InfoHub Logo

كەمىرگىشتەر، كەمىرۋشىلەر — سۇتقورەكتىلەر كلاسىنىڭ ەڭ كوپ تاراعان وتريادى. ءقازىر ولاردىڭ دۇنيە جۇزىندە 32 تۇقىمداسقا جاتاتىن 2500-دەي، ال قازاقستاندا 15 تۇقىمداستىڭ (ۇشارلار، تيىنتارىزدىلەر، قۇندىزدار، جايرالار، ساز قۇندىزدارى، قاراقاستار، جالماندار، تىشقاندار، جالعانقوساياقتار، قوساياقتار، الىپ كورتىشقاندار، اتجالمانتارىزدىلەر، بۇزاۋباستار، قۇمتىشقاندار، قاپتەسەرلەر) 82 ءتۇرى كەزدەسەدى.

كەمىرگىشتەر رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىندا كەڭ تاراعان، تەك تاۋداعى ماڭگى مۇز باسقان جەرلەردە عانا كەزدەسپەيدى. وسىعان وراي كەمىرگىشتەردە ماۋسىمدىق تۇلەۋ قابىلەتى جاقسى جەتىلگەن. دەنە ءپىشىنى، تىرشىلىگى الۋان ءتۇرلى — 5 سم-دەن (كىشكەنە قاپتەسەر) 130 سم-گە (تەڭىز دوڭىزى) دەيىن، ال سالماعى 6 گ-نان (ەرگەجەيلى تىشقان) 80 كگ-عا (سۋ شوشقاسى) جەتەدى. تەرى جامىلعىسى جاقسى جەتىلگەن، كوپشىلىگىندە ۇلپىلدەك، كەيبىرەۋلەرىندە تىكەن ءتارىزدى ينەلەرگە (جايرا) اينالعان. الدىڭعى اياقتارى 4 باشپايلى، ارتقىسى 3-5 باشپايلى.

باسقا سۇتقورەكتىلەردەن ەرەكشەلىگى — ەكى جۇپ كۇرەك تىستەرى وتە ۇلكەن، قاشاۋ ءتارىزدى، ۇدايى ءوسىپ، بىر-بىرىمەن (استى مەن ءۇستى) قايرالىپ، وتكىرلەنىپ وتىرادى. كۇرەك تىستەرىنىڭ بەتكى قاباتى قاتتى ەمال، ال قالعان بولىمدەرى جۇمساقتاۋ دەنتين قاباتىمەن قاپتالعان. كوپشىلىگى جەر ۇستىندە، كەيبىرەۋلەرى جارتىلاي سۋدا (قۇندىز، ونداتر، ساز قۇندىزى، سۋ تىشقانى)، جەر استىندا (الىپ كورتىشقان، سوقىرتىشقان، ت.ب.) جانە اعاش دىڭىندە (ۇشار، ءتيىن) تىرشىلىك ەتەدى. وزدەرى ءىن قازادى، نە باسقا جانۋارلاردىڭ ىندەرىن پايدالانادى، ۇيا دا جاسايدى، كەيدە اعاش قۋىستارىن دا باسپانا رەتىندە پايدالانا بەرەدى. كوپشىلىگى جىل بويى بەلسەندى، كەيبىر تۇرلەرى (سارىشۇناقتار) قۇرعاقشىلىق جىلدارى جاز ايلارىندا دا قىسقا مەرزىمدى ۇيقىعا، ەندى بىرەۋلەرى (سۋىر، سارىشۇناق، قوساياق، قاراقاس) قىسقى ۇيقىعا كەتەدى. وسىمدىكتەكتەس ازىقپەن قورەكتەنەدى، ارالارىندا جاندىكتەر جانە مايدا جانۋارلاردى قورەك ەتەتىندەرى دە بار. كەيبىر كەمىرگىشتەر قىسقى ازىق قورىن جينايدى (بورشا تىشقان، الامان، اتجالمان، قاراكاس، ءتيىن، ت.ب.).

كەمىرگىشتەردىڭ بيولوگيالىق ءبىر ەرەكشەلىگى — جىنىستىق جاعىنان تەز جەتىلەتىندىگى (مايدالارى 2-3 ايدا، ىرىلەرى 1-2 جىلدا)، ياعني جىلىنا 3-4 رەت كوبەيىپ، ءبىر وسىمدە 3-15 جاس كەمىرگىشتەر تۋادى. قولايلى جىلدارى كەمىرگىشتەر سانى وتە جىلدام وسسە (10-100 ەسە)، كەي جىلدارى ءار ءتۇرلى ىندەتتەردەن جاپپاي قىرىلاتىن كەزدەرى دە بايقالادى. مايدا كەمىرگىشتەر 1،5-2 جىل، ىرىلەرى (سۋىرلار، قۇندىز) 4-7 جىل تىرشىلىك ەتەدى. كەمىرگىشتەردىڭ تابيعاتتا جانە ادام ومىرىندە الاتىن ورنى وتە ۇلكەن. كوپتەگەن تۇرلەرى ءىن قازىپ توپىراق قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋعا جانە وسىمدىك جامىلعىسىن وزگەرتۋگە قاتىسادى؛ شارۋاشىلىق ءمانى زور: ءتيىن، ونداتر، سۋىر، قۇندىز، ت.ب. جۇمساق تەرىسى ءۇشىن كوپ اۋلانادى؛ ەگىستىككە، جەمىس اعاشتارىنا، جايىلىمعا، ورمان  وسىمدىكتەرىنە، ازىق-تۇلىك كورىنا كوپ زيان كەلتىرەدى؛ قۇمتىشقان، سۋىر، سارىشۇناق، ەگەۋقۇيرىقتار وبا، تۋليارەميا، لەيشمانيوز، لەپتوسپيروز سياقتى تابيعي وشاقتى اۋرۋلاردى اينالاعا تاراتادى.

قازاقستاڭدا كەمىرگىشتەردىڭ 10 ءتۇرى (كوك سۋىر، ءۇندى جايراسى، جالمان، بەسبارماقتى ەرگەجەيلى قوساياق، گەپتنەر ەرگەجەيلى قوساياعى، ءۇشبارماقتى ەرگەجەيلى قوساياق، ءبوزتۇستى ەرگەجەيلى قوساياق، الىپ كورتىشقان، روبوروۆسكيي اتجالمانى، سارى الاقورجىن) قازاقستاننىڭ "قىزىل كىتابىنا" ەنگىزىلگەن.

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

جالمان

سارىشۇناقتار

ەگەۋقۇيرىقپەن قورەكتەنەتىن وسىمدىك

قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلار (ومىرتقالىلار)

---