كىم كىنالى
(اڭگىمە)
1
جازعى كەش.
ساۋلەسى مول، ساۋلەتتى قاراعاندىنىڭ سۇلۋ كەشى.
سانسىز جۇلدىزدارى سامساعان اسپانعا ۇقساپ، الىستاپ الىسقا كەرىلە شالقىپ جاتاتىن ءساندى كەشى.
ونىڭ وسىنداي جانعا راقات شاشاتىن جايلى كەشىنىڭ بىرىندە، ءتۇرلى اسەم گۇلدەرى قۇلپىرا جايقالعان ءبىر كوشەسىندە ەرسىلى-قارسىلى اعىلعان حالىقتىڭ ورتا تۇسىندا ءوزارا كۇبىرلەسىپ اعايىندى ەكى جىگىت داۋرەن مەن دارحان كەلە جاتىر. ەكەۋىنىڭ كەسكىن كەلبەتى دە، كيگەن كيىمدەرى دە، تاققان گالستۋكتەرى دە، ءتىپتى ءبىرىنىڭ سوزىنە ءبىرىنىڭ قۇلاق تۇرىستەرى دە، ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى جاقتىرماي قالعان شاقتارداعى قاباق تۇيىستەرى دە ۇقساس.
داۋرەن دارحاندى ءبىر قولىمەن قۇشاقتاپ الىپ، اقىرىن سويلەپ كەلەدى.
— مەنىڭ سەنەن ەلۋ مينۋت ۇلكەندىگىم بار عوي، سونى ەسكەر دە ءتىلىمدى ال. ادامنىڭ تاعدىرىمەن ويناۋ ادامشىلىق ەمەس. سەن ونى ءارقاشان دا، اسىرەسە، بۇگىنگى جيىلىستا قاتتى ەسكەرگەيسىڭ.
دارحان ونىڭ بەتىنە كوز قيىعىن تاستاي بەرە مىرس ەتتى دە كەنەت ءتۇسىن سۋىتىپ الدى.
— مەن ادامدى جازىقسىز جازالاۋدان وتەتىن قانداي جاۋىزدىق بارىن بىلمەيمىن، سوندىقتان وندايلاردى اياۋدى دا بىلمەيمىن.
— ادامدى جازىقسىز جازالاۋدى جاۋىزدىق كورسەڭ نەگە سەن ساناتتى جاقتاپ، ءمادينانى جازالايسىڭ؟
— ءوز تويىنىڭ ويراندالۋىنا جول بەرگەن كىم؟ ءمادينانىڭ ءوزى. ءوز ۇيىنە ءوزى ەرت سالعان كىمنىڭ اكەسى؟ ءمادينانىڭ اكەسى. قارتايعان شاعىندا ون بەس جىل وتاسقان شالىمەن اجىراسقان كىمنىڭ شەشەسى؟ ءمادينانىڭ شەشەسى. ەندەشە وسىنىڭ بارىنە جاۋاپتى ءمادينا.
— وسىنىن بارىنە سەبەپ بولعان ساناتتىڭ دوستارىنىڭ نامىسىن تاپتاپ، ءوز تويىن ءوزى تاستاپ كەتكەنى ەمەس پە ەدى؟ ادىلەت قايدا، ار قايدا؟
— ەگەر ساناتتىڭ ورنىندا بولساڭ ءوزىڭ قايتەر ەدىڭ؟ بالاڭدى ماشينا باسىپ كەتكەنىن سەتي تۇرا تويىڭدى تويلاي بەرەر مە ەدىڭ؟
داۋرەن جاۋاپ بەرگەن.جوق، كوزىنە ءتۇسىپ كەتكەن ۇزىن قارا شاشىن سىلكىپ قايىرا تاستادى دا ىشكە كىرىپ كەتتى.
بۇلار كەلگەن كەزدە كەلەتىن جاستار كەلىپ بولعان ەكەن، كوپ كەشىكپەي ءماجىلىس باستالىپ، پرەزيديۋم مۇشەلەرى سايلانىپ تا ۇلگەردى.
ساحناداعى پرەزيديۋم ستولىنىڭ باسىندا ءمادينا تۇر. ول قولىنداعى قارىنداشىمەن ستولدى ءبىر تىق ەتكىزىپ ەدى، زالداعىلار تىنا قالدى.
— جولداستار، تيىشتالىڭىزدار! پرەزيديۋمعا سايلانعان جولداستار ورىندارىڭىزعا كەلىڭىزدەر. پرەزيديۋمعا سايلانعان ءۇش ادام. ولار — ءمادينا، داۋرەن، جۇرتتىڭ ءبارى سەرگو اتاپ كەتكەن بۇيرا شاشتى جاس جىگىت. داۋرەن مەن سەرگو بارىپ ەكى جاعىنان ورىن العان كەزدە ءمادينا قولىنداعى ءبىر جاپىراق قاعازدى داۋرەننىڭ الدىنا تاستاي بەرىپ قايتا الدى. مۇندا قانداي گاپ بارىن ءمادينانىڭ وزىنەن باسقا جان سەزگەن جوق. ول قولىنداعى قاعازدى قالتاسىنا سالدى دا سويلەي جونەلدى.
— بۇگىنگى ماجىلىسىمىزدە قارالاتىن ماسەلە ەكەۋ. ونىڭ ءبىرىنشىسى، كومسومول ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى ءمادينا ەسقازينانىڭ جەكە باسىنىڭ ماسەلەسى. بايانداماشى ەسقازينانىڭ ءوزى، ياعني مەنمىن.
— ەكىنشى، شاحتانى اۆتوماتتاندىرۋ جۇمىسىن ورىستەتۋ ءۇشىن كومسومولدار لابوراتورياسىن اشۋ. بايانداماشى — ابزالوۆ جولداس.
— قاي ابزالوۆ؟
— مەنىڭ وڭ جاعىمدا وتىرعان داۋرەن ابزالوۆ. كۇن تارتىبىنە قوسىپ-الاتىندارىڭىز بار ما؟
— بار — دەدى ەڭ ارتقى قاتاردا وتىرعان دارحان قولىن كوتەرە تۇرەكەلىپ — ءبىرىنشى ماسەلە الدىمەن بيۋرودا قارالسىن، وعان رايكومولدان، گوركومولدان وكىلدەر قاتىستىرىلسىن.
— ولاردىڭ ءبارى دە، ءتىپتى وبلىستىق گازەتتەن دە قاتىسىپ وتىرعاندار بار.
— وندا، — دەپ، دارحان قايتا تۇرەكەلدى،— وندا ول پرەزيديۋم مۇشەلىگىنە سايلاماي، ساياسي
قاتە جاساۋىمىز قالاي؟
— بۇل قىلجاقتىڭ ورنى ەمەس، جولداس ابزالوۆ!— دەپ، پرەزيديۋمدا وتىرعانىن كورسەتكىسى كەلگەندەي داۋرەن ءزىل تاستاپ ەدى، دارحان ونان سايىن ورشەلەنىپ كەتتى:
— مەن سەنى وزىمە جالا جابۋ ءۇشىن سايلاعان جوقپىندى، قايتىپ ال «قىلجاق» دەگەن ءسوزىڭدى.
دارحان،— دەدى ءمادينا ءبىر ءتۇرلى جۇمساق داۋىسپەن، ول ساياسي قاتەنى كۇن ءتارتىبىن بەكىتىپ العان سوڭ تۇزەرمىز، وتىر. قانە، تاعى كىمدە، قانداي ۇسىنىس بار؟
— مەندە! — دەپ ەندى داۋرەن ابزالوۆ تۇرەگەلدى،— جولداستار، مەنىڭ سانات سارجانوۆيچتى تۋعان اعامداي كورەتىنىمدى ءبارىڭىز دە جاقسى بىلەسىزدەر، ءبىراق ادىلدىكتەن تۋىس تا جوق، دوس تا جوق. سوندىقتان بۇل ماسەلە جونىندە باستى ايىپكەر ءمادينا ەسقازينا ەمەس، سول سانات سارجانوۆ. مەن مۇنى بۇگىن ونىڭ ەزىنە دە ايتتىم. سىزدەرگە ايتارىم: تالقىعا سالساق سالارىمىز دا، ايىپتاساق ايىپتارىمىز دا سانات سارجانوۆ. سول سەبەپتى ءبىرىنشى ماسەلە كۇن تارتىبىنەن الىنىپ تاستالسىن.
— ۇيات، جولداس داۋرەن! سول تويدا كىمنىڭ نە ىستەگەنىن ءوز كوزىڭمەن كورىپ، كىمنىڭ نە دەگەنىن ءوز قۇلاعىڭمەن ەستىگەن ەدىڭ عوي، ەندى نە ايتىپ تۇرعانىڭ؟
داۋرەن قول سىلتەپ دارحاندى توقتاتتى دا:
— كەشىرىڭىزدەر،— دەدى كۇلىمسىرەگەن كوزىن جاعالاي تاستاپ.— اعايىندى ەكەۋمىزدىڭ بۇلاي سايىسۋىمىزدىڭ سەبەبى: بىزدەر سول وقيعانىڭ كۋاگەرلەرىمىز.
— قاي وقيعانىڭ؟
— ول نەمەنە ءوزى؟
— بىرەۋىڭ جوندەپ ايتساڭدارشى،— دەگەن داۋىستار زالدىڭ ءار تۇسىنان گۋىلدەي باستاپ ەدى:
— ول بىلاي!— دەدى ءمادينا ۇشىپ تۇرەگەلىپ.— مەن وسىدان ءبىر جەتى بۇرىن بارىڭىزگە بەلگىلى سانات دەيتىن جىگىتكە تۇرمىسقا شىقتىم. ونىڭ مۇنان ءۇش جىل بۇرىن ايرىلىسقان ايەلى، ول ايەلىندە قالعان ءتورت جاسار بالاسى بار-دى. ءدال تويىمىزدىڭ ۇستىندە سول بالانى ماشينا باسىپ كەتىپ، ءولىم حالىندە جاتىر دەگەن حابار كەلدى. دۇرىسىندا ول بەلگىسىز بىرەۋلەردىڭ پروۆاكاسياسى ەكەن. سانات سول جالعان حابارعا الدانىپ ءوز تويىن تاستاپ كەتكەن ەدى...
— كەشىرىڭىز!— دەپ، سەرگو ءمادينانىڭ بىلەگىنەن اقىرىن ۇستاي الىپ ءسوزىن ءبولدى دە، زالعا قارادى،— سىزدەردەن ءبىر سۇراۋ! ساناتتىڭ سونداي حاباردان كەيىن كەتىپ قالۋى دۇرىس پا؟
— ارينە دۇرىس! بىرىنشىدەن، ول حاباردىڭ جالعان ەكەنىن بىلگەن جوق، ەكىنشىدەن، ول ءوز بەتىمەن كەتكەن جوق، بارىمىزدەن، ونىڭ ىشىندە ءمادينانىڭ وزىنەن دە رۇقسات الى.پ كەتكەن-دى.
دارحاننىڭ بۇل ءسوزى داۋرەنگە ۇناعان جوق، ۇناماسا دا ۇندەگەن جوق. ازدان سوڭ بارىپ اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— ءبارىبىر ول سوندا دا كىنالى.
— سەبەپ؟
— سەبەبى ول الدىمەن انىق-قانىعىن ءبىلىپ الۋ كەرەك ەدى.
— نەمەنە؟ مەنىڭ بالامنىڭ ءولى-تىرىسىن تەكسەرىپ بەر دەپ تەرگەۋ ورىندارىنا، نە بولماسا دارىگەرلەرگە ارىز ەرۋى كەرەك پە ەدى؟
— ءدال بۇل ماسەلەدە دارىگەر دە، تەرگەۋشى دە ساناتتىڭ ءوزى بولۋ كەرەك ەدى.
— ءمادينا، مىنالار لاعىپ بارادى. ءادىلىن ءوزىڭىز-اق ايتىڭىزشى! ساناتتىڭ تويدى تاستاپ كەتۋى اعات بولعان كۇننىڭ وزىندە دە كىنالى ءسىز ەمەسسىز بە؟ ويتكەنى، سول بەلگىسىز پروۆاكاتوردىڭ زۇلىمدىعىنا ماي قۇيىپ بار لاڭدى سالعان ءسىزدىڭ اكەڭىز ەمەس پە؟
— ءيا، مەنىڭ اكەم.
— اكەڭىزدىڭ سول قىلىعى ءۇشىن ون بەس جىل وتاسقان شالىن تاستاپ كەتكەن ءسىزدىڭ شەشەڭىز ەمەس پە؟
— ءيا، مەنىڭ شەشەم.
— ەندەشە، ول ءۇشىن سانات قالاي كىنالى؟ بۇتىندەي ءبىر ۇيىمنىڭ باسشىسى بولا تۇرا اكە-شەشەڭىزگە ىقپال جاساي الماعان ءسىز قالايشا كىنالى ەمەسسىز؟
زالدىڭ ءار تۇسىنان ءۇن شىقتى:
— جولداس ابزالوۆ. ءسىز قايدان كەلگەن تەرگەۋشى ەكەنىڭىزدى ايتساڭىز ەكەن.
داۋرەن كوتەرىلە بەرە جاۋاپ قاتتى:
— جولداستار، اركىمنىڭ ءوز. اتى بار، سونى قوسا ايتساڭىزدار ەكەن.
— قورىقپاي-اق قوي، مەنىڭ كەسىرىم ساعان تيمەيدى.
اعايىندى ەكەۋىنىڭ بۇل ءىلىنىسىن كولدەنەڭ، بىرەۋ ءبولىپ جىبەردى.
— دارحان، ساعان ءبىر سۇراۋ. سەنىڭشە، اكە-شەشەنى بالاسى تاربيەلەۋ كەرەك پە؟
— ەندى قالاي؟ جوعارى ءبىلىمى بار سەندەردى شالا ساۋاتتى اكە-شەشەلەرىڭ تاربيەلەۋ كەرەك پە؟
— جوق، جولداستار! بۇرىن بالا ءۇشىن اكە-شەشە قانداي جاۋاپتى بولسا، ەندى اكە-شەشە ءۇشىن بالاسى سونداي جاۋاپتى. وعان زامانىمىز جەتتى. زامانىمىزبەن بىرگە سالامىز دا جەتتى.
— وتە دۇرىس. ءسوز ەمەس.
— نەگە ءسوز ەمەس؟
— توقتاتىڭدار — دەگەن، ءمادينانىڭ ءۇنى زىلدىرەك شىقتى. — دارحان، سەن بۇكىل جاستارعا ونەگە بولاتىن وتە ۇلكەن ورتاق ويدى جاقسى كوتەرىپ تۇرسىڭ. دۇرىسىندا كىمنىڭ ساناسى جوعارى بولسا، تاربيەشى سول بولۋ كەرەك. سوندىقتان دا مەن ءوزىمدى كىنالى ساناپ، ورتالارىڭىزعا سالىپ تۇرمىن. سونىمەن بىرگە، سىزدەردەن اقىل-كەڭەس تە سۇراماقپىن، ونى كەيىنىرەك ايتامىن.
الدىمەن ءوز كىنامدى ايتايىن. ساناتتى الداعان بەلگىسىز پروۆاكاتوردىڭ الداۋىنا تۇسكەن اكەمنىڭ مەنى ساناتتان ايىرماق بولىپ ىستەگەن ارەكەتىنىڭ تەرىس ەكەنىن بىلسەم دە، جالىنۋدان ءارى بارا المادىم.
— نە-گە؟— دەگەن ءبىر وكتەم داۋىس زىرك ەتتى.
— وگەيلىگىم ءتىلىمدى بايلاپ، جىگەرىمدى قۇم ەتتى.
سونىڭ ءوزى ەسكىلىك ەمەس پە؟
— ءيا، ەسكىلىك! مەنىڭ كىنام سول ەسكىلىكتە جاتىر. مەن وگەي اكەم عانا ەمەس، تۋعان شەشەمە دە ىقپال جاساي المادىم. راس، اكەم دە، شەشەم دە قىڭىر ادامدار. سوندا دا مەن ولارعا جاۋاپتىمىن، سىزدەر مەنى سول ءۇشىن ايىپتاڭىزدار. بولعان وقيعا مىناداي...
2
— ءيا، بولعان وقيعا مىنانداي.
— ەسقازىنىڭ الۋان ءتۇرلى جەمىستەر ماۋەلەپ، جاپىراعىنىڭ ءوزى سارى التىنداي ءسان بەرىپ تۇرعان ساياسى مول كەڭ اۋلاسىنىڭ ءىشى تولى تويشىلار.
ارناۋلى توستار كوتەرىلىپ، اراق پەن شاراپتىڭ ءدارياسى اعىلعان سايىن، ءتىلدىڭ تيەگى دە اعىتىلىپ، اق نيەتتىڭ ايتىلماعان تىلەگى قالعان جوق.
سانات جۇمىس ىستەيتىن عىلىمي ينستيتۋتتىڭ ءبىر ءبولىم باستىعى مۇندا دا باستىق سەكىلدى. ول جاسى ەلۋدەن اسسا دا، جانى جيىرما بەسكە ءالى جەتپەگەن، ءتۇننىڭ ءوزى ماحاببات ءۇنى بولسا كۇندى تىلەي قويمايتىن ادام ەدى، مانادان بەرگى ايتىلىپ جاتقان ادەمى تىلەكتەرگە دە، اينالاسىن قورشاعان سۇلۋلىققا دا كوڭىلى تولماي وتىر ەكەن، ءبىر كەزدە ول:
— اششى! اششى!.. گوركو! گوركو!— دەپ، ايعاي سالا الاقانىن شارت ەتكىزىپ ەدى.
— اششى!.. اششى! گوركو!— دەسىن، باسقالار دا قول سوعا تۇرەكەلدى.
ءبارىنىڭ دە اڭدىپ تۇرعانى وسى ءسوز، ءبارىنىڭ دە شاتتىققا تولى كوزدەرى قاق توردە وتىرعان سانات پەن ءمادينادا.
قىزىپ العان جۇرتتىڭ ايعايى ۇدەپ، سوعىلعان قولدىڭ ءدۇبىرى كۇشەيگەن سايىن ءمادينانىڭ ادەمى اقشا ءجۇزى قىزارا ءتۇستى دە ۇنەمى كۇلىمدەپ تۇراتىن ءمولدىر كوزى ساناتتىڭ كەۋدەسىنە قاراي قيعاشتانا توڭكەرىلگەن ۇزىن كىرپىگىنىڭ دالداسىنا جاسىرىنا قالدى. سانات جۇرتتىڭ تىلەگىن ورىنداۋعا ءوزىنىڭ ءازىر ەكەنىن ۇلكەن تۇنىق قارا كوزىنىڭ تاستاسىمەن دە سەزدىرىپ ەدى. ءمادينا وزىنە قادالعان سانسىز كوزدىڭ بىرىنە دە ىلىندىرمەستەن باسىن ءسال شايقاپ قالدى. ءبىراق قىزىپ العان جاستار ولاردى ەركىنە جىبەرەر ەمەس، ءتىپتى «اششى» دەگەن سوزدە قانداي ءلاززات بارىن بىلمەيتىندەر دە تىنىم تابار ەمەس. اسىرەسە، دوستىعى بەتىنىڭ ۇشىندە جۇرەتىن وگەيبەك سياقتىلاردىڭ داۋىسى تىم باسىم. ولار وزدەرىنىڭ «ادال» تىلەگىن الاقاندارىنان عاپا كورسەتكىسى كەلگەندەي سانات پەن ءمادينانىڭ قاسىنا كەلىپ الىپ سارت-سۇرت سوعىپ، بار داۋىستارىمەن باقىرىپ تۇر. ءمادينا ولاردىڭ بەتىنە قاراعان جوق، كىم ەكەندەرىن الاقان سوعىستارىنان تانىپ ءبىر شىتىندى دا، ءوزىن قۇشاقتاۋعا ىڭعايلانعان ساناتتى شىنتاعىمەن اقىرىن قاعىپ قالدى. وسى كەزدە ارعى شەتتەن بىرەۋدىڭ داۋسى شىقتى:
— اۋ، ەندى قاشان؟
ءمادينانىڭ كوزى سول داۋىس شىققان جاققا جالت ەتتى، ءبىراق رەت جالت ەتسە دە، ءبارىن دە شولىپ وتكەن ەكەن.
اكەسى مەن شەشەسىنىڭ دە قول سوعىپ وتىرعانىن بايقاپ قالدى. وسىناۋ توپتىڭ ىشىنەن سامارقاۋ قيمىلداپ، شويىن بايلانعانداي قولدارى ءجوندى كوتەرىلمەي، كومەيلەرىنە الدەنە كەپتەلگەندەي بۋلىعىپ وتىرعان كورشى شاحتانىڭ باس ينجەنەرى تاقاباي مەن وگەيبەكتىڭ ايەلى مەيىز ەكەن. مەيىز ءتىپتى قارالى ايەلدەي ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ الىپتى. ونىڭ سول سويقاندى قىلىعىن كورە سالا ءمادينا شيرىعىپ الدى، ويتكەنى ونىڭ نە ءۇشىن قارالانىپ وتىرعانىن سەزدى دە، ەگەسكىسى كەلىپ ساناتتى يىعىمەن سيپاي اقىرىن تۇرەكەلدى. سانات ونداي تۇمسا ەمەس، ءمادينانىڭ ىڭعايىنا تەز تۇسىنە كەتتى. كوزبەن كوز ءسۇيىسىپ، ەرىنگە ەرىن تيەر تيمەستەن جۇرتتىڭ ءۇنى دە وزگەرىپ سالا بەردى:
— ۇزاعىنان... ۇزاعىنان.
— كوپ جاساڭدار، قاراقتارىم...
— كورپەلەرىن ۇلعايسىن...
— قوساقتارىڭمەن قوسا اعارىڭدار...
— ۇزاق ءومىرلى، زور باقىتتى بولىڭدار،— دەپ، قارتتار باتاسىن بەرسە، جاستار:
— جىل جاڭارعان سايىن سەندەر جاسارا بەرىڭدەر...
— وتىز ۇل، قىرىق قىزدارىڭ بولسىن...
— جوق، قىزدارىڭ كوپ بولماسىن،— دەسىن، كەۋكەۋلەسە جونەلدى.
كوزگە تۇسەر كەزدى جاقسى بىلەتىن وگەيبەك ماناعىسىنداي ەمەس، ريۋمكەسىن اسپانداتا كوتەرىپ، ايعاي سالا تۇرەكەلدى:
— ءقادىرلى دوستار، سانات يەن ءمادينانىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن اياقتارىڭىزدان تىك تۇرىڭىزدار دا ءبىر تامشىسىن قالدىرماستان كوتەرىڭىزدەر. كەل، مەيىزجان، الدىمەن ەكەۋمىز كوتەرىپ جىبەرەيىك.
مەيىز ريۋمكەسىنە كونياكتى تولتىرا قۇيىپ الدى دا، ءمادينانىڭ قاسىنا جەتىپ باردى:
— كەلىڭدەر، ەكەۋىڭنىڭ بالدان دا ءتاتتى بولۋلارىڭ ءۇشىن الىپ جىبەرەيىك. ەستەرىڭدە بولسىن، وزدەرىڭ ءتاتتى بولماساڭ0دار، بالا دەگەن — باندى، باقىت دەگەنىن، — قاسىرەت.
ايتىلماعان جاقسى تىلەك تە، سارقىلماعان ىدىس تا قالعان جوق، تەك ءمادينانىڭ ريۋمكەسى شايقالماستان تۇر. مەيىز ونىڭ «مەن ىشپەۋشى ەدىم» دەگەنىنە سەنبەسە دە سەنگەن بولىپ:
— بىلەم نەگە ىشپەيتىنىڭدى، ءبىراق ەسىڭدە بولسىن، بۇل زاماندا شاراپ ىشۋگە جاراماساڭ شالعا دا جارامايسىڭ،— دەپ، ءازىلى-شىنى ارالاس ىزالى كۇلكىسىن سىڭقىلداتىپ كەتە باردى، ءبىراق ول ءوزىنىڭ وسى سوزىمەن جان جاراسىن تىرناعىنان سەزگەن جوق. ونى تەك تويدى باسقارىپ وتىرعام گەنناديي پەتروۆيچ قانا تۇسىنگەن سەكىلدى. ول شاتتىق كۇلكىسى ويناعان كوزىن ەكى جاستان الا الماي وتىر.
— باقىتتى بولۋ سەندەرگە قيىن ەمەس، تەك جاستارىڭ ۇزاق بولسىن. جاستى ۇزارتۋ ءۇشىن ومىرلەرىڭ ءتاتۋ-تاتتى بولسىن، جالعان دوستارىڭ بولماسىن.
ەكى جاس وعان باس ءيدى دە، ۇندەگەن جوق، مۇمكىن ءىش-1 تەرىنەن:
— ءامين،— دەسكەن بولار.
وگەيبەك وزىمەن تىزەلەسە وتىرعان گەنناديي پەتروۆيچتى يىعىمەن اقىرىن قاعىپ:
— كومبيناتىڭىزدا نە جاڭالىق بار؟ ساناتتى ءبىزدىڭ شاحتاعا باستىق ەتىپ جىبەردى دەگەن سىبىس بار، ونان نە حابارىڭىز بار؟— دەدى اراقتى قۇيا بەرە سىبىرلاي سويلەپ.
— مەنىڭ ەستۋىمە قاراعاندا وسى ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبارى راس.
گەنناديي ونىڭ قۇلاعىنا وسى سوزدەردى ءبىر ءتۇرلى شابىتپەن سىبىرلاپ ەدى، وگەيبەكتىڭ ءوڭى بۇزىلىپ سالا بەردى.
— جوق، قارتىم!— دەدى ول ىشىنەن،— بۇل ايتىپ وتىرعانىڭ مەن ءۇشىن قۋانىش ەمەس، قايعى. وزىڭنەن كەيىنگىلەر قۋىن جەتىپ باسىپ وزعانىنان الداعىلاردىڭ وزا بەرگەنى جاقسى. وزعان ساقاتاي وزا بەرسىن. ساناتتى وزدىرىپ باسىما سەكىرتە الماسپىن. ونىڭ ايەلىمە سەكىرمەك بولعان نيەتى ءۇشىن مەن ونى توبىقتان ءالى دە تالاي قاعارمىن.
ءدال وسىنداي كۇيدە سىرتى عانا جالتىراپ ءىشى ءورت الاۋىنا اينالىپ وتىرعان ونىڭ ايەلى مەيىز.
ول وگەيبەككە وتىرىك جابىسا ءتۇسىپ، ساناتقا كوزىن الىستان ۇرلانا تاستاندى.
— ءۇمىتىمنىڭ جارىق جۇلدىزى جالعىز عانا سەن ەدىڭ اقىرى كەلىپ سەن وسىلاي باتتىڭ با؟
ولاردىڭ قارسىسىندا وتىرعان دارحان داۋرەننىڭ قۇلاعىنا اۋزىن تاقاپ كۇڭك ەتتى:
— مەن ءبىر قىزىق توست كوتەرسەم قايتەدى؟
— ساعان توستى ءوز تويىڭدا كوتەرتەمىز،— دەدى دە، داۋرەن وگەيبەككە قارادى.
— وگەي اعا، ءسىز ءبىر ساياسي قاتە جاساعان جوقسىز با؟
شومبال شورابايەۆيچتىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن توست كوتەرەتىن ادەتىڭىزدى ۇمىتىپ كەتتىڭىز عوي.
وگەيبەك ۇيقىدان شوشىپ ويانعانداي سەلك ەتىپ شانىشقىسىمەن الدىنداعى تارەلكەنى ۇرعىلاپ ايعايلاپ تۇرە كەلدى.
— جولداس تامادا، جولداس تامادا! مىنا مەن ءبىزدىڭ سانات پەن ءمادينانى ەڭ جاقىن، ەڭ قىمبات دوسى، شاحتامىزدىڭ ەڭ باس قولشىسى، مىنا مەنىڭ ەڭ اقىلگويىم، مىنا مەن تۋعان قاراعاندىنىڭ، قالا بەردى بۇكىل قازاقستاننىڭ ءبىر كەزدە ماقتانىشى بولعان شومبال شورابايەۆيچتىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن، ول كىسىنىڭ داڭقى بۇرىنعىدان دا بيىكتەپ اسپانداي بەرۋى ءۇشىن، وبكومنان مۇنان بۇلاي ءبىر دە ءبىر سوگىس الماۋى ءۇشىن كوتەرەتىن ۋاقىتىمىز جەتتى دەپ بىلەمىن، مىنا مەن...
ناعىز ساياسي قاتەنى ەندى جاسادىڭىز،— دەپ دارحان اۋىر قوزعالىپ ورنىنان تۇرا باستاپ ەدى، وگەيبەك سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.— وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، مەن اراق ىشپەيتىن اداممىن، سوندىقتان ءادىلىن ايتامىن. شاحتاسى ارتتا قالعان باستىق ءۇشىن توس كوتەرىپ قۇرمەت ءداستۇرىن ولاي قورلاماڭىزدار. مەنىڭ ۇسىنىسىم: ەڭ الدا قاي شاحتا بولسا، سول شاحتانىڭ باستىعى ءۇشىن ءىشىلسىن.
— سوندا كىم ءۇشىن؟
— گەنناديي پەرتوۆيچ، ءسىز بىلەسىز عوي ايتىپ جىبەرىڭىزشى، الدا قاي شاحتا؟
— ءماننان مەيىربانوۆيچتىڭ شاحتاسى.
— مەنىڭ ويىمنىڭ توبەسىنەن ءدال ءتۇستىڭىز. راقمەت. سونىمەن، وتكەن جارتى جىلدىقتا جوسپارىن ەلۋ ەكى مىڭ توعىز ءجۇز توقسان ەكى توننا ارتىق ورىنداعان شاحتانىڭ باستىعى ماننان مەيىربانوۆنچ ءۇشىن كوتەرىڭىزدەر.
وگەيبەك ىزاسىن بۇركەي كۇلە سويلەدى.
— باۋمرلارىم-اۋ، مىنا ليۋباجاننىڭ نە دەپ وتىرعانىن ەستىدىڭ بە؟ اراقتى باسقالار ءىشىپ، ماس بولۋ مىندەتىن ءبىزدىڭ دارحان العان با؟ ءوزىمىزدىڭ باستىعىمىز تۇرعاندا، باسقا شاحتانىڭ باستىعى ءۇشىن توست كوتەرۋ ەسسىزدىك ەمەس پە دەيدى، بۇعان نە دەيسىزدەر؟
دارحان ونى سوزبەن ۇرعالى تۇرا باستاپ ەدى، ءبىر جاعىنان ليۋباسى، ەكىنشى جاعىنان ەلۋ مينۋتتىق اعاسى يىعىنان باسىپ قالدى. وگەيبەككە دە باسىن ءبىر يزەپ قالدى.
— جىعىلار جەرىڭىزدى ءبىلىڭىز دە ءسىز دە توقتاڭىز،— دەدى داۋرەن ىزبارىن يەگىمەن دە كورسەتىپ. — بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق، ونداي بايانسىز اتاقتى ەمەس، ماڭگى جاسايتىن ادامشىلىقتى، ادال دوستىقتى قۇرمەتتەيىك. شاقىرىلا تۇرا كەلمەگەن ونداي وركوكىرەكتەرگە باس ءيىپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز قورلامايىق...
— اينالايىن، داۋرەن،— دەپ، ماساڭداۋ ءبىر قارتاڭ قازاق ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ جىبەردى،— سەن كىمدى بولسا دا تابجىلتپاي ۇرىپ جىعاتىن اتالى ءسوزدى جاقسى ايتىپ تۇرسىڭ، باۋىرىم. بىزدەر قۇل ەمەسپىز، ولار باستىقپىن دەپ شالقايسا، بىزدەر جۇمىسشىمىن دەپ، ونان بەتەر شالقايامىز. سولاي ما، ەسەكە!
— سولاي... سولاي.
— سولاي بولسا كەلىڭىزدەر! زامانىمىزدىڭ ەڭ كىشىپەيىل باتىرلارى، باتىرلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىپەيىلدەرى — جۇمىسشىلار ءۇشىن كوتەرەيىك...
مانادان ءۇنسىز وتىرعان ەسقازى ەندى قىزىپ كەتتى. ول تاماعىن ءبىر كەنەپ الدى دا ايعاي سالدى:
— جۇمىسشىلارعا قۇرمەت وزگەشە بولسىن، تەگىس تۇرىڭىزدار؟
ونىڭ ايتقانى ەكى بولعان جوق، جۇرت بوكالدارىن كوتەرە تۇرەگەلدى.
جۇرتتىڭ باسى اراقپەن وسىلاي اينالعان كەزدە وگەيبەك ۇرلانىپ بارىپ تەلەفوندى اينالدىرا باستادى:
— جوسپاردا ەشقانداي وزگەرىس جوق، ءرولىڭدى ونداعىداي ەتىپ وينا،— دەدى ول ىزالانىپ تىستەنە سويلەپ.— ساپار بولىپ سويلەسە ءبىل دەيمىن. ءيا! ءيا!..
توي قىزىپ، ءسوز سۇراۋشىلاردىڭ داۋىسى كۇشەيە تۇسكەن.
ءار تۇستان اركىمدەر قول كوتەرۋدە.
— ماعان!
— ونان بۇرىن ماعان!
— ەكەۋىڭە دە ەمەس، ساعان — دەپ، گەنناديي قارت باسقا بىرەۋگە كوز سىلتەيدى،— سونان كەيىن ساعان... سونان كەيىن ساعان.— ول «سونان كەيىن» دەگەن ءسوزدى تويشىلاردىڭ تورتەۋىنە بىردەن ۇلەستىرىپ بەرىپ ەدى:
— بۇل توستى ءارى ساپاتتىڭ ۇشقان ۇياسى، ءارى بەس جىلدىقتى ورىنداۋدا الدا كەلە جاتقان ەكىنىڭ ءبىرى گاربوچوۆ شاحتاسىنىڭ قاھارماندارى ءۇشىن كوتەرىڭىزدەر،— دەپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءىلىپ الىپ الىسقا اكەتىپ جاتتى.
جاپپاي سوعىسقان بوكالداردىڭ اركىمنىڭ ءسوزى بىتكەن سايىن سىڭعىرلايدى، سول سىڭعىرمەن جارىسقىسى كەلگەندەي قايسى بىرەۋلەردىڭ جۇتقىنشاعى سىلق-سىلق ەتەدى.
— كىمنىڭ ەنبەگى ۇلكەن بولسا، قۇرمەتتىڭ ۇلكەنى دە سونىكى. قاراعاندىدا وتىز شاحتا بار، سونىڭ ىشىندە جىلىنا ءتورت ميلليون توننا بەرەتىن جەتەۋ عانا. كەلەشەكتە قاراعاندىنىڭ بارلىق شاحتاسى سول جەتەۋىندەي بولۋى ءۇشىن، سانات پەن ءمادينا سول شابۋىلدىڭ دا الدىندا بولۋلارى ءۇشىن، جالعىز تامشى قالماسىن.
— بىزدەر پارتيانىڭ ۇرانىنا كىمدەر ىلەسە السا، ەڭ الدىمەن سونى قادىرلەيمىز. سوندىقتان، ءارى ءوندىرىس جۇمىسىنا اۆتوماتتاندىرۋدا وزگەگە ۇلگى بولىپ ونەگە شاشىپ وتىرعان، ءارى ءمادينانىڭ تۋعان شاحتاسى — كيروۆ شاحتاسى باتىرلارى ءۇشىن جارتى تامشىسىن قالدىرماي كورىڭىزدەر!
— مەن ساناتتى ينجەنەر عانا ەمەس، ونەرتاپقىش عالىم دەپ تە بىلەمىن. ءبىزدىڭ قاراعاندى عالىمدارعا دا باي. بىزدەردى جاڭا تەحنيكامەن قارۋلاندىرىپ جاتقان سول عالىمدار مەن ونەرتاپقىشتارىمىز ءۇشىن ءبىرىڭىز قالماستان، ءبىر تامشىسىن قالدىرماستان كوتەرىڭىزدەر.
جۇرت كەۋ-كەۋلەسىپ كوتەرمەگەن بىرەۋى قالعان جوق.
— ەندىگى كەزەك — استىكى، ءتىل دەم الا تۇرسىن، ءدام الدىڭىزدار،— دەدى ەسقازى.
مانادان قايتا-قايتا قالعىپ كەتىپ وتىرعان ءبىر بۇيرا باس جىگىت ەندى عانا ويانىپ، جان-جاعىنا ءبىر قاراپ الدى دا ريۋمكەسىن كوتەرە تۇرەگەلدى.
— سۇلۋلاردىڭ سۇلۋى، كەلشى بەرمەن، مەيىز جەڭگەم، — دەپ، ول مەيىزگە انادايدان قۇشاعىن جايىپ ەدى.
— قاپ، مىنا ماسكۇنەم، مەن عانا ايتاتىن اسىل ءسوزدى لاستاپ قويدى-اۋ. سوندا دا اكەلشى مەيىزجان، جۇرەگىم ريۋمكەمنىڭ بىرگە شارت ەتسە دە قاتتىراق ءبىر سوعىپ جىبەرشى، — دەپ ريۋمكەسىن ۇسىنا ۇمتىلعان ەكىنشى بىرەۋدى قاسىندا وتىرعان ايەلى بۇيىرىنەن نۇقىپ قالىپ، ىڭق ەتكىزدى.
دۋ ەتكەن كۇلكى باسىلا بەرگەن كەزدە قاتار وتىرعان ماساڭداۋ ەكى جىگىت ءىلىپ اكەتتى. ونىڭ ءبىرىنشىسى:
— قۇداي ءامىرى، وسى مەيىزدى كورگەن سايىن ديالەكتيكانىڭ زاڭىنا باس يەمىن،— دەپ ەدى.
— ءدال مىناۋىڭ دانىشپاندىق ءسوز،— دەپ، ەكىنشىسى ونى ءتىلىپ اكەتتى. قىز كەزىندە تاعى مىسىق سەكىلدى ەدى، ەندى قاراشى تۇلكىدەي بۇلاڭداپ، اققۋداي سىلاڭداۋىن.
ارادان بىرەۋ ءازىل تاستادى.
— مەيىز جەڭگەي قىز كەزىندە بەتىڭىزدى تالاي تىرناعان-اۋ.
— تىرنايتىن دا تىستەيتىن. سونان كەيىن سۇيەتىن-اي كەلىپ.
— ءيا، توعىز سومنىڭ دانىشپاندارى، ەكەۋىڭىز دە گاماشا تانتىپ وتىرسىزدار، تاماشا،— دەدى مەيىز سىلق؛ سىلق كۇلىپ.— ءبىر كەزدە كۇندىز-تۇنى بىردەي جالپىلدايتىن جاپالاقتاردىڭ ءقازىر تۇندە عانا ەربەڭدەيتىن جارقاناتقا اينالىپ كەتكەنىن مەن دە كورىپ تان قالىپ وتىرمىن، حا-حا-حا-حا...
اۋلانىڭ تۇپكىر جاعىنان وراعىتىپ وتىرىك كۇلە سويلەپ وگەيبەك كەلە جاتىر.
— بىرەۋلەردىن ساعىن سىندىرارسىڭ، جايىراق سىڭقىلدا بايبىشەم، جايىراق.
الىستان تەلەفون سىلدىرى ەستىلىپ ەدى، ول ەلەڭ ەتىپ تىنا قالدى دا:
— ءيا، ءسات،— دەدى ىشىنەن.
تەلەفوندى تىڭداۋعا بارعان دارحان ەدى، ول تەرەزەدەن داۋىستادى:
— سانات اعا، ءسىزدى ساپار داۋلەنوۆيچ سۇرايدى.
سانات قۋانعانىنان قۇستاي ۇشىپ بارىپ، تەلەفوننىڭ ترۋبكاسىن قۇلاعىنا اپارار-اپارماستان سويلەي جونەلدى:
— سالەم، ساپار اعا، سالەم. قاشان كەلدىڭىز؟ ءحالىڭىز قالاي؟ نe بولدى؟ قايداعى بالا؟ زەيتۇندى مە؟ قاشان قالاي؟ قايدا؟
ساناتتىڭ سونى ايتۋعا عانا شاماسى كەلدى، ترۋبكانى تاستاي سالىپ، ۇمتىلا بەرە تەڭسەلىپ تۇرىپ قالدى.
— ءمادينا!— دەدى بار داۋسىمەن ىشقىنا ايعايلاپ.
ءمادينا دا، داۋرەن مەن دارحان دا، ولارعا ىلەسە
وگەيبەك تە جەتتى. ولار كەلگەن كەزدە سانات ءبىر قولىمەن قابىرعاعا سۇيەنىپ تۇر ەدى، سول تۇرعان قالپىن بۇزباستان:
— مەنىڭ ءزايتۇنىم... مەنىڭ ءزايتۇنىمدى ساناردىڭ ماشيناسى باسىپ كەتىپتى.
ءمادينانىڭ جانى ىرشىپ كەتتى.
— سۇمدىق-اي نە دەيسىڭ؟ ەندى نەگە تۇرسىڭ؟
سانات ونىڭ بەتىنە تەسىلە قاراپ تۇر.
— نە ىستەيمىن؟
— نە ىستەگەنى قالاي؟ بارمايسىڭ با؟— دەپ، وگەيبەك تە ءبىر جاعىنان كيلىگە كەتتى.
توي باسىنداعى جۇرت اڭىرا قاراسىپ وتىرعان كەزدە سانات، ءمادينا، دارحان، وگەيبەك كەلەدى.
— جايشىلىق پا، بالالار، — دەيدى ەسقازى.
— ساناتتىڭ ءوڭى جاقسى ەمەس، قايدان جاي بولسىن.
سانات ايتا الماي ءسال كىدىرەدى دە:
— قۇرمەتتى دوستار. مەنىڭ سىزدەردەن تىلەر ءبىر ۇلكەن تىلەگىم بولىپ تۇر،— دەدى.
جۇرت تىنا قالدى.
— قاي جەردە، قاي كەزدە بولسىن، ءمادينا بار جەردە مەن دە بارمىن. بىزدەر جانى ءبىر جاندارمىز. مەنىڭ بالامدى ماشينا باسىپ كەتىپتى، مەن سوعان بارىپ كەلسەم، سىزدەر مەنى جارتى ساعات جوقتاي كورمەڭىزدەر.
— رۇقسات باۋىرىن، رۇقسات،— وگەيبەك ەلبەڭ قاقتى.
— رۇقسات دەڭدەر، جۇرتىم.
— رۇقسات! رۇقسات!— دەگەن داۋىستار دۋ ەتتى.
— جوق، تۇك تە رۇقسات ەمەس،— دەدى ەسقازى سۇيرەتىلە تۇرەكەلىپ. وقتى كوزى ساناتتا.— سەن ءوزىڭنىڭ ومىرىندە ەكى كەلمەيتىن قىزىعىڭدى، ەزىڭنىڭ ەڭ قىمبات دوستارىڭدى تاستاپ نە سۇمدىقتى باستاپ تۇرسىڭ، بالام؟
ءمادينا جۇگىرىپ بارىپ اكەسىن قۇشاقتاي الدى:
— كوكە، جالىنامىن، قيناماڭىزشى. ەسقازى ونىڭ بەتىنە ودىرايا قاراپ از تۇردى دا تەرىس اينالىپ كەتتى.
ەسكى قاراعاندىمەن ەكى اراداعى تاس جولدى ەرسىلى-قارسىلى لەك-لەگىمەن اعىلعان ماشينانىڭ بىرىنەن قالسا بىرىنەن وزىپ، جۇلدىزداي اعىپ سانات كەلەدى.
ول تالاي ماشينالاردى باسىپ وزىپ، اعىزعان بويى بەس قابات ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى دا، تۇسە سالا جۇگىرىپ باسقىشتى ورلەي جونەلدى.
ول ەڭ ۇستىڭگى قاباتتاعى ءۇيدىڭ ەسىگىنە جەتە بەرگەن كەزدە قارسى الدىنان كوپ جۇرتتىڭ دۋ ەتكەن كۇلكىسى ەستىلدى. سانات سەلت ەتىپ ەكى ادىم كەيىن شەگىندى دە:
«بۇل قالاي؟— دەدى اقىرىپ.— مەنىڭ بالامنىڭ ءولىمى مۇنداعىلارعا كۇلكى بولعان با؟»
ول ىشىنەن سونى ايتىپ ويدا تۇرعان كەزدە كەنەت مۋزىكا وينالىپ، الدەكىمدەردىڭ بيلەگەنى ەستىلدى.
سانات مۇنىڭ نە ەكەنىن بىلە الماي اڭىرىپ از تۇردى قارسى الدىنان كوپ جۇرتتىڭ دۋ ەتكەن كۇلكىسى ەستىلدى.
ول ۇيدەن قارتاڭ ايەل كەلىپ ەسىكتى اشىپ ەدى. سانات بىردەن جادىراپ سالا بەردى. ويتكەنى ول ايەل مۇنىڭ بالاسىن ءوز بالاسىنداي كورەتىن-دى.
— ماماشا، ءسىز ءالى وسى ۇيدە مە ەدىڭىز، امانسىز با؟
كەمپىر ونى ۇيگە كىرگىزسە دە تاني الماي اڭىرا قاراپ، ءون بويىنا كوز جۇگىرتىپ بارىپ ءۇن قاتتى.
— كوگەرشىنىم-اۋ، سەن ءبىر كەزدەگى ءوزىمنىڭ ءتاتتى كورشىم ساناتسىڭ با؟
— ءيا، سول كورشىڭىزبىن. تەزىرەك ايتىڭىزشى، ءزايتۇنىمنىڭ ءحالى نەشىك؟..
— ءزايتۇنىڭ ءقازىر مەنىڭ بالام بولىپ كەتكەن-دى، ەرتە تۇرىپ ەدى، ءقازىر ۇيىقتاپ جاتىر.
سانات سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي:
— ۇيىقتاپ جاتىر؟! ول قالاي، ونى ماشينا باسىپ كەتتى دەپ ەدى عوي.
— كىم ايتسا دا لاعنات جاۋسىن. ءجۇر كورگىڭ كەلسە،— دەپ، كەمپىر ساناتتى ەرتە بىرنەشە ەسىكتەن وتكىزىپ كەلىپ ەڭ تۇكپىر بولمەدەگى ديۆاندا ۇيىقتاپ جاتقان ءتورت جاسار بالاعا الىپ كەلدى. سانات قۋانعاننان بۋىنىپ باسا الماي تالتىرەكتەپ كەلىپ ديۆانعا وتىردى دا، بالاسىنىڭ ماڭدايىنان اقىرىن ءسۇيىپ ەدى، كوزى وزىنەن-وزى جۇمىلىپ كەتتى. ءبىراق ماۋقى باسىلار ەمەس، قۇشاقتاي الىپ كەۋدەسىنە قىسقىسى كەلەدى، وعان بالا ويانار ەمەس.
كەمپىر «وياتاسىڭ، ەندى تۇر» دەگەندى ىممەن قاقپالاپ ساناتتى ورتالىق بولمەگە - قايتا ەرتىپ كەلدى.
— ال، ماماشا! ەندى ماعان مىسقال كورشىڭىزدى ءبىر مينۋتقا شاقىرىپ بەرىڭىز.
— بالام-اۋ، ول مەن تۇگىلى قۇداي شاقىرسا دا جاس كۇيەۋىنىڭ قاسىنان شىعا ما؟ ءارى تويدى ءوزى باسقارىپ ءجۇر.
— ول نەنىڭ تويى؟
— ول بايعۇس سەنەن كەيىنگى كۇيەۋىنەن ايىرىلىسىپ، شومبالدىڭ توماش دەيتىن بالدىزىنا شىققان-دى. ءقازىر سونىڭ تويى بولىپ جاتىر.
— شومبالدىڭ بالدىزى؟— دەدى سانات ويلانا قاپ. ونى نە ءۇشىن ايتقانىن ءوزى دە اڭعارعان جوق، تەلەفوندى الا سالىپ اينالدىرا باستادى:
— بۇل ساپار داۋلەتوۆيچتىڭ ءۇيى مە؟ ساكەڭ ۇيدە مە ەكەن؟ قالاي، ول كىسى كۋرورتتان ءالى كەلگەن جوق پا؟ سولاي ما؟ وندا كەشىرىڭىز.
تەلەفوندى قويا سالىپ قايتا الدى:
— مىسقالدىڭ تەلەفون نومەرى قانشا ەكەنىن بىلەسىز بە؟
— 36 دا 76.
سانات ايتىلعان نومەردى اينالدىرىپ الىپ:
— مىسقال اپايدى ءبىر مينۋتقا شاقىرىڭىزشى،— دەدى دە ءوزىن-وزى كۇشپەن تەجەپ:— مىسقال! تويىڭ قۇتتى بولسىن، مەن ساناتپىن، كورشىڭنەن سويلەپ تۇرمىن. ەگەردە مەن بارىپ تويىڭدى جانازاڭا اينالدىرسىن دەمەسەڭ ءقازىر كەل دە ءبىر سۇراۋعا جاۋاپ بەرىگى كەت. مەن ءوز تويىمدى تاستاپ اشىنىپ كەلگەن اداممىن، الدايمىن دەپ ارانداپ قالما.
ترۋبكەنى تاستاي سالىپ پاپيروسىن تۇتاتقانشا بولعان جوق ءساندى كيىنگەن كورىكتى جاس ايەل مىسقال سۇپ-سۇر بولىپ كىرىپ كەلدى دە، تىزەرلەپ وتىرا كەتتى:
— ساناتىم-اۋ، ەر ەدىڭ عوي، ءوز كىنام سالعان جارا دا جەڭىل ەمەس، وزگە ءۇشىن كۇيدىرمە، سانات.
— تىزەڭ تەز بۇگىلدى. ول كىناڭنىڭ اۋىرلىعىنان بولار. ەسىڭدە مە، ءبىر كەزدە ءدال وسىلاي تىزەرلەگەن ەدىڭ عوي؟ سەن سوندا، ەكەۋمىز سوتتاسقان كۇنى ەل قارعىسىنان ولەكسە بولىپ قالعانسىڭ-دى. ەل الدىندا تاعى دا سونداي ماسقارا بولعىڭ كەلمەسە، شىنىڭدى ايت، كىم ماعان ءزايتۇندى ماشينا باسىپ كەتتى دەپ تەلەفون سوققان؟..
مىسقال اتىپ تۇردى. جاڭاعى جاساڭ تارتىپ جالىنۋدان تۇك تە قالعان جوق، جارالى اڭداي تەز شيرىعىپ الدى.
— مەن سەنەن ايرىلعان كۇننەن باستاپ ءولى جانمىن. سوندىقتان ماعان ءولىم قورقىنىشتى ەمەس، بىرىنشىدەن، سونى ەسىڭە تۇت. ەكىنشىدەن، سەن بىرەۋدىڭ الداۋىنا ءتۇسىپ مۇندا اداسىپ كەلىپسىڭ. جالا جاۋىپ جازىقسىز كۇيدىرۋلى وزىڭە لايىق كورسەڭ جالىنارىم جانە جوق.
ەكەۋى بىرىنە-بىرى كىرپىك قاقپاستان قادالا قاراسىپ تۇرعان كەزدە قاتتى قىزىپ العان، ايعاي سالا تالتىرەكتەپ توماش كەلدى.
قايدا مەنىڭ جەتىنشى توقالىم، قايدا؟— دەپ، ول كىرە بەرە مىسقالعا قارسى كەزدەستى دە، ەسىكتى كەرىپ تۇرا قالدى.— توقتا، مىنا بايىڭمەن مەنىڭ جۇدىرىعىمدى تانىستىرا كەت.
— توماش، جانىم!— دەپ، قۇشاقتاي العان مىسقالدى جولىنان قاعىپ جىبەرىپ ساناتقا تاپ بەردى.
— مەن سەنى جەكپە-جەككە شاقىرامىن، جەكپە-جەك، جەكپە-جەك!— دەپ، ول جۇدىرىعىن سەرمەپ كەپ قالىپ ەدى ەكپىنىمەن ۇشىپ ءتۇسىپ، پيانينونىڭ قىرىنا ماڭدايىن سارت ەتكىزدى.
— ساعان سول كەرەك،— دەدى دە سانات شىعا جونەلدى، ماڭدايىنان قانى سورعالاپ ونىڭ سوڭىنان توماش تا ۇمتىلدى.
— ۇستا، ۇستا!— دەدى ول ايعايلاپ، الدىنداعى مىسقالدى دا تۇيگىشتەپ كەلەدى.— ۇستا، ۇستا!
ونىڭ ۇيىندەگى قىزىپ العان تويشىلارى دا دۇركىرەي شىعىپ ساناتتى قۋا جونەلدى.
ولاردىڭ ۇيالماس نىسايىن سەزىپ سانات قاشا جونەلدى، ءبىراق قۇتىلا العان جوق، ماشيناسىنا جەتكەن كەزدە قۋعىنشىلار جەتىپ ۇستاپ الدى. قان-قان بولىپ توماش تا كەلىپ جەتتى.
ميليسيا كەلىپ ساناتتى الىپ كەتتى.
وگەيبەك تەلەفوندا تۇر. ول ەسقازىنىڭ كەلە جاتقانىن كورسە دە كورمەگەن بولىپ كولگىرسي سويلەپ تۇر.
— مەن تەرىس بولسا دا توقتاۋ ايتارمىن-اۋ، ءبىراق بۇل قورلىققا ءمادينا كونگەنىمەن، اكەسى كونە قويماس.
— ول نە قورلىق؟
وگەيبەك ەسقازىنىڭ بۇل سۇراۋى قولىنان ۇرىپ جىبەرگەندەي ترۋبكانى تاستاي سالدى.
— ءجاي انشەيىن، قيسىنى كەلگەن سوڭ ايتىلا سالعان ءبىر ءسوز عوي.
ەسقازى تاياعىمەن جەردى ءتۇيىپ-تۇيىپ جىبەردى:
— وگەيبەك، قۇداي قوسقان قۇدام بولساڭ دا ايتايىن، وزىڭە وڭەش كەرەك بولسا، جالتارما دا جاسىرما. ەگەر جاسىرعانىڭدى ءوزىم تاۋىپ السام وڭەشىڭدى جۇلىپ الىپ قولىڭا بەرەمىن، ونى دا ۇمىتپا. ايت دۇنيە كۇيسە دە، ايت!
وگەيبەك ونى ءبىر قولىمەن يىعىنان قۇشاقتاپ اكەپ ديۆانعا وتىرعىزدى دا تەلەفوندى اينالدىرا باستادى.
— الدىمەن ءوزىم انىعىنا جەتىپ الايىن... ماعان ساپار اعاي كەرەك ەدى، نەمەنە ول كىسى كۋرورتتان ءالى كەلگەن جوق پا؟ وندا عاپۋ ەتىڭىز.
ترۋبكانى قويا سالىپ قايتا الادى.
— ماعان مياۋبايەۆ جولداستىڭ تەلەفونىن ايتىڭىزشى. كيروۆ كوشەسىندە تۇراتىن ادام. 36 -76 دەيسىز بە، راقمەت.
ول تەلەفون ترۋبكاسىن ءالى بوساتقان جوق.
— سالەمەتسىز بە؟ سانات سەرجانوۆيچتى تەلەفونعا شاقىرىپ جىبەرىڭىزشى، نەگە بولمايدى؟ بيلەپ ءجۇر؟ كىممەن؟ مىسقالىمەن؟ ەي، شىراعىم، ءجونىڭدى جوندەپ ايتشى. كىمسىڭ ءوزىڭ؟
تەلەفون ءۇزىلدى.
ەسقازى وت باسىپ العانداي ىرشىپ تۇردى:
— وگەيبەك-اۋ، باۋىرىم-اۋ، مەن نە ەستىپ وتىرمىن؟ اسپان قۇلاپ تۇسسە دە جاسىرماشى، ايتشى تەزىرەك.
وگەيبەك جان-جاعىنا ۇرلانا قاراپ الدى دا اقىرىن كۇڭك ەتتى:
— ايتقانىمدى سابىرمەن تىڭداپ، اڭداپ سويلەڭىز دە، ماعان رۇقسات ەتىڭىز.
— رۇقساتىڭ نە؟
— مەن ءمادينانىڭ بەتىنە قاراي الاتىن ەمەسپىن، تەز كەتپەسەم جەرگە كىرەتىن ءتۇرىم بار.
— سەن جەرگە كىرەتىندەي نە بولدى؟
— ءسىزدىڭ كۇيەۋ بالاڭىز، مەنىڭ اتالاس ءىنىم سانات بالتالاسا دا كەتپەيتىن ءبىر تاڭبانى مەنىڭ بەتىمە باسىپتى.
— تاڭبا دەگەن نەمەنە؟
— ونىڭ بالاسىن ماشينا باسقانى بەكەر ەكەن.
— ە، امان بولسىن بايعۇس، ال وندا سانات قايدا ءجۇر؟
— تاڭبا دەگەنىم سول عوي. ساناتتىڭ مىسقال دەيتىن بۇرىنعى ايەلى بۇگىن كۇيەۋگە شىعىپ توي جاساپ جاتىر ەكەن، جاڭاعى بىرەۋدىڭ ايتىسىنا قاراعاندا سانات بارىپتى دا، سول تويدى ءوزىنىڭ تويى ەتىپ الىپتى. مەن بارىپ ونى سۇيرەپ اكەلسەم دە اكەلەمىن، اكەلمەسەم ات كەكىلىن كەسەمىن.
ەسقازى نە ىستەرىن بىلمەي وگەيبەكتىڭ جاعاسىنان الا ءتۇستى دە قايتادان تەز بوساتىپ جىبەردى:
— و، قۋ قۇداي، ءوزىڭنىڭ بارلىعىڭا قانشا سەنسەم دە مىنا سۇمدىعىڭا قالاي سەنەرمىن. جوق سەنبەيمىن، سەنبەيمىن. قۇدايعا سەنسەم دە، ساعان سەنبەيمىن، وگەيبەك، وللاھي.
— ماعان سەنبەسەڭىز، ءمىنى ساپاردىڭ تەلەفونى، ءمىنى توماشتىڭ تەلەفونى.
ۇرى ءيتتىڭ كوزىندەي جالتاقتاپ تۇرعان كوزى اۋلا سىرتىنا كەلىپ توقتاعان ماشينانى شالىپ قالعان ەكەن، قولىنداعى قاعازدى ەسقازىعا بەرمەستەن اتا جونەلدى.
— شوموكەڭ كەلدى، شومەكەڭ... مىنا گۋدوك سونىڭ ماشيناسىنىڭ گۋدوگى.
اۋلىنىڭ سىرتىنا كەلىپ توقتاعان ماشينادان شومبال مەن بالعايىم ءتۇسىپ كەلەدى.
— سالەم، باتىر اعا، سالەم، بال جەڭگە،— دەپ، وگەيبەك ەكەۋىنىڭ قولىنا بارا جارماستى.— سىزدەردى قارسى الۋدى سانات ماعان تاپسىرىپ كەتىپ ەدى، حوش كەلدىڭىزدەر، تورلەتىڭىزدەر!
شومبالدىڭ ءوڭى قوشقىلدانا قالدى:
— ساناتتىڭ ءوزى قايدا؟
وگەيبەك اۋىر كۇرسىندى.
— الىنعان حابارعا قاراعاندا، ول ءقازىر ءسىزدىڭ بالدىزىڭىز توماش پەن ءوزىنىڭ بۇرىنعى ايەلى مىسقالدىڭ قوسىلعان تويىندا وتىرعانعا ۇقسايدى.
بالايىم الدا، ەكەۋى ونىڭ سوڭىندا وسىلاي كۇڭكىلدەسىپ توپقا قاراي كەلە جاتىر.
— ەي، توقتاتىڭدار ءبيدى!— دەدى وگەيبەك داۋىستاپ.
بي توقتاي قالدى.
جۇرتتىڭ كوپشىلىگىنىڭ نازارى اۋلاعا كىرىپ كەلە جاتقان شومبال مەن بالعايىمدا. بالعايىم شومبالعا ءبىر قاراپ ونىڭ سازارعان تۇرىنەن ىشكى سىرىن سەزدى دە، توپقا جەتە بەرە:
— توي تويعا ۇلاسسىن،— دەدى.
— ايتسىن، ايتقانىڭىز كەلسىن،— دەگەن داۋىستار.
بالعايىم ءمادينانىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ:
— كەلگەن باقىت كەتپەسىن، جامانشىلىق كەلمەسىن،— دەپ ەدى، ءمادينانىڭ رازى بولعانى سونداي:
— ءامين،— دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىنان قالاي تەز شىعىپ كەتكەنىن بىلگەن جوق.
— ءوزىڭىزدىڭ تەلەفون ارقىلى بەرگەن رۇقساتىڭىز بويىنشا تويدى ءوزىڭىزسىز باستاپ ەدىك، ەندى ءوزىڭىز اياقتاڭىز،— دەپ ەسقازى شومبالدى قولتىقتاپ ستول باسىنا جاقىندادى.
شومبال الاقاندارىن ايقاستىرا كوتەرىپ تۇر. مۇنىسى كوپپەن امانداسقان ءتۇرى.
— وتىرىڭدار، قاراقتارىم، ساناتجان دا ءقازىر كەلەدى. ول جوق دەپ ءبىزدى ولقىسىماندار. جانارجان، باتىر مەن بالدىڭ سىباعاسىن اكەلەيىك، جۇرە عوي، كۇنىم،— دەپ جونەلە بەرگەن قاماردى شومبال ۇستاي الدى:
— نيەتىڭىزگە كوپ راقمەت، ءبىز ءۇشىن اۋرە بولماڭىز، ءبىز ءقازىر كەتەمىز.
قامار ونىڭ ءوزىن ۇلكەن كورسە دە، ءسوزىن ەلەگەن جوق:
— قاشپا ۇلكەن باستىق بولساڭىز دا دامنەن ۇلكەن ەمەس. شىعارسىز،— دەدى دە كەتە بەردى.
ماشينا كەرنەگەن ماناعى ۇزىن جولدىڭ ۇستىندە سانات وزىنەن-وزى كەيىپ كەلەدى.
— اڭعال باسىم-اۋ، قايدا دومالاپ، قايدا اكەتكەنسىڭ مەنى؟
قاتتى اعىزىپ كەلە جاتقان ونىڭ ماشيناسى الدەنەسى سارت ەتىپ، كىلت توقتاي قالدى.
سانات تۇسە سالا ماشيناسىن اۋدارا قاراپ، اكتارا تەكسەرىپ جان تەرگە تۇسسە دە، بار ەڭبەگى زايا كەتتى. كاربيۋراتورى سىنىپتى. جۇرۋگە كەلمەي قالعان ماشينانى جۇدىرىعىمەن ءبىر ۇرعاننان باسقا امالى بولماي، ءار ماشينا قولىن ءبىر كوتەرىپ، قولىن قانشا كوتەرسە دە ءبىر دە بىرىنەن قايىر بولماي ابدەن زارىعىپ تۇر ەدى، ءبىر «ۆولگا» وتە بەرە توقتاي قالدى.
بۇل، ماناتى سىرتىنان ماداقتالىپ، كەلمەستەن قۇرمەتتەلىپ اتىنا توست كوتەرىلگەن ءماننان مەيىربانوۆيچ ەكەن. قاسىنداعىسى — ءوزىنىڭ زايىبى قىمبات. ساناتتى كارىپ ەكەۋى دە اڭىرىپ قالدى.
— اۋ، بۇل نە سەرۋەن؟ تويىڭ قايدا؟
— تويىم تويلانۋدا، ءوزىم اداسۋدامىن، ءماننان اعا،— دەدى سانات كۇرسىنە سويلەپ،— ونان ارعىسىن سۇراماڭىز. سالەمەتسىزدەر مە؟
— ءوزىڭ اداۋدا بولساق، تويىڭ الدەقاشان تارقاعان بولار. تارقاعان تويعا نە تارىققان، نە زارىققان بارادى عوي. بىزدەر ازىرشە ونىڭ ەكەۋىنەن دە امانبىز. سوندىقتان تويىنا ايتار قۇتتى بولسىنىمىزدى وسى جەردەن ايتىپ، وسى جەردەي قوشتاسقانىمىز ءجون بولار.
ءماننان اعا، مەن ەكى ساعاتتان بەرى شالاجانسار اداممىن، جالىنامىن، اياڭىز.
ءماننان قىمباتقا قارادى.
— سولاي، بايبىشە، سىيلىعىڭدى وسى جەردەن تاپسىرعانىڭ ءجون سەكىلدى.
— قاباعىنا قاراشى.
— ول قاباقتان نە كورە قالدىڭ؟
— اداسۋدى عانا ەمەس، اۋىر ازاپتى كورىپ وتىرمىن.
— ازاپ شەككەن ادامدى اياماۋ...
ءماننان ول ءسوزدىڭ اقىرىن كۇتكەن جوق، ماشينانىڭ ەسىگىن اشىپ جىبەردى.
جاڭا عانا كەلگەن شومبال مەن بالعايىم ماشيناعا قاراي بەتتەپ كەلەدى. الدا — شومبال مەن وگەيبەك. ول شومبالدىڭ قۇلاعىنا الدەنەنى كۇبىرلەگى كەلەدى. بۇلاردان ءسال كەيىندەۋ كەلە جاتقان بالعايىم ماشيناعا جەتە بەرە توقتاي قالىپ قاسىندا كەلە جاتقان ءمادينانى قۇشاقتاي الدى.
— قالقام، اسىعىستاۋ كەتكەنىمىزگە ايىپ ەتپە دە ءتىلىمدى الساڭ ساناتقا رەنجىمە، ساۋ بول،— دەپ، ماڭدايىنان سۇيە بەرگەن كەزدە اۋلا جاقتان ەسقازىنىڭ:
— جىبەرمە، ولسەڭ دە جىبەرمە!— دەگەن ايعايى شىقتى. ول تاياعىمەن جەردى تۇيگىشتەپ سويلەپ كەلەدى.— بۇل ساناتتىڭ تويى ەمەس، مەنىڭ تويىم، مەنىڭ قۇرمەتىم، ونىڭ تويى ەرتەڭ، ءوزىنىڭ ۇيىندە، ەسىڭدە بولسىن، شومبال باتىر.
— ءمادينا قاراعىم، مەنىڭ اكەڭە ايتار اقىلىم بار، سەن انا قوناقتارىڭا بار،— دەپ، شومبال ءمادينانىڭ بەتىن ۇيگە قاراي بۇرىپ جىبەردى دە، ەسقازىعا تونە ءتۇستى.
— قاي اكە قىزىنىڭ تويىن كۇيەۋىنسىز وتكىزگەن ەدى، وسىنداي مازاق پا تۋعانداي قىزىڭا كورسەتكەن اكەلىك قۇرمەتىڭ. قۇرت جەسىپ ونداي قۇرمەتىڭدى.
شومبالدىڭ ايتقان «اقىلى» وسى عانا. ول سونى ايتا سيلا ءجۇرىپ كەتتى.
— توبەسىنەن بىرەۋ قاتتى ۇرىپ جىبەرگەندەي ەسقازى مەڭ-زەڭ. ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلىپ تەڭسەلىپ تۇرعان كوزى ۇزاپ بارا جاتقان شومبالدا.
— وگەيىم-اۋ، وگەيبەگىم-اۋ، باۋىرىم-اۋ. مەن نە ەستىپ تۇرمىن؟ مىناۋ نە دەپ كەتتى؟
— «وگەيلىك كورسەتتىڭ» دەگەنىن عانا سەزدىم، باسقاسىنا مەن دە تۇسىنە المادىم-اۋ.
مەن بە ءماديناما وگەيلىك كورسەتكەن؟ مەن!
ونىڭ ايعاي سالعان داۋسىنان ۇرەيلەنىپ قامار كەلە جاتىر:
— بايعۇس-اۋ، بايى ولگەن قاتىنداي باقىرىپ نە كورىندى؟
ستول باسىنداعىلار نە ىستەرىن بىلمەي اڭعارىلىپ وتىر. ءمادينانىڭ كوزى بۇلاۋلانىپ تۇكتى كورەر ەمەس، ماڭدايىن سۇيەپ قاتىپ قالىپتى.
كەمپىر مەن شالدىڭ اراسىنا سالعان وتى جاقسى مازداعان بولۋ كەرەك، وگەيبەك ءتۇسىن وتىرىك سۋىتىپ كوڭىلدى كەلدى دە، مەيىزدى قولتىعىنان ۇستاي الدى.
— كىمنىڭ ەتەگىنە كىرىپ كەتسە دە ساناتتى تاۋىپ اكەلەيىك، ءجۇر.
— باستىعىن، اشۋلى كەتكەن سوڭ جۇرەگىڭ شوشاڭداپ تۇر-اۋ، ءا؟ مەن سەكىلدى جۇمىسشى بولساڭ عوي ونداي وتىرىكتى دە ايتپايسىڭ، ورنىمنان ءتۇسىپ قالامىن دەپ تە قورىقپايسىڭ، كەل ەكەۋمىز ايىرباس جاسايىق، كەل!— دەپ، ءبىر جۇمىسشى كۇلە سويلەپ قولىن ۇسىنىپ ەدى، وگەيبەك ونىڭ قولىن قاعىپ جىبەردى.
— جەمتىككە ۇيمەلەگەن قارا قۇستاي نەمەنەگە ءماز، نەمەنەگە ماس بولىپ وتىرسىڭدار؟ مىنا قىزدىڭ كوز جاسىنا ماس بولىپ، انا كەلە جاتقان كەمپىر-شالدىڭ قايعىسىنا ءماز بولىپ وتىرسىڭدار ما؟— دەپ، جونەلە بەرە جالت بۇرىلىپ ءمادينانىڭ قاسىنا جەتىپ كەلدى.
— قاراعىم ءمادينا، سەنىڭ دوسىڭ— مەنىڭ دە دوسىم، سەنىڭ قاسىڭ — مەنىڭ دە قاسىم، قاپالانبا. مەن وسى ساپار ساناتپەن نە تۋىس بولىپ، پە ومىرلىك قاس بولىپ كەلەمىن، رەنجىمە.
ول سوپى ايتىپ ءمادينانىڭ ماڭدايىنان ءبىر سۇيە سالا كەتە بەرىپ، قارسى كەزدەسكەن ەسقازىعا الدەنەنى كۇڭك ەتتى، نە دەگەنى ەستىلگەن جوق. ءبىراق، ونىڭ نە دەپ كەتكەنى ەسقازىنىڭ قيمىلىنان تەز كورىندى. بۇرىنىراق كەلگەن قامار كۇيەۋ بالاسىنىڭ قىلىعىنا كۇيىنە تۇرىپ، قوناقتاردىڭ كوڭىل كۇيىن كوتەرەتىن سوزدەر ايتىپ تۇر ەدى، ەسقازى ايعاي سالا تالتىرەكتەپ:
— قۇرمەتتى مەنىڭ جانازاشىلارىم، بۇل — قىزىمنىڭ تويى ەمەس، ءوزىمنىڭ جانازام ەكەنىن ءالى بىلگەن جوقسىڭدار ما؟ بىلمەسەڭدەر بىلىڭدەر، بۇل توي ەمەس — جانازا.
ءمادينا اتىپ تۇردى.
— كوكە، مەنى تىرىدەي كەمدىڭ عوي، كوكە.
— جوق، بالام، كومىلگەن سەن ەمەسسىڭ، مەنمىن.
— جالىنامىن، تىڭداڭىزشى.
— جوق، شىراعىم، سەن اداسقان جانسىڭ، اداسقاننان ءجون سۇرايتىن ەسسىز ەمەسپىن مەن. ەي، قۇرمەتتى قوناقتار، مەن سەندەرگە نە دەدىم. جانازاشىلارعا اراق ىشۋگە بولمايدى، ءان سالۋعا بولمايدى، بي بيلەۋگە بولمايدى. جەمتىككە .ۇيمەلەگەن قۇزعىنعا ۇقساماي جوعالىڭدار دەدىم عوي.
ول سونى ايتىپ، بار داۋسىمەن ايعاي سالا ستولدى سالىپ-سالىپ قالىپ ەدى، شىنى ىدىستاردىڭ تالايى تالقان بولىپ اسپانعا ۇشتى. ونىمەن دە قويعان جوق، اشۋمەن دە، اقىلمەن دە توقتاتپاق بولىپ قولتىعىنا جابىسقان قاماردى دا اياعان جوق. اراشاشى كوبەيگەن سايىن ونىڭ جىنى دا كۇشەيدى.
جۇرت ۋ-شۋ.
جول ۇستىندەگى دوستار بۇل جايدان بەيحابار.
— مىنە، اڭعال باس مەنى ويدان-ويعا وسىلاي دومالاتتى، — دەپ، سانات اڭگىمەسىن كۇرسىنە اياقتاپ ەدى، ءماننان ىلە ءۇن قاتتى.
— ءيا، وكىنەتىن ءجونىڭ بار ەكەن، باۋىرىم. ءبىر ءتاۋىرى، ءدال بۇل اڭعالدىعىڭ ادامشىلىقتان تۋىپتى.
— ولاي دەمەي، ادامشىلىققا جات دەۋشىلەر سول تويدىڭ ىشىنەن دە تابىلۋى مۇمكىن، تەزىرەك جەتەيىكشى.
ماشيناڭدى قالاي جەتكىزەسىڭ؟
— زايا كەتكەن ەڭبەكتىڭ جوعالعان اقشاسى دەيمىن دە تاستاپ كەتەمىن، باسقا امال جوق.
— ولاي بولماسىن. ءبىز سەنىن ماشيناڭدا وتىرا تۇرايىق. سەن تەز بار دا كەرەكتى بولشەك پەن ءبىر شوفەردى بىزگە تەز جىبەر.
— سوندا مەن، سىزدەردى تاستاپ كەتپەكپىن بە؟ جوق، ونان دا ءسىزدىڭ مىنا شوفەرىڭىزدى قالدىرا تۇرايىق.
— ىنىشەگىم! ەگەر دە مەنى اعا دەيتىن بولساڭ، وزىڭنەن تومەنگى ادامدى قۇرمەتتەي ءبىل. ەكىنشىدەن، ەكى ايەل الساڭ دا ءبىر اق ايەل العان مەنەن جاسسىڭ، جاسى ۇلكەننىڭ ءتىلىن الۋ دا جاقسى قاسيەت بار...
— مۇناي دا قىرسىق بولادى ەكەن، ءا؟.. قىمبات جەڭگە ءسىزدىڭ بەرەر دەمەۋىڭىز جوق پا؟
قىمبات ميىعىنان مىرس ەتىپ كۇلە سويلەيتىن ادەتىنە باستى:
— ءوز اقىلىڭ نە دەيدى؟
— ءوز اقىلىم تىم بولماسا ءسىزدى الا كەت دەيدى، بۇعان ءسىز نە دەيسىز؟
— ون سەگىز جىل كەش قالدىڭ، قاينىم.
— كەشىرىڭىز، جەڭەشە، ءوزىم بىلمەسەم بىلگەننىڭ ءتىلىن الاتىن ادەتىم ەدى.
— ايەلدى الا بىلسەڭ، ونى ايالاي دا ءبىل، باۋىرىم.
— وسى اقىلدى ءسوزىڭىز ءۇشىن الدىم ءتىلىڭىزدى، كەتتىم زىمىراپ.
سانات سونى ايتتى دا، ءماناننىڭ ماشيناسىنا وتىرا قالىن تەتىگىن ءبىراق باستى.
قىمباتتىڭ كوزى وزدەرىنەن بولىنە سالا زىمىراپ بارا جاتقان ساناتتا:
— بۇل جىگىتتى كىم بولىپ ىستەيدى دەدىڭ؟
— اقى الىپ ىستەيتىن قىزمەتى — بۇگىنگىنىڭ جۇمىسشىسى، اقىسىز ىستەيتىن قىزمەتى — ەرتەڭگىنىڭ ونەرتاپقىش عالىمى. كەل، جول توسۋشى بولماي ماشيناعا قونۋشى بولايىق.
سانات سول اعىزعان بويى كەلىپ ماشينادان تۇسە جۇگىردى. ءبىراق توي بولىپ جاتقان اۋلاعا كىرە بەرە توبەگە ۇرعانداي تۇرىپ قالدى. ويتكەنى، اۋلانىڭ ىشىندە جان جوق، تەك قيراعان ىدىستار عانا شاشىلىپ جاتقان-دى.
— ماسقارا!
باسقا ءسوز ايتا العان جوق، جۇگىرىپ ىشكە كىردى. ەكپىندەپ تەز كىرسە دە كوريدوردىڭ تابالدىرىعىنان ءارى اتتاي العان جوق. جۇرەك مۇزداسا دەنە شىركىننىڭ ءدىرىل قاعاتىن ادەتى عوي، ءوز ءدىرىلىن ءوزى باسا الماي، ءوز جۇرەگىنىڭ دۇرسىلىنەن باسقانى ەستي الماي، نە ىستەرىن دە بىلمەي اڭىرىپ تۇر ەدى، شەتكى ەسىكتەن ءمادينا شىعا كەلدى.
— جانىم، ءمادينا-اۋ...
ول ناجاعايدىڭ جارقىلىنان ولەردەي قورقاتىن، ءمادينانىڭ جالت ەتكەن كەزىنەن سول ناجاعاي وتىن كورگەندەي سەسكەنىپ، ءتاۋباسىنان جاڭىلدى دا، ايتار سوزدەن اداسىپ قالدى.
— سەن اداسىپ كەتكەن ەدىڭ، الجاسىپ كەلىپسىڭ. مەن ءمادينا ەمەس، مىسقالمىن. سەن سۇيگەن ءمادينا وسىدان ەكى ساعات بۇرىن قازا بولعان-دى.
ءمادينا سونى ايتىپ كەتە بەرىپ ەدى، سانات ۇستاي الدى:
— ولاي دەۋ ءۇشىن سەن الدىمەن مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ ال. سەنىن الدىندا تۇرعان مەنىڭ ءوزىم ەمەس، ءارۋاعىم. سەن سونى ءبىلىپ ال، سونان كەيىن كەبىنىمە ءوز قولىڭمەن ورا دا، ءبىر شۇڭقىرعا ءوز قولىڭمەن جەرلەي سال. تەك، ءبىر وزىڭنەن باسقا جاننىڭ قولى پاك تانىمە تيمەسىن. وسى عانا سەنەن تىلەر ەندىگى بار تىلەگىم.
تاياعىن تارسىلداتىپ، ايعايىن سالا ەسقازى شىعا كەلدى:
— ەي، ۇياتسىز، ءبىرىمىزدىڭ قانىمىز توگىلسىن دەمەسەڭ جوعال تەزىنەن! جوعال تەزىنەن!
— اكە!— دەپ، سانات قۇشاعىن جايا ۇمتىلىپ ەدى، ەسقازى تاياعىن سەرمەپ قالدى:
— مەن ءوز ابىرويىن ءوزى توككەن سەندەي ەسالاڭعا اكە ەمەسپىن، اۋلاق.
سانات ونىڭ اكەلىك جۇرەگى جوعىن وسى سوزدەرىنەن سەزدى دە اشىنىپ الدى.
— سەنىڭ دە ايتارىن وسى ما، ءمادينا؟
— اكەگە بالا بولىپ كورمەگەن سەن ەمەس مەنىڭ ءمادينام. مەنىڭ ءسوزىم ول ءۇشىن زاڭ، كوزىنە كورىنبەي جوعال، وڭباعان.
— ءمادينا، مەن سەنىڭ سوڭعى ءسوزىڭدى كۇتىپ تۇرمىن،— دەپ، سانات ىلگەرى ءبىر اتتاپ ەدى، ءمادينانىڭ جالت ەتكەن كوزى، كوزى ەمەس ۇزىن كىرپىگىنەن ۇشىپ تۇسكەن ءبىر تامشى جاسى بەتىنە ۋ بولىپ تيگەندەي جۇرەگىن ءدىر ەتكىزدى.
— مەنەن پە بەتىڭمەن نەنى سۇراپ تۇرسىڭ؟— ول ەكەن تۇرىپ ساناتقا وسىنى ايتتى دا، ەسقازىعا كوز تاستادى.— ەشبىر قاس دۇشپانىم سالا المايتىن جارانى ءسىز سالدىڭىز، اكە. ەندى ءسىزدىڭ دە مەنى بالام دەۋىڭىزگە جول قالعان جوق.
ول سونى ايتا سالىپ سىرتقا شىعا جونەلدى. ونى قۋا سانات. ساناتتى قۋا ەسقازى شىعىپ ەدى، اۋلاعا كىرىپ كەلە جاتقان قامار مەن داۋرەندى كورىپ ۇشەۋى دە جەتكەن جەرلەرىنە توقتاي قالدى. قامار قىزىنا انادايدان ءامىر بەرىپ ادۋىنداپ كەلەدى. جولىندا تۇرعانداردى جان دەپ ەلەيتىن ەمەس.
— اۋىرىن كەيىن الامىز، جەڭىل نارسەلەرىنىڭ ءبىر ساباق ءجىبىن قالدىرماستان سال انا ماشيناعا. داۋرەن، سەن ماعان كومەكتەس.
ول وسىنداي وكتەم قالپىندا ۇيگە بەتتەپ ەدى، سانات قارسى الدىنا تۇرا قالدى:
— ماما، مەنىڭ ومىردە ماما دەپ اتاعان انام ءبىر عانا ءسىز ەدىڭىز عوي. تىم بولماسا ءسىز اياساڭىزشى.— قامار ونى وتتى كوزىمەن ءبىر اتتى دا، ءۇن قاتپاستان ىشكە كىرىپ كەتتى.
— سەنى ءوزى ولمەي جىبەرەتىن كىم بار؟— دەپ، ونىڭ سوڭىنان ەسقازى، ەسقازىنىڭ سوڭىنان ءمادينا كەتتى.
ولاردىڭ سوڭىنان جونەلگەن داۋرەندى سانات ۇستاي الدى.
داۋرەن مەن مىنالاردىڭ ەشقايسىسىمەن ادامشا الاتىن ەمەسپىن، ايتشى باۋىرىم، مۇندا نە بولعان؟! توي نەگە تارقاعان؟ دۇنيە نەگە تالقاندالعان؟
— مەنىڭ سىزبەن ادامشا سويلەسەتىنىمدى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— مەن ساعان نە جازدىم؟
— ءسىز بۇگىنگى قىلىعىڭىزبەن ادامشىلىعى باردىڭ بارىنە دە جازىقتىسىز.
— قالاي؟ نە ءۇشىن؟
— نە ىستەپ كەلسەڭىز، سول ءۇشىن.
— سەنىڭشە مەن نە ىستەپ كەلدىم؟
— ءسىز ءمادينانى عانا ەمەس، ءبارىمىزدى دە الداپ كەتتىڭىز دە، بۇرىنعى ايەلىڭىز مىسقالدى قوسىلعالى جاتقان جاڭا كۇيەۋىنەن ايىرىپ قايتتىڭىز.
— كۇيەۋىنەن ايىرىپ؟ بۇل نە قىلجاق؟
ول ءتىپتى داۋرەننىڭ جاعاسىنان الا تۇسەتىن ەدى، ەكى قولىندا ەكى چەمودانى بار ءمادينا شىعا كەلدى دە ۇلگىرتكەن جوق.
— مۇمكىن ساعان مىناۋ كەمپىر-شالدىڭ اجىراسقانى دا قىلجاق كورىنەر. سولاي ما؟
— اجىراسقانى قالاي؟
ءمادينا ول سۇراۋعا جاۋاپ قاتقان جوق، داۋرەن ەكەۋى جۇگىن اپارىپ ماشيناعا سالدى دا قايتا كەلە جاتتى. ول الدەنە ايتقىسى كەلگەن ساناتتى قولىمەن توقتاتىپ، باسقىشقا شىعا بەرە كىلت توقتاي قالدى.
— اپىر-اۋ، وسى مەن نە ىستەپ تۇرمىن؟ داۋرەن، ءقازىر مەنىڭ ەسىم ورنىندا ەمەس سەكىلدى، وتىنەمىن، مەن ءۇشىن سەن ويلاشى.
— نەنى؟
— جەتى جاسىمدا قولىنا كەلىپ، ون بەس جىل بويى اكە دەپ وسكەن ەدىم، سونىڭ ءبارى ءبىر كۇندە، بۇگىن ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە زايا بولىپ كەتكەنى مە؟ مۇمكىن ءجىبىر، ماماما تاعى ءبىر جالىنىپ كورسەم قايتەدى؟
بۇل ءسوز داۋرەنگە ۇناعان جوق.
— نە ءۇشىن؟
— ءوزىمدى قانشا قيناسا دا مىناۋ سورلى شالدىڭ ازاپ شەككەنىن كورگىم كەلمەيدى.
— ونى ازاپتايتىن كىم؟
— جالعىزدىق. ول وزىنەن باسقا جاناشىرى جوق ادام عوي.
— سەنىڭ مەنىمەن كەڭەسكىڭ كەلمەي مە؟— دەپ سانات سۇرلانا جاقىنداپ ەدى، ءمادينانىڭ
— جوق،— دەگەن داۋسى بۋلىعىپ شىقتى. جاسقا بۋلىعىپ ءالسىز شىقسا دا ساناتقا جەڭىل تيگەن جوق. ول سوققى تيگەن ەسىن جيناپ، ايتار ءسوزىن سايلان ۇلگەرگەنشە ءۇيدىڭ ىشىنەن:
— مەن جالىنىپ بولدىم، ەندى سەندەر جالىناسىڭدار، جالىندىرامىن مەن،— دەگەن ەسقازىنىن ماساڭ ايعايى، وعان ىلەسە:
— قايتىپ كەلىپ جالىنارمىز، وعان دەيىن كۇتە تۇر،— دەگەن قاماردىڭ كەكەتىندى داۋسى شىقتى. ءبىر قولىڭىز ءداۋ بۋما جۇگى، ەكىنشى قولىندا كونەتوز قارا چەمودانى بار قاماردىڭ ءوزى دە كەلە جاتتى.
ءمادينا جۇگىرىپ بارىپ شەشەسىن قۇشاقتاي الدى:
— ماما، جۇرەگىم اكەتىپ بارادى، بۇگىنشە توقتايىقشى.
— جوق، توقتاماڭدار! جوعالىڭدار! ءبىرىڭ ەمەس، ءبارىڭ دە جوعالىڭدار! جوعال! جوعال!— دەگەن ەسقازىنىڭ ايعايى. قاماردىڭ ءىزىن قۋا لاقتىرعان ءار ءتۇرلى زاتتار ۇدەپ كەتتى.
— ءوز وبالى وزىنە. مەنى ،شەشە دەيتىن بولساڭ ول ءۇشىن قايعىرما دا ماعان جاق اشۋشى بولما، ءجۇر كەتتىك.
بەتپە-بەت قالعان سانات پەن ەسقازى عانا. سانات ونى توقتاتپاق بولىپ ۇمتىلىپ ەدى، ەسقازى قولىنا تۇسكەن زاتتاردى تالعاماستان لاقتىرىپ ونى بەتتەتكەن جوق. ەسىكتى ىشتەن ءىلىپ الىپ، ءۇيدىڭ ىشىنە كەروسين شاشا باستادى...
جول بويىمداعى ماشينادا مەننان مەن قىمبات ءالى وتىر. ەكەۋىنىڭ دە وڭىندە جالىققاندىق بار. قىمبات باسىن ءمادينانىڭ يىعىنا سۇيەگى كوزىن جۇمىپ وتىر.
— ءمان! ا، ءمان! تويدىڭ قۇرمەتىنە ءبىر ءان سالىپ جىبەرشى.
— ەرىكپەشى-ەي!
.
كەلە جاتقان ماشينالاردىڭ جارىعى ۇقساستارىنىڭ ءار قايسىسىنا ۇڭىلۋمەن ىزالى وتىرعان ءمانناننىڭ مۇنان سىپايى ايتار ءسوزى بولعان جوق، ازدان سوڭ باسقا اۋەگە كوشتى.
— ونان دا ماشيناعا سەن يە بول، مەن ءبىر ماشينانى ۇستاپ الىپ ولاردى ىزدەپ كەلەيىن.
قىمبات سول كوزى جۇمۋلى جاتقان قالپىندا قولىن ۇسىندى:
— قوش بول، جانىم. و دۇنيەدە كەزدەسەرمىز، وعان دەيىن ساۋ بول!
ءماننان كەۋدەسىن كەرە ۇندەگەن جوق...
ەسقازىنىڭ تەرەزەسىنەن ءورت جالىنى جالماڭ قاقتى. وت ءتيىپ قارايعان لامپالار وزگەشە ءبىر ۇرەيلى ۇنمەن شاتىرلاي باستادى. ەسىكتى بىرەسە تارتقىلاپ، بىرەسە ۇرعىلاي سانات تۇر. ار جاقتان ەسقازىنىڭ كۇڭىرەنە شىققان ايعايى ەستىلدى.
— ورتەن! مۇراگەر! جوققا مۇرانىڭ دا كەرەگى جوق. ورتەن! ورتەن!
ءورت ءۇيدى قۇشاعىنا الىپ بارادى. ساناتتا ەس كەلگەن جوق. ول بىرەسە ايعاي سالىپ كوشەگە، بىرەسە ءتۇتىن بۋداقتاپ جاتقان تەرەزەلەردىڭ ءارقايسىسىنا ءبىر جۇگىردى. ەسقازىنىڭ داۋسى ءار تەرەزەنىڭ تۇسىنان ءبىر ەستىلەدى. سول كەزدە سانات تا ءبىر ۇمتىلىپ قالىپ ونى شاقىردى، ءبىراق ەسقازى ونىڭ شاقىرعانىنا كەلەتىن دە، ورتتەن سەسكەنەتىن دە ەمەس. ونىڭ سول دۇلەي مىنەزىن سەزدى دە سانات ءتۇتىن بۋداقتاپ، جالىن جالاقتاعان تەرەزەلەردىڭ بىرىنەن سەكىرىپ ىشكە ءتۇستى دە، ايعاي سالدى:
— ەسەكە، قايداسىز؟
جان جاقتان ەل دە قاپتاپ كەتتى، ءورت سوندىرۋشىلەر دە كەلىپ جەتتى. ولاردىڭ ناسوسىنان شاپشىعان سۋ كيىمدەرى جانا باستاعان ەسقازى مەن ساناتتىڭ ءۇستىن جاۋىپ كەتتى. تۇتىنگە تۇنشىعىپ، جالىنعا ورانعان ولار تەرەزەدەن جاڭا ءتۇسىپ كەلەدى. دەمگە جىبەرمەستەن ءورت تە ءسوندى، ادامدار دا قۇتقارىلدى، تەك ەسقازى عانا كۇيىكتەن قۇتىلعان جوق. ونىڭ قيمىلى دا، ءۇنى دە ءالسىز. سوندا دا ول قيقارلاۋىن قويعان جوق.
— جىبەر، جىبەرىڭدەر! بۇل كۇيىكتى كورىپ ءتىرى جۇرگەننەن كومىر بولعانىم جاقسى، قويا بەرىڭدەر مەنى.
سونان بەرى ءبىر جەتى ءوتتى. ەسقازى ءالى اۋرۋحانادا. وزىنە-وزى سالعان جاراسى جازىلىپ كەلەدى، ءبىراق ول كۇندىز-تۇنى جىلايتىن ءبىر جاڭا اۋرۋ تاۋىپ الىپتى.
— بۇل وقيعانىڭ بارلىق تاريحى وسى. سەندەرشە وسىعان كىنالى كىم؟
ءمادينا وسى سۇراۋدى بەرە جاعالاي كوز تاستاپ ەدى، وزىنە قادالىپ وتىرعان كوزدەردىڭ ءبارى دە تومەن ءتۇسىپ كەتتى. ءتىپتى، وزگەنىڭ كوزىنە وتە ەجەت كورىنگەن دارحاننىڭ باسى مۇلدەم سالبىراپ كەتىپتى. ول ءۇن قاتپاستان كەتۋگە بەكىنىپ وتىر ەدى، ءمادينانىڭ:
— دارحان، سەنىن ەكپىنىن ءتاۋىر ەدى عوي، مۇمكىن سەن ايتارسىڭ؟— دەگەن ءسوزى جىگەرىن قايراعانداي، ول باسىن كوتەرىپ الدى:
— وزىڭنەن كەشىرىم سۇراۋدان باسقا مەنىڭ دە ايتارىم جوق.
— مەنەن كەشىرىمدى نە ءۇشىن سۇراماقسىڭ؟
— ماناعى ءبىر اعات سوزدەرىم ءۇشىن.
— سەپ شىندىقتى عانا ايتتىڭ عوي، شىندىقتى ايتۋ — اعات ەمەس.
— مەن شىندىق پەن اعاتتىقتى ايىرا بىلەمىن.
— وعان تالاسىم جوق. مەن بۇل سۇراۋدى، داۋرەن، ساعان دا، سەرگو، ساعان دا، الەشا، ساعان دا، ماكەن، ساعان دا، قارلىعاش، ساعان دا، گالينا، ساعان دا — قىسقاسى، وسى وتىرعان بارىنە دە بەرەمىن. ايتىڭدار، كىم كىنالى؟
جۇرت كىمدى ايىپتارىن بىلمەي ءۇپسىز تىنا قالىپ ەدى، ەسىك جاقتان ساناتتىڭ:
— مەن!— دەگەن داۋسى ساڭق ەتتى.
ونىڭ ەسىكتەن كىرگەنى دە، ءبىر جەتىدەن بەرى جۇرتتىڭ كوزىنە كورىنگەنى دە وسى بولاتىن. ول كوزىنە يتيتە كيگەن كەپكەسىن قولىنا الدى دا ىلگەرى باسىپ ەدى، ءمادينانىڭ ەسى شىعىپ كەتتى. ول ءوز كوزىنە ءوزى سەنە الماي، ايتقىسى كەلگەن ءسوزىن ايتا الماي، تاڭدانۋدان تالىقسىعانداي ورنىنان زورعا كوتەرىلىپ اقىرىن تۇرا باستادى. كوزى زالدى قاق جارىپ وزىنە قاراي اۋىر سالماقپەن ءجۇرىپ كەلە جاتقان ساناتتا.
باۋىرلارىم-اۋ، مەن كىمدى كورىپ تۇرمىن؟ مىناۋ كەلە جاتقان انىق سانات پا؟
ءبىر عانا ءمادينا ەمەس، زالداعىلاردىڭ ءبارى دە ساناتتى تاني الماي تاڭىرقاپ قالدى. ويتكەنى ونىڭ كەشە عانا ءبىر تال اعى جوق شاشى بۇگىن ءبىر تال قاراسى قالماستان تۇگەل اعارىپ كەتىپتى. ءمادينانىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ جاڭاعى ءبىر كەزدە ءتىلىن بايلاعان سۇمدىق وسى. سانات زالدىڭ جاقىنداعان كەزدە ول ساحنادان سەكىرىپ ءتۇستى، كوزىنەن جاسى قوسا ىرشىپ كەتتى. زالداعىلاردىڭ ءبارىنىڭ دە جۇرەگى ءمادينانىڭ جۇرەگىمەن بىرگە ەلجىرەپ، ءبارىنىڭ دە كوزى ءمادينانىڭ كوزىمەن بىرگە مولتىلدەپ ساناتتىڭ شاشىنا تاڭدانا قادالىپ تۇر.
ءمادينا ساناتتى قۇشاقتاي الىپ جاسقا بۋلىعىپ تۇر:
— ءتانىڭ عانا ەمەس، جانىڭ دا ورتەنىپتى عوي، بۇعان دا سەن كىنالىمىسىڭ؟
— ءيا، بۇعان دا مەن كىنالىمىن.
ءمادينا باسىن ساناتتىڭ كەۋدەسىنەن كوتەرىپ الىپ بار داۋسىمەن ايعاي سالدى.
— جوق، سەن مۇنىڭ بىردە بىرىنە كىنالى ەمەسسىڭ. سولاي ەمەس پە، جولداستار؟
— سولاي، — دەگەن داۋىستار دۋ ەتتى. ءتىپتى ىشتەي ساناتتى ايىپتاپ جۇرگەن داۋرەن دە قوسىلىپ كەتتى.
ءمادينا ساناتتىڭ كەۋدەسىنە قايتا قۇلادى.
سول ءبىر سۇراۋ، ءالى بەرىلىپ كەلەدى، ءبىراق، جاۋابى ءالى تابىلعان جوق. ويتكەنى، ەڭ كىنالى ەلدىگىمىزدىڭ ەجەلگى، جاۋى كۇنشىلدىك ەكەنىن، ونىڭ وتىن جاعىپ، وعىن اتۋشى وگەيبەك سەكىلدى جالعان دوستار ەكەنىن ەشقايسىسى ءالى تابا العان جوق.
1949 جىل
You Might Also Like
