەكتەپ ارتتا كەلە جاتقان قۇتتىاياق شاپقىلاپ العا ءتۇسىپ، ابالاي جونەلدى. وتكەن كۇزدە سىنعان الدىڭعى وڭ قولى ىشكە قاراي يىلە بىتكەن. كەم بولدىم، قاتارىمنان قالدىم دەپ قايعىرىپ جۇرگەن قۇتتىاياق جوق. ءۇش اياقتاپ شاپقىلاعاندا ساۋ يتىڭنەن وزىپ كەتەدى. جانە دە اياعى سىنعالى قۇربى-قۇرداستارى وزىنەن قورقاتىن بولدى. نەبىر قوتيىن توبەتتەر: «مىنا ەلدەن ەرەك ءۇش اياقتى پەرى تەگىن ەمەس، نە دە بولسا، باس امانداپ، اۋلاق جۇرەيىك»، — دەي مە، قۇتتىاياق كوكىرەگىن سوعىپ كەپ قالسا، قۇيرىقتارىن بۇتىنا قىسىپ، بەت-بەتىنە زىتا جونەلەدى. «ءجا، يت نەگە ءۇردى؟» — دەگەن ويمەن ءبارى وشارىلىپ ءۇڭىلىپ ەدى، بىرەۋ اي استىندا ورامالىن قولىنا الىپ، ىزعىتىپ كەلەدى.
— مۇنىسى كىم؟
— ءتۇن ىشىندە بەزىپ جۇرگەن قاي بەيباق؟
الگى ادام جاقىنداي بەرە شاشى بۇرقىراعان كەلىنشەككە اينالدى. كەلە شاھيعا اپايدى باس سالدى. پورا-پورا جىلاپ:
— تاتە-اۋ، قايدا ءجۇرسىز؟ قور بولدىم عوي، قور بولدىم! — دەپ سىڭسۋعا باستى.
ءسۇت پىسىرىمنەن كەيىن ءمان-جاي انىقتالدى. ايتۋعان اتانىڭ قامشى استىنا الىپ ساباعان «سايتانى» ىزەتتىڭ اۋدان ورتالىعىندا تۇراتىن قادىلبەك دەگەن بالاسىنىڭ كەلىنشەگى، باياعى پىسىق كۇلاندانىڭ شەشەسى ەكەن. «كەمپىر-شالدىڭ (ەلۋدى جاڭا ورتالاسا دا، ىزەت اعا مەن شاھيعا اپاي كەلىن تۇسىرگەسىن، كەمپىر-شال اتانىپتى) ءحالىن ءبىلىپ قايت»، — دەپ، قادىلبەك جەڭگەيدى تۇسكە تامان جولداس شوفەرىنىڭ ماشيناسىنا سالىپ جىبەرمەي مە. سالداماسى شىققان ەسكى ماشينا جول ورتادا بۇزىلىپ، كولحوزعا جەتكەنشە كەش ءتۇسىپتى. كولحوز بەن ەمپىرتتىڭ اراسىندا ونسىز دا ىزا قىسىپ كەلە جاتقان شوفەر: «ەمپىرت، انە، ءتيىپ تۇر. كولحوزعا ارتيستەر كەلىپتى، كونسەرتتەن قالىپ قويامىن»، — دەپ كەلىنشەكتى ءتۇسىرىپ، ءوزى شاڭىن بۇرق ەتكىزگەن. جۇرەگى سۋىلداپ توقتاماعان كەلىنشەك ەمپىرتكە دەدەكتەپ جەتسە، تاستاي قاراڭعى. ايتۋعان اتانىڭ تەرەزەسى عانا جىلتىرايدى. كەلىنشەك جارىقتى كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتىپ، ەسىكتى اشا بەرسە...
ار جاعى بەلگىلى.
ەرتەڭىنە ەل بەتىنە قاراي الماعان ايتۋعان اتا تاڭسارىدەن اتقا قونىپ، مالشىلار اۋىلىنا تارتىپ كەتىپتى. سودان اي ءجۇرىپ ورالدى. «مولدالىعى دا، سايتان-ساپالاعى دا وزىمەن قۇرىسىن، ءبارىن تارك ەتىپ، تاستادىم»، — دەپ موينىنا ورامال سالىپ وتىر. ەل نە دەسىن، دۇرىس دەدى.
II
جىگىت بۇرىنعى ءتورت ءۇي، قازىرگى ءتورت تومپەشىكتىڭ ورتاسىندا تۇر. بۇل جەردە شيرەك عاسىر بۇرىن ءومىر اياڭداپ جاي اعىنمەن ءوتىپ جاتتى، ءتۇتىنى بىردە تۇزىك، بىردە ۇزىك ءتورت ءۇي اراسىندا تومپالاڭداعان ەكى بالا اسىر سالىپ ويناپ ءجۇر...
ىرگەلەس جاتقان ەكى كولحوز ءبىر سوۆحوزعا اينالىپ، كوزى اشىلىپ، كوكىرەگىنە جەل كىرگەن قالىڭ ەل: «بالا وقىتامىز، توقىتامىز، ادام قۇساپ قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنان قونىس تەبەمىز»، — دەپ سول جىلدارى وتىز شاقىرىمدىق ورتالىققا ۇدەرە كوشكەن. قىتايمەن اۋەلى قارىم-قاتىناس، سونان كەيىن ساۋدا توقتاعاسىن، ارعى بەتتەن شاڭدى اسپانعا كوتەرىپ ۋلاپ-شۋلاپ كەلەتىن وتار-وتار قويدىڭ الدى قايرىلعاسىن، ەمپىرتتىڭ كوشى قايتىپ تۇزەلمەپ ەدى. كوبەڭسىگەن ەلدىڭ الدى ساماتتىڭ ءۇي ءىشى بولىپ، ەمپىرتتى قار ارالاس جاۋىندى قارا كەشتە تاستاپ شىققان. ەمپىرتتە وسكەن سول بالا بۇگىنگى كۇندە الىس-الىستاعى استانادا تۇرادى. قار، جاۋىنى ارالاس قارا كەشتەن بەرى تۋعان جەردىڭ توپىراعىن باسىپ وتىرعانى وسى. ەسكى جۇرتتىڭ ورنىن سيپاپ، كۇلىن ساپىرىپ قالدى. سايتانىنا دەيىن ساعىنىپ كەلىپ ەدى. وقىعان جۇرت سايتانعا سەنۋدى قويعان سوڭ، كىم ءبىلسىن، بۇل ولكەنى تاستاپ كەتتى مە الدە كوبەيىپ كەتكەن تراكتور، ماشينانىڭ گۇرىلى قۇلاق تۇندىرىپ، جول بەرمەگەسىن: «قوي، جەر بەتىنەن تىنىشتىق قاشىپتى، اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق، باس اماندا جولىمىزدى تابايىق»، — دەپ، قايعى باسىپ، قۇسا بولىپ، اسپانعا ۇشىپ كەتتى مە؟
تۋعان جەردىڭ سايتانى دا ىستىق ەكەن. راديو، تەليەۆيزور، ەلەكترى جوق مىلقاۋ اۋىلدا ەرىگىپ، تيىسەرگە قارا تابا الماي جۇرگەن سامات پەن ءراتايعا سايتاندار ءۇشىنشى ويىن بالاسىنداي سەزىلىپتى. كوزدەرى كورمەسە دە، سىرتىنان تون ءپىشىپ، اڭگىمە ەتىپ، قاراداي ۇركىپ، الەك-شالەكتەرى شىعىپتى. قاجەتىندە وزدەرى دە سايتان بولىپتى. سايتان بولعان ەمەي، نەمەنە، باياعى پەشتەن شىعىپ، شەشەسىن شوشىتقان الباستى ءراتاي ەكەن. شوكەي مەن ساماتتىڭ شەشەسى شاھيعا اپايدىڭ كۇرەڭ شايىن سوراپتاپ وتىرعاندا تەرەزەنىڭ ونسىز دا سىلقىلداپ تۇرعان بوس اينەگىن الىپتى دا، ۇيگە كىرىپ، پەشكە جىپ بەرىپتى. ءراتايدىڭ ءوزى ايتقاسىن بارىپ ەل سانىن سوعىپ قالعان.
ءيا، سايتان تۇگىل، ساپالاق جوق دەمەكشى، ەل تۇگىل، ەمپىرت جوق. ەرتە كوكتەمدە كولدەنەڭ كوك اتتى جولاۋشى لاقتىرعان تۇقىلدان وت كەتكەن بە، ساماتتاردىڭ تۇسىندا ءيىن تىرەسىپ، سارى قولداي سىڭسىپ تۇراتىن شي دە ورتەنىپ تىنىپتى. مىنا بوي تۇزەپ ۇلگەرمەگەن قياق شي — بيىل كوكتەگەن بالاۋسا شي.
— شىقىلىق، شىقىلىق!
جىگىت سەلك ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى.
وزەن يرەڭدەپ جاتقان سايدان كوتەرىلىپ ۇشقان قوس ساۋىسقان استىرت قاباعىنان قىلت ەتتى. بەرمەن قاراي سالىپ كەلە جاتىر. جىگىت ۇمسىنىڭقىراپ، ەكى-ۇش قادام باستى. قۇيرىق تىستەسكەن ساۋىسقاندار ەكپىندەپ تاياي بەردى دە، جالت بەردى، باعىتتى باسقا جاققا تۇزەدى. مۇنى تۇستەپ تانىمادى... تانىمادى دەگەندە، وكپەسى قارا قازانداي. بىلۋگە، تانۋعا ءتيىس ساۋىسقانداردىڭ كوزىن ءراتاي ەكەۋى قۇرتپاپ پا ەدى. قارا بوياۋعا سالىپ، قۇيرىقتارىن كەسكەسىن پۇشايمان بولعان پاقىرلار مىسىقتاردىڭ تىرناعىندا شىرىلداپ كەتە باردى. مىناۋ ەكەۋ سول بەيشارالاردىڭ بالالارى، ايتپەسە نەمەرە، شوبەرەسى شىعار. قۇيرىقتاي كەرەك مۇشەدەن ايرىلعان ساۋىسقاندار ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا توڭقاڭداي شوقاقتاپ ءجۇرىپ، توبەسىنەن وبەكتەي شىقىلىقتاپ اينالىپ وتكەن اكە-شەشە، تۋعان-تۋىسقان، دوس-جاراندارىنا زار ايتىپ، مۇڭ شاقپادى دەيمىسىڭ.
جىگىت تومەن قارادى.
سول ساۋىسقاندار تۇگىل، نەمەرە-شوبەرەسىنە قاراۋعا بەت قالماپتى.
قاراسۋدان بەرى قالىڭ ءشيدى قاق جارىپ، اۋىلعا، دۇرىسى، اۋىل ورنىنا جەتە جىعىلاتىن ايداۋ جولدىڭ ۇستىنەن جالعىز قارا كورىندى. جىگىت كۇن سالىپ، ۇزاق تەسىلىپ ەدى، اتتى ما، جاياۋ ما، پوشىمىن ايىرا العان جوق. ايتەۋىر تۇنىپ تۇرعان قالىڭ نۋدى بەل ورتادان كەشىپ، ءبىر جوعالىپ، ءبىر كورىنىپ، ۇدايى ۇلكەيىپ جاقىنداپ كەلەدى. يەن قۇلا ءدۇزدى كەزگەن كىم ەكەن؟ ءاي، وسى... سايتان بولىپ جۇرمەسىن!
جىگىت اسىعا باسىپ، ىلگەرى ءجۇردى.
جاز — جايلاۋ
مۇزتاۋدىڭ قار قوناقتاعان قۇزار شىڭىنا قاراعىڭ كەلسە، قالپاقتى شەشىپ، قولىڭا ال؛ وندىرشەك ۇزىلە شالقايعاندا باسىڭنان ءتۇسىپ قالماسا، قولىڭدى بەرى اكەل. اسپانعا اتىلىپ، جەكە-دارا وقشىرايعان شىڭنىڭ ەتەگىن باسقان الاسا تاۋلار ءبىرىنشى كلاستىقتار قۇساپ بۇعىپ-بۇعىپ قالعان. مۇزتاۋ عۇمىرى ستول قاسىنداعى ورىندىققا قۇيرىق باسپاي تۇرەگەپ جۇرەتىن — ءتورت كلاسقا جالعىز ەزى ساباق بەرسە، جايلانىپ وتىرۋ قايدا — كارىم اعاي ءتارىزدى وقشاۋ، ءور. قاباعىنا قار قاتىپ: «ءاي، ەكىلىك قويسام با، جوق پا؟» دەگەندەي تۇنجىراپ، قوڭىرايادى دا تۇرادى. قيالاتا نوسەر سوقسا، زاڭعار كەۋدەگە بىتكەن زور داۋىسپەن جەر-دۇنيەنى كوشىرە كۇركىرەيدى-اي كەپ. ونداي الامات كۇركىر بەلەس-بەلەس تاۋلاردىڭ استىندا قالىپ قويعان ەمپىرتتەگى ءراتايدىڭ دا قۇلاعىن شۋلاتىپ جاتقان شىعار. قالىڭ بۇلتتى ناجاعاي جارقىراعان اق سەمسەرمەن تىگىنەن دە، كولدەنەڭىنەن دە ءتىلىپ-تىلىپ، بۇلت اراسىندا ديۋلار ايقاي-سۇرەن سالىپ، شايقاسادى دا جاتادى. سامات: «ديۋلار گۇرزى شوقپارمەن سالىپ-سالىپ كەتكەندە، مۇزتاۋ قۇم، تاسقا اينالىپ، بىت-شىتى شىعىپ، شەگىپ كەتكەن شىعار»، — دەپ زارە-قۇتى قالمايدى. مۇزتاۋ شوگىپ، توبەشىككە اينالسا، ار جاعىنان ارقىراعان قۇبىجىق باس سالاتىنداي كورىنەدى دە تۇرادى. ەرتەڭىندە شايداي اشىق كۇن استىندا بەت-اۋزىن كەشەگى جاڭبىر سۋىنا شايىپ العان مۇزتاۋ جاسارىپ، بۇرىنعىدان دا ءوڭى كىرە ءتۇسىپ، ءمىز باقپاي توبەدەن تونەدى.
ساماتتار كيىز ءۇيدى مۇزتاۋدىڭ قويىن-قونىشىنان ساپىرىلىپ توگىلىپ جاتقان وزەنگە قۇلديلاپ، تۇيەتايلى قاباقتىڭ جەلكەسىن الا جاتقان جازىققا تىككەن. بيىك تاۋ، نۋ ورمان ىعىن پانالاعان ويماقتاي كيىز ءۇي سامۇرىق تاستاپ كەتكەن جۇمىرتقاداي دوپ-دومالاق. كۇن كۇركىرەسە، كيىز ءۇي قورىققانىنان سەلكىلدەپ سالا بەرەدى: سىپىرا سوققان جەل ەكپىنىنە توتەپ بارا الماعان ۋىق سىقىرلاپ، شاڭىراق شايقالادى. ايتسە دە، كيىز ءۇيدىڭ جانى ءسىرى: تاڭ اتا بۇلك ەتپەي جۋساعان قالىڭ شالعىن اراسىندا مونتيىپ وتىرادى.
بيىلعى جاز جاڭبىردى توبىقتان كەشىپ ءجۇر. ايدالادا كوكجيەككە بۇلت ىلىنسە، بىردەن كورەسىڭ دە، الدىن الا قام جاساپ، ۇيگە جەتىپ الۋ ءۇشىن تۇرا جۇگىرەسىڭ. دالانىڭ ونداي كەڭ قولتىق زاڭى جايلاۋعا استە جۇرمەيدى. شۋدا بۇلت ونسىز دا اسپاننىڭ جارتىسىن الىپ تۇرعان تاۋدىڭ يىعىنا تۇيدەكتەلە دۇركىرەپ شىعا كەلىپ، ناعاجايىن جارقىلداتىپ، كوز جاسىن توگىپ-توگىپ تاستاعاندا، تۇندىكتى ارەڭ جاۋىپ ۇلگەرەسىڭ. ول كەزدە كيىز ءۇي توڭىرەگى قىم-قۋىت. اپاسى باسقۇردى تارتىپ بايلاپ، اشا باقانمەن تۇندىكتى تۇرتكىلەپ جاتادى. سامات سۋ بولىپ قالماسىن دەپ، ىشكە قۋ توبىلعى مەن ماي شىلىكتى قولتىقتاپ كىرگىزەدى، دودەسى — سامات اتاسىن دودە دەيدى — ءۇيدى اينالدىرا جەروشاق قازىپ الەك؛ بۇل وردەن قاشقان جاڭبىر سۋىنىڭ ىرگەدەن ۇيگە كىرىپ كەتپەۋى ءۇشىن ەرتە باستان جاسالعان قام. دودەسى: «ال قاتيما، قازان-اياققا يە بولىڭدار!» — دەيدى. سوسىن جيرەن بەستىگە اياق ارتا بەرىپ، كۇركىلدەپ جوتەلىپ الادى دا، ورىستەگى قويعا تەپەڭدەي جونەلەدى. وتارعا بيىل كەلىنشەك الىپ، اكە-شەشەسىنەن بولەك شىققان ءابىلقاسىم يە. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كومەكشى شوپان ۇيقىشىل. وتار شەتىندە اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، سىلەسى قاتىپ ۇيقى سوعىپ جاتقاندا، فەرما باسشىلارى ۇستىنەن ءتۇسىپ، دودەسى ءسوز دە ەستىپ قالعان. انەۋكۇنى توبىلعى تۇبىنە جاتىپ قالعان اقساق ساۋلىقتى دودەسى تاۋىپ اكەلدى. سودان بەرى دودەسى جاۋىن-شاشىندا وتار الدىنان شىعىپ، بار قويدى بىرىندەپ كوز الدىنان وتكىزبەسە، ىشكەن اسى بويىنا باتپايدى. جانە ءبىر قىزىعى، وتارداعى بار ساۋلىقتى تۇستەپ تانيتىن عالامات زەرەك. «شىركىن، پارتاعا وتىرعىزىپ وقىتسا، كىلەڭ بەستىك الىپ، كارىم اعاي بەك ريزا بولار ەدى»، — دەپ ويلايدى وندايدا سامات. ىلە دودەسى وقىپ كەتسە، كلاستا بارىنەن دە وزىپ كەتەتىنىن، ساماتتىڭ «ەڭ، ەڭ وزىق وقۋشى» دەگەن بەدەلى تۇسەتىنىن تاعى ەسەپكە سالادى دا: «جاس بالالاردىڭ ورتاسىندا ساقالى ساپسيىپ قالاي وتىرادى، ودان دا قويىن باعىپ جۇرە بەرسىن»، — دەگەن شەشىمگە كەلەدى.
جاۋىن-شاشىندى كۇندەرى ايۋ قۇتىرىپ كەتەدى. «بالەنشەنىڭ وتارىنا شاۋىپ، قوي سۇيرەپ اكەتىپتى، تۇگەنشە قويشىنىڭ وزىنە قارسى ۇمتىلىپتى» دەگەن الىپ قاشتى ءسوز دۇركىن-دۇركىن ەستىلىپ جاتادى. مىلتىعى شوشايىپ، ويقاراعايدىڭ بارلىق ايۋىنا سەس كورسەتىپ بارا جاتقان دودەسىنىڭ ەكى بۇكتەتىلىپ وتىرعان كەيپىنە سامات ىشتەي ءارى كۇلەدى، ءارى ايايدى: جايشىلىقتا كەسىرتكەدەن قورقاتىن دودەسى مال اماندىعى دەسە، جانىن قويارعا جەر تاپپاي قۇراق ۇشادى، ويتكەنى، دودەسىنىڭ شىبىن جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنان ۇشىپ كەتە بارسا، اپاسى مەن سامات، ساماتتىڭ شەشەسىنەن باسقا ەشكىم شۇرق ەتپەيدى. وتاردىڭ جانى كولحوزعا تيەسىلى، ودان شەتىن شىقسا، دودەسىنەن باستاپ، فەرما مەڭگەرۋشىسى، كولحوز ديرەكتورىنا دەيىن ۇلارداي شۋلايدى. قىسقاسى، كولحوزدىڭ ارتىق بۇراۋىنىڭ دا سۇراۋى بار. ايتسە دە، اتاسىنىڭ دا جانى جەمە-جەمگە كەلگەندە اياۋلى ەكەن. ونى جايلاۋعا كوشىپ كەلىپ، شاڭىراق كوتەرگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە، ەلەڭ-الاڭدا بىلگەن...
سول ءتۇنى ويقاراعايدىڭ تۇنىپ تۇرعان قويناۋلارىنا ۇباپ-شۇباپ كەپ قونعان مالشىلار ۇيگە جيىلىپ، بىلبىراپ پىسكەن مارقا قوزىنىڭ باسىن جەپ، كەش تاراعان. دودەسى — قول-اياعى جەرگە تيمەيتىن ايتۋلى قيسساشى دومبىراسىن تىڭقىلداتىپ، «باقتياردىڭ قىرىق بۇتاعىن» تۇگەندەپ، تاۋىسام دەگەنشە، ءتۇن ورتاسىنان اۋعان. قاتتى تالىعىپ، ايقاسقان كىرپىكتەرىن جازۋعا مۇرشالارى كەلمەي، قالىڭ ۇيقىنىڭ قۇشاعىنا قىستىعىپ كەپ قۇلاعان.
سامات بىرەۋ ءتۇرتىپ قالعانداي ويانىپ كەتتى. ۋىق پەن كەرەگە سىقىر-سىقىر ەتىپ، كيىز ءۇي شايقالىپ تۇرعانداي مەزگىل ەكەن. جابىلماي قالعان تۇندىك جەلپىلدەپ، ۇزىكباۋ ۋىق سىرتىنان سارت-سۇرت سوعادى؛ توبەدەگى سونە باستاعان سولعىن جۇلدىزدار بيلەڭكىرەپ كەتەدى.
— تۇر، شال! داۋىل، ۇشىرىپ داۋىل كەپ قالدى! قاسقىر ماڭايلاپ ءجۇر مە، ءوزىڭ شىقپاساڭ، وتار ۇركىپ، ماعان قايىرۋ بەرەتىن ءتۇرى جوق. — تۇنگى كۇزەتتەن كەلگەن اپاسىنىڭ داۋسى قارلىعىڭقى. قوبىرايتىپ كۇپى كيىپ الىپتى. كورپە استىنان سىعالاپ جاتقان سامات: «اپام تولستويدىڭ «ءۇش ايۋ» اڭگىمەسىندەگى اپا ايۋعا ۇقسايدى ەكەن»، — دەپ ويلاي بەرىپ ەدى، دودەسى اھىلاپ قويا بەردى:
— ا! نە دەيسىڭ؟ بالاق باۋىم قايدا؟ — كيىز ۇستىنە سالعان توسەكتە بوبىراپ، توڭىرەگىن سيپالاپ وتىر. شوق-شوق، وزىنە دە سول كەرەك، تۇندە «باقتياردىڭ قىرىق بۇتاعى» دەپ، دومبىرانى سابالاپ، وزىنە دە، جينالعان جۇرتقا دا، اقىر اياعى، اپاسى مەن ساماتقا دا ۇيقى بەرمەي قويىپ ەدى. سىقىرلاعان ۋىق سىنىپ تۇسەردەي مايىسىپ-مايىسىپ كەتكەندە سەسكەنىپ قالعان سامات كورپەسىن سەرپە بەرىپ ەدى، اتاقتى قيسساشى جاتقان ىرگەدەن اق كويلەك دەلبەڭدەپ كوتەرىلە بەردى.
— جاۋ! ويباي، جاۋ! — دەپ بارقىراعان جامان ءۇن شىقتى. اعاراڭداعان دودەسى ورتاداعى وشاقتى، كوپسىپ جاتقان كۇلدى اتتاپ، سىرتقا اتىپ كەتتى.
— قايداعى جاۋ؟ مىنا شالدى جىن قاعىپ كەتتى مە؟
كورپەگە ورانىپ العان سامات پەن اپاسى اپىر-توپىر سىرتقا شىعىپ ەدى، بالاعى جەلپىلدەگەن اق دامبال مەن جەل ۇرلەگەن ارقاسى كۇمپيگەن كويلەك قۇيىنداتقان كۇيى ساي تابانىنداعى قالىڭ قىزىلقات پەن كەك بوياۋدىڭ اراسىنا سۇڭگىپ بارادى ەكەن. ءابىلقاسىم وتاۋىنان باسىنا شاپان جامىلىپ شىققان جاس كەلىنشەك ءرابيعا (كومەكشى شوپان داۋىلدى ميزەمەي، ۇيقىنىڭ كوكەسىن تانىتىپ جاتسا كەرەك):
— بەتىم-اي، دودەم بە مىناۋ؟ ۇيات بولدى-اۋ! — دەپ، شىققان ىزىمەن ىشكە جىپ بەرىپ سۇڭگىپ كەتتى.
جەلكە ءتۇس ويران-توپىر. تاس تەبە تازا. ەسەسىنە باتىستاعى كەرميىق جوتانىڭ قالىڭ قارا شاشى تىك تۇرىپ، جايىلا جەلبىرەپ تۇر. ەندى ءبىر اينالىپ قاراسا، قارا شاش دەگەنى ءورىپ شىعىپ، ساۋلاپ كەلە جاتقان تۇيدەك-تۇيدەك بۇلت ەكەن. قوتانداعى قوزى، ساۋلىقتار جارىسا ماڭىراپ، ۋ دا شۋ. قۇيرىقتارىن قايقايتىپ العان الىپسوق پەن ءاقتوس ابالاپ، جاعى تىنبايدى.
ەسىك الدىندا كوزىن ۋقالاپ شىققان بورباس ءابىلقاسىم:
— نە بولدى؟ — دەگەنشە، ساي جاقتان:
— قاتيما، ا، قاتيما! بارمىسىڭ، بادالىپ قالعىر! اپكەل بەشپەنت، شالباردى! — دەگەن دودەسىنىڭ بارلىققان داۋسىن جەل جەتكىزدى.
— نە، نە؟ — كەكەشتەنىپ قالعان ءابىلقاسىمعا جاۋاپ قاتۋعا شاماسى جوق اپاسى كوزىنەن اققان جاستى سۇرتكىلەپ: — الجىپتى مىنا شال... بالاق باۋىن ىزدەپ، جەردى سيپالاسا، قولىنا سۇپ-سۋىق الدەنە ىلىگە كەتپەي مە... جۇرگەنگە جورگەم ىلىگەدى... يرەڭدەگەن جىلتىر كوز جىلان ەكەن... ۇزىنقۇيرىق دەسە، شالدىڭ توبە شاشى تىك تۇرىپ، تەسكەن تاۋ ءوتىپ كەتپەي مە. ءوي، قاقباس! قاي تەسىككە كىرىپ كەتتى جىلانى... باسىنا اق قۇيىپ جىبەرەتىن! — دەيدى.
داۋىلدىڭ دەمىن ءجۇز شاقىرىمنان سەزەتىن جىلان قورعالاپ كەپ، ادام تىنىسى جىلىتىپ تۇرعان كيىز ۇيگە ىرگەدەن جورعالاپ كىرىپ كەتسە كەرەك. ىرگە ءالى اشىق-شاشىق، ەتەگى توپىراقپەن باستىرىلماعان. دودەسى قاشاننان قورىلداپ ۇيىقتايدى. ساسقان جىلان قورىلدى ەس تۇتىپ، اياق جاققا يرەتىلىپ جاتا كەتكەن. جىلاندى داۋىل ەمەس، دومبىرانىڭ تىڭقىلى مەن دودەسىنىڭ ءتۇنى بويى بارقىراپ ايتقان قيسساسى جەتەلەپ اكەلۋى ىقتيمال. زاستاۆادا انەۋكۇنى كورسەتكەن ءۇندى كينوسىندا قاۋعا ساقال، وراق مۇرىن، داعاراداي سالدەلى شال سىبىزعى ويناتىپ ەدى، قۇيرىعىنىڭ ۇشىمەن تىك تۇرعان جىلان مىڭ بۇراتىلىپ بيلەپ بەرگەن. سالدەلى شالدان اتاسىنىڭ قاي جەرى كەم. قوس ىشەكتى، ءبىر تيەكتى، ون ەكى پەرنەلى جۋان قارىن، ءشومىش باس دومبىرا وقتاۋداي عانا سىبىزعىنى جولدا قالدىرماي ما.
— جاڭبىرى ءجيى جايلاۋدىڭ جىلانىندا قاۋقار از. شەپ باسى قاتايىپ، كۇز تۇسكەندە كەزدەسىپ كور، ۋى سەسپەي قاتىرسىن. قايدا الگى يرەڭباي؟ — دەپ، اپاسى موسىمەن توسەكتى تۇرتكىلەپ، كورپەنىڭ قورا-قوپاسىن شىعارىپ جاتسا، ساي جاقتان:
— ءولىمىسىڭ، ءتىرىمىسىڭ، قاتيما؟! الگى پالەنى كەرسەڭ، باسىنا اق قۇي دا، جايىنا قويا بەر! — دەپ دودەسى «اتا جاۋىنا» جانى اشىپ، سۇڭقىلداپ وتىر.
جىلان سول جوقتان ءىز-تۇزسىز جوعالدى. انەۋكۇنى قيسسا ايتىپ بەرىپ، ونىمەن قويماي، داۋىلدا پانا بولعان دودەسىن قورقىتىپ العانىنا قاتتى قىسىلىپ، تايىپ وتىرىپتى.
...جاڭبىر قۇيىپ تۇر. كوي-كويلەگەن دودەسى مەن ءابىلقاسىم كوز بايلانا قويدى قوتانعا اكەپ ءيىردى. اپاسىنىڭ شاپانىن يىعىنا ىلگەن سامات وتاردىڭ ءبىر شەتىنە شىعىپ، پىسىقسىپ ءجۇر. ءاقتوس پەن الىپسوقتا ءۇن جوق، انشەيىندە شۇيىرمەكتەي ءيىرىلىپ تۇراتىن قۇيرىقتارى ءقازىر سالبىراعاننان سالبىراپ، جەر يىسكەپ قالىپتى. وزدەرى كىپ-كىتتەي. ساۋلىق، قوزىلار دا سونىڭ كەبىن كيگەن. «بۇل قالاي؟» تاڭ قالدى. بايقاستاپ كورسە، تاڭ قالاتىن تۇگى جوق؛ يتتەردىڭ دە، قويدىڭ دا كۇن اشىقتا جەل ءۇرىپ، قوبىرايىپ، كوپسىپ تۇراتىن ءجۇنى سۋ تيگەسىن باسىلىپ قالىپتى.
كىرە اھىلاپ-ۋھىلەپ تورگە قۇلاعان اتاسىنىڭ كۇلاپارالى شەكپەنىن اپاسى قاعىپ-سىلكىپ الدى.
— ۇرىنىپ قالىپتى دودەڭ. قاۋقيعان كەۋدەسى بولماسا، نە دەنساۋلىق بار دەيسىڭ. مەن شاي قويىپ جىبەرەيىن. بوي جىلىتىپ، ءۇستى-باسى كەپكەنشە قويعا يە بول، قۇلىنىم. ايتپەسە، ىعىپ كەتەر. قورىقپا. اۋەلى قۇدايعا، سونان سوڭ وزىڭە سىيىن! — اپاسى ساماتتى الىس جولعا اتتاندىرىپ تۇرعانداي ەلجىرەپ بەتىنەن يىسكەدى. يىعىنان شاپاندى شەشىپ، سۋلىق شەكپەندى ءىلدى. دودەسى: «ءيا، اپاڭ دۇرىس ايتادى، ۇرىنىپ كەلدىم، قويعا باس-كوز بولعانىڭ جون» دەگەندەي، كۇشەنە جوتەلىپ قويادى. ساعان قاراعاندا، اپاسىنا ەپتەپ ەركەلەگىسى كەلە مە، نەمەنە؟
جارىق ۇيدەن قاراڭعى سىرتقا شىعىپ ەدى، شەكپەنى بىلدىرلاپ سويلەپ قويا بەردى — كۇلاپاراعا تامشىلار دىبىرلاپ تىنىمسىز قۇلاپ جاتىر. ءبىرىنىڭ قولتىعىنا ءبىرى باسىن تىعىپ العان قوي ونسىز دا ءيىرىلىپ العان. سىرت قاراعان ادامعا باسى جوق قويلار سىعىلىسىپ تۇرعان سياقتى. ءبىر ۋاقىتتا بىلدىرلاعان شەكپەن بارابانداتا جونەلدى. لەزدە اق تۇتەك ورنادى. بۇرشاق سارتىلداپ تۇر. يەگىنەن تامعان تامشى جاعاسىنىڭ ىشىنە قۇلاپ، كىندىگىنە قاراي سىرعىپ بەرىپ ەدى، سامات شەكپەنىنىڭ ەتەگىن قارنىنا قىسا قويدى. تامشى توقتادى. شەت قالعان قويلار قيالاي دۇركىرەگەن بۇرشاقتىڭ تەگەۋرىنىنە توتەپ بەرە الماي، ماڭىراپ جىبەردى. جاۋ جوقتا ادىراڭداپ، الشاڭداي باساتىن الىپسوق پەن ءاقتوستىڭ جانى تىم ءتاتتى ەكەن، قىڭسىلاپ، كيىز ءۇيدىڭ ىعىنا قويىپ كەتتى. كەنەت سوققان بۇرشاق تەز باسىلدى. جاڭبىردى وزىمەن بىرگە الا كەتتى. ءبىراق اپام كەتسە، جەزدەم بار ەكەن. الىپ اڭعارلاردان جەر باۋىرلاپ جورعالاپ شىققان تاس قاراڭعىلىق ءبىر ۋىس وتار مەن كۇلاپارا، تاياعى شوشايعان جاس بالانى ءتورت قۇبىلادان قورشاپ، قوس بۇيىردەن قىسىپ بەردى؛ ءۇيۋ، نەتكەن قورقىنىشتى! «ەمپىرتتەگى كوپ سايتاننىڭ بىرەۋى بىزگە ەرىپ، جايلاۋعا كەلىپ قالمادى ما؟» سۋىق ويدىڭ سۇسى سەسكەنتكەن سامات:
— ايتاق، ايتاق، ءاقتوس! الىپسوق! — دەپ قالاي ايقايلاپ جىبەرگەنىن بىلمەي قالدى. سەنگەن الىپسوق پەن ءاقتوس جەردەن باۋىرىن كوتەرە بەرىپ، جالقاۋ ءۇرىپ، «قايت دەيسىڭ، شاما-شارقىمىز وسى» دەگەندەي، باۋىرىنا باسىن تىعىپ، ءيىرىلىپ جاتا كەتەدى. قۋ وزدەرى! استىنا باسىپ جاتقان قۇرعاق جەردى سۋ قىلعىسى كەلمەيدى. ەسىكتىڭ جاپسارىنان جالپىلداعان وت قانا جۇبانىش: ونىڭ ءوزى كەيدە جانىپ، كەيدە ءوشىپ، ولىمسىرەپ قانا ءتۇر. ءسويتىپ، ەس كەتىپ، جان شىققاندا قوس توبەت اتىپ تۇرەگەپ، ساي جاققا الامان تاسىر شاپقىلاي جونەلدى. ارسىل وشىڭكىرەپ بارىپ، قايتا كۇش الدى، شەگىنشەكتەي ۇرگەن ەكى يت جاقىنداي كەلە بۇرىلىپ الىپ، كيىز ءۇيدىڭ ىعىنا جىپ بەردى. ساماتقا دا كەرەگى سول، شەكپەنىنىڭ زىلدەي ەتەگىن سۇيرەپ، كيىز ءۇيدىڭ جابىعىن ايقارا اشىپ جىبەردى دە، تاياعىنا شالىنىسا-مالىنىسا ورتاداعى وتقا تۇسەردەي ەنتەلەپ كىرىپ كەلدى. ەكى كوزى شاراسىنان شىعىپ كەتكەن. كەسە شايدى الاقانىندا دوڭگەلەتىپ وتىرعان دودەسى مەن اپاسى:
— و نە؟
— نە بولدى؟ — دەپ، باستارىن جۇلىپ-جۇلىپ الدى.
— ايۋ! وتارعا ايۋ شاپتى!
سىرتتا قوي دۇرىلدەپ ۇرىكتى. اتاسى اق جاۋلىق شەتىن قايىرا سالدى، ورنىنان تۇردى، كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان ون التىنى جۇلىپ الدى دا، جابىققا اۋزىن سۇعىپ جىبەرىپ، باسىپ سالدى. مىلتىق شاڭق ەتتى. يتتەر ويبايىن سالىپ قىڭسىلاپ، ۇرىككەن قوي ءۇيدى باسىپ كەتە جازدادى.
اپاسى وڭ الاقانىنداعى قىزىل گۇلدى كەسەنى اسپەتتەپ كوتەرگەن قالپىنان تانباي، يرەڭدەپ ۇشقان كۇلىمسى كوك ءتۇتىندى سول قولىمەن جايقاي جاسقادى.
— ءوي، انتۇرعان، ءۇيدىڭ ءىشىن ساسىتىپ... ەرتەڭ كۇيە تۇشكىرەتىن بولدىق. مىقتىلىعىڭدى كورەيىك، تىم بولماسا تۇمسىعىڭدى جابىقتان شىعارىپ اتپايمىسىڭ؟ قىرىم ەتى جوق قاۋقيعان جامان شالدى ايۋ ءقايتسىن. قويدىڭ سەمىز بىرەۋىن جەتەكتەتىپ جىبەرشى، جىلانى قايتار ما ەكەن؟ مازانى الدى عوي مىنا ماي تابان، — دەگەن اپاسى شايىن ءارى قاراي سوراپتاي بەرىپ.
جابىقتان ءابىلقاسىمنىڭ قۇپ-قۋ ءبىر ۋىس بەتى كورىندى. شالىق شالعانداي، ىرجالاڭداپ كۇلە بەرەدى.
— وي، اتا، ات-تىپ تاستاي جاسدادىڭىس... مىنا بۇرساقتا، — دەپ، قورىققانىنان ءتىلى كۇرمەلىپ قالعان با، «ش»، «ز»-نىڭ ورنىنا «س» دەپ قاڭعىدى. — قوي ىعىپ كەتەر دەپ، جىلى ورنىمدى سۋىتىپ، سىعا ساپشام... تاقتوبەمنەن سۋ- ۋ... ەھە، ەھە! — دەپ، سۋ سورعالاعان قالپاعىن شەشىپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ، قاراپ الدى. سوسىن تىقىر قۇيقاسىن سيپاپ تاستاپ، الاقانىنا ءۇڭىلدى. — ەھ، ەھ، تيمەپتى، تيمەپتى.
اڭگىمە بىلاي ەكەن. قىلشىلداعان جاس ەمەس پە، ءابىلقاسىمدى جاڭبىر مويىتا قويماپتى. كەزەڭ استىندا وتىرعان جاپاباي ەرتەڭ ويعا تۇسەدى دەگەن سىبىس ەستىگەن سوڭ، سىرىڭكە، قانت، شاي تاپسىرماق بولىپ، وتاردى قوتانعا ءيىرىپ، كەشتەتىپ اتقا قونىپتى. جاپاباي ءبىرازدان بەرى اڭگىمەلەسەتىن كىسى تاپپاي، ەرىگىپ وتىرعان با: «قالتاڭا شوق سالىپ الا كەلگەندەي اسىققانىڭ نە؟» — دەپ، بارى مەن جوعىن ءابىلقاسىم الدىنا جايىپ سالىپتى. جاڭبىر بۇرشاققا ۇلاسىپ بارا جاتقاسىن، وتىرعان جەرىنەن سۋ شىعىپ، اتىن قىزىل ماي عىپ بەرى شاۋىپتى. ءىشىپ وتىرعان شايى سول كۇيى قالىپتى. قازىقباۋ شالىپ، اتىن بايلاپ تاستاپ، ۇيگە كىرە بەرگەندە وت جارق ەتىپ، وق توبەدەن زۋ ەت-كەن عوي...
* * *
...تىرسىل دا، سىرتىل دا جوق، تىپ-تىنىش... توردە كورپە ۇستىنە شەكپەن، كۇپىنى قاباتتاپ جامىلعان اتاسى «ءھۇھ! ھۇھىلەپ»، تاسىعان ءسۇتتى ۇرگىلەپ جاتقانداي تىنىس الىپ، ۇيقىنىڭ كوكەسىن تانىتىپ جاتىر. كەشەگى جاۋىندا ۇرىنعانى راس ەكەن. ايقارا اشۋلى تۇرعان ەسىك اۋماعى رامكەدەگى سۋرەتتەن اۋمايدى؛ قارسى قاباق قاراۋىتقان قورىم جارتاس، جارتاس توبەسىندە ەشكىمدى بەتىنە قاراتپاي جارقىراعان كۇن وز-وزىنەن بالقىپ، جايلاپ دوڭگەلەيدى. نەشە ءتۇرلى حوش ءيىس كيىز ءۇي ءىشىن كەرنەپ العان. جەروشاق قاسىندا جۇرەلەگەن اپاسى ءشوپ ماشيناسىنىڭ پىشاعىمەن قازان قاسپاعىن شاقىر-شۇقىر قىرادى. الدەبىر قيىردان قوزىسىن ىزدەگەن قوي بارىلداپ ماڭىرايدى. ءۇش سيراقتى قارا موسىعا اسىلعان شاۋگىمنەن بۇرقىلداعان بۋ قاقپاقتى كوتەرىپ-كوتەرىپ تاستاپ، ەكى يىنىنەن دەم الىپ تۇر. موسى استىنان كوك ورامالىن بۇلعاي كوتەرىلگەن ءتۇتىن جوعارى كوتەرىلە بەرىپ، سىلتىگە سالعانداي تەز ىدىراپ، اۋادا ەرىپ بارادى.
سىرتقا شىققاسىن قۇيىلعان كۇن ساۋلەسىنە بەتىن توستى، ەسىنەپ، كەرىلدى. تاڭەرتەڭ كۇن اشىق، شۋاقتى بولسا، انشەيىن وندى-سولدى كەرىلە بەرگىڭ كەلەدى ەكەن. كەرىلىپ-سوزىلۋ ءبىر جاعى اپاسىنا: «اپا-اۋ، مەن تۇردىم عوي، شايىڭ مەن توقاشىڭ، قانت-كامپيتىڭ ءازىر مە؟» — دەگەنى. جەڭىن قارىنا تۇرگەن اپاسى بۇگىن نەمەرەسى دەگەندە ءىشى-باۋىرى ەزىلىپ ءتۇر ەكەن:
— تۇردىڭ با، قۇلىنىم؟ — دەپ جەيدەسىنىڭ ەتەگىن كوتەرىپ، كىندىگىنەن قۇشىرلانا يىسكەپ تاستادى دا، ويدا جوقتا شىرت ەتىپ: — ءتۇرىڭ قۇرعىر... جۋ انا ساتپاق-ساتپاق بەتىڭدى! — دەدى. ىلە قايتا مەيىرلەندى. — ۇيقىڭ اشىلسىن دەگەنىم عوي. كەشە ءابىلقاسىم جاپابايدىڭ ۇيىنەن قالتاسىنا قۇلاق سالا شىعىپتى، بەتىڭدى جۋساڭ، تۋراپ بەرەمىن. — قۇلاقتى ەستىگەندە سامات شالا بايىپ قالدى.
كيىز ءۇيدى اينالىپ ەدى، جەلكەدەگى نار جوتانىڭ جاپ-جاسىل بەتى شۇپ-شۇبار نۇكتەلەر. ەن شالعىنعا تىستەي قاتىپ جابىسىپ قالعان مىڭعىرعان قوي. تاس ۇستىندە شوشايىپ وتىر ما، ءابىلقاسىمنىڭ: «كوي، كوي! ءاي، قايت كەيىن، كەبەنەك! كەبەنەك كەلگىر، اياعىڭدى سىندىرامىن!» — دەگەن ءۇنى تالىپ جەتەدى. اياعىنىڭ سىناتىنىن بىلمەي، ساقالىن سۇيرەتە وتاردان وزىپ كەتىپ جۇرگەن كوك سەركە باياعى. «ە، مەن دە قاسىڭدامىن، ايقايىڭا تۇپ-تۇگەل قوسىلامىن. كوك سەركە مە، كوك سەركە كەبەنەك اياعىنىڭ سىناتىنىن بىلمەيتىن ەسالاڭ عوي» دەگەندەي، ءاقتوس پە، الىپسوق پا، ايتەۋىر، قوس كوزەلدىڭ ءبىرى تاۋ جاڭعىرتىپ ۇرەدى. مۇزتاۋ تاقيا ەتىپ كيگەن قار اپپاق، ونداي شاعىرماق اپپاقتى سامات عۇمىرىندا كورگەن ەمەس. جاسىل ماۋىتى شاپاندارىنىڭ ءوڭىرىن اشىپ جىبەرگەن قاراعايلار الىستى كوزدەپ، سەرەيىپ-سەرەيىپ تۇر. اراسىنان ساۋىسقان شىقىلىقتايدى، ۇلار قۇرىلدايدى. ساي تابانىندا تاستان تاسقا سەكىرىپ، جوسىلىپ جاتقان وزەننىڭ گۇرىلى كۇشەيە تۇسكەن، تۇندەگى قالىڭ نوسەردەن سوڭ ەسەلەنە، ەلىرە تاسىپ جاتىر.
كوڭىل قاتتى ءوسىپ، باسىن كوتەرسە، اپاسى قىرعىشتى قازان تۇبىنە اپارا بەرىپ، وزەننىڭ ارعى قاباعىنداعى قۇلاما جارتاسقا قاراپ قاتىپ قالىپتى. كولەڭكە ۇيالاعان تىك بەتكەيگە بۇ دا كوز سالىپ ەدى، دىم كەرگەن جوق، تەك يىقتان قۇلاعان جولاق-جولاق ساۋلە ىشىندە قىزىل، جاسىل شەڭبەرلەر ىرعاتىلا ويناپ، كوشىپ ءجۇر.
— اپا، و نەمەنە؟
اپاسى مويىن بۇرماستان:
— ەلىكتى قارا! — دەدى.
جاڭا كوردى، شىناشاقتاي ەلىك كولەڭكە قۇشاعىندا قيا بەتتى قيىپ ءوتىپ جاتىر. ەلىكتىڭ سوڭىندا ەبەلەك قاققان تىرناقتاي لاعى بار! بىلايدا دا وزىنەن ءوزى تاس قۇلاپ، وزەنگە كۇمپىلدەپ ءتۇسىپ جاتاتىن تىك بەتكەيدەن شاڭ ۇشىرماي سەكەكتەپ بارادى. قيالاي سالىپ، جوتاعا شىقتى دا، جالعىز-اق قىلت ەتىپ، يىقتان ءارى اسىپ كەتتى.
ءتۇنى بويى قاراعاي ىعىن پانالاپ، ابدەن جاۋراعان بولدى. دەگدىپ قالعان كۇنگەي بەتتى ىزدەپ بارادى. قوس قولتىعىنان قوس پەرىشتەسى كوتەرگەن عوي، ايتپەسە، شىبىن ىزىنداسا، سالدىر-كۇلدىر تاس دومالايتىن قۇلامادان امان-ەسەن ءوتۋ ءتورت اياقتى جانۋاردىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان قيامەت. ەسىندە ءجۇرسىن، قارعام، جەر ۇستىندە جىبىرلاعان جانۋار اتاۋلىنىڭ قولداپ، قورعاپ جۇرەتىن يەسى بولادى.
— اپا، اپا، ەندەشە، مۇزتاۋدىڭ يەسى كىم؟
اپاسى قازاندى شايىپ جاتىپ:
— ەسىڭنەن ەكى ەلى شىعارما، قۇلىنىم، وسى ولكەدەگى جان-جانۋار، وسىمدىككە الدىمەن مۇزتاۋ يە. اناۋ جاتقان سىرەۋ مۇزدى كورىپ تۇرمىسىڭ؟ مۇز استىندا پايعامبار زامانىنان ۇزىندىعى الپىس التى قۇلاش ايداھار قاتىپ جاتىر، — دەدى كومەسكى ۇنمەن. — يسا پايعامبار ايتىپ كەتىپتى: وسى تاۋ-تاستا ءورىپ جۇرگەن جان-جانۋار قۇرىپ تاۋسىلعان كۇنى مۇز دا ەرىپ بىتەدى. انە، سوندا قاتىپ جاتقان الپىس التى قۇلاش اجداھاعا جىبىرلاپ جان كىرىپ، باس كوتەرىپ، ەتەككە يرەتىلىپ تۇسەدى ەكەن دە، الدىنا كەلگەندى قاقشىپ، اۋزىنا تاستاي بەرەدى. نە قويمايدى، نە تويمايدى. ايتۋعان اتاڭ ايتا بەرەتىن اقىر زامانىڭ سول.
سامات تىتىرەپ كەتتى.
— اپا، اپا دەيمىن، جان-جانۋار نەگە تاۋسىلادى؟
— ە، ءقايبىر تاۋسىلا قويايىن دەيدى. ادام نيەتىنەن تابادى. ارانى اشىلعان ءوز قوماعايلىعى وزىنە جاۋ. ادامزات بۇزىلدى: كوبىنىڭ قولىندا ءبىر-بىر قارا كوسەۋ. سوڭىنان ەرگەن جان-جانۋارعا قاسقىرشا ءتيىپ، قىرىپ بارا جاتىر. كولدەنەڭ كەلگەندى، كوزىنە كورىنگەندى تارسىلداتىپ اتىپ، جىعا بەرەدى. كۇرس-كۇرس كوك تۇتىننەن كوز اشپايتىن بولدىق. قىرىلىپ جاتقان كوپ ارقار، ەلىكتىڭ كيەسى كۇندەردىڭ كۇنى اينالىپ كەپ سوقپاس دەيمىسىڭ. قىز كەزىمىزدەن وسى... — «اپام دا قىز بولىپتى...» — دەپ ويلادى. وعان اپاسى قاشان دا ءوستىپ بەلى بۇگىلىپ، قازان ءتۇبىن قىرىپ وتىرعان كەمپىردەي كورىنەتىن. — ويقاراعايدا مارال وكىرىپ جاتۋشى ەدى. تاس-تاسىندا تارعىل بارىس ارقار اڭدىپ، سىعالاپ جاتاتىن. بۇل كۇندە ءار سايدا دومالاپ جاتقان قۋ باس پەن اربيعان مۇيىزدەرىن ساناپ قالدىق. جەتى اتاسىنان تۋك كورمەي وسكەن مۇندار نەمەلەر قوزى-لاعىنا دەيىن تىم-تىراقاي قۋىپ، تازا قىرىپ بارادى. سوقىر سارسەن ەكەش سارسەن دە الدىڭگۇنى ايۋ اتىپ جىعىپ، زايساننىڭ بازارىندا ەتىن ساتىپ، جىرعاپ قالىپتى. انالىق ايۋ ەكەن. قونجىقتارىن ەسىك الدىنا يت ورنىنا بايلاپ قويعان كورىنەدى. بىرەۋىن توبەت تالاپ ءولتىرىپتى.
«اجداھا تىرىلسە، ءتىرىلسىن... — دەپ ويلادى سامات، مانا تىتىرەگەنىن تاس ۇمىتىپ. — تىرىلسە، ەلىك قۋعان اڭشىلاردى قىلعي سالار ەدى، سوقىر سارسەندى مىلتىعىمەن قوسىپ، باسىن اياعىنا ءبىر-اق بۇكتەپ جۇتىپ قويار ەدى. الدىمەن دودەسى، اپاسى، ءابىلقاسىم، ءرابيعا، الىپسوق پەن ءاقتوس جانە ءوزى جايلاۋدان ويعا ءتۇسىپ بولسىن».
* * *
...لاعىن ەرتكەن ەلىك قۇلاما جارتاستى قيالاي ءوتىپ كەتكەن كەزدە ساماتتىڭ بويى توبىلعىدان اسپايتىن. ءقازىر، شۇكىر، قىزىلقاتپەن بىردەي. ويتكەنى سامات دودەسىنىڭ ارتىنا مىنگەسكەن. كىسە بەلبەۋدىڭ — ونىڭ ءوزى دودەسىنە اكەسى احمەتتەن، احمەتكە اكەسى جىلقايداردان، جىلقايدارعا اكەسى، ياعني ساماتتىڭ باباسى سۇلەيمەننەن قالىپتى — كەمەرىنەن مىتىپ مىقتاپ ۇستاپ الىپ، ەرنىن جىمقىرىپ وتىر. اپاسى: «ءۇيباي، جانىم، ساماتاي، كۇن سايىن اۋىرلاپ بارا جاتىر ما، بەلىم كىلت ەتە ءتۇستى»، — دەپ قويىپ، مۇنى قولتىعىنان كوتەرە بەرگەندە، اتاسى ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ، ارتىنا دىك ەتكىزگەن، دىك ەتكىزگەندە: «كوزىڭە قاراپ وتىر. باشپايىڭدى اتتىڭ شابىنا تيگىزبە، تيسە، موڭكىپ جىعىپ كەتەدى»، — دەگەن. ول دەگەندى سامات ۇمىتا جازداپ وتىر. جاڭبىردان سوڭ جايناپ تۇرعان تابيعات وزىنە قاراتپاي، باسقانى ۇمىتتىرماي قويمايدى.
جيرەن بەستى كەكىلىن ءجيى جەلپىپ، ارەدىكتە قي تاستاپ، جەل شىعارىپ، قورق-قورق جەلەدى. «جيرەن بەستى كارىم اعايدىڭ قولىنا تۇسسە، بالەم، مىنا قىلىعى ءۇشىن تارتىبىنە ادەمىلەپ تۇرىپ «ەكى» قويار ەدى. دودەمدى قويشى، بۇل كۇندە كورىپ جۇرگەن قۇقايى، ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن. مەنەن ۇيالسايشى»، — دەپ ىشتەي كىجىنىپ قويادى. اتاسى باسقا كۇندەرى «ارقالىق باتىردى» مۇرىن استىنان ىڭىلداپ، جيرەن بەستىنى اياڭنان اسىرمايتىن. بۇگىن سارقايقاڭدى جايلاعان قۋات اۋلىنا اسىعىپ بارا جاتىر. دۇيدەي كولحوز باستىعى، بىلدەي فەرما مەڭگەرۋشىسى بار، بار اتقامىنەر سول وردەندى شوپاننىڭ ۇيىنە بۇگىن، ايت كۇنى ۇيىلىپ-توگىلىپ ءتۇسىپ، باس قوسادى ەكەن. قويدىڭ ءورىسىن تاۋىپ، جاقسىلاپ جايۋعا، باستىقتاردىڭ جايىن تابا بىلۋگە بار دا، ان-كۇي، ساۋىق-سايران، كۇپىلدەك جەل سوزگە جوق قۋات كەشە ءابىلقاسىمنان سالەم ايتىپتى: «باستىقتار جينالماقشى. ءۇش قويدىڭ باسىن كەستىم، چورتۋ. دودەڭنىڭ بىر-ەكى قايىرماسى بار. سالەمىم ءتۇزۋ ەدى. قۇربان ايت — قۇداي جولى، بىزگە ەرتەڭ باس سۇعىپ، مىنالارعا بىردەڭە دەپ بەرسىن. چورتۋ، مۇرىنعا سۋ جەتپەي جۇرگەندە، شارۋادان قالدىردى. چورتۋ!» — دەپ، ناۋاعا ءتۇز جايمالاپ تۇرىپ، باسىن جەردەن كوتەرمەي كوپ كۇڭكىلدەپتى.
قۋات چورتۋ نە دەسە، و دەسىن، سامات كوڭىلدى. تۇندە ءوزىن كيىز ۇيگە قۋىپ تىققان ايۋ وقيعاسى، جالماۋىز ابجىلان حيكاياسى ءقازىر ۇمىت. تاۋسىلىپ بىتپەيتىن cap دالادا ساۋ جەلگەندەي ەمەس، تاۋ جولى راقات! ءار اسۋدى اسقان سايىن الدىڭنان بەيتانىس سۋرەت كوركەم جازۋ داپتەرىنىڭ سيا تامىزباي ادەمى جازىلعان بەتتەرىندەي سىرعىپ اشىلادى دا وتىرادى. كارىم اعايعا كورسەتسە، قىزىل قارىنداشپەن كىل «بەستىك» قوياتىن جاقسى سۋرەتتەر... جوتا-جوتانى قيالاي سالىپ ۇرعان جالعىز اياق سوقپاق، شەتىن الا ساپتا تۇرعان جاسىل كيىمدى شەكاراشىلارداي ساپ تۇزەگەن سىلىڭعىر دا سۇڭعاق قاراعايلار... تارعىل جارتاستار جول توسىپ جاتقان كەزدە دالدەپ اتقان مەرگەننىڭ وعى ءتيىپ، ءولىپ قالعان قابىلان سياقتى ءار بەتكەيدە تىرپ ەتپەي بۇعىپ-بۇعىپ جاتىر. اسپاندى بۇركىت سىزادى. يرەڭدەگەن سوقپاق سىپ بەرىپ نۋ قاراعايعا كىرىپ كەتسە، ەمپىرتتەگى ءۇيدىڭ كارتوپ سالاتىن سالقىن ۇراسىنا ءتۇسىپ كەتكەندەي، قاراداي تىتىركەنىپ، جيىرىلىپ قالاسىڭ. ءتۇنى بويى سۋ بولعان قانات، قاۋىرسىندارىن كۇنگە كەپتىرىپ ۇلگەرگەن قارعا، ساۋىسقان، ۇلار، تورعايلار ىراقاي-تىراقاي بەت الدى شۋلاپ مارە-سارە.
ال يىق تىرەسىپ تىزە قوسىپ، مالداس قۇرعان مىلقاۋ تاۋلار دودەسى مەن جيرەن بەستىگە، ساماتقا ەڭكەيە ءتۇسىپ، ۇڭىلەدى-اي كەلىپ. زاڭعار بيىكتەن قاراعان سوڭ، قۇمالاقتاي دومالاعان جالعىز اتتىعا كوزدەرى جەتپەگەسىن، ەڭكەيىپ-ەڭكەيىپ قالسا كەرەك. اۋەگە قاراعان ارقاش-ارقاش ازۋلارى اسپانمەن تىستەسىپ، قاتىپ قالعان. وزدەرى ۇلكەندى-كىشىلى. تاۋ ىشىندە ءوزىڭدى مىنا جوتالارداي الپامسا ۇلدارى، اناۋ مۇزتاۋداي الىپ تا باتىر اتاسى بار، ءتۇتىنى تىك بەرەكەلى سەميانىڭ اراسىنا ءتۇسىپ قالعانداي سەزىنەدى ەكەنسىڭ.
دودەسى قاقىرىندى دا، سابىن بۇراعان جەزبەن قاپتاعان سەگىز ورمە دىراۋ قامشىمەن ويدى نۇسقاپ:
— انە، قيادان قۇلاعان كوشتىڭ قاڭقاسى! — دەدى.
جيرەن بەتى جاينامازعا قۇلاعان ايتۋعان اتاداي قۇرىقتاي سوزعان موينىن يزەڭدەتىپ، ءيتىنىپ ورگە تىرمىسىپ كەلە جاتقان. كۇش تۇسكەسىن، ارتقى سيراقتارىنىڭ اتلاس تەرى استىنداعى ۇرشىقتارى ساماتتىڭ قوس جامباسىن كەزەك تۇرتكىلەپ، كوتەرىپ-كوتەرىپ تاستايدى. اۋەستىك جەڭگەن بالا تابان استىنداعى تەرەڭ شاتقالعا موينىن سوزىپ قاراپ ەدى، قاراعانى قۇرىسىن، قيراعان شاڭىراقتىڭ قاپ-قارا بولىپ شىرىگەن قاڭقاسى، قاي مۇشە ەكەنىن تانىعىسىز سۇيەكتەر ايقىش-ۇيقىش شاشىلىپ جاتىر.
اسۋ ۇستىنە كوتەرىلگەسىن اتاسى قول جايىپ، كۇبىرلەدى دە: «تيە بەرسىن!» — دەپ بەتىن سيپادى.
— يت جىلى سيىرشى مۇقامعاليدىڭ ەكى بالاسى تۇيە-مۇيەسىمەن وسى قيادا مەرت بولعان. «جىلان جاتىر! جىلان جاتىر، اياعىڭ استىندا!» — دەپ، تۇيەنى ساۋمالاي جەتەلەپ، ارەڭ ءتۇسىرىپ كەلە جاتادى عوي. تەڭنەن ۇشى شىعىپ تۇرعان ۋىق شابىنا ءتيىپ، اساۋ جاس تۇيە موڭكيىپ بەرگەندە، قيادان ۇشىپ كەتىپتى. مۇقامعالي سودان: «كورمەگەنىم تاۋ بولسىن!» — دەپ، سيىرىن وتكىزدى دە، اۋداننان تۇبەگەيلى كوشىپ كەتتى. اتاقتى قىزىلقياڭ، قاندى قياڭ وسى، بالام. قاندىقيا دەۋگە اۋىزدارى بارماي، قىزىلقيا دەگەن.
ساماتتىڭ كوڭىلى تاۋدان قالايىن دەدى. مۇزتاۋدىڭ باسىندا قار ەرىپ بىتىسىمەن جاھاندى جالعىز-اق قىلعىپ سالايىن دەپ، الپىس التى قۇلاش ايداھار جىمسىپ جاتىر. قىزىلقيادا تۇيە-مۇيەسىمەن ەكى بىردەي بالا وپات بولىپتى.
اسۋدىڭ جۇرت قۇلديلايتىن ارعى قاباعىنا ات تۇياعى ىلىگۋى مۇڭ، ساماتتىڭ تاپ ازىردە جاسىپ قالعان كوڭىلى قايتا كونشىدى. باۋىزدار تاماقتىڭ استىندا تەرەڭ ساي تىعىلىپ جاتىر. ساي تابانىندا مىڭ بۇراتىلىپ اققان اقجال وزەن ءراتايدىڭ شوت ماڭدايىنداي انە ءبىر جارتاستى اينالا بەرە جىم-جىلاس جۇتىلىپتى. باس اينالار بيىكتەن قاراعاندا، وزەن زامانداردىڭ زامانىندا ساي تابانىندا بىرەۋ ۇمىت قالدىرعان كۇمىس كىسەدەن اۋمايدى. وزەن جاعاسىندا ويماقتاي التى قانات اق ءۇي دومالاپ جاتىر. تاياق تاستام جەردە شاعىن عانا قوڭىر ءۇي قوڭسى قونعان.
— سارقايقانىڭ وسى. التى قانات ءۇي قۋاتتىكى. قاز جۇمىرتقاسىنداي عىپ دوڭگەلەتىپ كوتەرىپ الا قويعانىن قاراشى. شارۋا دەسە، ءتۇسىپ كەتەتىن ولەرمەن جىگىت ءوزى دە.
التى قانات توڭىرەگىنە بايلانعان ات قارامى ەداۋىر. كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن ادامدار الاساپىران. ەسىك الدىنا قاتار قازىلعان قوس قازاندىق توبەسىنە يرەلەڭدەپ تىك كوتەرىلگەن قوس ساباق كوك ءتۇتىن بايلانىپتى. ەمپىرتكە قىستا كەلىپ كەتكەن كۇلاندانىڭ شاشىنا تاققان لەنتاسىنا ۇقسايدى.
قايدا ءجۇر ەكەن سەكەڭدەپ؟ جازعى كانيكۋلدا ەمپىرتكە قايتسە دە كەلەمىن دەپ ەدى. كەلسە، راتايمەن ويناپ جۇرگەن شىعار... «سامات قايدا؟» دەپ ءراتايدان سۇرادى ما، جوق پا، بىلسە عوي.
— باستى ءۇيىتىپ جىبەر، كەلىن!
— قاتىن، قىمىزىڭدى پىسە ءتۇس! شيكىلەۋ ەكەن، چورتۋ!
ساڭقىلداپ شىققان داۋىستى كەشەگى جاڭبىردان سوڭعى ساف اۋا الا قاشىپ، بۇلاردىڭ قۇلاعىنا قالىبىن بۇزباستان دالمە-دال جەتكىزىپ تۇر...
داستارقان باسى دىر-دۋ. اجىمدەرى ايعىز-ايعىز، ساقال، سامايلارى اپپاق، وزدەرى مىقشيىپ كەلگەن اقساقالدار تورگە يە. ودان تومەنىرەكتە ولارعا قاراعاندا ەڭسەلەرى تىك، ساقال-مۇرتتارىن بۋرىل شالا باستاعان قىرماساقال «جاستار» وتىر. اقساقالدار دا، قىرما ساقالدار دا كەلىسىپ قويعانداي شاشتارىن تىقىرلاتىپ العىزىپ تاستاپتى. ساقال-مۇرتقا تيمەپتى. اياق جاقتى العان جىگىت-جەلەڭدەر، كەرىسىنشە، ساقال-مۇرتتى تيپىل قىرىپ، ارتقا قايىرعان شاشتارىن ۇزىن-ۇزىن قويا بەرگەن. شاشتى اعالار ونشا كوپ سويلەمەيدى، ءتوردىڭ اۋزىن باعىپ، مونتانىسىپ وتىر.
قاناپيا شامالاس بوزبالا يىعىنا ورامال اسىپ، وتىرعانداردىڭ قولىن جاعالاي سۋ قۇيىپ كەلەدى. بىلەك سىبانىپ، قارا قۇمان استىنان الاقان توسقان شالدار بوزبالاعا: «ءومىر جاسىڭ ۇزاق بولسىن!»، «وركەنىڭ ءوسسىن!» «ءاي، سەن قۋات چورتۋجاننىڭ تۇڭعىشى رىسبەك ەمەسپىسىڭ، جازا باسپاسام»، «ءداپ ءوزى!»، «كەلىن تۇسىرەتىن جاسقا كەپ قاپتى»، — دەپ قاۋقىلداسىپ قالدى. قىپ-قىزىل بولىپ ۇيالعان بوزبالا ءتىس جارىپ، جاق اشپايدى.
ىشكە كىرىپ جاتقاندار دا بار:
— ايت قابىل بولسىن!
— ايتسىن! تورلەت!
— Ay، جالبا شاش قاينى، اياعىڭدى جيناشى بىلاي! جۇماگۇلدىڭ وڭ تىزەسىنە سالىپ قويىپ جاتقان جوقسىڭ عوي! — دەگەن استارىندا بىردەڭەلەر بار شىمشىما ازىلدەر بوساعا جاقتان شىعىپ جاتسا، توردەگى اقساقالدار ەت تۋراۋ مەن سۇيەك ءمۇجۋدىڭ اراسىندا:
— اي، سوندا ارقالىق باتىر بىلاي دەپ ەڭىرەگەن ەكەن دە: ولمەگەنى قاشتى ەندى تاۋعا قاراي، قانجارعا وسقىلاعان شىداي الماي. جاۋ كەتتى، اتتان سوندا تۇسە قالىپ، ءولدىڭ دەپ زار جىلادىم، قايران جۇباي!
— الدا ەرىم-اي!
— جولداستان ايرىلدىم — جارتى جاننان ايرىلدىم دەگەن-اي! — دەپ باتىرلاردىڭ قايعىسىنا قايعى قوسىپ، قابىرعالارى قايىسىپ كەتىپ ەدى:
— اي، باياعىدا سۇيەگى قۋراپ قالعان ارقالىقتىڭ باسىن مۇجىگەنشە، مىنا قويدىڭ باسىنا يە بولىڭدار، چورتۋ! — دەپ، مانادان بەرى ءسوز تيمەي قاڭتارىلعان قۋات توتەسىنەن سالدى. كولحوز باستىعى مەن فەرما مەڭگەرۋشىسى ارشاتىنىڭ اۋزىندا وتىرعان جانە ءبىر وردەندى شوپاننان اسا الماي، جولدا قالىپتى. سول سەبەپتى دە قۋات قوڭتورعاي. بىرەۋلەر: «قۋاتتىڭ قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بار»، — دەسە، باسقالارى: «ە، ول ادەيى ىستەيدى عوي. كەرەك ادامى سويلەسە، كۇندىك جەردەن قاعىپ الادى»، — دەيتىن. «باستىقتار كەلمەيدى» دەگەن حابار جەتكەندە دە ايقۇلاقتانىپ قالىپ: «قاپ، اكەڭ، يتكە تاستاڭدار انا ەتتى!» — دەپ، شالا ءبۇلىنىپ بارىپ باسىلعان. ەڭ عاجابى، باستىقسىز دا داستارقان باسى كوڭىلدى. قوناقتار وزدەرىن كەلمەي قالعان باستىق پەن فەرما مەڭگەرۋشىسىنەن كەم ۇستاپ وتىرعان جوق.
ۇيمە تاباق ەتتىڭ ءدوپ ۇشار باسىنا شىعىپ الىپ، بۋى بۇرقىراعان باس ءتىسى اقسيىپ، ءتىلىن شىعارىپ، ساماتتى مازاقتايدى. شۇنتيىڭقىراپ كەتكەن قارا قۇلاعى ءتىلىم-تىلىم. اتاسىنىڭ وڭ تىزەسىن باسا وتىرعان سامات قوس قۇلاققا جىلتىڭداپ قاراپ قويادى. قۇلاقتىڭ بىرەۋى شەتى جىرىمدالىپ، ءبۇرىسىپ قالعانى بولماسا، ءبۇتىن دە، ەكىنشىسى وتقا كوپ ۇستالىپ، كۇيىپ كەتىپتى. كۇيەسىن قىرعاندا پىشاق ءجۇزى باتا ءتيىپ، ۇشىپ تۇسكەن بە، تەڭ جارتىسى ۇشتى-كۇيدى جوق. قۇلاق ءدامى مەن ءقادىرىن بىلەتىن بالاعا بۇل ۇلكەن شىعىن. ساماتقا سالسا، ءبۇتىن قۇلاقتان دامەتىپ وتىر. ءبىراق ول قۇلاقتىڭ وزىنە تيە قوياتىنىنا كۇمانى قاتتى. دودەسىنىڭ وڭ تىزەسىن باسا جالماڭداپ اعىلىپ سويلەگەن، بەتىنىڭ اس شاينايتىن بولىكتەرى قاتتى دامىعان ءجۇن ساقال بىرتىق قارا شالدىڭ ارعى قولتىعىندا باسىن تاباققا بەرە قيسايىپ جاتقان قارا بالا دا ساماتتىڭ ويىن ويلاپ وتىر ما، ەكى كوزىنىڭ قۇرتى ءبۇتىن قۇلاقتا. جىلتىڭداعان تاناۋىن ءسۇرتۋدى دە ۇمىتىپتى. جانە دە ءبۇتىن قۇلاق سول بالا جاقتى نۇسقاپ، ەربيە قالىپتى. سامات كۇيزەلىپ قالدى. «انانىڭ اتاسى اۋىزدىعا ءسوز بەرمەي، لەپىلدەپ وتىر. قۇلاقتى دا ەشكىمگە بەرمەي، قارا شۇناعىنا ۇسىناتىن شىعار. دودەسى اي قاراپ وتىر ما ءوزى؟ بىلاي دا، الاي دا سويلەپ-سويلەپ تاستاپ، قۇلاققا قولدى سوزىپ قالماي ما؟»
ايدالادا، جوعا، ايدالاسى نەسى، تاۋ اراسىندا جالعىز ءۇي وتىرعاسىن سالىستىراتىن باسقا شال جوق بولعاسىن، مىنا قاۋقىلداعان كوپ قاريالاردىڭ اراسىندا دودەسىنىڭ بەدەلى ءبىر سۇيەم بيىك ەكەنىن سامات بىلمەي ءجۇرىپتى. قول جايىپ باتا جاساپ جىبەرەتىن ءبىر قايىرىمى بار، دومبىرا تىڭقىلداتىپ، قىرىلداڭقىراپ قيسسا سوعاتىن قولى مەن اۋزىنىڭ يكەمى بار، سونىڭ ءبارى قازىرگى كوپشىلىككە: «دودەسى، اس الدىندا باتا قايىرىپ جىبەرىڭىز!». «قىمىز الىڭىز، اقساقال!» — دەگەن ىلعي ءبىر «ىز» «ءىزدى» كوبەيتىپ وتىر. قويدىڭ باسى سول ەكپىنمەن اتاسىنىڭ الدىنا تارتىلدى. ساماتتىڭ كوزى شىراداي جاندى: «اۋ، قاندى باسىڭدى بەرى تارت، قۇلاقجان!» اتاسى ول ءۇمىتتى اقتامادى. قۇيقادان ءبىر كەرتىپ، اۋزىنا سالا سالدى دا:
— ءاي، جارتىباي، جولىمدى ساعان بەردىم. جاستابانداي بەلدى رۋدىڭ قارا شاڭىراعىنا يە بولعان جاقسى جاعدايىڭ بار، جاسىڭ دا ۇلكەن، يە بول مىنا باسقا! — دەپ، باستى لەپىلدەتىپ سويلەيتىن مىقىر شالعا قاراي ۇزاتىپ سالدى. سامات اڭ-تاڭ. جايلاۋعا كەلگەلى شالداردىڭ ۇلكەنى دودەسى دەپ ۇعاتىن. تاڭ قالىپ بىتە بەرگەندە وكىنىش وزەگىن ورتەدى. جاستابان جارتىباي قارياعا باس كەتتى، قۇلاق تاناۋىن قوس-قوستان تارتىپ، تاباققا جىلجي تۇسكەن قارا بالاعا بۇيىردى.
مىقىر قارا شال قاتىردى. كەسىپ العان ءبۇتىن قۇلاقتى پىشاق ۇستىندە دىرىلدەتىپ ۇستاپ تۇرىپ:
— ءاي، دودەسىنىڭ سارى پۇشىعى! كەل بەرى! اش اۋزىڭدى! قاۋجاڭداپ وتىر! — دەپ، اياق استىنان اعىنان جارىلدى. «بۇل قالاي؟» دەگەنشە، الاقانى وز-وزىنەن پىشاق استىنا جىپ بەرىپ بارىپ قالدى. سالى سۋعا كەتكەن قارا بالا تەمەن قارادى.
— زدراۆستۆۋيتە!
— اسسالامالاكي! ايت كابۋل بولسۋن!
شىقشىتتارى بۇلكىلدەپ، تۇقشىڭداعان باستار ازەر كوتەرىلدى. ءۇستى-باسى، ساقال-شاشىنا دەيىن سارىالا ەكى ورىس كيىز ۇيگە ەڭكەيىپ كىرە بەرگەن ەكەن. سامات اتاسىنىڭ قولتىعىنا تىعىلا ءتۇستى. ۇزىن بويلى، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي ەڭگەزەردەي بىرەۋىنىڭ پوگونى التىن دا، ەكىنشى قۋشىق يىق جاس جىگىتتىڭ يىعى جاي عانا قاتىرما جاسىل شۇبەرەك. جاس جىگىت اۋزى تومەن قاراعان كارابيندى يىعىنا ءىلىپتى. التىن پوگوننىڭ بەلىندە پيستولەت سالاتىن بىلعارى قاپ سالاقتاپ ءجۇر.
— و، كاپىتان نەكالاي! جوعارى شىق!
— كوپتەن كورىنبەي كەتتىڭ عوي، كاپىتان! — دەپ، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، اتاسى باستاعان توردەگىلەر التىن پوگونعا جالپىلداپ، قوشۋاق بولىپ قالدى. التىن پوگون كىتتەي دە ساسپادى، شىعاتىن ءتورىن دە جاقسى بىلە مە، تۇرماق نيەتپەن كەزەكپەن قوزعالاقتاي باستاعانداردىڭ يىعىنان باسىپ:
— وتر! سياد! — دەپ، جەلكە جاقتى الا ءبىر قىرىنداي ءوتىپ، لەپىلدەك مىقىر شالدىڭ قاسىنا جايعاستى. سامات سارت-سۇرت ەتە قالعانعا قاراسا، التىن پوگوننىڭ بورەنەدەي ەكى ەتىگى ايقاسىپ، مالداس قۇرا قالىپتى. شالدىڭ ارقاسىنا شىعىپ، سۇزە قاراعان قالقان قۇلاق قارا بالاعا قاراپ ارقىراي كۇلدى:
— كەل، باس پستي. كۋلاك جەيدى!.. — ساماتتىڭ تاقىمى تولماعان تىلىك-تىلىك سىڭار قۇلاققا قاراي يەگىن كوتەرىپ، كوزىن قىسىپ قويدى. سوسىن اعاش اتقا مىنگەندەي قوبىراپ، بوساعا جاققا ىعىلىسىپ-سىعىلىسىپ جايعاسقان جاس سولداتقا: — دەرجيس سۆوبودنو! سەگودنيا ۋ نيح بولشوي پرازدنيك. نە ۋنىۆاي، دەرجي حۆوست پيستولەتوم! موگۋت وبيديتسيا، ۋ نيح وبىچاي تاكوۆ! — دەپ ۇرسىڭقىراپ تاستادى دا، شالدارعا قايتا بۋرىلدى. — كولحوز باستىق قايدا؟ زاۆفەرما قايدا؟ مەني كوناك شاكيردى، وزدەري جوح...
— كاپىتان بابكىن، ارشاتىداعى ارعىنعازى ەكەۋىنە جاتا جابىسىپ، تىزگىنگە ورالىپ الىپ قالىپتى. بىلتىر ءنارۋشىتىل ۇستاعان ارعىنعازىنى بىلەسىڭ عوي، سول. قادالعان جەرىنەن قان الادى، ءباتشاعار نارۋشىتىلگە دە قادالىپ، سوزىنەن شي شىعارىپ بارىپ، وزىڭە ۇستاپ بەردى ەمەس پە.
«كاپىتان بابكىن» قارق-قارق كۇلدى:
— بلەدي، بلەدي... حوروشيي تامىر!
— ءبىز دە حالىقپىز، قاراعىم. ويقاراعاي، سارقايقاڭنىڭ اقساقال، قاراساقالى تۇگەل جيىلىپ قاپپىز. كىرگەن ەكەنسىڭ، قوناق كادەسىن جاسا. ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول.
— كوپتەن كورىنبەدىڭ، ىشكى جاققا بارىپ كەلدىڭ بە؟ بارساڭ، نە حابار، ايتا وتىر، — دەپ مىقىر قارا شال نىعىزدانىپ، ساقالىن ساۋمالادى.
التىن پوگون ايىلىن جيمادى:
— و، مەن باربير. باري تامىر، دوس، توۆاريشش. رابوتا منوگو. ناچالنيك ۋست-كامەن بارىپ كەلدي. و، كۋمىس! — الدىنا كەلە بەرگەن كارلەن كەسە قىمىزدى باسىنا ءبىر-اق كوتەرىپ، قىلق دەگىزدى. ماڭدايىنا شىپ-شىپ شىققان تەردى كادىمگى قازاقتاي الاقانىمەن سىپىرىپ تاستاپ، دەرەۋ تاباققا قول سوزدى.
...دۇنيەنىڭ جارتىسىن جالماپ جىبەرەردەي قارنى شۇرقىراعان سامات ەت تولى تاباق دىرىلدەپ كەلگەندە: «وي، قانداي كوپ! وسىنىڭ ءبارىن ءبىز جەيمىز بە؟ تاۋىسا الامىز با؟» — دەپ ءبىراز قينالىپ ەدى. ەتتىڭ «ءبارىن جەي المادى». لەپىلدەگەن شال مەن قۋات ەتتىڭ مايلىسىن تەرىپ، قارا بالا ەكەۋىنە قوس-قوستان اساتىپ ەدى، جۇرەگى كىلكىپ شىعا كەلدى. ەتكە بەتتەمەك تۇگىل، قاراي المادى. جاڭاعى ەكى شەكاراشىنى بايقاستاپ ەدى، شۇبەرەك پوگون ءۇش ساۋساعىنىڭ باسىن ءبۇرىستىرىپ، تاباق تولى ەت ەمەس، بەينەبىر لاپىلداعان جالىنداي ءار جەردەن شوقىپ وتىرسا، «كاپىتان بابكىن» ايۋدىڭ قولىنداي بىلەگىن سىبانىپ تاستاپ، باربيعان بەس ساۋساعىن سالىپ جىبەرىپ، اپانداي اۋزىنا تاستاي سالدى.
— و، جاكسي! ۆكۋسنىي! — ىشىنە ەل قونىپ، تويعاسىن، قولىنىڭ مايىن ەتىكتىڭ قونىشىنا ءسۇرتىپ ەدى، شالدار مۇلدەم ءتانتى بولىپ قالدى.
— بىلەدى ءوزى!
— ە، ءبىزدىڭ نەكالاي ەمەس پە. اكەسى قازاقپەن كۇنى كەشەگە دەيىن اياق-تاباعى ارالاسىپ كەتكەن ومارتاشى ءوسىپ قوي.
كاپيتان باقشيىپ وتىرعان ساماتقا كوزىن قىسىپ قويدى دا، مانا كىرگەندە موينىنان الىپ، وڭ جاعىنا قويعان دۇربىسىنە قول سالدى.
— نا! كارا! تاك رەگۋليرۋەش! — ءدۇربىنى كوزىنە توسىپ، جىڭىشكە جاعىن بۇراپ-بۇراپ قويدى. — تولكو سىندىرما!
كينودان عانا كورگەن مۇنداي اسىل زات قولىنا تيگەسىن، ساماتتىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. قاسپاق تاناۋ قارا دا اتاسىنىڭ ارقاسىنان باسىن قىلتيتىپ، كوزىن ساتىپ قاراي قالىپتى. نيكولاي نەشىنشى كەسە قىمىزدىڭ تۇبىنە جەتىپ تىنعاسىن، قارا بالانىڭ جاۋرىنىنان جايلاپ قاعىپ-قاعىپ قويدى:
— ا نۋ-كا، بەگيتە، سموتريتە نا ۋدوۆولستۆيا! تولكو نە زابۋدتە راقمەت سكازات!
ەكەۋى داستارقان شەتىن باسا-ماسا سىرتقا ۇمتىلدى.
ءۇي ىشىندە اتاسىنىڭ قاسىندا ءتالىمسىپ وتىرعان قارا بالا ۇزاي بەرە شاتاق باستادى. كۇن كورىنەتىن قالقان قۇلاعى قىزارىپ شىعا كەلدى:
— بەينەكىلدى بەر!
— نەگە؟
— مەن ۇستاپ جۇرەمىن!
— كاپيتان ماعان بەردى. — سامات تا وڭاي جاۋ ەمەس، جەڭىستىك بەرمەي جاتىر.
— كىمگە «انۋكىبەگيسموتري» دەدى؟ ماعان! بەر!
«قايتەدى-ەي!» دەپ، بەتىنە كوز جۇگىرتسە، ءزارى شىعىپ، داۋ ورشىسە، توبەلەس سالايىن دەپ تۇر. كىشكەنە جۇدىرىقتارىن تاس ءتۇيىپ العان. قوي، مىنا نوقايدى الداپ قۇتىلماسا قيىن. «توبەلەسە قالسا، جەڭۋىن جەڭىپ كەتەمىن (قاي بالا ءوزىن جەڭىلەمىن دەپ ويلاۋشى ەدى)، ءراتاي دا كۇرەسە كەتكەندە استىنا ءتۇسىپ قالاتىن. توبەلەسكەنىمدى دودەم ءبىلىپ قالسا، كەلەر جولى قاسىنا ەرتپەي قويادى». ەرتپەي قويسا، قويدىڭ قۇلاعىنداي ءتاتتى، دامدىلەردىڭ كوزدەن بۇلبۇل ۇشاتىنى ونسىز دا بەلگىلى.
امال تابىلدى.
داباي، سەن بەينەكىلدىڭ ءبىر كوزىنەن قارا. ەكىنشىسىن مەن قارايىن.
سويتسە، امال تابىلماپتى. باستارى قازانداي ۇلكەن نەمە مە، بىر-بىرىنە قاربىزداي دۇڭك-دۇڭك سوعىلىپ، ءدۇربىنىڭ اياسىنا سىيمادى. تۋرا جولدى اقىرى قارا شۇناق تاپتى:
— كەل، ورگە قاراي جۇگىرەيىك. تەبە باسىنا كىم بۇرىن جەتسە، بەينەكىلدى سول ءبىرىنشى كورسىن. ەتەككە دە جۇگىرىپ تۇسەمىز. كىم العا شىعادى، بەينەكىلدى سول كورەدى. كەلىستى.
جايلاۋعا كوشىپ قونعالى سامات ءوزىن جەلگە جەتكىزبەيتىن جەلاياققا ساناي باستاعان. ىلعي جالعىز جۇگىرەتىن. جالعىز جۇگىرگەن بالا ءوزىن سۇمدىق جۇيرىك ەكەمىن دەپ ويلايدى. باسەكەلەسى الدىنا ءتۇسىپ، قالدىرىپ بارا جاتپاعاسىن سولاي ويلاماعاندا. سامات سول سەبەپتەن ءسوزبۇيداعا سالماي، تەز كەلىستى. جارىسا جونەلدى. قارا باسقاندا، قالقان قۇلاق ەر باسىنا ءبىرىنشى جەتتى. سامات وڭباي الداندى. جارىسايىق دەگەندە جاستابان بالا وزىپ كەتەتىنىنە كامىل سەنگەن ەكەن. سونشالىق ۇرىس-تالاستان سوڭ قولىنا ارەڭ تيگەن ءدۇربىنى قارا بالا كوزىنە جابىستىرىپ تۇرىپ قارادى. كەنەت ءدۇربىنى كوزىنەن جۇلىپ الدى دا، ساماتقا ۇستاتا بەردى.
— قارامايمىن.
— نەگە؟
— اتەكەم مىلقاۋ بول-لەپ قالىپتى! — دەپ مىرسىلداپ، ەڭىسكە اعىپ ءتۇسىپ كەتتى.
سامات ءدۇربىنىڭ ءار جەرىن قىسىپ، بۇراپ، اسپەتتەپ كوزىنە اپارام دەگەنشە، قارا بالا لەپ بەلگىسىنە اينالىپ، كيىز ءۇيدىڭ قاسىنا جەتتى. دۇنيە تارىلىپ، بۇيىرلەرى جابىسقان قوس شەڭبەردىڭ ىشىنە سىيىپ كەتە باردى. مىنە، قۇيرىق شيپاڭداتىپ، باس شۇلعىعان اتتار... وھو! تەنتەك قارا بالا تۋرا قاسىندا تۇر. جالاڭ اياعىنىڭ بۇگىپ العان باس بارماعىمەن ەكىنشى اياعىنىڭ قىزىل اسىعىن قاسىپ، شاپانىن جەلبەگەي جامىلعان اتاسىنا ءبىر كوزىن قىسىڭقىراپ قاراپ، بىردەڭە دەپ جاتىر. شال ەڭكەيىپ، تورسىق شەكەسىنەن يىسكەدى. قارا بالا شالدىڭ بالاسى ەمەس، نەمەرەسى ەكەن، ويتكەنى اكە بالاسىن سيرەك يىسكەيدى، ماسەلەن، بوقاي ءراتايدى عۇمىرى يىسكەمەيدى. ساماتتىڭ شەشەسى دە ايىنا ءبىر يىسكەيدى. وندا دا يىسكەسە. ال اتاسى مەن اپاسىنىڭ قولىنا كەلىپ ەدى، يىسكەۋ مەن ءسۇيۋدىڭ شەگى بولماي، ۇزاپ كەتتى. اتالار مەن اپالار عانا نەمەرەسىن يىسكەپ، كوڭىلى تۇسسە، ءسۇيىپ الادى.
قارا بالانىڭ ەرنى جىبىرلاپ تۇر. ساماتجاقتى نۇسقاپ، قولىن سىلتەپ قويادى. ساماتتى اتاسىنا جامانداپ تۇرعان جوق پا، ەي، ءوزى! قارا بالا ەندى ساۋساقتارىن دوڭگەلەكتەپ، ءدۇربى جاسادى دا، كوزىنە اپارىپ، ءار تۇسقا قاراپ قويدى. ە، ءدۇربىنىڭ جايىن ءسوز ەتىپ جاتىر. نە دەسە، و دەسىن. ءبىراق شالدا دا، بالادا دا ءۇن جوق. ءبارى مىلقاۋ. قازاندىق باسىندا كۇيبەڭدەگەن اپايلار دا سولاي. انە، سۇيەككە تالاسقان ءاقتوس جىرىق قۇلاق ءبىر ءيتتى استىنا بۇراپ الىپ ۇرىپ، كەۋدەسىنە اياعىن قويىپ تۇرىپ: «قوياسىڭ با، جوق پا؟ ايتپەسە بار عوي، انا جىرىق قۇلاعىڭنىڭ قالعان تۇقىلىن شايناپ تاستايمىن» دەگەندەي ازۋ تىستەرىن ىرجيتادى. بۇل دا ماقاۋ. ءدۇربىنىڭ ءبىر شەتىنە دودەسى ىلىكتى. قولى ەربەڭدەپ، ەرنى جىبىرلاي بەرىپ ەدى، سامات ءدۇربىسىن جىلجىتا قويدى. اياق استى ءتىل-اۋىزدان ايرىلىپ قالعان دودەسىنىڭ بەيشارا ءحالىن كورگىسى كەلمەدى. جالپى، جاقسى كورەتىن، توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن-جۋىققا دۇربىمەن قاراماعان ءجون سەكىلدى. ماسەلەن، سامات سونداي جاقسى كورەتىن دودەسى قولى ەربەڭدەي، ساقالى ءشاۋشيىپ، ەرنى قىبىرلاپ، بىرەۋمەن، ايتپەسە، ساماتپەن ۇندەمەس ويىن ويناپ تۇرعانداي ءبىرتۇرلى. دۇربىمەن نەگىزىنەن جەك كورەتىن ادامدارعا قاراعان ءجون-اۋ. وعاش قىلىقتارىن كورىپ، قىزىققا باتىپ قالاسىڭ. ال سامات كىمدى جەك كورەدى؟ دودەسىن بە؟ ويباي، جوق دەگەندە، جوق. ءاقتوستى مە؟ اتاما. اقتوسكە: «ءاي، سەنى جەك كەرەمىن!» — دەسەڭ، ءوزىن ەركەلەتىپ تۇر ەكەن دەپ، كەۋدەگە اسىلا كەتىپ، الىپ سوعىپ، يت اۋرەڭدى شىعارادى. جاسىل تاۋدى، سۇڭعاق قاراعايلاردى، اق جال وزەندى، قازان-وشاق باسىنداعى اپايلاردى، قۋات اعايدى جەك كورە مە؟ قۇداي ساقتاسىن. ءدۇربى بەرگەن «كاپىتان بابكىن» دە، لەپىلدەپ سويلەگەن شال دا، قارا بالا دا بۇعان زيان ىستەگەن جوق. شال مانا ءبۇتىن قۇلاقتى ءوز نەمەرەسىنە ەمەس، بۇعان كەسىپ بەردى.
قوي، ءدۇربىنى كوزىڭدە ۇستاپ تۇرا بەرسەڭ، ويىڭا قايداعى جوق بىردەڭەلەر تۇسەدى ەكەن.
ءدۇربىنى قولتىعىنا قىسقان سامات ەتەككە قۇلديلادى.
...سيىر ساسكە. ون شاقتى سالت اتتى تاۋدى قيالاعان جالعىز اياق سوقپاقتى قۋالاي تىرناشا ءتىزىلىپ كەلەدى. دودەسى ەڭ الدا. ارتىنا مىنگەسىپ-ۇشتاسقان سامات دودەسىنىڭ بەلىنەن تاس قۇشاقتاپ، ءقالعىپ-شۇلعىپ كەلەدى. ۇيقى كوزىنە تىعىلىپ، ءولىپ بارادى. وقتا-تەكتە مۇرنى يا سامايى قىشيدى. ءبىر كىشكەنە قۇمىرسقا بەتىن شارلاپ، الاي دا، بۇلاي دا شاپقىلاپ جۇرگەن سەكىلدى. دودەسىنىڭ كۇن ءيىسى شىعىپ، قىزا باستاعان شەكپەنىنىڭ ارقاسىنا امالسىز بەتىن ۇيكەپ-ۇيكەپ الادى. قىمىزعا قىزىپ شىققان قارتتار اڭگىمە ۇستىندە. دودەسىنىڭ ءسوزى انىق، باسقاسى ارتتا كەلە جاتقاسىن با الدە ولاردى دا ۇيقى باسىپ كەلە مە، ءبىر ءسوز ەستىلسە، ەكىنشىسى جەتپەيدى. داۋ تاعى دا ارقالىق باتىر توڭىرەگىندە. قاي-قايسىسىنىڭ ءسوزىن باقساڭ، قالماقتان ءجيى-جيى جىلقى بارىمتالاپ، قۋىپ كەلەتىن سول باتىرعا التىنشى، بەسىنشى اتادان قوسىلىپ قالاتىن جاقىن رۋلاس ەكەن. قۇرىعاندا باتىردىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرىمەن قۇداندالى، سۇيەك-شاتىس، ەسەبى، ەندى الىس ەمەس ءبارى دە.
اڭگىمە سىقپىتى مىناعان تىرەلدى:
— ە، توعىز ىشىندە تۇزاقشى دەسەدى عوي.
— راس پا؟
— تۇزاقشىڭ جاڭاعى قۋات چورتۋىڭ. كەرەكسىز ادامنىڭ ءسوزىن ەستىمەي، كەرەڭ بولىپ قالۋشى ەدى، بۇنى بىلسە، مۇلدەم سالەم المايتىن بولدى.
— وتتاپسىڭ! — دەدى اۋىلدان شىققالى بەرى وز-وزىنەن بوقتانىپ، بۇل جەردە جوق بىرەۋلەردى سوگىپ كەلە جاتقان الدەكىم. — تۇزاقشى، تۇزاقشى... تۇزاقشى ەسەكتىڭ ارتىن جۋىپ، مال تاپقان پىركانشىك ءاناپيا ما؟ — دەپ ەكىلەندى. — ارقالىق قالىڭ كەرەيدىڭ ىشىندەگى كوپ قاراقاستىڭ ءبىرى. ارقالىقتاي اتاسى انا تاۋدىڭ ار جاعىندا جاتقان اققولقاداعى قاراۇڭگىردى مەكەندەگەن قاراقاستى ىزدەسەڭ، مىنا قاسىڭداعى مۇقاتاي اقساقال! — ءتىلى ۋداي كىسى ءتۇيىلىپ كەپ، قامشى ۇشىمەن قارا بالانىڭ لەپىلدەك اتاسىن نۇسقادى.
ارقالىق باتىردىڭ مىقىر، لەپىلدەك شوبەرەسى قوپاڭداپ:
— وۋ، قاقاسى، ايتپايسىڭ با، وسىنىڭدى مانادان؟ — دەپ جايىلىپ كەتكەن ەتەك-جەڭىن جيناپ، ات ۇستىندە قازىقشا قاقايىپ، تىكتەلىپ الدى. — يە، اكەمىز جارىقتىق ايتۋشى ەدى...
ارقالىق باتىردىڭ شوبەرەسىنە ساماتتىڭ قارنى اشىپ قالدى. باتىردىڭ دا ۇرپاعى لەپىلدەپ سويلەپ، ءتىسىنىڭ اراسىنان ءتىلى جىلتىڭداپ تۇرادى ەكەن. شوبەرەسى سويتسە، ارقالىق باتىردىڭ دا ءتىلى سويلەگەن سايىن جىلتىڭداپ تۇرۋى عاجاپ ەمەس.سول كەزدە قارا شالدىڭ قولتىعىنىڭ استىنان: «ە، اتام ارقالىق بابامنىڭ شوبەرەسى بولسا، مەن نەمەنەسى شىعارمىن» دەگەندەي، دۇربىدەن قاشاتىن بالانىڭ ەكى كوزى سىناپشا جىلت-جىلت ەتە قالدى. سامات بالاعا وسى جولى شۇقشيىپ قاراپ ەدى، ءتىلى تىستەرىنىڭ اراسىنان جىلتىڭداپ تۇرعان جوق. ال اتاسى اۋىز اشىپ، سويلەگەن سايىن جىلتىلدايدى. سامات: «ۇيگە بارعاسىن، دودەمنىڭ اكەسى كىم ەكەن، وڭاشادا سۇراپ الايىن، — دەپ شەشتى. — لەپىلدەك قارا شالدىڭ اتاسى ارقالىق باتىر بولعاندا، ءوزى قيسساشى، ءوزى ءانشى، ءتىسىنىڭ اراسىنان ءتىلى دە جىلتىڭدامايتىن دودەمنىڭ ارعى اتاسى نەعىپ باتىر ەمەس؟»
سامات قالعي باستاپ ەدى، ارت جاقتان جان داۋىس شىقتى.
— ايۋ! ايۋ!
جالت قاراسا، وكىرىپ-باقىرىپ، اتىن باسقا-كوزگە سابالاپ كەلە جاتقان لەپىلدەك شال — ارقالىق باتىردىڭ شوبەرەسى ەكەن.
— ويباي، نە دەيدى! قايدا؟ جاۋ قايدا؟!
— وردە! وردە! قاراعاي اراسىندا!
شالدار وسى ىسپەتتە ءبىر-بىر ايقايلاپ، سوقپاقتى قۋالاپ شاپقىلاي جونەلدى. دودەسى جيرەن بەستىنى بوربايلاتا تارتىپ جىبەرىپ ەدى، ساماتتىڭ قالعىپ وتىرعاندا سالاقتاپ كەتكەن وڭ بالتىرى تىز ەتتى. جاسقا شۇپىلدەپ تولا قالعان كوزىن وردە سامساپ تۇرعان قاراعايلار ساپىنا سالىپ ەدى، سۇيكىمدى قوڭىر ايۋ اعاش ءدىڭىن قۇشاقتاپ تۇرعان قالپى بۇلارعا جايباراقات قاراپ قالىپتى...
الدى-ارتتى قىمتاپ، اسۋ ۇستىندە شوقتاي ءۇيىرىلىپ العان اقساقالدار: «تۇگەل مە؟ ەشكىم قالىپ قويعان جوق پا؟» — دەپ، ەس جيناعاسىن قايتا دۇرىلدەي بەرىپ ەدى، ارقالىقتىڭ شوبەرەسى:
— وۋ، وردە سەكيىپ تۇرعان ايۋدان نەسىنە ۇرىكتىك؟ ايۋ ورگە جۇيرىك تە، تومەن تۇسە الۋشى ما ەدى، — دەدى سىر اشىپ. ءبىر جاعى، باتىردىڭ شوبەرەسى ەكەنى ەسىنە جاڭا تۇسسە كەرەك.
— ءسوزىڭنىڭ جانى بار. الدىڭعى اياعى مولتاق قوي ايۋ جارىقتىقتىڭ. تىك وردەن ويعا قادام باسسا ءبىتتى، توڭقالاڭداي دومالاپ، جونەپ بەرەدى. سونى بىلە مە، ەڭىسكە قيا باسپايتىن كورىنەدى.
تورىسىن قيالاتا تەپەڭدەپ جاڭا جەتكەن الگى سىباعىش جىگىت:
— بۇ دا ويدا جۇرگەن ءىس ەدى، كورىم ءبىتىپ قالدى. تاۋ يەسى — ايۋدان قاشىپ، اتقا شاۋىپ، جەلدەپ قالدىق. ايتا جۇرەتىن ءىس تىندىردىق، — دەپ تاۋ جاڭعىرتا كەڭكىلدەپ كۇلدى.
ارقالىق باتىردىڭ شوبەرەسى باستاعان ءبىراز اقساقالدار تومەن قاراسىپ، ات جالىنا ۇيىسىپ جابىسقان تىكەنەكتى قامشى سابىمەن قاعىپ كەتتى.
سامات بيىل جازدا مىقتاپ ءوستى. وندا دا، باسقا مۇشەسى ەمەس، قول-اياعى سەرەيىپ كەتتى. «موينىڭ قىلقيىپ، جۇدەپ كەتىپسىڭ، قارعام!» — دەدى اپاسى انەۋكۇنى شالبارىنىڭ قالتاسىنا قۇرت تىققىشتاپ جاتىپ. باس سالىپ تاقىمىنىڭ اراسىنا قىسىپ، سىپىرىپ تاستايتىن ايتۋعان اتاسى جوق، شاشى پىلتەلەنىپ جەلكەسىنە ءتۇستى. قىسقاسى، ويقاراعايدا بۇدان باسقا ءوسىپ جاتقان ەشكىم جوق. تاۋلار قاز-قالپى. بۇل وسكەن سايىن اتاسى، اپاسى، ءابىلقاسىم كەلىنشەگىمەن قوسا الاسارا تۇسكەندەي. و باستا شاڭىراعىن قولشاتىرشا كوتەرىپ تۇراتىن كيىز ۇيدە ءقازىر ول كوكىرەك جوق، ءسال-پال جالپايىپ جاتىر. قاراعايلار دا بۇرىنعىداي كوك تىرەپ تۇرعان جوق. «بۇيتە بەرسە، كۇزدە كلاسس ەسىگىنەن كىرە الماي، كىرسەم، شىعا الماي جۇرەرمىن»، — دەپ جەلپىنىپ جۇرگەندە، بوي-سويى جاعىنان ەكى ورايتىن عاجايىپ جان جايلاۋعا ساپ ەتىپ كەلە قالدى.
...اۋىل جەلكەسىندەگى قالىڭ بىق قاراعايدىڭ ىشىنەن بىقسىعان شالا ارالاس قىزعىلتىم شوققا تولى جەز لەگەندى كوتەرگەن كۇيى شىعىپ كەلە جاتقان. ويدان بەس-التى كوش الىس جاتقان اۋىلدا سىرىڭكە تاپشى. اتاسى سونسوڭ قاي جىلى جاي ءتۇسىپ، ومىرىلا قۇلاپ، ابدەن قۋراپ، ءدىڭى اقسوڭكە تاقتايعا اينالعان قاراعايدىڭ شىرىگەن وزەگىنە وت قويا بەرگەن. قاراعاي، مىنە، ەكى اپتا بويى ساي ءىشىن ساسىعان تۇتىنگە تولتىرىپ، سىزدىقتاپ جانىپ جاتىر. «وتتىق — تۇندە وتارعا ايۋ، قاسقىر شاپسا، تاپتىرمايتىن سەس»، — دەپ ماردامسىپ، مۇرتىن سيپاپ اتاسى ءجۇر.
سونىمەن، قاراعايدىڭ قويناۋىنان شىقسا، كيىز ءۇي الدىنا قاعىلعان قازىقتا بايلاۋلى تۇرعان جيرەن بەستىنىڭ قاسىنا ات قوسىلىپتى؛ باسىمەن الىسىپ تۇرعان بيىك كوك اتتى بۇرىن كورمەگەن، بوتەن. كوك اتقا تەڭدەپ سالعان قور جىننان قوس قوبديدىڭ شەكەسى كورىنىپ تۇر، جىلتىرلىعى سونداي، شەكەلەرىنەن ەكى كۇن جارقىراپ قونىپ الىپتى. ءاقتوس قوبديلاردان كوز ايىرماي، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ وتىر. ەڭ اياعى، ول دا مۇنىڭ نە پالە ەكەنىن بىلمەي، اڭكى تاڭكى بولسا كەرەك.
كيىز ۇيگە تاقاي بەرگەندە، بىرەۋ قايىرۋلى تۇرعان ەسىكتەن ەكى بۇكتەتىلىپ شىعا بەرىپ، بويىن جازىپ قالىپ ەدى، نايزاداي ۇزىن جىگىتكە اينالدى. قۇلاشىن ەكى جاققا جايىپ جىبەرىپ، وكشەسىن كوتەرىپ، كەرىلىپ الدى. ەكى قولى وڭ، سول جاقتان ءتونىپ تۇرعان تاۋلاردىڭ بەتىنە ءتيىپ-تيىپ كەتتى. بۇل دا انەۋكۇنگى كاپيتان بابكيننەن اۋمايتىن سارى شاشتى، كوك كوزدى.
بوي جازىپ العان ۇزىن سارى قورقا-قورقا جاقىنداعان ساماتقا سيقىر كوزبەن ارباپ قارادى؛ كەرەك ادامىن كورىپ قالعان جان ءوستىپ قارايدى. ءىشى الاپ-جالاپ بارا جاتقاندا الدىنا بۇرقىراعان تاباق ەت ويناپ كەلە قالسا، سامات تا ۇستىنە ءتۇسىپ كەتەر ەدى. سوندا اپاسى: «تەك! اشتان كەلگەندەي كوز ساتپاي وتىر!» — دەپ جەكىپ تاستايتىن. ۇزىن سارى ساماتقا كوزىن ساتىپ قارادى. سامات قاراداي قۋىستانىپ، لەگەندەگى شوق پەن شالانى ەلەپ-ەلەپ تاستادى. مۇنىسى جاقىنداعان جانعا كوك سەركەنىڭ تۇياعىمەن جەر تەۋىپ، ايبات جاساعانى سياقتى بىردەڭە ەدى.
جىگىت ساسپادى:
— پودويدي سيۋدا، پارەن، نە بويسيا! ۆوت كاكوي تى... بولشوي دجيگيت! — دەدى كۇلىمسىرەپ. — كاك تەبيا زوۆۋت؟ كاجەتسيا، سامات؟
ساماتتىڭ دەگبىرى قاشتى. تەگ-ىن ەمەس... كوزىن ساتقان ۇستىنە، ەسىمىن ءبىلىپ الىپتى. كەرەك بولماسا، سامات دەپ سىزىلىپ قايتەدى؟ جاقىنداتىپ، وزىنە شاقىرعاندا نە ىستەمەك؟ شىبىن-شىركەي قاشا جونەلسە شە؟ ءارى-سارى تولقىن تۇرعاندا، سىرتقا دودەسى قورباڭداپ شىقتى. سامات جۇگىرگەننەن جۇگىرىپ، دودەسىنىڭ ەتەگىنەن ۇستاي الىپ، دەرەۋ ارقا جاعىنا تىعىلدى. دودەسى بەس تال كەكىلىن مايپازداپ سيپاپ قويادى:
— دوعدىر ەمەس پە، قورىقپا. اناۋ ويدان، قاراتالدان ات سابىلتىپ، وزىڭدەي بالداردى ىزدەپ كەلىپتى. وكىل سالامىن دەيدى. ارعى بەتتە جامان اۋرۋ شىعىپتى. سونىڭ الدىن الماق. ماعان دا جاڭا وكىل سالدى. اپاڭا دا ءسويتتى. — دودەسىنىڭ قوڭىرجاي، بەيبىت ءۇنى دۇكىلدەي قالعان جۇرەگىن ورنىنا ءتۇسىردى. وكىلدى دودەسى مەن اپاسىنا دا سالىپتى. ەندەشە، قورقاتىن نە بار؟ اپاسى: «سەنىڭ تابانىڭا كىرگەن شوگىر مەنىڭ ماڭدايىما قادالسىن»، — دەپ وتىراتىن جاقسى كورىپ كەتكەن شىرايلى شاقتاردا. «وكىل» شوگىردەن قيىن بولماس. ۇزىن جىگىتكە اتاسىنىڭ قولتىعىنىڭ استىنان كوز توقتاتىپ، بارلاي قارادى. ويپىر-وي، وسىنداي دا ۇزىن ادام بولادى ەكەن. ساماتتىڭ بيىل جازدا تىم جەدەل وسكەن قول-اياعى مەن مويىن، شاشى مىناعان سالەم بەرە المايدى. موينى قازداي ءيىرىلىپ، اۋىزدىعىن شايناپ، قازىق توڭىرەگىندە الاسۇرىپ توقتاي الماي تۇرعان كوك اتتىڭ دا جالىنا قول جەتپەيدى. «ويداعى قاراتالدان قول-اياعى سالبىراپ، تەپەڭدەپ جەتكەنشە مىنا جىگىت ءوستىپ ءوسىپ كەتكەن شىعار»، — دەپ ءبىر ويعا كەتتى. ايتسە دە، ات قول-اياقتى وسىرەتىن بولسا، عۇمىر بويى اتتان تاقىمى بوساماعان دودەسىنىڭ اياعى سوزىلا-سوزىلا جەردە سۇيرەتىلىپ جاتپاي ما؟
تاماعىن كەنەگەن دودەسى:
— دوم پايدۋم! ۇيگە كىرەيىك! — دەدى.
ءبارى قوتارىلىپ تابالدىرىق اتتاسا، كۇيبەڭدەگەن اپاسى دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ بەتىن ءارى قاراتىپ، كەرەگەگە سۇيەپ جاتىر. ساماتقا قاراماۋعا تىرىسىپ، بەتىن ءارى الىپ قاشا بەرەدى.
اتاسى الا كوزىمەن قاراپ:
— ءاي، قاتيما، پىشىلداما دەيمىن! قوبديىڭنىڭ ءتۇبىن قاق. ۇستات بالاعا بارىڭ مەن جوعىڭدى، — دەدى داۋسى قاتايىپ. اۋىز تولتىرىپ ايتقان «بارى مەن جوعى» نە دەسە، الەمىش قاعازعا ورالعان جاستىق كامپيت! ءتاتتى... تەك اۋىزعا تۇسە ەرىپ سالا بەرەتىنى جامان. تاس ءتارىزدى ەرىمەي، ۇرتتان ۇرتقا دومالاپ تۇرا تۇرسا عوي. ۇزىن اعاي تورگە جۇرەلەپ وتىرىپ، جىلتىر قوبديدىڭ قاقپاعىن تىرس اشتى دا، ىشىنەن قويدىڭ شاربى مايىنا ۇقساس جۇقا رەزەڭكەنى سۋىرىپ الدى. ۇرتىن قومپايتىپ، رەزەڭكەنى ۇرلەپ قالىپ ەدى، كيىز ءۇي ىشىنە كىشكەنە كۇن كىرىپ كەتتى. جىلۋى، ساۋلەسى جوق دەمەسەڭ، كادىمگى ساپ-سارى كۇن! اعاي كۇننىڭ تومەنگى جاعىن ساۋساق ۇشىمەن قىمقىرىپ ۇستاپ تۇرىپ، ساباق جىپپەن بايلادى دا، الاقانىمەن قاعىپ قالىپ ەدى، كۇن دومالاڭداپ، قالقىدى كەپ. كۇن قايدا دو مال اسا، ساماتتىڭ كوزى سوندا، موينىن قىلت-سىلت بۇرىپ وتىر.
— ەتو شار. س نيم يگرايۋت دەتي، كاك تى! — دەپ قويادى ۇزىن اعاي. ونى اپاسى وزىنشە جورىپ:
— وكىل سالعىزساڭ، ۇرلەگەن قارىندى ساعان قالدىرىپ كەتەمىن دەيدى. سالعىزا عوي، مەنىڭ بالام اقىلدى، ەھ، ەھ! — دەپ مەكىنەرىپ جاتىر.
اپ-ساتتە سيقىرلانىپ قالعان سامات باسىن يزەپ-يزەپ جىبەردى. ۇزىنتۇرا اعاي دا جادىراپ قويا بەردى.
— و، يا پونيال، پرەكراسنو پونيال! — دەپ قاۋقالاقتايدى.
سوسىن اپاسى ساماتتىڭ كويلەگىنىڭ ەتەگىن باسىنا ءتۇرىپ جىبەرىپ، ارقاسىن جالاڭاشتادى دا، موينىن ەكى اياعىنىڭ اراسىنا قىسىپ، ەكى بىلەگىن تاستاي مىتىپ ۇستاپ تۇردى. كوڭىلى بوس دودەسى شىداماي، بەتىن ارى سالدى. و باستا كونۋىن كونىپ قالسا دا «مىنالار نە ىستەگەلى ءجۇر؟» دەگەن وي ءۇيىرىلۋى مۇڭ، ساماتەكەڭنىڭ جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنە سول مەزەتتە لىپ ەتىپ كەلە قالدى. ارقاسىن سۇپ-سۋىق بىردەڭە قارىپ بەرگەندە انگە دە، جىلاۋعا دا كەلمەيتىن تىڭ اۋەندى اقىرىن سىڭسىپ باستادى. جونى شىم ەتكەندە قايقايىپ، سىرەستى دە قالدى. اۋزى تولى ايقاي.
— سپوكوينو! تۋنىش! — دەپ قويادى ۇزىنتۇرا شۇلدىرلەپ.
جايلاۋداعى، ويداعى، قىرداعى بار بالاعا بەلگىلى «و-وۋۋ!»-دى ودان ارمەن سوزا بەرىپ ەدى، دوعدىر الگى دومالاڭداعان كىشكەنە كۇندى شۇباتىلعان جىبىنەن سۇيرەپ، كوز الدىنا اكەلە قويدى.
— و، ناستوياششيي دجيگيت! ەتوت شار تەپەر ناۆەچنو تۆوي! نا، بەري!
كۇن قولىنا قوندى.
ءسال كەشىكسە، ۇزىنتۇرا سارى سوزىنەن تايىپ كەتەتىندەي جىپتەن مىقتاپ ۇستاعان سامات كۇندى سىرتقا سۇيرەي قاشتى. اپاسىنىڭ:
— وۋ، بار بولعىر، ىشقىرىڭدى كوتەر! ارقاڭدى جاپ! — دەگەنىن قۇلاعىنا ىلگەن جوق، شاردى الدىنا سالىپ قۋىپ، سۇق ساۋساعىمەن دە، ءتامپىش مۇرنى، يەگىمەن دە، ماڭدايىمەن دە، توبەسىمەن دە ءالسىن-السىن تۇرتكىلەپ، بەل ورتادان كەلەتىن قالىڭ شالعىندى كەشە جونەلدى.
ءبىر اسپاندا ەكى كۇن دوڭگەلەپ ءجۇر...
* * *
ارادا اپتا ءوتتى. داستارقان باسىندا قولىنداعى كەسەگە ءۇڭىلىپ، مالداس قۇرعان دودەسىنىڭ قاباعى تۇسىڭكى. الدەن ۋاقىتتا كۇڭك ەتتى:
— ءاي، كەمپىر، ەستىدىڭ بە، ەستىمەدىڭ بە؟
— نەنى، ءباتىر-اۋ؟ — اپاسى قۇلاعىن جاپقان كيمەشەك جيەگىن كەيىن ىسىردى..
دودەسى اپاسىنا جاقتىرماي قارادى:
— وسى بار دۇنيەدەن قۇر قالىپ جۇرەتىن سەن ەكەنسىڭ.
اپاسى كەسە تولى شايىن ورتاعا ويناتىپ ىسىرا سالدى:
— نەدەن قۇر قالىپپىن؟
— راسىمەن ەستىگەن جوقپىسىڭ؟
— ويباي-اۋ، نەنى قوڭىرسىتىپ وتىرعانىڭدى قايدان بىلەيىن.
شال كەسەگە ءۇڭىلدى.
— جايشىلىقتا جەر استىنداعىنى ەڭ الدىمەن سەن ءبىلۋشى ەڭ.
اپاسى كيمەشەگىن ىلگەرى تارتىپ، قۇلاعىن جابا سالدى.
— نەنى ەزىپ وتىرسىڭ، ايتىپ ءولتىرشى، پاتشام! ات باسى التىن سۇرايتىن بولساڭ، ءباتىر، ايتپاساڭ، ايتپا. قايدان بىلەيىن، اۋزىڭا مارجان سالىپ العانداي...
ۇنسىزدىك. شال ءبىرازدان سوڭ، كومەكەيلەتە «قاھ!» دەدى.
— الگى... لوكتىر بالانى بىلەسىڭ بە؟ ساماتجانعا وكىل سالعان لوكتىر بالا دا... اتتان جىعىلىپ، مەرت بولىپتى. ءوزىڭ كورگەن كوك بەستى جۇگەندى باسىنا جاڭا ىلگەن اساۋ ەكەن. شىلبىرمەن الىسىپ، ويناپ تۇرۋى جامان ەدى. تاقىمى بوس بالا عوي، پىر دەگەن كەكىلىكتەن ۇركىپ الا جونەلگەندە اۋىپ قالىپتى. باسى جەردە، اياعى ۇزەڭگىدە كەتىپتى. زاۆپەرمى دە كەڭكەلەس، سىرىن بىلمەيتىن ادامعا اساۋ اتتى كولدەنەڭ تارتىپ...
اپاسى شاينەكتىڭ كۇيە تۇتقان قارا قوجالاق ءتۇبىن ەرسى توڭقايتىپ، قىزىل شايدى كەسەگە ەرنەۋىنەن اسقانشا قۇيىپ وتىردى دا، ەستىلەر-ەستىلمەس:
— يماندى بولسىن! جاقسى بالا ەدى... ءدىنى باسقا بولسا دا، — دەدى.
داستارقان شەتىنەن قۇيرىعىمەن جىلجي-جىلجي تابالدىرىققا جەتكەن سامات ۇشىپ تۇرىپ، سىرتقا اتا جونەلدى. جۇگىرىپ كەلەدى، ءجىعىلىپ-سۇرىنىپ كەلەدى. ماڭداي الدىنداعى جالعىز كۇن قوسا سەكەڭدەپ، سەكىرەدى كەپ. دىرىلدەي بالقىپ، قورىتىلىپ جاتقان التىن كۇننىڭ سىڭارى — سارى شاردى ءۇش كۇن بۇرىن ساماتپەن ويناعان ءاقتوس جالعىز-اق قاۋىپ، تارس ەتكىزىپ جارىپ تاستاپ ەدى.
III
گەومەتريانىڭ زاڭدارىنا ەشقاشان دا باعىنبايتىن كوگىلدىر تاۋلار، انە، قات-قات كۇيى كوز ۇشىندا قاتىپ جاتىر. وقشاۋ، ءور تۇرعان مۇزتاۋدىڭ ماڭدايىندا تەڭبىل قار اعاراڭدايدى. بالا كەزىندە سەڭسەڭ تۇرىكمەن بورىكتەي قالىڭ قار شەت-شەتى جالبىراي كوزىن باسىپ تۇرۋشى ەدى. «جەر شارىندا اۋا رايى جىل سايىن جىلىپ بارا جاتىر»، — دەيدى الەم مەتەرولوگتارى. تەڭبىل قار ەرىپ بىتسە، اپاسى ايتا بەرەتىن الپىس التى قۇلاش ايداھار كوپ ۇزاماي ءتىرىلىپ قالار. سول كوگىلدىر تاۋلاردىڭ قويناۋىندا دودەسى مەن اپاسى، وزىنە وكىل سالاتىن، كىشكەنە كۇن سىيلاعان دوعدىر جىگىت جاتىر. جاسىل شالعىندى سايلارىندا، يرەلەڭدەگەن جىڭىشكە سوقىر سوقپاقتارىندا ساماتتىڭ كىشكەنە ىزدەرى ءالى سايراپ جاتىر ما ەكەن، جوق پا ەكەن؟
سامات قۇماروۆيچ تاۋعا قاراي لەكىتە جونەلدى. ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جۇگىرگەن سايىن تاۋلار وڭدى-سولدى تەڭسەلىپ، قارعىپ-سەكىرىپ، ۇدايى الىستاپ بارا جاتىر. بازارلى بالالىقتىڭ جەلبىرەگەن كىشكەنە اق تۋىن قوينىنا تىعىپ العان تاۋلار توڭقاڭداي قاشىپ، جەتكىزەر ەمەس.
كۇز — مەكتەپ
بيىلعى كۇز سامات ومىرىنە كوپ وزگەرىس اكەلدى.
ەڭ الدىمەن ەمپىرت پەن كولحوزدىڭ اراسى قانشا، سونى ناق ءبىلىپ الادى. بۇل دا ماماسى ايتقانداي «ادام بولا باستاعاننىڭ» بەلگىسى. انەۋكۇنى جايلاۋدان اقسيىرعا كۇزەۋگە تۇسكەن دودەسى ساماتتى ەمپىرتكە ارتىنا مىنگەستىرىپ اكەپ تاستاپ، قايتا اتتاناردا: «قۇلدان تۋىپپىز با؟ ءبىزدىڭ تۇقىمنان دا ءبىر وقىمىستى شىقسىن. ەرىنبە، بالام. وقىعاننىڭ بەتى جارىق، وقىماعاننىڭ بەتى شارىق. وقۋ ينەمەن قۇدىق قازعانداي»، — دەپ ءبىراز ۇعىندىرىپ كەلىپ، اتقا مىنەردە بىلەگىن مۇنىڭ جەلكەسىنە وراي سالىپ، بەتىن سيرەك ساقال-مۇرتىمەن ۇيكەلەگەن. سونسوڭ جيرەندى ءبىر ۇرىپ ەدى، قامشى ۇشى شابىنا ءتيىپ كەتتى مە، ات قوس اياقتاپ موڭكىگەن. ات ۇستىندە ەكى بۇكتەلگەن اتاسى قىر اسقانشا ءبىر بۇرىلماي كەتە باردى...
سول تاپسىرماعا وراي، ازىرگە «ءتورت» پەن «بەس» الىپ ءجۇر. دودەسى: «وقۋ ينەمەن قۇدىق قازعانداي»، — دەگەندە، انتەك وتىرىك ايتىپ قويدى ما دەپ ويلادى. ەپتەپ سەزەدى، ۇلكەندەر ءوزارا وتىرىككە قيا باسپايدى دا، بالالارمەن سويلەسكەندە قىسىلىپ-قىمتىرىلماي، سوقتىرىپ جىبەرەدى.
ايتپاقشى، اڭگىمە كولحوز بەن ەمپىرت جايلى... باتىستان قۇلديلاپ كەلىپ، تىكەدەن تىك سالعان كۇيى، جۇڭگو اساتىن تاس جول بويىنا كيلومەتراجدىق شۇبار باعاندار ورناعان كەزدە: «وسى كولحوز بەن ەمپىرتتىڭ اراسى قانشا كيلومەتر؟» — دەگەن ويعا تىرەلگەن. ۇلكەندەردىڭ اۋزىنان دا ەكى ارا مىنانشا دەگەندى ەستىمەدى. ۇزىلىستە ءراتايدان سۇراپ ەدى: «ەي، باسىمدى اۋىرتپاشى. ءوزى كەشەدەن ءىشىم اۋىرىپ...» — دەپ كەيىپ تاستادى. وۋ، ەشكىم بىلمەسە، ءوزى نەگە ولشەمەسكە؟ مىڭعا دەيىن ساناي بىلەدى. ادىمداپ شىقسا، جەتىپ جاتىر. ءسويتىپ، بالالاردى بىلاي قويعاندا، ەرەسەكتەردىڭ ويى تۇگىل، تۇسىنە كىرمەگەن جاڭالىق اشادى.
تەك تاڭەرتەڭ ولشەمەۋ كەرەك. ساباقتان كەشىگىپ قالماسام يگى دەپ، ءتىل سالاقتاپ جەلە جورتىپ كەلە جاتقاندا، ءقازىر ساناعانىڭدى ءقازىر ۇمىتىپ قالاسىڭ. جاڭالىق اشقىڭ كەلسە، ەش نارسەنى ۇمىت قالدىرما، قاتەلىك جىبەرمە. ماسەلەن، تاڭەرتەڭ زىركىلدەپ شاۋىپ كەلە جاتقاندا، كەشە تۇندە كوركەم جازۋ داپتەرىنىڭ بەتىنە سيا تامىزىپ العانىڭ ەسكە تۇسە قالادى. ياعني ساۋساقتى قانشا مايىستىرىپ جازساڭ دا، ارى تارتقاندا «ءتورت»، بەرى العاندا «ءۇشتىڭ» قۇلاعى قىلتيىپ تۇر. ءسۇت بەتىندەگى قايماقتاي ۇيىپ كەلە جاتقان كوڭىل كۇيى الگى جەردە ايرانداي بۇزىلادى. سوندىقتان مەكتەپتەن قايتار جولدا اسىقپاي-ساسپاي ساناعان ءجون. جانە دە ءراتايدى الداپ-سۋلاپ، الدىعا سالىپ جىبەرۋ كەرەك. ءراتاي قاسىڭدا بولسا، ەكى ارانى ولشەپ شىعۋ، جاقسى وقىپ، ءتارتىپ بۇزباۋ جايلى ويلاي قويۋ قيىن. ارى-بەرىدەن كەيىن، قالاي الىسىپ-جۇلىسىپ، مىسىقشا مياۋلاسىپ، توبەلەسىپ جۇرگەنىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. كۇز — ولشەۋ-سولشەۋگە قولايلى ۋاقىت. كوكتەم مەن جازداعىداي قۇستار سايراپ، ارا ىزىڭدامايدى. الدىڭنان ويدا جوقتا قاناتى قاتپاعان بالاپان دالپىلداپ ۇشا جونەلمەيدى، ونى ەكى قولىڭدى العا سوزىپ، قۋا جونەلمەيسىڭ دە، قۋاتىن بوزتورعاي، بابىسەكتەر كەتەر تۇستىگىنە باياعىدا ۇشىپ كەتكەن. قىستاپ قالاتىن قارعا، ساۋىسقانداردىڭ بالاپاندارى ءقازىر شيقىلداعان سارى اۋىز بالاپاننان الدەقاشان قارعا، ساۋىسقانعا اينالىپ، اعاشتان اعاشقا قونىپ، ۇشىپ ءجۇر.
كلاسس جۋاتىن بۇگىنگى كەزەك ساماتتىڭ موينىنا ءتۇستى. ىزدەگەنگە سۇراعان. قۇتىلا الماي جۇرگەن ءراتاي ساباقتان شىعا سالا سومكەسىن سۇيرەتىپ، ەمپىرتكە تابانىن جالتىراتقان. ول ساباقتان كەيىن مەكتەپتە ءبىر مينۋت تە قالمايدى، توردان بوساعان تورعايداي ەمپىرتكە تايىپ تۇرادى. كوشەنىڭ ءراتايدى، ءراتايدىڭ كوشەنى تارتاتىن «ماگنيتى» بار. كلاستى ايداقتاتىپ، ايعىزداتىپ شالا-شارپى جۋا سالا، شەلەك، شۇبەرەكتى ءۇي سىپىرۋشى بۇكىر كەمپىرگە تاپسىردى دا، سىرتقا اتىپ شىقتى. كۇزدىڭ شۋاق كۇنى جىلى الاقانىمەن بەت-اۋزىن سيپالايدى. ءلۇپ ەتكەن جەل جوق، دۇنيە بەيجاي، اۋا تازا سۋداي تۇنىپ تۇر. جان-جانۋار دا سالعىرت تارتقان، جازدا قۇيرىقتى تىك شانشىپ تاستاپ، اۋىلعا وقىرالاپ كىرىپ، قازان-وشاقتى توڭكەرىپ كەتە جازدايتىن سيىر، تايىنشا، تورپاقتار وزەننىڭ ارعى قاباعىنداعى ءالى دە ءتۇسىن بەرمەي، كۇزبەن تايتالاسىپ جاتقان كوگالدا تىستەي قاتىپ، تومپيىپ-تومپيىپ جايىلىپ ءجۇر.
مەكتەپتىڭ ۇگىتىلە باستاعان ىرگەسىنە وكشەسىن تىرەپ، العا ادىمىن كەرە تاستادى دا: «ءبىر، ەكى!» — دەپ سانامالاي جونەلدى. «مەكتەپتىڭ ەمپىرت جاق شەتكە سالىنعانى قانداي جاقسى! — دەپ ويلاپ قويدى ىشىنەن. — ايتپەسە، كولحوزدى قاق جارىپ وتەم دەگەنشە، ءۇي-ۇيدىڭ اراسىندا اسىر سالىپ جۇرگەن بالالار ءتۇرتىپ، شالىپ قالىپ، ەسەبىنەن جاڭىلدىرا سالار ەدى». راسىندا دا، اياعىن كوتەرە-كوتەرە الىپ، استىڭعى ەرنى جىبىرلاپ، ۇستىڭگى ەرنى قىبىرلاپ بارا جاتقان ساماتتى: «ءاي، ساعان نە بولدى، ەسىڭنەن اۋىستىڭ با؟» — دەپ توقتاتىپ الماۋ، الدىنا اياقتى توسا قويماۋ ويىن بالاسى ءۇشىن ەتە-موتە قيىن شارۋا ەدى.
ادىم ءجۇز ەلۋگە جەتكەندە سيىردىڭ اش ىشەگىندەي شۇباتىلعان وزەن قارسى الدىنا بۇرالاڭداپ، كولدەنەڭ جاتا كەتتى. تاياز بولسا دا، كادىمگىدەي جالپاق. جالپاق ولشەم ەمەس. ساماتقا جالپاقتىق ەمەس، وزەننىڭ بەرگى جاعىنان ارعى جاعىنا دەيىن قانشا ادىم، سول كەرەك. باتەڭكەنى شەشىپ الىپ، كەشىپ وتۋگە دە بولادى. ءبىراق باسىن تاۋدان الاتىن وزەن تاستاي سۋىق. انا جىلى كۇزدە جالاڭ اياق كەشىپ وتكەنى دە بار. ىلە مۇرىن ءبىتىپ، ىستىعى كوتەرىلىپ، اۋەلى ماماسىنان جىلى-جىلى ءسوز، ساۋىعا بەرە ۇرىس ەستىگەن. بىلتىر قىستا قاعىنىپ، قاراسۋعا شومىلىپ شىققالى ماماسى سۋ كەشۋگە، سۋعا تۇسۋگە ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. وزەن ەنىن وزدەرى كۇندە وتەتىن سەلكىلدەك ۇزىن تاقتايدىڭ ۇزىندىعىمەن شىعارا سالۋعا بولار ەدى، ايتكەنمەن، ول قۇرعىرىڭ قيىس جاتىر. وعان دەيىن قيىس ولشەپ، وتكەننەن كەيىن ەمپىرتكە باعىت تۇزەسەڭ، قاتەلەسكەنىڭ — جول ۇزارادى.
ساماتتىڭ باسى قاتتى.
تاپتى، تاپتى! وزەن جاعاسىنا تامىرىن جايىپ جابىسىپ جاتقان تىربىق تالدىڭ ەڭ ۇزىن شىبىعىن سىندىرىپ الدى. ءبىر ۇشىنان ۇستاپ تۇرىپ، ەكىنشى ۇشىن ارعى جاعاعا سوزدى. شىپىلداعان شىبىق ارعى قاباققا تيىسىمەن بەرى تارتىپ الىپ، ۇستاعان جەرىنە باكىمەن كەرتىپ بەلگى سالدى. سوسىن جاعاعا سۇلاتىپ سالىپ، باسىنان اياعىنا دەيىن ادىمداپ ولشەپ ەدى، تۋرا بەس قادام شىقتى. ەندى سەلكىلدەك كوپىردەن ءوتۋ كەرەك تە، جۇگىرگەننەن جۇگىرىپ وسى تۇسقا جەتىپ، ارعى جاعادان 150... 155، 160 قادام كەتكەن جون. و، ول قۋلىقتى ءراتاي دا ويلاپ تابا الماس ەدى. كىل ۇشكە وقيتىن بالا قايدان تاپسىن. ءراتاي تەرەزەنىڭ اينەگىن الىپ، پەشكە كىرىپ، سايتانعا اينالىپ، اۋىلدى ۇركىتكەنمەن، كولحوز بەن ەمپىرتتىڭ اراسىن ەسەپتەي المايدى. ەسەپسىز جۇرەتىن اۋلەكى بالا.
ادىم مىڭعا جەتكەندە، كوزى شۇبارىپ، باسى اينالدى. ءتىلى دە ءدوربيىپ ءىسىنىپ، اۋزىنا سىيماي بارادى. كارىم اعاي ۇرسىپ ءجۇرىپ «ر»-دى بىلتىر عانا دۇرىس ايتقىزىپ ەدى، تالاي تاباعا قالدىرعان «ل» پالە اۋزىنا قايتا تۇسە باستاپتى. ماسەلەن، «توعىز ءجۇز ون ءبىر» ورنىنا «توعىز ءجۇز ون ءبىل» دەپ سالدى. ارى-بەرىدەن كەيىن «ل»، «ر»-لار شاتىسىپ، شىم-شىتىرىق بىتىسىپ كەتتى. مىڭ دەگەندە كۇرسىنىپ، سوڭىنا قارادى. كولحوزدان سۇمدىق ۇزادىم، كوز ۇشىندا قالدى دەپ ويلاپ ەدى. سويتسە، مىنە عانا ءتيىپ تۇر. ويىن بالالارىنىڭ شاڭقىلى سول كۇيى بۇزىلماي ەستىلىپ تۇر. قاتتى جۇدەدى.
ەكىنشى رەت كۇرسىنىپ، مىڭنان ءارى سوزا بەرەيىن دەسە، ءتىلى كۇرمەلىپ، ساناي الساشى. مىڭعا جەتكەندە بىلەتىن سانى تاۋسىلىپ قالىپتى. كارىم اعانىڭ ۇيرەتكەن سانىنىڭ بار-جوعى وسى. نە ىستەمەك؟ مانادان بەرگى ەڭبەگى ەش كەتكەنى مە؟ ويلاپ-ويلاپ تۇردى دا، ۇلكەن تاستى دومالاتىپ اكەپ، مىڭ دەگەن جەردى بەلگىلەپ قويدى. ءبىر مىڭ ادىم وسى. ءقازىر ساناۋدى بىردەن باستايدى. مىڭىنشى ادىمعا تاستان تاعى بەلگى قويادى. سويتە-سويتە ەمپىرتكە جەتەدى. ودان ارعىسىن كورە جاتار. قينالىپ بارا جاتسا، كارىم اعاسىنا ايتار.
كوپ مىڭداردىڭ باسىن قوسىپ، ەكى ارانى شىعارىپ بەرەدى. ول كىسىنىڭ جەر بەتىندە بىلمەيتىن ەسەبى مەن سانى جوق.
بەس ءجۇز دەگەندە سارى قولداي سامساپ تۇرعان قالىڭ شيگە كىرە بەردى. كەنەت جول شەتىندەگى قوماقتى كەلگەن ۇلكەن ءشيدىڭ تۇبىنەن ادام كورگىسىز الباستى اقىرىپ اتىپ شىقتى. تىر جالاڭاش. توبەسىنە كەلتەك ءۇيىرىپ، ءتونىپ قالدى. قورىققانىنان قاشا المادى. ەسەپ ەسەك بولدى. سومكەسى قولىنان ءتۇسىپ كەتتى. جاقىنداي كەلە بىرتىندەپ، بەت-اۋزى تۇزەلگەسىن، الباستى ءبىر جەردە كورگەن تانىس بالاعا ۇقساي باستادى. بەتپە-بەت كەلسە... ءراتاي.
رەكەڭ سايتاندىقتى ءالى قويماپتى.
شاقىلداپ كۇلىپ، شىر اينالىپ ءجۇر.
— قورقاق، قورقاق! قوراعا تىشقاق! — دەپ سانىن سابالايدى.
زىعىردانى قايناعان سامات ءراتايدىڭ سوڭىنا ءتۇستى. جۇدىرىعىن تۇيگەنى سونشالىق، الىنباعان تىرناقتارى الاقانىنىڭ جۇمساق ەتىنە كىرش-كىرش كىرىپ كەتكەندەي. جاڭاعى ەسەپتەن جاڭىلىپ قالمايىن دەگەن ويمەن ايقايلاپ قويادى:
— ءاي، قاشپا! بەس ءجۇز! توقتا دەيمىن... بەس ءجۇز!
ەكەۋى ءبىر-بىرىن تورت-بەس ءتۇيىپ، تاراستى. ءراتاي شي تۇبىنە شەشىپ قويعان شالبار، كويلەگىن كيىپ، سومكەسىن موينىنا اسىپ الدى دا، ساماتقا قارادى:
— سەنىڭ بەس ءجۇزىڭ نە؟ ايدالادا سايتان سوعىپ، جىندانىپ كەتكەن جوقپىسىڭ ءوزىڭ؟
سامات وعان نازار اۋدارمادى.
— بەس ءجۇز! — دەپ قىشقىرىپ قويىپ، الگى بەس ءجۇزىنشى ادىمىنىڭ ءىزىن جول ۇستىنەن تاۋىپ الا قويايىن دەگەن ويمەن جۇگىرىپ بارسا، شىم-شىتىرىق. قاشقان ءراتايدىڭ، قۋعان ساماتتىڭ ىزدەرى ىبىر-جىبىر باتتاسىپ جاتىر. كىمنىڭ ءىزى ەكەنىن ايىرىپ كور. جىلاپ جىبەرە جازدادى؛ بەس ءجۇز ادىمدىق ەڭبەگى ەش كەتتى. ەرتەڭ ەسەپتى مىڭ ادىمدىق تاستىڭ قاسىنان قايتا باستاماسا، بولمايدى. وڭاشا تۇرسا، جىلاپ تا الار ەدى. ءراتايعا جىلاعاندى بىلاي قويىپ، كوزىڭ جاساۋراسا جەتىپ جاتىر، كۇنى ەرتەڭ: «مەن باياعىسىندا شي تۇبىنەن اقىرا تۇرەگەلىپ، جاعاسىنان الا كەتكەندە، سامات ويبايىن دا بايبايىن سالىپ، شالبارىن دىمداپ قويدى»، — دەگەن ءسوز مەكتەپتە جەلدەي ەسپەسە، قولىڭدى بەرى اكەل.
امال نە، ەرتەڭىندە ءتۇس اۋا ءبىر مىڭدىق تاستان باستاپ، ءار مىڭ سايىن جول ۇستىنە تاس قويىپ، ەمپىرتكە شارشاپ، اۋپىرىممەن جەتتى. تاڭەرتەڭ مەكتەپكە بارار جولدا بەلگى تاستاردى توبەسىنەن باسىپ ساناپ، شىعىندىسىن كارىم اعايعا ايتسا، ءبىتىپ جاتىر، دومالاق تاستارىن كەۋدەسىنە سولكەباي عىپ قاز-قاتار تاعىپ العان شوتقا سالىپ جىبەرسە، كولحوز بەن ەمپىرت اراسى شىعا كەلەدى.
كەلەسى كۇنى ءراتايعا ادەيى سوقپاي، مەكتەپكە ەرتە بەتتەدى. كوڭىلدى. قۇيقىلجىتىپ-قۇيقىلجىتىپ ىسقىرىپ الدى. ءراتاي جوق جەردە ەمىن-ەركىن ىسقىرىپ الاتىن ادەتى بار. اپاسى دا بيدايدى قۋىرار الدىندا ۇشىرىپ تۇرىپ ىسقىراتىن. سامات بالالار عانا ىسقىرادى دەپ ويلايتىن. ال الپىستان اسقان اپاسىنىڭ ىسقىرعانى قىستىكۇنگى قارعالاردىڭ شىقىلىقتاعانىنان كەم سوقپادى. تاڭ قالعان سامات ىسقىرعىش اجەسىنە اۋىز اشىپ قاراپ وتىرىپ: «اپا، نەگە ىسقىراسىڭ؟» — دەدى. سوندا اجەسى: «ىسقىرىپ جەل شاقىرامىن!» — دەپ ەدى. سول راس پا، جەلكەدەن سالقىن سامال سوقتى. ارا-تۇرا ىسقىرىپ قويىپ، تىمپىڭداپ ءالى كەلەدى، كەشە قويىپ كەتكەن تاستار كورىنەر ەمەس. كوڭىلىنە كۇدىك ۇيتقىدى. كولحوزعا دا كوپ جەر قالعان جوق. انە، اناۋ قالىڭ شيدەن وتسە، ءتيىپ تۇر. جول ۇستىندە اربا ىزدەرى سايراپ جاتىر. ارقان بويى جەر جۇرسە، ءبىرى وڭعا، ءبىرى سولعا قيسايعان دوڭگەلەكتەرى ىلعي «8» جاساپ كەتەتىن بوقايدىڭ شيقىلداق ىردۋانى. جۇگىرە جونەلدى. قالىڭ ءشيدى جارىپ ءوتىپ ەدى، جۋساندى جازىق جان-جاققا جەر باۋىرلاپ ەڭبەكتەي جونەلىپ، جازىلا بەردى. ءدال اۋىزدا اربا توقتاپ تۇر. اتتاعان سايىن وڭ جاعىنا اۋىپ-اۋىپ تۇسكەن بوقاي مۇنىڭ بەلگى تاسىن كوتەرىپ الىپ، جول شەتىنە شوقالاقتاپ بارادى. تۋ سىرتتان كەلىپ قالعان ساماتتى بايقاماي، كۇڭكىلدەپ ءجۇر:
— جول ۇستىنە تاس قويىپ... ۆوت تي! بۇل كىم ءوزى فرونتوۆيككە قاستىق ويلاعان؟ سالداما اربام شاشىلىپ قالا جازدادى.
سامات دەرەۋ بوقايدىڭ قولىنا جارماستى.
— تيىسپەڭىز! مەنىڭ تاسىم!
بوقايدىڭ كوزى جارق ەتتى:
— مەنىڭ تاسىم! ۆوت تي! Ay، ايدالاداعى تاس قايداعى سەنىڭ تاسىڭ؟ باسىڭا قويساڭ، ءما، الا بەر! ۆوت تي!
ءسويتىپ، ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ەكىنشى كۇنى دە ساماتتىڭ ەسەبى ەسەك بولدى. ىردۋاننىڭ دوڭگەلەگىن تىك كوتەرىپ تاستاعان سايىن قوپاڭداعان پروتەز اياعى جانىن كوزىنە كورسەتكەسىن، بوقاي جول شەتىنە لاقتىرا بەرىپتى...
قايتكەن ءجون؟ ۇزىلىستە دە، ساباق ۇستىندە دە تولعانىپ، ميى سۋ بولا جازدادى. كارىم اعايدان: «جىلقايداروۆ، اي قاراپ وتىرمىسىڭ؟ بەرى بۇرىل، ەسىڭدى جي!» — دەگەن ەسكەرتۋ الىپ، ول از دەسە، امالدى دۇرىس شىعارماعان سوڭ، «ءۇشتى» مويىنعا قونجيتتى. «ماعان نە بولدى؟» — دەپ اجەپتاۋىر ۋايىمدادى. ايتسە دە، ەسەپتىڭ اتى ەسەپ. جانە باسى باستالىپ، اياعى كورىنىپ قالعان ەسەپ. ۋىسىنان شىعارمادى. ساباق اياقتالا ەسەپتىڭ ەمىن تاپتى. جول ۇستىنە تومپيىپ تاس قويىپ قاجەتى جوق ەكەن. انشەيىن ءار مىڭ ادام سايىن قاعاز بەتىنە بەلگى سالۋ كەرەك. ءار مىڭدىق — ءبىر بەلگى. بەلگى قانشا بولسا، كولحوز بەن ەمپىرتتىڭ اراسى سونشا مىڭ ادىم.
كەلەسى كۇنى مەكتەپتەن شىعا ساناپ، ەمپىرتكە جەتكەنشە الگى بەلگىلەردى قاعازعا ءتۇرتىپ وتىرىپ ەدى، ون التى تاياق تا ءتورت ءجۇز ءتورت ادىم شىقتى. سونىمەن، كولحوز — ەمپىرت اراسى 16 رەت مىڭ 404 ادىم. مۇنى مەترگە، سوسىن كيلومەترگە اينالدىرۋ قاجەت. بۇل سامات مىڭ ويلاسا دا شاما-شارقى كەلمەيتىن شارۋا. بۇعان كارىم اعانىڭ ەسەپپەن تاس بولىپ قالعان ميى جەتەدى.
اريفمەتيكا اتتى ءپان بالالاردى كۇن سايىن قۇتقارعان ەمەس. ساباق اياقتالا بەرە سامات قولىن كوتەردى.
— ايتا بەر، جىلقايداروۆ! — كارىم اعاسى كەشەگى ءۇشتى ۇمىتپاعان با، بۇگىن فاميلياسىمەن اتادى. «بەس» العاندا سامات، ساماتجان دەيتىن.
— اعاي، مەن كولحوز بەن ەمپىرت اراسىن ەسەپتەپ شىقتىم.
— ەسەپتەگەنى قالاي؟
سامات تاياقشالار جىپىرلاعان اق قاعازدى اعاسىنىڭ الدىنا جايىپ سالدى.
16 رەت مىڭ 404 ادىم اعاسىنا دا قيىن ءتيدى مە، شەكەسىن قاسىپ ويلانىپ قالدى.
— قاپتاعان تاياقشالارىڭ نە؟
سامات ءمان-جايدى ايتىپ بەردى.
— كيلومەترگە شاعامىز مۇنى ەندى، — دەدى كارىم اعاسى وق تيگەن جاعى قيسايىڭقىراپ. اۋىر ويعا كەتكەندە جاعى قيسايىڭقىراپ كەتەتىنىن ءوزى دە بىلمەيتىن بولسا كەرەك. — ەسەپتەپ كورەلىك. تاك، تاك... سەنىڭ ادىمىڭ قىسقا. وتىز سانتيمەترگە جەتە مە، جەتپەي مە؟ كانە، پارتادان شىقشى!
سامات پارتادان شىعىپ تۇردى.
— كەشە قالاي ادىمداپ ەڭ، قاز-قالپىنان اۋدارماي كورسەتشى بىزگە. كەشە قالاي جۇرسەڭ، سولاي ادىمدا.
— توقتاپ تۇر، سول ادىمىڭمەن توقتاپ تۇر. مەن بەلگىلەپ الايىن.
ءمۇعالىم بورمەن ساماتتىڭ ادىمىن بەلگىلەپ الدى. سوسىن ەكى اق بەلگىنىڭ اراسىن سىزعىشپەن ولشەدى.
— دۇپ-دۇرىس، وتىز سانتيمەتر ەكەن، — دەدى ەسەبىنىڭ دالمە-دال شىققانىنا قۋانىپ. — مۇنى جاڭاعى 16 مىڭ دا 404 ادىمعا كوبەيتەلىك. تاك، تاك...
اعايدىڭ ويشا ەسەپتەۋگە قاۋقارى جەتپەي، تاقتاعا جازىپ ەدى، قارا شارشى جىبىرلاعان سيفرعا تولىپ كەتتى. بالالار كوپ جىبىردان باسى اينالىپ، اربالىپ قالدى ما، تاقتادان باقىرايعان كوزدەرىن ايىرمايدى. ۇشقان شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلمەيدى. ءراتاي ءتىپتى باسىن سىلكىپ-سىلكىپ قويدى.
— وھو، 244 مىڭ دا 40 سانتي! ونى مەترگە اينالدىرۋ ءۇشىن جۇزگە بولەمىز. — كارىم اعايدىڭ قولىنداعى بور تاقتاي بەتىن بارابانداتىپ، تىنىمسىز توقىلداپ كەتتى. بىجىناعان سيفرى تاقتانىڭ سىرتىنا شىعىپ، اسىپ توگىلە جازدادى. — سوندا 2440 مەتر دە 40 سانتي! كولحوز بەن ەمپىرتتىڭ اراسى، اينالايىن ساماتجان، دوڭگەلەكتەي كەلسەك، ەكى جارىم كيلومەتر ەكەن. — ءمۇعالىم كەشەگى «جىلقايداروۆتان» قايتا «ساماتجانعا» كوشكەنىن اڭعارمادى.
كلاسس ءبىراۋىزدان:
— وھو! — دەستى.
سامات، كەرىسىنشە، ۇندەمەدى. ەسەپكە كوڭىلى تولماي وتىر. ءبىر كيلومەتردىڭ قانشا ەكەنىن تاس جول بويىنداعى شۇبار الا باعانالاردان دولبارمەن بىلەتىن. وسى ساباققا دەيىن ەمپىرت پەن كولحوز اراسى الىس، الىس، كارىم اعاي شىعارىپ بەرگەن ەكى جارىم كيلومەتردىڭ ەكەۋىندەي كورىنەتىن. اسىرەسە، ۇشتىك الىپ، قارىن اشقان، بوران-شاشىندى، جاۋىندى كۇندەرى جول اش ىشەكتەي سوزىلىپ، ءبىتىپ بولمايتىن. سويتسە، بار بولعانى ەكى جارىم كيلومەتر! بۇلاي ەكەنىن بىلسە، اق تەر، كوك تەر بولىپ ەسەپتەمەي-اق قوياتىن ەدى.
كارىم اعاي كوڭىلدەنىپ كەلىپ، ساماتتىڭ باسىنان سيپادى:
— مىنە، جىگىت! مىنە، ماتەماتيك! سەنەن ءتۇپتىڭ تۇبىندە ادام شىقپاسا كارىم، ە-ە، كارىم اعاي بولماي كەتەيىن! — دەۋگە دەيىن باردى. سونسوڭ: — بالالار! — دەپ، كلاسقا قاتقىل قاباقپەن قارادى. اۋىل مەن اۋىل، مەكتەپ پەن ءۇيدىڭ اراسىن ءالى كۇنگە دەيىن ەسەپتەمەي جۇرگەن كىل تاقىرباستارعا ىشتەي رەنجىپ تۇرسا كەرەك. — سەندەر دە بۇدان بىلاي سامات قۇساپ توڭىرەكتەرىڭە زەيىن سالىپ جۇرىڭدەر. ءومىر قىزىق وقيعالارعا، عالامات ەسەپكە تولى. ونىڭ ءبارىن ءبىلۋ، ءتۇسىنۋ ءۇشىن ىجداھامەن وقۋ كەرەك. وقۋ ينەمەن قۋدىق قازعانداي. بۇل — جالپى اڭگىمە. تاپسىرما بىلاي: ساماتتان باسقالارىڭ ەرتەڭ، مەكتەپ پەن ۇيلەرىڭنىڭ اراسى قانشا قادام، سونى ءبىلىپ كەلىندەر. ال مەن ازىرگىدەي شىعارىپ بەرەم. ال سامات، — دەپ، ءمۇعالىم تاعى دا كوزىنەن «جاقسى بالاسىڭ-اۋ ءوزىڭ!» دەگەن جازۋلاردى وقىتتى، — بۇگىنگى ەڭبەگىڭ ءۇشىن بادىرايتىپ تۇرىپ «بەس» قويامىن. كەشە دە وسىنداي ىنتالى بولساڭ، «ءۇش» المايتىن ەڭ، — دەپ ستولىنىڭ قاسىنا بارىپ، جۋرنالعا تىك تۇرعان كۇيى ءسال ەڭكەيىپ، باعا قويىپ جاتتى.
مەيماناسى تاسىپ كەتكەن سامات ەركىنسىپ:
— اعاي، اعاي، كەشە ادىمداردى ەسەپتەپ، سوعان ويىم ءبولىنىپ، ءسىزدىڭ ەسەبىڭىزدى شىعارا المادىم، — دەپ سالدى.
بۇرىنعى ءجىبۋ ءجىبۋ مە، اعاسى ەندى ىستىق تاباعا تۇسكەن مايداي ەرىدى:
— ە، سولاي ما؟ باسە، بۇنى نە قارا باستى دەپ، ءوزىم دە ويلاپ ەم. وقاسى جوق، وقاسى جوق. ەندەشە، كەشە ادىمىن ەسەپتەپ، ءبىزدىڭ ەسەپكە مۇرشاسى كەلمەدى دەپ، ۇشتىگىڭدى بەستىككە بىلاي تۇزەيمىز. — ورىندىققا جايعاسىپ الىپ، كەشەگى باعانى ادەمىلەپ تۇرىپ «بەسكە» تۇزەپ جاتتى.
ءراتاي دا قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن:
— سوق وتىرىكتى! تەرەزەگە تەلمىرىپ، سايراعان شىمشىققا ءسوز ساتىپ وتىرماپ پا ەڭ. ايتايىن با وسى؟ — دەپ ىس ەتتى. قولىن شوشايتا قويدى. — اعاي، اعاي دەسە...
ءمۇعالىم يەگىن كوتەردى:
— يە، نە ءبۇلىنىپ قالدى، بوقايەۆ؟
— مەن بار عوي، ەرتەڭ ءۇي مەن مەكتەپ اراسىن ەسەپتەپ كەلەمىن. سوندا ەكىنىڭ ءبارىن بەسكە تۇزەتەسىز بە؟
اعاي كۇلىپ جىبەردى:
— سەن مەنى ءويتىپ ارانداتپا. بىرىنشىدەن، سامات ەكى ەمەس، ءۇش العان. ەكىنشىدەن، ول ءۇشتى بەسكە تۇزەتەمىن دەپ كولحوز بەن ەمپىرتتىڭ اراسىن ەسەپتەپ شىققان جوق. ال ساعان ەسەپتەۋدىڭ دە قاجەتى جوق، سامات-اق سەنىڭ ورنىڭا ەسەپتەپ تاستادى. ەكەۋىڭ بىرگە تۇرمايسىڭ با؟ — دەپ، پىسىقسىنعان ءراتايدىڭ موينىنا ءبىر شەلەك سۋدى سارىلداتىپ قۇيا سالدى.
نە دەسە، و دەسىن، دودەسىنىڭ «وقۋ ينەمەن قۇدىق قازعاندايى» راس ەكەن. كارىم اعاي دا جاڭا سويدەدى. كلاسس شۋلاپ كەتكەندە اشۋ قىسىپ، اقىرىپ قالعانى بولماسا، ءمۇعالىم ءبارىن دە دۇرىس ايتادى. دودەسى دە تەگىن جۇرگەن جاي ادام ەمەس. ات ارتىنا قورجىنىن وڭگەرىپ ەمپىرتكە كەلگەندە، وقۋ جايلى تاعى نە بىلەدى، سۇراپ قالۋ كەرەك.
سونىمەن، ەمپىرت پەن كولحوزدىڭ اراسى 2240 مەتر دە 40 سانتيمەتر!
ەكىنشى جاڭالىقتىڭ شەتى كينودان شىقتى.
كينو كولحوز بەن ەمپىرت اراسىنان قيىستاۋ جاتقان ويپاتتاعى زاستاۆادا كورسەتىلەدى. فيلمدەردىڭ ءبارى دەرلىك يتپەن شپيونداردى قويداي قۋىپ، قويماي ۇستاي بەرەتىن شەكاراشىلار، بۇرىن-سوندى عۇمىر كەشكەن باتىرلار جايلى. «تيسسا ۇستىندە»، «جولبارىس»، «كونستانتين زاسلونوۆ»، «سۋۆوروۆ»، «الەكساندر نيەۆسكيي»، «ءبىز كرونشتادتانبىز»، «امانگەلدى» — ءبارى-بارى الگى باتىرلاردى ماراپاتتايدى. قىسقاسى، ءىش پىستىرمايدى، كلۋبتان شىعا سالا قايتا كىرىپ، جاڭاعى كينونى تاعى كورگىڭ كەلەدى. سول كينونىڭ اسەرى مە، بالالار ساباقتان قولى بوساسا ءبىتتى، كوبىنە سوعىس ويناپ، «اق»، «قىزىل» بولىپ، ايقاي-سۇرەندى سالىپ جاتقانى. «شپيون» قۋادى. شەكاراشى ەكەنسىڭ، استىندا ات وسقىرىنىپ تۇرۋى ءتيىس. وزەن قاباعىنداعى بۇيرا-بۇيرا جاس تالدار بالا اتاۋلىنىڭ استىنا ءتۇسىپ، «اۋىزدىعىمەن الىسىپ» شىعا كەلەدى.
كينو ەكى-ۇش كۇندە ءبىر رەت زاستاۆا كلۋبىندا قويىلادى. شەكاراشىلارعا ارناپ كورسەتىلگەن ءفيلمدى كولحوز بالالارى دا كورسىن دەگەن زاڭ جوق. ءبىراق بەلىنە قانجار بايلاپ، كىرە بەرىستە كۇزەتەتىن سولدات اعايلار دا مامالارى «اھ!» دەگەندە اۋىزدارىنان جاسىل فۋراجكا، گيمناستەركالارىمەن تۇسە قالماعان، ولار دا كەزىندە ءراتاي، سامات سەكىلدى جالاڭ اياق شاپقىلاپ، تارتىپكە ونشا ءمان بەرمەي، الىسىپ-جۇلىساتىن بالا بولعان. سول تاماشا الىس-جۇلىستى ءالى كۇنگە ۇمىتپاي، ءالسىن-الى ەسكە الىپ قويا ما، ايتەۋىر، كينو كۇنى قاراتورعايشا دۇركىرەپ كەلىپ قالاتىن قارادومالاقتاردى كۇلىمسىرەپ قويىپ ەش بوگەتسىز ىشكە جىبەرە بەرەدى.
بۇگىن جەكسەنبى. جەكسەنبىدە كينو تال تۇستە باستالادى. ءراتاي، سامات جانە ەلەۋكە دەگەن سۇڭعاق بالا — ۇشەۋى زاستاۆاعا ساۋ جەلىپ كەلە جاتىر. ۇشەۋىنىڭ دە كويلەك-شالبارى جۋىلعان، تازا. ساماتتىڭ توڭعان سىڭايى بار. تازا كويلەك-شالبار كيسەڭ، و باستا توڭاتىنىڭ راس. بەت-اۋىز سابىنداپ جۋىلعان، تاناۋ دا «برونونوسەس پوتەمكين» فيلمىندەگى زەڭبىرەكتەردىڭ ۇڭعىسىنداي ۇڭىرەيىپ ءتۇر، تاپ-تازا. سەبەبى، كۇزەتشى سولدات كىر بولىپ، كيىمىن جىرتىپ كەلگەن بالالاردى كينوعا كىرگىزبەيدى. كارىم اعاي ايتىپ قويعان با، وڭاشا جينالعاندا ويلاپ-ويلاپ ميلارى جەتپەي قويعان.
ەلەۋكە — نەبىر سايگۇلىك اتتىڭ باسىن ەسكە تۇسىرەتىن ۇزىن بەت، شوشاق باس، سيديعان بالا. استىڭعى ەرنى ىلعي دا بىرەۋدى مازاقتاعانداي العا شىعىپ، سالبىراپ جۇرەدى. كوپ ۇندەمەيدى. بالالارعا تيىسپەيدى، قاقتىقپايدى، سوقتىقپايدى، قوتىر ەشكىشە بوتەن جانعا سۇيكەنبەيدى. قاسىنا بارىپ، الدا-جالدا قولىڭدى كوتەرىپ قالساڭ، تاپ ءبىر سوعىپ جىبەرەتىندەي باسىن قولىمەن قالقالاپ، بۇعا قالادى دا: «اتاما ايتام! اللا-اي!» — دەپ سىڭسي جونەلەدى. مۇنىسى ءراتايعا جاقسى بولدى. ەرىگە قالسا، قولىن كوتەرە قالىپ، قۇمارىنان شىعادى. ەلەۋكەنىڭ اتاسى ساماتتىڭ دودەسىمەن اقسيىردا قوڭسى قونىپ وتىر. دودەسى انا جولى وقۋ، ينە، قۇدىق قازۋ تۋرالى ايتا كەلىپ، اياعىندا: «باس-كوز بول انا ەلەۋكە قۇرداسىڭا. ءوزى سۇتكە جارىماعان ارىق قوزىداي سولبىرايعان نەمە، تاياق جەپ قالىپ جۇرمەسىن. سەن بولساڭ، كولحوزدا ءوسىپ، كەپتى كورىپ، وقىپ، كوزىڭ اشىلىپ قالعان بالاسىڭ»، — دەپ، وتىرىگى مە، شىنى ما، استىنا كوپشىك قويىپ كەتكەن. ەلەۋكە كولحوزداعى الىس جاماعايىنىنىڭ ۇيىندە جاتىپ وقىپ ءجۇر. ساماتتان جاس ۇلكەندىگى بار، ال مەكتەپ ەسىگىن بيىل اشقان. اتاسى ەلەۋكەنىڭ جاسىن دۇرىس ەسەپتەي المايتىن قاراڭعى ادام، مۇمكىن، اكە-شەشەسى ءبىر جىلدا قايتىس بولعان نەمەرەسىن قيمادى، قىسقاسى، ۇزىن باسىم بيىل توعىزدا. سەبەپسىزدەن سەبەپسىز: «اتاما ايتام! اللا-اي! اللا-اي!» — دەپ سىڭسي قالاتىنى كولحوز بالالارىنا جاقپاي قالعان با، نۇقىپ، ءتۇيىپ، شەتكە شىعارا بەرەدى. كىل ۇساق بالالاردىڭ اراسىندا جالعىز ءوزى وڭكيىپ، باسى ۇشكىرەيىپ وتىرعاسىن، اركىم: «وقۋعا نەگە كەش كەلدى، مۇمكىن، كەمىس شىعار» دەگەن ءتۇرلى جورامالعا سالدى ما، ەلەۋكە ساياق قالدى. جاماعايىنى قاسىقتاپ قاعىپ ىشەر اسقا جارىتپاي، اپتاسىنا ەمپىرتكە قاشىپ كەلىپ، ساماتتىڭ قاسىنا جاتىپ كەتەدى. اس ءىشىسى دە قىزىق. جايشىلىقتا: «ۇيالما، ەلەۋكە، ال، ءىش!» — دەپ، ساماتتىڭ شەشەسى جىك-جاپار بولسا، سىقسيىپ ۇيالىپ، داستارقانعا قولىن تىم سيرەك سوزادى دا، كوزدى الا بەرە كومەيلەتىپ-كومەيلەتىپ جىبەرەدى. قالتاسىنا بىرەر جاپىراق ناندى سۇڭگىتىپ تاستاپ، تۋك بىلمەگەندەي تىمپيىپ وتىراتىنى دا بار. اۋزىنا سۋ تولتىرعانداي سويلەمەيدى. سويلەي قالسا، ايتاتىنى كىلەڭ اسىق، ساسىر، بۇلدىرگەن، قوتان كۇزەتەتىن مايلىاياق، جولدىاياق اتتى عاجاپ يتتەر جايلى. بۇرىن كينونى ەستىمەك تۇگىل، كورمەپتى. وسى مينۋتتا قويدان جۋاس، قوزىدان قوڭىر قالپىنان اۋماي، ءراتاي مەن سامات ەكەۋىنىڭ ءىزىن باسا بۇلكەكتەپ كەلەدى. تۇرىنە قاراساڭ، جۇزە بىلمەيتىن بالانىڭ تەرەڭ سۋعا سەكىرەيىن دەپ تۇرعان بەيشارا سيقى. ونداي سيىقتاعى بەتكە قاراعىڭ دا كەلمەيدى.
سامات تا، ءراتاي دا سولاي. ەكەۋى كوبىنە كەشەگى سوعىس ويىنىنىڭ قىزىعىن ايتىپ تاۋىسا الماي، اۋىز جاپپاي كەلەدى. ويتكەنى بۇلار «اقتاردى» ويسىراتىپ جەڭگەن. قالىڭ شي اراسىنان زاستاۆانىڭ قىزىل شاتىرى قىلت ەتكەندە، ەلەۋكە استىڭعى سالبىراعان ەرنىن جيىڭقىراپ، ءتىل قاتتى:
— سامات، ءا، سامات!
— ا؟
— كينو دەگەن نەمەنە؟
— كينو ما... كينو! ءقازىر ... كلۋبقا كىرەمىز. كلۋبتا سولداتتار ءتىزىلىپ وتىرادى. وندا شاحمات، گازيت-جورنال بار...
سامات ءمۇدىرىپ قالدى. كينونىڭ قالاي كورسەتىلەتىنىن ءبىر اۋىز سوزبەن ءتۇيىپ ايتپاق ەدى، ول قيىنىراق ەكەن. قىسقا سويلەمەك بولىپ، ويىن تياناقتاي باستادى. كينو ماسەلەسى ەلەۋكەنى قاتتى مەندەتكەن-اۋ، مەڭىرەيگەن بەتتە تابان استىنا ءۇڭىلىپ كەلە جاتىپ كۇڭك ەتتى:
— كلۋبتا گازيت وقىتا ما؟
سامات كۇلە بەرىپ ەدى، ءراتاي بۇيىرىنەن سولق ەتكىزىپ نۇقىپ قالدى. بۇل — «تۇرىپ تۇر، ءقازىر بۇيرەكتەن سيراق شىعارامىن!» دەگەن بەلگى. سامات سىلتىدەي تۇنىپ قالدى. ءراتاي بيازى ۇنمەن:
— گازيت وقيمىز، كەزەكپەن گازيت وقيمىز، ەلەۋكە، — دەدى.
ەلەۋكە: «سەنەن كىم سۇرادى؟» دەگەندەي، ءراتايعا استىڭعى ەرنىن شىعارىڭقىراپ، ەمپىرتتەن شىققالى ءتۇڭعىش رەت كوزىنىڭ الاسىمەن ءبىر قارادى دا، باسىن جەرگە سالىپ جىبەردى. ءراتايدىڭ قۇيتىرقى ويناپ، جايناڭداعان كوزىنە كوپ قاراۋعا ءداتى جەتپەدى. سالبىراعان استىڭعى ەرنى مۇلدەم ءتۇسىپ كەتتى.
— مەن كازيت وقي بىلمەيمىن. «قا-لا»، «دا-لا» دەپ قانا وقي الامىن.
— و، وندا وڭبادىڭ. «قا-لا»، «دا-لا»... بولمايدى، بولمادى! گازيتتى سۋدىراتىپ وقي الماعانداردى سولداتتار جەلكەدەن نۇقيدى، كارتوپ ارشىتادى، قازان ءتۇبىنىڭ قاسپاعىن قىرعىزادى. تاعى نە؟ ە، بىلاي... شالا ارشىپ، الا قىرساڭ، كەرتوقاي الادى. مىنە، ءبۇيتىپ... — بۇگىلە قالعان بالالى ۇيرەگىن ەلەۋكەنىڭ ۇستارامەن قىرىلعان ايناداي باسىندا ويناتىپ-ويناتىپ الىپ ەدى، ەلەۋكە باسىن قالقالاپ:
— اتاما ايتام! اللا-اي، اللا-اي! — دەپ سارناپ قويا بەردى.
— سوسىن كۇرەستىرەدى، — دەدى مىنا جاقتان سامات تا ەلىگىپ قالىپ.
ەلەۋكەنىڭ ەكى كوزى اتىزداي:
— كىممەن؟ سولداتتارمەن بە؟
— جوق، كومانديرلەردىڭ ەزىڭ سەكىلدى بالدارىمەن.
ەلەۋكەنىڭ بەتىنە قان جۇگىردى. تۇزداي كوزى كوگەرە قالىپتى:
— راس پا؟ جاقسى بولدى. اۋىلدا تولەۋ، قالدىبايلاردى ىشتەن شالىپ جىعىپ جۇرگەمىن.
ءراتاي تاقىمداپ قويار ەمەس:
— ە، سەنىڭ جىققاندارىڭ مەكتەپكە بارماعان بالاپان شيبوربايىچتار. سەن نە، ىلعي پوميدور، كولباساعا تويىپ، تىڭقيىپ الاتىن كومانديرلەردىڭ بالدارىن كىم دەپ ەڭ؟ ولار قاعىپ قالسا، قالپاقتاي تۇسەتىن قالدىبايىڭ ەمەس. جىق، جىق! وندا: «و، ۇزىن بالاڭ قايتەدى ءوزى، ەي؟ ءبىز دە كۇرەسىپ كورەيىكشى!» — دەپ، سولداتتاردىڭ وزدەرى كىرىسىپ كەتەدى. ولاردى جىعا الماساڭ، كەرتوقايدىڭ كوكەسىن كورەسىڭ. توبەڭدى قاشاعاندا تۋرا تەسىپ جىبەرەدى. انە، انا سولداتتى جىعامىن دەپ ايتىپ كورشى، — دەپ، زاستاۆانىڭ جاسىل بوياۋلى تەمىر قاقپاسىنىڭ جانىندا قانجارىن بەلىنە اسىپ، ارلى-بەرلى تەڭسەلىپ جۇرگەن سولداتتى نۇسقادى. سامات كۇلىپ جىبەرە جازداپ، اۋزىن باسىپ، جىم بولدى — الگى سولدات جاۋىرىنى قاقپاقتاي ءبىر ءداۋ سارى ەكەن.
زارەسى ءزار تۇبىنە كەتكەن ەلەۋكە يەگى كەگجيىپ، تارتىنشاق اتتاي ارتىمەن شەگىنىپ بارادى. قۇلاعىنا شىبىن كىرگەندەي باسىن شايقاپ-شايقاپ قويادى:
— بۇل بالادان جىعىلىپ قالامىن. مۇرنىم قاناسا، قايتەمىن. ونداي كينوڭا كىرمەيمىن.
ەلەۋكەگە ساماتتىڭ جانى اشىدى. توعىز جاسىنا دەيىن وقۋ وقىماي، كينو كورمەي، جولدىاياق پەن مايلىاياقتى ەرتىپ، الىپ تاۋ-تاس كەزىپ جۇرسە، وعان كىنالى ەلەۋكە ەمەس. كىنالى — جاسىن دۇرىس ەسەپتەي الماعان اتاسى. ءراتايعا جامان كوزىمەن قاراپ تاستاپ:
— قورىقپا! — دەپ ەلەۋكەنىڭ يىعىنا قولىن سالدى. — ءارتىستىڭ كونسەرتىن كورىپ پە ەڭ؟
اناۋ باسىن يزەدى.
— كينو دا سول سياقتى. بارعان سوڭ كورەسىڭ. ءراتاي سەنىمەن جاي قىلجاقتاپ كەلەدى.
ەلەۋكە بەرىسەر ەمەس:
— وللا، بىللە دە! — دەيدى ساماتقا.
— وللا، بىللە!
— اناۋ دا ەستىپ قارعانسىن! — ءراتايدى كوز قۇيرىعىمەن نۇسقادى.
«اناۋ» دا ىرجىڭداپ كۇلە تۇرىپ، كەڭىردەگىن سۇق ساۋساعىمەن ارلى-بەرلى ورعىلاپ، قارعانىپ جاتىر. ءراتايعا سالسا، قارعانباس تا ەدى، ءالى دە ەلەۋكەنىڭ ەس-اقىلىن شىعارا تۇسەر ەدى، وعان ۇشەۋى دە كينودان قالىپ بارادى.
ەلەۋكە سەندى. ەكەۋىنە سەنگەنمەن، كەرتوقايشىل سولداتتارعا سەنبەيدى ەكەن، قانجار تاققان ءداۋ سارىنىڭ قاسىنان جىپ بەرىپ، ساماتتىڭ ىق جاعىنا شىعىپ الدى. قىرسىققاندا كوك كوز سولدات كوگەندەگى جەلىدەي ءتىزىلىپ قاقپاعا كىرە بەرگەن بۇلارعا كۇلىمدەپ (الدە ەلەۋكەنىڭ كوك كوزى جىلى ۇشىراپ، دەريەۆنياداعى ءىنىسىن ەسكە ءتۇسىردى مە):
— ە، ەتوت س دليننوي گولوۆوي، چتو زا پاسان؟ وتكۋدا؟ — دەپ، تەرتەدەي ۇزىن قولىن سوزىپ، ەلەۋكەنىڭ باسىنان سيپاپ ەدى، ول توبەنى تەسەتىن كەرتوقاي باستالىپ كەتتى دەدى مە، شوكەلەپ وتىرا قالىپ، «اتاما ايتام! اللا-اي! اللا-ايىن!» باستاپ جىبەردى.
— چتو، چتو؟ — ءداۋ سولدات اڭ-تاڭ.
ءراتاي الاقانىمەن اۋزىن باسىپ قىق-قىق كۇلەدى. شاقىلداپ كۇلسە، سولدات مازاقتادى دەپ، كينوعا كىرگىزبەۋى دە ىقتيمال. سامات زاستاۆا بالالارىنان ۇيرەنگەن شالا-پۇلا ورىسشامەن:
— جايلاۋ پريشول... ۋچيت پريشول... — دەپ بالدىر-باتپاقتاپ جاتىر.
سولدات:
— ۋچيس، ۋچيس، باراشكا! بولشيم چەلوۆەكوم ستانەش! اتامانوم بۋدەش! — دەپ ەلەۋكەنىڭ ۇشكىر باسىن ۋىستاي، مىتىپ-مىتىپ قويا بەردى.
زاستاۆاعا كىرىپ، سولداتتان ءسال ۇزاعاسىن، ەلەۋكە ىتىپ العا ءتۇستى. تۇزداي كوزىنە جاس ءۇيىرىلىپتى:
— وقىمايمىن! اتاما قاشىپ كەتەمىن!
كلۋب زاستاۆانىڭ ناق ورتاسىنا قونجيعان كوپ تەرەزەلى قىزىل شاتىرلى بيىك ءۇي-تىن. قاقپا كۇزەتكەن ءداۋ سولدات تىك كۇيى ەمىن-ەركىن كىرىپ كەتە باراتىن بيىك ەكى ەسىگى بار. تازا اۋا ءۇشىن ءاماندا اشىق تۇراتىن بىرەۋى كينومەحانيكتىكى دە، ەكىنشىسى كورۋ زالىنا باستايتىن ەسىك. انادايدان بايقادى، زال ەسىگى جابىق. ياعني كينو باستالىپ كەتكەن. جەلبىر-جەكەن جەلىپ ەسىككە كەلىپ قالىپ ەدى، باۋىزداپ جاتقاننان قاتتى ىشتەن بىرەۋ دورەكى داۋىسپەن باقىردى دەيسىڭ. «سولداتتار بالانى باقىرتىپ، كەرتوقاي الىپ جاتىر»، — دەپ ويلادى ما، الدا بۇلكەكتەپ كەلە جاتقان ەلەۋكە جالت بەرىپ ەدى، ۇشكىر باسى ىركەس-تىرەس كەلە جاتقان ساماتتىڭ شەكەسىن سوعىپ، تەسىپ كەتە جازدادى. قانى قايناعان سامات:
— Kip ەندى، ءۇي! — دەپ ەسىكتى يتەرىپ اشىپ جىبەردى دە، ءراتايدىڭ ۇستىنە شالقالاپ جاتىپ العان ەلەۋكەنى ىشكە يتەرىپ جىبەردى.
ءۇيدىڭ ءىشى كوزگە تۇرتسە كورگىسىز. توردەگى ءتورت بۇرىش ەكران عانا سۇتتەي جارىق. ۋ-شۋ، داڭعىر-دۇڭعىر. ەكراندا كوزى اقشيىپ كەتكەن سولدات — انىق پاتريوتتىق تاقىرىپتاعى فيلمدەردىڭ ءبىرى — قولىنداعى كوسەۋدەي ۆينتوۆكاسىن، نە ءوشى، نە قاسى قالعانىن كىم ءبىلسىن، بۇلارعا ءۇڭىلتىپ، اتىن قوس وكپەگە تەپكىلەپ، ىزعىتىپ كەلەدى. جانە سولدات ات-ماتىمەن قوسا بارعان سايىن ۇلكەيىپ، سارتىل دا سۇرتىل سەكۋند ساناپ كۇشەيىپ بارادى. اقىرى بۇكىل ەكراندى وڭ كوزىن سىعىرايتىپ قىسىپ العان سولداتتىڭ شارىق تاباقتاي بەتى مەن ۆينتوۆكا ۇڭعىسىنىڭ ۇڭىرەيگەن دوڭگەلەك اۋزى جاۋلاپ الدى. با-اح! مىلتىق گۇرس ەتتى. تالاي كينونىڭ ءتۇبىن تۇسىرگەن ساماتتىڭ ءوزى ءدىر ەتىپ، انتەك شالقايىپ قالدى.
ىلە ەلەۋكەنىڭ:
— ويباي، ويباي! اتا-وۋ! — دەگەن سۇڭقىلى ەستىلدى. قاراڭعىدا سامات قولىنان شىعىپ كەتكەن ەلەۋكە ەسىكتى شالقاسىنان اشىپ تاستاپ، الدى-ارتىنا قاراماي قاقپاعا بەزىپ بارادى. «اتا! اتالاپ!» مۋزىكالاتىپ قويادى اندا-ساندا. ءراتاي ساحناعا شىعىپ كەتىپتى، نەمىس تانكىسىنىڭ ۇڭعىسىنداي شولاق تاناۋىن سىڭىرەيتىپ كوتەرىپ تاستاپ، ەكرانعا قادالىپ وتىر. سامات ەلەۋكەنى قايىرىپ كەلمەك ويمەن بۇرىلا بەرىپ ەدى، وتىرعانداردىڭ بىرەۋى ەتەگىنەن جۇلقي تارتىپ قالدى.
— زاكروي دۆەر، دا سياد!
كينو اياقتالىپ، قىزىل جەڭىپ، اق اتاۋلى جەر بەتىنەن قۇرىپ بىتكەسىن، ءراتاي ەكەۋى قاقپا سىرتىنا شىقسا، ەلەۋكە تۇگىل، سايتان دا جوق. ۇيگە كەلسە، زىم-زيا. شەشەسى: «الگى بالا قايدا؟» — دەپ ەدى، قورىققانىنان: «كولحوزعا كەتتى»، — دەي سالدى.
ەرتەڭىنە ەلەۋكە ساباققا كەلمەدى. كەشەگى ويىن وسىلعان دەپ، ءارقايسىسى وزىنشە ويلاپ قالدى. ساباقتا استارىنان سۋ شىققانداي قىپىقتاپ، ارەڭ وتىردى. قورقىنىش ادامداردى بىرىكتىرە مە، مەكتەپتەن شىققاسىن ەكەۋى ءتاتۋ-تاتتى جاعدايدا ەمپىرت پەن زاستاۆا اراسىنداعى قالىڭ ءشيدى كوپ ارالادى. «شوشىنعاننان جۇرەگىنىڭ قابى جارىلىپ، شي تۇبىندە قىلجيىپ جاتپاسىن!» دەگەن ءسوزدى وزدەرى ايتپاسا دا، باقىرايعان كوزدەرى، تىم-تىرىس ۇنسىزدىكتەرى ايتىپ تۇر. ءراتاي سوڭىندا شىداماي: «سەن عوي كينوعا ەرتىپ اكەلگەن»، — دەپ كۇڭكىل باستاپ ەدى، سامات جالت قاراعاندا، ءسوزىن جۇتا قويدى. تەگى، كينوداعى سولداتتىڭ كوزىنەن كەم بولماسا كەرەك.
كىتاپ-داپتەرىن قولتىعىنا قىسقان ءراتاي سول كۇننىڭ كەشىندە ساماتقا كىرىپ، ساباقتى ومىرىندە ءتۇڭعىش جانە سوڭعى رەت تاناۋى پىسىلداپ بىرگە ازىرلەدى. بۇرىن ءراتاي: «ەسەبىمدى شىعارىپ بەر!» — دەپ قىلقىلداعاندا كەرگىپ، كونبەي قوياتىن سامات وسى جولى ەسەپ تۇگىل، قازاق ءتىلىنىڭ جاتتىعۋلارىنا دەيىن ادەمىلەپ جازىپ بەردى.
ءراتاي مەن سامات ەكى كۇننەن كەيىن ەلەۋكەنى الدىنا سالعان ۇزىن بەت، شوشاق باس شال مەكتەپ اۋلاسىنا قۇنجىڭداي كىرگەندە عانا «ۋھ!» دەدى. اڭگىمە بىلاي ەكەن. ەلەۋكە سول شوشىعاننان شوشىپ، زاستاۆادان شىعا ون بەس شاقىرىمدىق اقسيىرداعى اتاسى مەن اپاسىنا ءبىر-اق سىزىپتى. ول سىزعانمەن، ون بەس شاقىرىم قىسقارا ما. قاسقا جول، سۋسىز دالا. تاڭدايى كەۋىپ، قانى قويىلىپ كەلە جاتقان بالانىڭ اۋزىنا تاۋعا قاراعايعا كەتىپ بارا جاتقان شوفەرلار سۋ تامىزىپ، اقسيىرعا اپارىپ تاستاپتى.
كەيىن كينو قويىلسا، ەلەۋكەنىڭ شوشاق باسى كلۋبتىڭ ەڭ الدىندا ۇشكىرەيىپ وتىراتىن بولدى. كينو دەسە، قالپاقتاي تۇسەدى. سامات، ءراتايعا يت كورگەن ەشكىكوزدەنىپ، قايتىپ جۋىمادى. ۇيات الدە ىزا، مۇمكىن انەۋكۇنگى ماسقارانى بالالارعا ايتىپ قويادى دەپ قۋىستانا ما، ول اراسى بەلگىسىز. ەكەۋى وعان ولەردەي كۇيزەلە قويعان جوق. وقۋ وقىپ، سامات «تورت» پەن «بەس»، ءراتاي «ەكى»، «ءۇش»، ارا-تۇرا «ءتورتىن» الىپ، ويناپ-كۇلىپ جۇرە بەردى. وڭاشادا: «ە، سول ۇشكىر باستى قويشى. اتالاپ، اللالاپ اقسيىرعا قاشتى. ودان نە شىقتى؟ اتتىڭ باۋىرىنا الىپ، قايتا قۋىپ تاستادى مەكتەپكە. شوق-شوق، وزىنە دە سول كەرەك»، — دەپ كىجىندى.
ءبىراق باسى ۇشكىر بولسىن، جۇمىر بولسىن، ەكەۋىنىڭ ەلەۋكەدەي جولداستان ايرىلعانى انىق ەدى.
* * *
قاراشانىڭ اياعىنا قاراعان ءبىر كۇنى سامات مەكتەپتەن سومكەسى قولىن ءۇزىپ، قارنى شۇرقىراپ كەپ ەسىك اشقان. شۇبەرەك سومكەسىندەگى داپتەردىڭ اراسىندا كارىم اعاي ادەمىلەپ قويىپ بەرگەن ەكى «بەس»، ءبىر «ءتورت» جاتىر. «ءتورت»، «بەستەر» ادەتتە سومكەنى تۇبىنە تاس سالعانداي اۋىرلاتىپ جىبەرەدى. سول ەڭبەككە وراي ساماتقا دا اياق استىنان كۇش ءبىتىپ، قاباعىنان قار جاۋىپ، قاتتى تۇتىگىپ كىرەتىن. «ءۇش» العان كۇندەرى، ارينە، كەرىسىنشە. قارنى اشپايدى. شارشاپ-شالدىقپايدى دا. ەمپىرت پەن كولحوز اراسىنداعى قالىڭ ءشيدى شيىرلاپ، جولدى بارىنشا ۇزارتىپ باعادى. بوكسەسى بۇلتيعان، جەلكەسى شودىرايعان ورمەكشى ىسپەتتەس سۇيكىمسىز باعا ءۇشىن ماماسى ماڭدايدان سيپامايدى. كيكىلجىڭنىڭ الدىن الۋ قامىندا شي ىشىندە قياقتى تىلمەن وراي تارتىپ جايىلىپ جۇرگەن بۇزاۋدىڭ «ءتارتىبىن» بايقاستاي قايتادى. تابالدىرىقتى اتتاي، جەردەن جەتى قويان تاپقانداي جايتاڭداپ: «ماما دەيمىن، قوڭىر بۇزاۋدى كورىپ قايتتىم. قاسقىر كورىنبەيدى. جايىلىپ ءجۇر، الىسقا ۇزاعان جوق»، — دەپ داۋدىرايدى. ايتپەسە، ارىق جاعاسىنداعى سارعايا باستاعان كوگالدىڭ قىزىعىمەن اۋىلدان الىستاپ كەتكەن ون شاقتى ۇيرەك، قازدى قاڭقىلداتىپ، قارقىلداتىپ، ءۇي توڭىرەگىنە ءيىرىپ تاستاپ كىرەدى. ماماسى بىلگىش، سەزگىش-اق. «ە، سەن ءقايبىر ۇيرەك، قازدىڭ اماندىعىن جوق جەردەن ويلاي قالدىڭ؟ كارىم اعاڭ بۇگىن باستان سيپاماعان ەكەن»، — دەيدى.
سودان ەكى «بەس»، ءبىر «ءتورتتىڭ» بۋىمەن ۇيگە ەنتەلەپ جەتىپ كەلسە، ستول شەتىندە ەكى كوزى الاقانداي، تىعىنشىق كەلگەن، ءسۇدىنى سۋىقتاۋ قارا بالا الاق-جۇلاق ەتىپ وتىر. جاسى ون جەتىنىڭ ار جاق، بەر جاعى. شەشەسى پەش توڭىرگەندە كۇيبەڭدەپ ءجۇر. تەرىس اينالا بەرە الجاپقىشىنىڭ ەتەگىمەن كوزىن ۇيكەپ قويادى. ال جۇزىنە قاراساڭ، جىلاپ ءجۇر دەپ ويلامايسىڭ: بەت ۇشىنە قىزىل جۇگىرىپتى، قاباعى اشىق. سامات ەكىۇداي: جىلاپ ءجۇرىپ قۋانعانى قالاي، قۋانىپ ءجۇرىپ جىلاعانى قالاي؟ ءۇي ءىشى تاپ-تۇيناقتاي: قوبىراپ، كولدەنەڭ جاتقان زات جوق، ەش قوزعالمايتىن ستول جۋىلىپ، ءسۇرتىلىپ، ال قوزعاۋعا كەلەتىن جەڭىل-جەلپىلەرى ورنىنان ءبىر ساتى جوعارى قويىلىپتى. قوس قۇلاعى ەدىرەيىپ، پەش اۋزىندا قالاي بولسا، سولاي تىگىنەن دە، ەتپەتىنەن دە، توڭكەرىلىپ تە، شەشەسى اشۋلانعان كۇنى بۇيىرىنەن دە جاتىپ قالاتىن لەگەن بۇگىن ءىشىپ كەلسە، قاقپاسىنا ماڭداي تىرەپ، ءبىراز ويعا كەتەتىن بوقايداي قابىرعاعا سۇيەنىپ، ءيتىنىپ تۇر.
قارا بالا شىنى ۇستىندە وتىرعانداي، ەكى قولى الدىنا سىيماي، قوزعالاقتاي بەرەدى، الدە ءبىر زاماندا جوعالتىپ العان بىردەڭەسىن ساماتتىڭ بەتىنەن تاۋىپ العان سياقتى جۇزىنە وقتىن-وقتىن باجىرايىپ قاراپ قويادى. ونىڭ ءوزى ساماتتىڭ تارتىپسىزدىك جاساپ، كلاسس تاقتاسىنىڭ الدىندا تۇرىپ قالعانداي ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىردى؛ ستول قاسىنا جولاماي، سومكەسىنەن كىتاپ، داپتەرىن سۋىرىپ، قايتا سالىپ، الاكولەڭكە بۇرىشتاردى ساعالاپ، تىمپيىپ ءجۇرىپ الدى. «كىم ەكەن؟» الدە اقسيىرداعى دودەسىنەن سالەم-ساۋقات الا كەلگەن بىرەۋ مە؟» ويتكەنى ۇيگە كىرە ءتور جاق بۇرىشتا توڭقيىپ جاتقان توق قورجىندى كورىپ قالعان، — بوساعاداعىنىڭ كوزى توردە دەگەن وسى. ونىڭ ۇستىنە، سالەم-ساۋقات سالىنعان قورجىن ىلعي دا وسى ءۇيدىڭ ءقادىرلى قوناعىنداي توردە شىنتاقتاپ جاتاتىن، بوساعا جاققا جولامايتىن. ۇيگە ەرەسەك ادام باس سۇقسا، دودەسىنەن كەلەتىنىنە، قۇر قول سالاڭداماي، قۇرت، ماي، ىرىمشىك، ەت (بۇل ەندى اپاسىنىڭ ەڭبەگى) سەكىلدى تىسكە جۇمساق ءتاتتى-دامدىنى تەڭدەي كەلەتىنىنە سامات داندەپ العان. ءارى پەشكە قونجيعان قارا قازان بۇلك-بۇلك قايناپ جاتىر؛ ءۇي ءىشىن تاناۋ تارتقان سايىن ارانىڭدى اشا تۇسەتىن ءسۇر ەتتىڭ حوش ءيىسى كەرنەپ العان.
قولىنا «انا ءتىلىن» الىپ، ەكى اياعىن استىنا جيىڭقىراپ، ەرنىن جىمقىرىپ، بۇرىشتاعى ورىندىققا تومپيىپ وتىرا قالىپ ەدى، ستولعا ءبىر بۇيىرلەي باتىلسىز جاقىنداپ بارىپ تۇرعان ماماسى الجاپقىش ەتەگىن ۋماجداپ، قايتا جازىپ تۇرىپ:
— ساماتاي، كەلشى بەرى! — دەدى كوپتەن ەستىلمەگەن ماقپال ۇنمەن. سەلك ەتتى. ويلاماعان جەردەن شىقسا، ماقپال ءۇن دە سەلك ەتكىزەدى ەكەن. ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، ستولعا جاقىندادى. ماماسى مۇنىڭ بىلەگىنەن قاپسىرا ۇستاپ تۇرىپ:
— ۇلىم، مىنا وتىرعان الىستان كەلگەن اعاڭ. تۋعان اعاڭ. اتى ماكەن. سوعىستان كەيىنگى قيىن جىلدارى ايرىلىپ قالعامىن. ەر جەتكەسىن شەشەم بار، ساماتتاي ءىنىم بار دەپ ىزدەپ كەلىپتى. تۇپكىلىكتى كەلدى، — دەدى جايشىلىقتا ءسوزدىڭ ءتۇبىن تۇسىرەتىن ماماسى كىبىرتىكتەپ سويلەپ.
سامات نە دەسىن، ۇندەمەي قۇتىلدى. «تۋعان اعاڭ... سوعىستان كەيىنگى قيىن جىلدارى ايرىلىپ قالعامىز... تۇپكىلىكتى كەلدى...» — ۇقسا، بۇيىرماسىن. باسى ىڭ-دىڭ. اعاسىنا ءبىر ءسات قاراپ تۇردى. بۇل كوز قاراسقا ويدا جوقتا تابىلعان اعاسى شىدامادى ما، قوزعالاقتاپ وتىردى دا، ورنىنان تۇرىپ، قورجىن قاسىنا باردى، اۋزىن شەشىپ، جالت ەتكىزىپ ءبىر زاتتى سۋىرىپ الدى.
— سامات، الا عوي، ساعان ارناپ اكەلگەن بازارلىعىم، — دەپ، ستولعا اكەپ قويدى. سامات قالتىراپ قويا بەردى. سارى ايىلباسى بار، جەز قۇلىبى جارقىراعان بىلعارى پورتفەل! كارىم اعايدىڭ ءتورتىنشى كلاستا وقيتىن قىزى ءسابيرا عانا جالتىلداتىپ ۇستاپ جۇرەتىن پورتفەل! جۇرەگى بۇلقىنىپ، ورنىنان اۋناپ ءتۇستى، ايتسە دە، ءوزى قۋانعانىن، ياكي تاڭ قالعانىن ايىرا المادى، شاماسى، ەكەۋىن دە باستان قوسا قابات كەشكەن بولار. پورتفەل تۇتقاسىنا قول سوزا دا قويعان جوق. تەك تەسىلىپ قارادى دا تۇردى.
— ساماتجان، ال، الساڭشى. وزىڭە دەپ اكەلگەن بۇيىم. — شەشەسى الگىنى قولتىعىنا تىقپالاپ جاتىر.
سويتكەنشە اياداي بولمەنى داۋدىراعان ادامدار اۋزى-مۇرنىنان شىعارىپ، تولدى دا كەتتى. بۇكىل ەمپىرت تايلى-تاياعىمەن كەلىپتى. قانسونار بولسا ءبىتتى، كوك توبەل بەستىمەن قاسقىر قۋىپ، تاۋ اسىپ، قىر كەزىپ، ەكى-ۇش اي بويى ءۇي كورمەي جوعالىپ كەتەتىن، قىسىنا تورت-بەس قاسقىر سوعىپ الاتىن، سول سەبەپتى دە ءوزىن كەرەمەت سابىرلى، سالماقتى ۇستايتىن ىزەت اعا دا ۇيگە قاڭقيىپ كىرە بەرىپ ەدى، الاسا ماڭدايشاعا توبەسىن وڭدىرماي سوعىپ قالدى. سەرى ادام ەرتىسكە اعىپ بارا جاتسا دا سىر بەرە مە، قاباعىن ءسال عانا شىتتى، توبەسىن دە سيپاماستان ورىندىق شەتىنە وتىرا بەردى دە، سەرىلىگىنە باسىپ، وقتاۋ جۇتقان ادامداي تىكەيە قالدى. سەمەيدەن كەلگەن گۇلدى جىبەك ورامالدى ماڭدايىن باسا تارتقان شاھيعا اپاي، ىزەت اعانىڭ كەلىنىن سايتان دەپ قامشىنىڭ استىنا العالى ايتۋعان مولدادان قايتادان ايتۋعان اتاعا اينالعان اقساقال، بوقاي، شوكەي — ءبار-بارىنىڭ ءتورت كوزى تۇگەل. شوكەيدىڭ قولتىعىنىڭ استىنان جىلتىڭداعان ءراتاي جىمىراڭدايدى. نەمەنەگە ماسايراعانىن كىم ءبىلسىن، ءجا، ونى قويشى، كەيدە ەكى السا دا شەكەسى شەرۋەن اتىپ جۇرەتىن ءراتايدى كىم بىلمەيدى. بۇل جولى كوزىن قىسىپ، باس بارماعىن شوشايتادى. ونىسى نە «ۆو!»، نە «مالادەس!»، ايتپەسە، «قاتىردىڭ!» دەگەنى، ايتەۋىر، مازاقتاپ تۇرماعانى انىق.
— كوزايىم بولىپ جاتىرسىڭ؟
— ات اينالىپ قازىعىن تابادى...
— ساماتقا دىرداي اعا تابىلدى.
— ە، اللا، بەرگەنىڭە شۇكىر!
— قايىرلى بولسىن!
— تويعان قوزىداي تومپيعان تۇرىڭنەن اينالايىن! بەتىڭدى اكەشى، بەرمەن! — دەپ، ەلدەن ەرەكشە شۇرقىراي قالعان شوكەي، تارتىنشاقتاعانىنا قاراماي، «اعاسىنىڭ» بەتىنەن ءسۇيىپ جاتىر.
كۇلىمدەپ تۇرعان شەشەسى كەنەت الجاپقىشىمەن بەتىن باسىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى. شاھيعا اپايى قۇشاقتاپ اكەپ، ورىندىقتا مانادان بەرى شالقايۋدان جازباعان ىزەتتى بوكسەمەن قاعىپ تاستاپ، «تاعىنان» ءتۇسىرىپ جىبەردى.
— جەتى جاھاندى بيلەگەن پاتشا بولساڭىز دا تۇرىڭىزشى، جىگىتىم!
ىزەت اعا بەتىنىڭ ءار شارشى سانتيمەترىنە كوماندا بەرە الاتىن بەرىك ادام بولعاندىقتان شەتكە شىقتى دا، ستولعا قولىن سالىپ، تىپ-تىك قالىپتا قاتىپ تۇرىپ قالدى. بوساي قالعان «تاققا» شەشەسى جايعاستى. جىلاۋىن قويسا دا، وقتىن-وقتىن پىرسىلىن ۇزبەدى.
ايتۋعان اتا:
— سابىر، سابىر، كەلىن! تامام ەل قۋانىشقا جينالىپ وتىر. ە، اللا... — دەي بەرىپ، مولدالىقتى ادا-كۇدە تاستاعانى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى مە، جىم بولدى.
— ە، بۇل سوعىس كىمدى قۋارتپادى؟ بالانى انادان، انانى اكەدەن ايىردى!
— ءقايتسىن بايعۇس!
ايتۋعان اتانىڭ ۇيىندەگى كەتىك ءتىس اجەي ماكەنگە قاراپ ەرنىن جالاپ:
— تىمپيعان مۇرنىڭنان! جاراتقاننان اينالايىن، اۋماعان ساماتجان! الگى ءبىزدىڭ ۇل دا حابارلاسپاي كەتتى. نە قۇقاي كورىپ جاتىر ەكەن؟ ءوھ! — دەپ، ءتوندىرىپ تاستادى دا، قوبىراپ وتىرعان اتاعا الا كوزىمەن قارادى.
ەل جيىلعان، ۇيگە قۋانىش كىرگەنىن جاڭا پايىمداعان شەشەسى ءسۇرىنىپ-قابىنىپ، اياداي بولمەدە زىر جۇگىرىپ، سىپايىلىق ىرىمىن جاساپ ءجۇر:
— تورلەتىڭىزدەر! جايعاسىڭىزدار! مەن انشەيىن... ەت تە ءپىسىپ قالدى، ءدام تاتىپ كەتىڭىزدەر!
ەمپىرتتىكتەر ۇزىن ورىندىققا جايعاسىپ، تاۋىقشا ءتىزىلىپ وتىرىستى. بوقاي پوشىمى توڭكەرىپ قويعان ساماۋرىنداي اعاش اياعىن، «كوردىڭدەر مە، ەي، جاعدايدى!» دەگەندەي، ورتاعا قاراي ءدۇرس تاستاي سالىپ:
— ءاي، ءاليما، جوعىڭ تابىلدى، كەمىسىڭ تولدى. ۆوت تي! اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلدى. ماگازينگە بىرەۋدى جۇگىرتىپ پە ەڭ؟ كەشكە نول-نول بەستە جابىلىپ قالادى. سوسىن ءاناپيا ساراڭعا اشتىرىپ كور! ۆوت تي! — دەپ، ءوز ۇپايىن تۇگەندەپ ءبىر قويدى. بوقاي ءسوز باستاعالى ەرنىن قىمقىرىپ العان شوكەي اپاي بۇرق ەتە قالدى:
— وسى سەنىڭ كەڭىردەگىڭ كەبەتىن كۇن تۋار ما ەكەن! — دەپ وشىگە سىبىرلاپ، بۇيىرىنەن نۇقىپ قالىپ ەدى، قوپاڭ ەتكەن بوقاي:
— ۆوت تي، — دەدى.
شەشەسى پەش ارتىنداعى قۋىستان قاراسۋدىڭ قوماعاي الابۇعاسىنا ۇقساپ جۋان بوتەلكەنى سۋىرىپ الىپ، ورتاعا قويدى:
— نەگە بولماسىن. ءبارى دە بار. ماكەنىم كەلەمىن دەپ حات جازعاسىن قۇستاي ۇشىپ، ساتىپ الىپ قويعامىن. ءبىراق كوڭىل قۇرعىر انىق سەنبەي، جان ادامعا ءتىس جارماپ ەدىم. ايىپ-ايبانا مەنەن!
ادام سىنامىن دەسە، ءبىر مينۋتتا كۇرت تۇسەدى ەكەن. ىزەت اعا نەشە جىل بويى ءبىر باسىنا مولىنان جەتىپ كەلگەن سالماعى مەن سىربازدىعىنان ويدا جوقتا جاڭىلىپ قالىپ:
— شاھيعا، وتىرما! اشىمال سىرانىڭ ءبىر شەلەگىن الىپ كەل! — دەپ بايەك بولا قالدى. بوقايدىڭ ءراتايعا تارتقان الاقان كوزى اۋدارىلىپ ءتۇسىپ، جارق-جۇرق ەتتى.
— ۆوت تي! — دەپ، ىزەت اعاعا ەسەپسىز سۇيىسپەندىككە تولى كوزبەن باجىرايىپ تۇرىپ قارادى.
بۇل كەزدە سامات پەن ءراتاي سىرتقا سىتىلىپ شىعىپ كەتكەن.
— مىنا بالا اعاڭ دەيدى عوي. باس تەرىسى ساعان قاپتاپ قويعانداي. تەك سەن سارى دا، ول قارا.
سامات ءتىل قاتقان جوق.
— تاتەم ايتادى: بايى ءولىپ قالعاسىن، ءاليما ساماتتى قولتىعىنا قىسىپ، توركىنىنە قايتىپ كەلگەن دەپ. اعاڭدى اجەڭ باۋىرىنا سالىپتى. بىلتىر ول دا ءولىپ كەتىپتى. ءبىر جىندى: «شەشەڭنىڭ كوزى ءتىرى. ىزدەمەيسىڭ بە؟» — دەپ تۇرتپەكتەپتى. قانىنا تارتقىشىن ءوزىن.
سامات جەردەن جونى دوڭكيىپ شىعىپ جاتقان جالپاق تاستى باتەڭكە تۇمسىعىمەن تەۋىپ تۇر. ءارى-سارى... اتاسى پورتفەل الىپ كەلدى. ودان باسقا ەل-جۇرت شۋلاپ، ءشۇيىنشى سۇرايتىنداي جاڭالىق جوق سەكىلدى. اعاعا ەرىپ، ءىنى جەتەكتەپ كورمەگەن ساياق بالا ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىس ەنگەنىن قايدان ءبىلسىن. پورتفەلدى ەسەپكە الماسا، وعان ءبارىبىر. ءراتاي اعىلىپ سويلەپ تۇر. ماڭدايىنا جازىلعان نەسىبە سول بولسا، قايتەدى: قاسىنداعى بالا نە ويلاپ تۇر، ءوزى كوڭىلدى مە، جابىرقاۋ ما، ونىمەن شارۋاسى شامالى، رەكەڭ بۇگىن سويلەگىسى كەلگەن ەكەن، ءبىر ەلى اۋزىنا ەكى ەلى قاقپاقتى ءوزى دە، سامات تا قويا المايدى.
— جاقسى بولدى. قوجاڭداپ اسىقتى تارتىپ الاتىن كولحوز بالالارىنىڭ كوكەسىن تانىتامىز. اعاڭ شەتىنەن بىقپىرت تيگەندەي سۋعا سالىپ ساباسىن، بالەم، — دەپ كىجىنەدى.
— سەن بايقا! توبەلەسىپ قالساق، اعاڭا ءپىش-پىش دەپ وسەك تاسىپ جۇرمە. ماكەنىڭدى ۇرىپ تاستايتىن اعا مەندە جوق. نەشەستنىي بولادى. كوكەمە تاياق جەدىم دەپ كور، باس سالىپ، ءوزىڭدى ساباپ تاستاسىن.
* * *
ءومىر وزگەردى.
بۇرىن كەي كۇندەرى ساباقتان ۇيگە ارسى-كۇرسى كىرىپ كەلگەندە پەش تۇبىندە جۇرەلەپ، كۇل الىپ وتىرعان شەشەسى بەتىن جالما-جان بۇرىپ الا قوياتىن: جىلاعانىن جاسىرعانمەن، پىش-پىش تارتقان مۇرنىن قايدا قويادى. وندايدا سامات تا تىمىراڭداپ، سومكەسىن توسەك ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەرىپ، ەسىكتى سارت ۇرىپ، سىرتقا شىعىپ كەتەتىن.
شەشەسىنىڭ كوز جاسىنا بىرەۋ كىنالى — ول انىق. ءبىراق كىم؟ ءوزى مە؟ سامات پا؟ سوندا كىم؟ اپتا ارالاتىپ ءراتايدى: «جاقسى كورگەنىمنەن ۇرامىن، سونى ۇعاسىڭ با، ەي، سەن! ۆوت تي!» — دەپ قويىپ قالاتىن بوقايداي اكەسى جوق — ماسەلە قايدا؟ جىلاسا، شوكەي اپاي جىلاماي ما؟ بوقاي ءىشىپ كەلگەن كۇنى تاس-تالقان اشۋلانسا دا جىلامايدى. قايتا ارتىنان: «الگى نەمەنى ءتۇيىپ قالىپ ەم، سەرەڭ ەتىپ توسەككە قۇلاپ تۇسپەسى بار ما. ىشە بەرسىن، قالتاسى قالىڭ بولسا»، — دەپ كۇلىپ وتىرادى. «كىم؟» دەگەن جالعىز سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، شي ءىشىن بەتالدى كەزىپ، قاڭعىپ كەتە بارادى. باسى قاڭعىرىپ، تاڭدايى كەۋىپ كەلىپ، شي تۇبىنە جانتايا كەتىپ، قولىن جەلكەسىنە جاستاعان كۇيى اسپانداعى بوزتورعايدان كوزىن ايىرماي ۇزاق جاتاتىن. بوزتورعاي جالعىز، بۇل جالعىز. تالىعىپ كەتىپ، ۇيىقتاپ تا قالۋشى ەدى. ءراتاي ايتا بەرەتىن سايتاندار نەعىپ سوعىپ، بەت-اۋزىن قيسايتىپ كەتپەگەن دەسەيشى. تەگى، سايتاندار ايدالادا قاباعىن كىربىڭ شالىپ، ءجۇزىن جەل قاعىپ ۇيىقتاپ جاتقان جاس بالانى اياعاندىقتان تيىسپەي: «ءاي، بالا، ويان! كۇن ءوتىپ كەتەدى»، — دەپ ءتۇرتىپ قالىپ، قۇيىنداتىپ كەتە بەرەتىن بولسا كەرەك. ويتكەنى سامات ىلعي دا بىرەۋ ءتۇرتىپ قالعانداي شوشىپ وياناتىن.
ءقازىر شەشەسى ىڭىرسىتىپ قانا اندەتىپ جۇرەدى. توسەكتەن تۇسكە دەيىن تۇرماي، قابىرعاعا قاراپ توڭ-تورىس جاتىپ الاتىن ادەتىن قويىپ، ءۇي ءىشىن تىلمەن جالاعانداي تازا ۇستايدى. زاستاۆاداعى تەلەگرافيستىك جۇمىسىن تاستاپ، ءۇي شارۋاسىنا ءبىرجولا شىقتى. بۇرىن شاھيعا اپايدان دا، شوكەيدەن دە جاس ەدى. ماكەن كەلگەلى كەمى ون جاس قارتايىپ كەتتى — باسىنا ورامال تارتتى. بوقاي دا قالجىڭىن تىيىپ، ءتىلىن تارتىپ سويلەيتىن بولدى. بۇرىنعىداي جۇمىسقا اسىقپاعاسىن، باياۋ، نايقالىپ باسادى. جالپى، اۋزىنان «سامات قارعام، ماكەن قۇلىنىم» دەگەن سوزدەر شىققاسىن-اق، شەشەلەر بىرتىندەپ اپالارعا اينالا بەرەدى ەكەن.
«باسقا تۇسسە، باسپاقشىل» دەگەندەي، ءتىرى جەتىمدىك بالانى ءپىسىرىپ-قاتىرىپ تاستايتىن بەتون سەكىلدى بىردەڭە مە، ماكەن پىسىق ەكەن. وسى كەلىسىندە تەگىن كەلمەي، اۋدانداعى جول جوندەيتىن باسقارماعا كىرىپ، قىتايعا اساتىن تاس جولدى تەگىستەپ، كوپىر سالاتىن جۇمىسقا تۇرىپ كەلىپتى. كۇنمەن جارىسا تۇرادى دا، كۇرەك-سۇيمەنىن ارقالاپ، بەس شاقىرىم جەردەگى قاراويعا تارتادى. قاراويدا جول جوندەۋشىلەر كوكتەمگى تاسقىن الىپ كەتكەن كوپىردى قالپىنا كەلتىرىپ جاتىر. شەشەسى انا بىردە: «ماكەنىم جۇمىسقا ورنالاستى. ماكەنجانمەن جارىسىپ قايتەمىن. ماكەنىمنىڭ كىر-قوڭىن ۋاقىتىلى جۋىپ، اسىن ازىرلەپ بەرسەم دە ماعان قاناعات. جاس تا كەلىپ قالدى. ماكەنجان ازىرگە جولسترويدا ىستەي تۇرسىن. «باستىقتارىمەن سويلەسىپ، قىسقا قاراي كولحوزعا اۋىستىرىپ الامىن عوي»، — دەپ شوكەيگە كوسەمسىپ، سىر ايتىپ وتىرعان.
سامات «ماكەنىم-ماكەنجانداردىڭ» جيىلەپ كەتكەنىنە ىشتەي از-مۇز وكپەلى. بۇرىن: «ساماتىمنىڭ بۋىنى قاتىپ، بەلى بەكىسىن. قارعىمدى وسى قارعام شىعارادى ءالى-اق»، — دەپ وڭاشادا بەتىنەن ءسۇيىپ، قولتىعىنا سۋ بۇركىپ وتىراتىن. بۇل كۇندە ول قولپاش سيرەدى. امال جوق، اعاڭ بولعاسىن، ارادا اۋىس-كۇيىس بولماي تۇرمايدى ەكەن، ءتىپتى ارتىعىراق بەرىپ قويادى ەكەنسىڭ. ماكەن دە پورتفەل ساتىپ اكەلدىم دەپ ءبالسىنىپ، كەيكيىپ جۇرگەن جوق. ەندەشە، شەشەسىنىڭ «ماكەنىم» دەگەنىنە ساماتتىڭ قىڭىرايىپ، اۋىز بۇلتيتا بەرگەنى دۇرىس ەمەس. اعا، ىنىلەر شەشەنى تەڭ بولىسەتىن بولىپ شىقتى. بولاشاقتا دا سولاي بولادى. وسى باستان ءوزىڭدى سوعان ۇيرەتە بەرۋ كەرەك. سامات ونى ۇعىپ تۇر-اۋ، ايتسە دە، العاشقى اپتالاردا باۋىر ەتىن اعاسىنا بەرىپ قويعانداي سەزىمدە جۇرگەنى راس. تىسەگەن ەرەسەك بالا عوي، ءتۇبى تۇسىنەدى عوي.
قولى ەپتى اعاسى توپىراعى ساۋلاپ تۇراتىن سيىر قورانىڭ توبەسىن اشىپ، قايتا جاۋىپ الدى. ەسىك الدىنا جولسترويدىڭ ەسەبىنەن ءبىر اربا قاراعاي ءتۇستى. كەلەر جىلى، اماندىق بولسا، جاڭبىر جاۋعان كۇنى تامشى اعاتىن، قىس كەلسە، بۇرىش-بۇرىشىنا كوك اياز قاتاتىن ءۇيدىڭ توبەسىن اشىپ، تاقتايلاپ الماق.
ال كلاسس دۋ-دۋ... «ساماتتىڭ اعاسى تابىلىپتى!»، «سومكەسىن قارا سەن اۋەلى، اعاسى سوناۋ الماتىدان ساتىپ اكەلىپتى»، — دەگەن الىپ قاشتى اڭگىمە، سىبىر-جىبىر، ارينە، قۇلاعىنا مايداي جاعادى.
«اعاڭ بۇل كەزگە دەيىن قايدا جۇرگەن، ءبىز نەعىپ كورمەگەمىز؟» — دەگەن سۇراقتار عانا ساماتتى قينايدى. كوبىنەسە ۇندەمەي قۇتىلادى. تاقا قىساپ بارا جاتسا: «وقۋدا جۇرگەن»، — دەي سالادى دا، الگى سۇراق قويعىش قازىمىر بالانىڭ قاسىنان تەزىرەك كەتىپ قالادى.
كارىم اعاسى دا كلاستىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ باسىنان سيپاپ: «ال، سامات، اعاڭ كەلدى، اعاسى باردىڭ جاعاسى بار، ءبىز دە قۋانىپ جاتىرمىز. سوعىس سالىپ كەتكەن جارا جاڭا جازىلا باستادى... — دەپ اۋا جايىلىپ بارا جاتتى دا، ءمۇعالىم ەمەس پە، ونىسىن تۇسىنە قويىپ، لەزدە ءوز ءجونىن تاپتى. — ساباقتى ەندى بەسكە وقى، اعاڭ الدىندا ۇياتقا قالما»، — دەپ اقىلىن ايتتى. ءراتاي دا كوپ ادىراڭدامايدى: «اعاڭا ايتىپ قويمايمىسىڭ، ءوي! ايتىپ كور، سۇيرەڭدەگەن وسەكشى بولاسىڭ، قان جالاپ قالسام دا، مەن كوكەمە وسەك تاسىمايمىن. تەك ءوزى ءبىلىپ قويىپ ساباماسا...» — دەپ، ايتپايتىنىنا الدىن الا كوز جەتكىزىپ الىپ، بايقاپ-بايقاپ توبەلەسەتىن بولدى. اعاسىنىڭ ايبارى ما، ءراتاي بۇدان جىعىلىپ قالىپ ءجۇر. وتىرىك جىعىلا ما، كىم ءبىلسىن..
كوك توبەل بەستىنى جاراتىپ، قاسقىر سوعۋدىڭ ازىرلىگىنە كىرىسىپ كەتكەن ىزەت اعاي انەۋكۇنى ۇيگە باس سۇعىپ، سەمەيدىڭ بازارىنان ساتىپ العان گاليفە شالبارىنا قونعان س ۇلى قيقىمىن تىرناق ۇشىمەن شەرتىپ ءبىراز وتىردى. سەرى ادامعا بەت الدى سۇراق قويۋ دا قيىن، شەشەسى قازاندىق جاقتان باس كوتەرمەدى. ىزەت اعا فرەنچىنىڭ القىمىنا ساۋساعىن ءبىر تيگىزدى دە، ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتا ءاليمادان كەلەر جىلى كارتوپتى قاي جەرگە سالاتىنىن سۇرادى. ءسال تىستەنىپ وتىردى دا: «ماكەن شارباق توقيمىن دەسە، قاراسۋدىڭ بويىنداعى تالدان توقىسىن»، — دەدى. ەمپىرت پەن كولحوزدىڭ ماڭدايىنا جالعىز بىتكەن سەرى ادامعا قايداعى ءبىر شارباق، كارتوپ، كاكىر-شۇكىردى قوزعاۋ وڭاي ءتيسىن بە، ەكى قۇلاعى دەلديگەن گاليفە قالتاسىنان اقشاڭقان ورامال سۋىرىپ، ماڭدايىنا شىققان تەردىڭ تامشىلارىن جەكە-جەكە باسىپ، اسپەتتەپ سورعىتتى. ادەمىلەپ بۇكتەپ، ءتوس قالتاسىنا سالدى. سونسوڭ:
— ءسىز، كەلىن، كەلەر جىلى بالاڭىز ماعان ەرىپ، سەمەيگە مال ايداسا، قالاي قارار ەدىڭىز؟ ءسىز، كەلىن، رەنجىمەڭىز. تاپقان اقشاسى — ءناسىپ، جەر شولىپ، ەل كورىپ قايتادى. ءسىز، كەلىن، ەندى رەنجىمەڭىز، — دەدى.
ساباق قاراعان سامات كوزىن ەسەپ كىتابىنان ايىرماسا دا: «ىزەت اعا قاسقىردى سوعار الدىندا: «ءسىز، قاسەكە، سويىل تيەتىن قارا تۇمسىعىڭىزدى بەرى بۇرساڭىز قايتەدى. ە، ءوستىڭىز. ءسىز، قاسەكە، ەندى رەنجىمەڭىز»، — دەپ بارىپ سۇلاتىپ سالاتىن شىعار»، — دەپ ويلادى.
شەشەسى شىر ەتتى:
— اعاسى، قولقا سالماڭىز. ەشقايدا بارمايدى. ونسىز دا ون جىل بويى كوز جازىپ قالعان بالانى الىسقا شىعارا المايمىن. اش بولسا دا، توق بولسا دا، كوز الدىمدا قالقيىپ ءجۇرسىن. ايىپقا بۇيىرماڭىز، اعاسى!
بەتى قايتىپ قالعان اعاسى:
— بولسىن، بولسىن! — دەدى دە، تۇمسىعىنان شىبىن تايىپ جىعىلاتىن قۇرىم ەتىگىنىڭ (سەمەيدەن ساتىپ اكەلگەن) قونىشىن قوس قولداپ كەزەكتەپ تارتىپ، سىمداي كەرىلگەن كۇيى ءتۇزۋ باسىپ شىعىپ كەتتى.
ال سامات پەن ماكەن اناۋ ايتقانداي ىشەك-قارىنى ارالاسىپ كەتە قويعان جوق. اڭىسىن اندىپ ءجۇر. ايتكەنمەن، پورتفەل ساتىپ اكەلگەن اعاعا قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ تاسىعانىنداي بولسىن سەپتىگىن تيگىزۋى كەرەك. تەك قولعابىستى شەشەسىنە دە، ماكەنگە دە بىلدىرمەي جاساعان دۇرىس. ايتپەسە، پورتفەلگە بولا جاعىمپازدانىپ ءجۇر دەپ ويلاپ قالۋى ىقتيمال. ماكەن جۇمىستان شارشاپ كەلىپ، مۇرتتاي ۇشقان كۇننىڭ ەرتەڭىندە الا كوبەڭنەن ويانىپ، ەتىگىن بالشىقتان تازارتىپ قويدى. اعاسى ونى ءبىلدى مە، بىلمەدى مە، ءاي، بالشىق ەتىكتىڭ تازا تۇرعانىن قالاي بىلمەيدى، ايتەۋىر، جۇمىسقا كەتىپ بارا جاتىپ شەشەسىنە: «ساماتقا كەلەر زارپلاتتان باتەڭكە الماساق... مىنانىڭ تۇمسىعى اشىلىپ، تابانى تۇسۋگە شاق قالىپتى»، — دەپ سالدى. شەشەسى: «و، اينالايىن، وسى بىلگەنىڭە راقمەت! سامات ءالى وڭ-سولىن ايىرمايتىن بالا عوي. نە كيسە دە ءبارىبىر. وزىڭە الدىمەن يىعىڭا ىلەتىن پەنجاك ساتىپ الشى. ىزەتتىڭ قاناپياسىنان كەمبىسىڭ؟ بىلاي... جىگىت قۇساپ ءجۇر. ءىنىڭدى سوسىن كورە جاتارسىڭ»، — دەدى. سامات كورپەنى باسىنا تۇمشالاپ بۇركەنىپ، قايتا جاتا كەتكەن. باتەڭكە دەگەندە بۇيرەگى بۇلك ەتتى. شەشەسى «نە كيسە دە ءبارىبىر» دەگەندە: «ءيا، ءبارىبىر. انا ءراتاي دا جاڭا باتىڭكە كيىپ ءجۇر»، — دەپ كورپە استىندا كۇڭك ەتتى. «ءىنىڭدى» ەستىگەندە بارىپ، ىشىندە بىردەڭە جىپ-جىلى بولىپ ەرىپ سالا بەردى. «اعا، ءىنى... اعاسى باردىڭ جاعاسى بار... ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار...» سامات توسەكتى سىقىرلاتپاي، ەپتەپ قانا ىرگە جاققا اۋناپ ءتۇسىپ، اقكەرگىش قابىرعانى تىرناعىمەن ايقىش-ۇيقىش سىزعىلاي بەردى...
* * *
سامات ەر جەتىپ كەلە جاتتى.
لاقتىرعان تاسى زىمىراپ، بىلتىرعىدان ۇزاعىراق تۇسەدى. بيىل قاراسۋعا اياعى تايىپ كۇمپ بەرسە، بىلتىر قىستاعىداي سۋ جۇتىپ، مالتىعا قويمايتىن شىعار: ءجۇزۋدى ۇيرەندى. ستول ۇستىندە قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇراتىن سىنىق ايناعا قاراپ، سۋعا شىلاعان قولىمەن شاشىن باسىپ-باسىپ قوياتىندى شىعاردى. «كۇلاندا بيىلعى قىستا كانيكۋلعا كەلە مە، جوق پا؟» دەگەن وي دا ارا-تۇرا مازالايدى.
بيىلعى قايىرلى كۇزدىڭ سوڭعى جاڭالىعى مىناۋ.
ەمپىرت پەن كولحوزدىڭ اراسىن نويابردە قايتا ادىمداپ شىعىپ ەدى، 16 مىڭ 404 قادام ەمەس، 15 مىڭ 391 شىقتى. ءۇش رەت ولشەدى، ءبارىبىر سول 15 مىڭ دا 391 ادىم!
ءراتاي كارىم اعاسىنا ۇزىلىستە:
— اعاي، اعاي، انەۋكۇنى سامات ەمپىرت پەن كولحوزدىڭ اراسىن قاتە ەسەپتەگەن، — دەدى. «سەن ايت!» — دەپ قويماعان ساماتتىڭ ءوزى ەدى. ءبىراق بۇلاي سۇمىرەيتىپ ايت دەمەگەن. ءراتايدىڭ بىردەڭەنى ءوز جانىنان قوسىپ جىبەرمەسە، ىشكەن اسى بويىنا باتا ما، بۇل جولى دا ساماتتى كەمىتىپ تۇر.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟ — سۇراق موينىن سوزىپ، كارىم اعانىڭ اۋزىن باعىپ تۇرعان ءراتايعا ەمەس، ءبىر قىرىنداپ، قابىرعاداعى «وقۋشىلاردىڭ ىشكى ءتارتىبىن» ەرنى جىبىرلاپ وقىعان ساماتقا ارنالىپ ەدى. ءمۇعالىم سۇراق قويعاندا جاۋاپ بەرمەسكە كۇش قايدا:
— كەشە ولشەدىم. ءۇش رەت ولشەدىم. بار بولعانى — 15 رەت مىڭ دا 3391 قادام! — دەدى. مانادان ارتىنا جاسىرىپ ۇستاعان، بەتىن ىبىر-جىبىر بەلگىلەر شەشەك داعىنداي قاپتاپ كەتكەن ءتورت بۇكتەۋلى قاعازدى تومەن قاراعان كۇيى ۇسىنا بەردى.
اعاسى قاعازعا كوز جۇگىرتىپ شىقتى دا، جىميدى:
— ول ەسەپ تە، مىنا ەسەپ تە دۇرىس، بالالار! سەندەر مىنا جاعدايدى ەسكەرمەگەنسىڭدەر. ولشەگەن سامات پا؟ سامات! جىلقايداروۆتىڭ كوڭىل كۇيى جاقسى ءقازىر. اعاسى كەلدى. ال كوڭىلى وسكەن بالا ادىمىن جايشىلىقتاعىدان كەڭىرەك، كورە-كورە تاستايدى. 16 مىڭنان 15 مىڭعا ءتۇسىپ قالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى. ەكىنشىدەن، سامات، كۇننەن كۇنگە ەرجەتىپ، ەسەيىپ كەلە جاتقانىڭدى ۇمىتپا. بويىڭ دا، ويىڭ دا. ونداي بالانىڭ ادىمى دا وسەدى. ەكى اي بۇرىنعى 16 مىڭ 404 ادىمنىڭ 14 مىڭ، 14 مىڭ دا...
— 15 رەت مىڭ دا 391 ادىم! — دەپ ساق ەتە قالدى سامات.
— ءيا، ءيا، 15 مىڭ دا 391 ادىمعا كەمىپ قالعانى سول ەكى سەبەپتەن، — دەدى. — ۇقتىڭدار ما؟
سامات باسىن يزەدى. ءدۇدامال ءراتاي ۇندەگەن جوق.
— ال، بار، ويناڭدار! بۇگىن كۇن اشىق، اۋا تازا.
كارىم اعاي ارقالارىنان قاقتى دا، كىتابىن قولتىقتاپ، وق تيگەن جاعى ءبىر جاعىنا قيسايىپ، نە جىلاعانى، نە كۇلگەنى بەلگىسىز، كلاسقا كىرىپ كەتتى.
سامات سىلەيگەن كۇيى ويلانىپ تۇر. كارىم اعاسى بەس مينۋتتا بەس كۇن ويلاناتىنداي ءسوز ايتىپ كەتتى — سونى بىلەدى. ءاي، قويشى، كەيىن تاعى سارالاپ جاتار. كۇننەن كۇنگە ءوسىپ، ەر جەتىپ كەلە جاتسا، بۇگىن ۇقپاسا، ەرتەڭ ۇعار. ەر جەتىپ كەلە جاتقان بالانىڭ ميى بۇگىنگىدەن ەرتەڭ جاقسى ىستەمەي مە؟ جەر ولشەيمىن دەپ، كەشەلى بەرى ويىندى تاس ۇمىت قالدىردى. ءراتاي ويىن جاعىنان مۇنى شاڭىنا كومىپ كەتتى. ءدۇر سىلكىنىپ، توڭىرەگىنە قاراسا، ءراتاي ەلەۋكەنى بۇرىشقا تىعىپ: «قۇرتىڭدى توقاشقا ايىرباستا!» — دەپ جانالقىمعا الىپ، قىسىپ جاتىر.
ەكەۋىنە اراشا ءتۇسىپ، ايىرىپ جىبەردى دە، ۋ-شۋعا اۋزى-مۇرنىنا شىعا تولعان اۋلاعا اتىپ شىقتى. راسىمەن كۇن اشىق، اۋا تازا ەكەن.
IV
بيىك-بيىك تاۋلار جىگىتكە جەتكىزبەدى. ءوز وسىنەن شىر-كوبەلەك اينالعان قۇيىن بەرى قاراي زىر جۇگىرىپ كەلە جاتىر. باياعىدا ءراتاي: «قۇيىن ىشىنە قولىڭا پىشاق الىپ كىرسەڭ، قان جۇعىپ شىعادى. قان — سايتاننىڭ قانى. بۇل قۇيىن ەمەس، سانىن سابالاپ، ساقىلداپ كۇلىپ جۇرگەن سايتان»، — دەپ، قولىنداعى جىلان ساپ باكىسىن الا جۇگىرەتىن. سول ءسوز ەسىنە تۇسكەسىن ەلىگىپ قالدى ما، سامات قۇماروۆيچ جول بويى كونسەرۆ جارىپ كەلگەن باكىگە قول جۇگىرتە بەردى دە، توقتالىپ قالدى. سايتان بولسىن، قۇيىن بولسىن، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن ۇيىرگەن قۇيىن عوي. وعان پىشاق الا جۇگىرەتىندەي جىن قاعىپ كەتكەن جوق. باسىنداعى قالپاقتى قۇيىن ورتاسىنا لاقتىرىپ جىبەرىپ ەدى، قالپاقتى قاقپاقىل عىپ ويناعان قۇيىن ۇزاي بەردى. قالپاق قايدا بارار دەيسىڭ، ەمپىرتتىڭ ءبىر تومپەشىگىندە يا ءشيىنىڭ تۇبىندە ساماتتان قالعان بەلگى بوپ جاتا بەرسىن.
الاقانىن قالتا تۇبىندە جاتقان پىشاق ءجۇزى سيپاپ ءوتتى. پىشاق كىمدى مۇراتىنا جەتكىزگەن؟ قۇيىنعا باكى الا ۇمتىلاتىن ءراتاي اقىرى سول كىشكەنە باكىنى پىشاققا اينالدىرىپ، قۇيىن ەمەس، ادامعا جاراتىپتى. بەس-التى جىل سۋىق ۇيدە وتىرىپ، سول جاقتا ۇيلەنىپ، قالىپ قويعان كورىنەدى. شوكەي، بوقاي، ىزەت اعا، شاھيعالار قايدا، ودان حابار-وشارسىز.
بيىك تاۋلار جەتكىزبەگەنىمەن، جۇگىرىسى قۇر كەتپەدى. تاس جول ۇستىندە ماڭدايىن كۇنگە توسەپ قاڭتارىلىپ تۇرعان جەڭىل ماشينانىڭ قاسىنا كەلىپ قالىپتى. قاپىرىق كابينادا وقىپ وتىرعان جالپاق كىتابىمەن بەتىن جەلپىگەن كەلىنشەگى:
— كوپ اينالدىڭ عوي، — دەدى.
سامات قۇماروۆيچ كۇلدى:
— بىلتىر توركىندەپ تۋعان جەرىڭە بارعاندا ءبىر اي تابان اۋدارماي جاتىپ الىپ ەڭ. ماعان ءبىر ساعاتتى قيماعانىڭ با؟
كەلىنشەك كۇلدى:
— راس-اۋ! جەڭىلدىم! قالپاعىڭ قايدا؟
— قالپاقتى قۇيىنعا سىيلادىم.
كەلىنشەك اڭ-تاڭ.
وسى كەزدە ارتقى ورىندىقتا ۇيىقتاپ جاتقان سارى بالا باسىن كوتەرىپ، كوزىن ۋقالادى. سامات قۇماروۆيچ «اۋزىنان ءتۇسىپ قالعان» بالاسىنا تەسىلىپ ۇزاق قارادى. سامات ءقۇماروۆيچتىڭ دودەسى مەن اپاسىن ەسكە تۇسىرەدى ەكەن.
قالىڭ ۇيقىدان ويانعان بالانىڭ نە اكەسىن، نە شەشەسىن ىزدەيتىن ادەتىنە باسىپ:
— پاپا، پاپا! — دەدى دە، بوتەن تىلدە شۇلدىرەپ قويا بەردى.
تۇككە تۇسىنبەگەن جىگىت كەلىنشەگىنە يەك قاقتى.
— اعىلشىنشا سويلەپ وتىر. مۇعالىمدەر: «جازعى كانيكۋلدا وزدەرىڭ اعىلشىنشا سويلەپ، جاتتىعا بەرىڭدەر»، — دەپ تاپسىرىپتى.
— اۋ، نە دەپ وتىر، سونى ايتپايمىسىڭ، ءباتىر-اۋ!
— ۇلىڭ: «پاپا، تۋعان جەرگە قاشان جەتەمىز؟» — دەپ وتىر.
سامات قۇماروۆيچ جاۋاپ تابا المادى.
بۇعان نە ايتارسىڭ؟
توڭىرەكتە قارايعان جالعىز جان جوق، تىم-تىرىس، تىم قۇرىسا ۇستىرىكتەلگەن تاقتايداي تاس جول شەتىنەن جالعىز ماشينا كورىنسەيشى.
ويلاپ قاراسا، ۇلىنىڭ ءسوزى دۇرىس.
تۋعان جەردىڭ توپىراعىن باسقانمەن، تۋعان جەردىڭ قۇيىن بولىپ سانىن سابالاپ قاشقان ءتورت مەزگىلى — قىس — قاڭتار، كوكتەم — سايتان، جاز — جايلاۋ، كۇز — مەكتەپ ەندى قايتىپ سامات قۇماروۆيچكە قۇيرىعىن ۇستاتا ما؟
You Might Also Like
-
تەاترداعى دايىندىقتان تەر-تەر بوپ، تالىپ كەلىپ، توسەككە قۇلاي كەتتى. سالدەن سوڭ كىرپىكتەرى ايقاسىپ، دۇنيە بەتىن بوز تۇمان جايلاپ جابا باستادى.
-
رايكۇل ورىندىق ۇستىندەگى ساعاتتىڭ بەزەكتەگەن شىرىلىنان ويانىپ كەتتى. وياندى دا، جىلى كورپە استىن قيماي ءبىراز بۇيىعىپ جاتتى.
