كىسىلىكتى ادام قايدا بار؟
بىردە الەكساندر تۆاردوۆسكيي الەمگە ايگىلى مۋزىكانت مستيسلاۆ روستوپوۆيچپەن بىرگە شەتەلدەن ۇشىپ كەلە جاتسا كەرەك. ەكەۋى ءبىرىن ءبىرى جاقسى بىلەدى، ەكەۋى دە ىشىپ-جەۋدى جەك كورمەيدى؛ سامولەت ۇستىندە ەداۋىر سىلتەڭكىرەپ العان سوڭ ءارتۇرلى تاقىرىپتاعى اڭگىمەنىڭ دە قىزىپ بەرەتىنى بار. كەزەكتى ءبىر ءسوز اراسىندا تۆاردوۆسكيي:
— ورىس جەرىندە كىسىلىگى بار ادام دا قۇرىپ ءبىتىپ بارادى-اۋ ءوزى، — دەپ قالادى.
— اسىرا سىلتەپ العان جوقسىز با، الەكساندر تريفونوۆيچ، ادال ادامدار،.. — دەپ داۋ ايتپاق بولا بەرگەن گوسگروپوۆيچتىڭ اۋزىن اشتىرماي، اقىن:
— جو، ءسىز تۇرا تۇرىڭىز. مەن ادال ادامدار ەمەس، كىسىلىكتى ادامدار (و پوريادوچنىح ليۋدەي) جايىندا ايتىپ وتىرمىن. ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم، استە شاتاستىرىپ جۇرمەڭىز، — دەيدى وزىنە عانا ءتان بايسالدىلىقپەن اڭگىمەسىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ. — ادال ادامداردىڭ، قۇدايعا شۇكىر، ازىرگە بارى راس، ال مۇلدەم قۇرىپ بىتۋگە تاياۋ قالعانى كىسىلىگى بار ادامدار. سولار تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. ايتالىق، مەن سىزگە كەڭەستەر وداعىنىڭ كەلەڭسىز ءبىر ءىسى تۋرالى ولەڭىمدى (اڭگىمە كەڭەستەر وداعى كەزىندە بولىپ وتىرعانىن ۇمىتپايىق) وقىپ بەردىم دەلىك. ءسىز ناعىز پاتريوت رەتىندە ونى دەر كەزىندە ءتيىستى ورىندارعا جەتكىزدىڭىز، ونى وزىڭىزشە وتان الدىنداعى پارىزىمدى وتەدىم دەپ ويلادىڭىز، ياعني ەل قامى ءۇشىن ادال قىزمەت اتقاردىڭىز. ال ەندى وسى دا كىسىلىككە جاتا ما؟ الگىندەگى كىسىلىك پەن ادالدىق جايىنداعى ۇعىمداردىڭ دا ءجون-جوسىعى مۇلدەم كەرەعار ەكەندىگىن ايتقاندا مەن وسىلاردى مەڭزەگەن ەدىم.
* * *
ماقالامنىڭ تاقىرىبى توسىنداۋ ەستىلىپ، وقىرمان قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيمەسە دە، ءسال-پال تىكسىندىرىپ جۇرە مە دەپ مەن ايگىلى ورىس اقىنىنىڭ ومىرىنەن الىنعان وسىناۋ مىسالدى ادەيى كەلتىرىپ وتىرمىن. بارشا جاراتىلىس-بولمىسى، بۇكىل تۆورچەستۆولىق تىرلىگى ءبىر عانا كىسىلىك جولىنا باعىندىرىلعان، باقتى دا، سوردى دا سودان تاپقان (ءوزىنىڭ ۇلكەن-كىشى زامانداس، قالامداستارىنىڭ ءبىراۋىزدان مويىنداۋى بويىنشا) وسىناۋ ءبىر اسا تالانتتى اقىننىڭ سوزىنە ءبىر نارسە الىپ قوسامىن دەۋدىڭ ءوزى ارتىق اۋرەشىلىك سەكىلدەنەدى. ادام كوڭىلىنىڭ ەلەۋسىزدەۋ ءبىر تۇكپىرىندە بۇعىپ جاتقان ويدىڭ وسىلايشا وقىس اقتارىلا سالاتىن كەزدەرى بولاتىنىن بىلەتىن ەدىك.
* * *
مەن دە كەيدە وسى كىسىلىك قاسيەت (ورىستىڭ "پوريادوچنوست" ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە الىپ وتىرمىن) دەگەنىمىزدىڭ ءوزى ءبىرجولا قۇرىپ ءبىتىپ بارا ما دەپ ءقاۋىپ قىلامىن. سوعان ءبىر مىسال. توننىڭ ىشكى باۋىنداي تۋىسىپ كەتپەسەك تە، جەكە باسىن كوتەرە سىيلاپ جۇرەتىن ءبىر ازاماتتى بىلەتىن ەدىم. ءاردايىم القالى توپتا اق سويلەپ، ادال پىكىر ايتىپ جۇرەتىن. اۋزىنان اقىل، اجارىنان مەيىر توگىلىپ تۇرعانداي كورىنەتىن سول ادام پرەزيدەنت نوكەرلەرى قاتىسقان ءبىر جيىندا ەلباسىنىڭ اتىنا كول-كوسىر ماداق ايتىپ كوسىلىپ ءبىر بەرسىن. بۇل جەردە ول ماداقتىڭ ەشبىر رەتى دە جوق ەدى، ءبىرازىمىز "بۇل قالاي؟" — دەپ بۇعا بەردىك.
ارينە، ءوز ورنىن، ءجون-جوسىعى بولعان جەردە ايتىلسا ول ءسوزدىڭ ەشبىر سوكەتتىگى جوقتىعى راس-تىن. ءبىراق بۇل جولى "بىرەۋى بولماسا بىرەۋى جەتكىزىپ باراتىن شىعار" دەگەن ىشكى ەسەپكە قۇرىلعانى، اعامىزدىڭ دا وسىنداي رەتى كەلىپ تۇرعاندا جاعىمدى ءبىر ءسوز ايتىپ قالعىسى كەلگەنى اڭعارىلىپ-اق تۇردى. ءدايىم عانا اتالى ءسوز ايتىپ جۇرگەندەي كورىنگەن ادامنىڭ وسى ءبىر وعاشتاۋ قىلىعىن ەزىنىڭ دە اڭعارماۋى، "جاعىمدى" ءسوز بەن جاعىمپازدىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى ءبىر ەكەنىن سەزبەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بىلە تۇرا ادەيى باردى...
بۇل جەردە مىنانى دا ايتۋعا ءتيىسپىز: كەيدە ۇلى تۇلعالار تۋرالى جازا كەلىپ: "ءبىراق بارلىق جۇمىر باستى پەندەلەر سياقتى بۇل كىسى دە پەندەلىكتەن قۇرالاقان ەمەس ەدى" — دەپ جاتاتىنىمىز بارى راس. سول ۇلى ادام بويىنان تۇيىردەي ءمىن تاپقانىنا ءماز بولىپ، قىبى قانا كۇلىمدەپ، "ە، ول دا ءوزىمىز سياقتى ەكەن عوي" دەپ قۇدايى بەرىپ-اق قالاتىن توق قارىن توعىشارلار اۋزىنا ءسوز سالىپ وتىرعانىمىزدى دا اڭعارماي قالاتىنىمىز بار.
توعىشارعا (وبىۆاتەل) كەرەگى دە سول، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ، جاڭاعى جاقسىنىڭ سىرتىنان تيسە تاياققا، تيمەسە بۇتاققا دەپ، كەسەك اتىپ قالىپ جاتادى.
وسى ارادا ءبارىمىز بىلەتىن "ماۋگليدىڭ" اۆتورى رەدەيار كيپلينگتىڭ "كورول بولعىسى كەلگەن ادام" دەيتىن اڭگىمەسىن ەسكە تۇسىرە كەتكىم كەلەدى. تاعدىر ايداپ جابايى يندەەستەر اراسىنا تاپ بولعان مىسىر جاۋىنگەرى كوپ ۋاقىت كولەڭكەسىز بەي-جاي تىرلىك كەشەدى. ءتاڭىرىنىڭ ءوزى جىبەرگەن جارىلقاۋشىمىز دەپ سەنگەن جابايىلار ونىڭ باسىنان قۇس ۇشىرماي، ايداۋىنا كونىپ، ايتقانىنا جۇرەدى. بىرتە-بىرتە ءوزىن شىنىندا دا جاراتۋشىنىڭ جەردەگى وكىلىندەي سەزىنگەن جىگىت ەندى جابايىلار كورولى بولعىسى كەلمەي مە. يندەەستەر ونىسىن دا جىك-جاپار بولىپ، قۇلشىلىق ەتە قابىلدايدى.
سودان كۇندەردەن كۇن وتكەندە الگى جاۋىنگەر قۇداي اتىپ، جەرگىلىكتى ءبىر ايەلگە عاشىق بولادى عوي باياعى. قايتەر ەكەن دەپ كورولدى اڭدىعان يندەەستەر ونىڭ دا وزگەلەر سياقتى ايەلدى بەلگىلى ءبىر قاجەتى ءۇشىن پايدالانعىسى كەلگەنىن بايقاپ قالىپ، "ە، بۇ دا ءوزىمىز سياقتى پەندە ەكەن عوي!" دەيدى دە جابىلا ءجۇرىپ، ونى ءولتىرىپ تىنادى.
* * *
بۇل جەردە كىسىلىك پەن پەندەلىكتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەكەنىن، پەندە بىتكەننىڭ ءبورىنىڭ باسىنا كىسىلىك قاسيەت داري بەرمەيتىندىگىن ايتپاق ەدىم. قاستەك بايانبايەۆتىڭ "ءوزىمدى ءوزىم جەك كورگەن كەزىم — پەندەلىككە دەيىن تومەندەگەنىم، ءوزىمدى ءوزىم باعالاعان تۇسىم — كىسىلىككە دەيىن جوعارىلاعانىم" دەگەنگە ساياتىن ەكى شۋماق ولەڭى بولۋشى ەدى. كىتابىن تاپپاي، دالمە-دال كەلتىرە المادىم، ءبىراق ماعىناسى وسىنداي ەكەنى انىق. سونى وقىعاندا ويلاۋشى ەدىم، ءبىر ادامنىڭ باسىنا كىسىلىك پەن پەندەلىك قالاي سيىسپاق دەپ. كىسىلىك دەگەن بىردە ارتىلىپ، بىردە سارقىلىپ جاتاتىن اقشا ەمەس قوي، سۇتپەن سىڭگەن بولسا، سۇيەكپەن عانا كەتەتىن شىعار دەپ.
ارينە، ءومىر بار جەردە مۇقتاجدىق بولماي تۇرمايدى. تىرلىكتىڭ ءبىر ۇشى ەرىكسىز اپارىپ سول مۇقتاجدىققا تىرەگەندە كوپ ادام سىر بەرىپ-اق قالادى...
* * *
وتىرىك پە، شىن با، و جاعىن انىق بىلمەيمىن، ايتەۋىر جامبىل-جاكەم ايتىپتى دەيتىن اششى ءبىر مىسقىل ارالاس اڭگىمە جۇرەدى ەل اراسىندا. "جاكە، ءشۇيىنشى، نەمىس فاشيستەرىن جەڭدىك!" — دەپ قۋانا جەتكەن اۋىلداستارىنا: "نەمىستى جەڭەتىندەرىڭدى باياعىدا-اق بىلگەم، مىناۋ التى ءۇي ارعىندى جەڭە الاسىڭدار ما، سونى ايتشى؟!" — دەپتى دەيدى ۇلى جىراۋ.
سول ايتقانداي، بۇل كۇندە عاسىر دەرتى اتالىپ جۇرگەن سپيد، قىلتاماق اۋرۋلارى بار. زاردابى وتە اۋىر دەپ باسپا ءسوز بىتكەن شۋىلداسىپ-اق جاتادى. ءبىراق ماعان سولاردىڭ بارىنەن دە قازاق ءۇشىن قاۋىپ-تىرەگى رۋشىلدىق دەپ اتالاتىن دەرت پە دەپ قالام. بۇل ءوزى ەل ءىشىن ابدەن جايلاپ، اسقىنا ءتۇسىپ بارا جاتقان كەسەل. ۇلكەن-كىشى لاۋازىمعا يە بولعان، ەل بيلەپ، جۇرت شۇيلەۋگە ەندى-ەندى ارالاسا باستاعان ادامدار ماڭىنا اراداي قۇجىناپ جاعىمپاز-جاقتاس، ۇرانشىل-رۋشىلدارى جينالا قالادى. "قايىردىڭ ءبارى اعايىننان، قايىرىمنىڭ ءبارى تۋىسقاننان" دەگەندى الگى ادامنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ-اق باعادى ولار. تۋىسپاسا دا قيماسىڭ، تۋعاننان ارتىق سىيلاسىڭ بولادى، وپالى دۇنيەنىڭ ءوزى دە ەڭ الدىمەن سولاردىڭ ىنتىماعىندا، ءوزارا تاتۋلىعىندا ەكەنىن ەستەن شىعارعان جەردە، الگى دەرت تە ۋشىعا تۇسەدى، ەندى ەم قونباي، ۇدەي بەرەدى.
بۇل دەرت اسىرەسە جازۋشى، عالىمداردىڭ بويىنا بارىپ دارىسا، ودان اسقان سۇمدىق جوق. ەندى ولار رەتى كەلگەن جەردە بولمىستى بۇرمالاپ، اقيقاتتى اياققا تاپتاپ، الا قويدى بولە قىرقۋعا كوشەدى. ولار ءتىپتى تاريحتىڭ وزىنە كوپە-كورنەۋ قيانات جاساپ، "ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەننىڭ" ءجونى وسى ەكەن دەپ، ءوز ەلىنەن شىققان باتىردى، رۋلاس اۋليە-امبيەسىن باسقا بارلىق قاتارلاس، تۇرعىلاستارىنان بيىگىرەك قويۋعا تىرىسىپ، بارشا كەمەڭگەرلىك، كەندىك، ەلەۋلى ەرلىك اتاۋلىنى ءبىر عانا سولاردىڭ باسىنا ۇيىپ-توگۋدى ادەتكە اينالدىرعانىن كورىپ، كۇلەرىڭدى دە، جىلارىڭدى دا بىلمەي وتىراتىن كەزدەرىڭ از بولمايدى. مەملەكەت بولىپ كۇرەسەر، ۇلت بولىپ تامىرىنا بالتا شابار سۇمدىق ءبىر دەرت وسى دەپ بىلەم...
* * *
تاياۋدا عانا ەكەۋارا بولعان اڭگىمە ۇستىندە وزىمە سىيلاس، سىرلاس جۇرەتىن، الىس-جاقىن اعايىنعا جاقسى اتىمەن عانا تانىمال اعا قالامگەر رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ ءبىرىن باسقارىپ وتىرعان جاس ازاماتتارعا دەگەن رەنىش-وكپەسىن سىر عىپ ايتىپ ەدى.
ءبىر كەزدەرى ءوزى دە وسى گازەت ۇجىمىن باسقارعان اعا بۋىن وكىلىنىڭ زاۋىمەن اپارعان ءبىر ماقالاسىن يت تىستەگەن تۋلاقتاي (اڭگىمەشىنىڭ ءوز ءسوزى) ەتىپ، ءار جەرىنەن ءۇزىپ-جۇلىپ "جاريالاعان" بولادى عوي رەداكسيا. "بۇ قالاي بولدى؟" — دەپ وكپە ايتا بارعان اۆتورعا ورىندى ءۋاج ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا: "كونسەڭ دە سول، كونبەسەڭ دە سول" دەگەندەي سىرت بەرىپ، سەس كورسەتەدى ونداعىلار. "ەڭ قۇرىعاندا وزىمە ايتىپ وتىرىپ قىسقارتپادىڭدار ما، بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇر سولاي سياقتى ەدى" — دەپ كۇمىلجىگەن اۆتور ۋاجىنە ايىلىن دا جيماعان جاس باسشىنىڭ ءبىرى: "بۇرىن قالاي بولعانىن بىلمەيمىن، بۇدان ءارى وسىلاي بولادى" — دەپتى ءمىز باقپاي.
— ءارى قاراي ءسوزدى كوبەيتسەم جاعامنان الا تۇسۋگە دايار تۇرعان ءتۇرىن كورىپ، ءبىرجولا ءتۇڭىلدىم دە، جونىمە كەتتىم، — دەيدى اعا قالامگەر. "كەشە كەلگەن توقالدار — ءشومىش الىپ قوقانداردىڭ" كەرى وسى بولسا كەرەك...
بۇل ەندى بىزدەن كەيىن ەل ءسوزىن ۇستايدى دەپ سەنىپ جۇرگەن جاس ازاماتتاردىڭ سىيقى ەدى. وسىدان كەيىن كىسىلىك جايلى ءسوز ەتىپ كورىڭىز.
* * *
ايتپاعىم كوپ ەدى. كوڭىلدەگى كورىكتى ويدىڭ اۋىزدان شىققاندا ءوڭى قاشىپ، پىشىراي باستادى. ءبىراق بۇل تاقىرىپتاعى اڭگىمە مۇنىمەن اياقتالماس دەپ ويلايمىن. قايىرىلا سوعىپ، ەل ەسىنە سالىپ وتىرار ويدىڭ ءبىرى وسى توڭىرەكتە ەكەنىن سەزگەندىكتەن دە وقىرمان اۋزىنا ادەيى ءسوز سالا كەتۋ ەدى ماقساتىم.
You Might Also Like
-
بۇرناعى جىلدارى بولاتىن، الدەنە وتىرىستان كەشتەۋ شىعىپ، تۇندەلەتە تاكسيمەن كەلە جاتتىم. قازاقى قالجىڭى بار، قۋاقىلاۋ، ءسوزۋار جاس جىگىت مەنىڭ قايدا بارا جاتقانىمدى تاپتىشتەپ ءسۇراپ-بىلىپ الدى دا، بەت...
-
وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن ءبىر توپ اۋىلداستارىمنىڭ نارازىلىعىنا وراي سول كەزگى وبلىس اكىمىنە ادەيىلەپ حات جازعانىم بار ەدى. ءبىزدىڭ جاقتاعى ەسكىدەن كەلە جاتقان ءتاپ-تاۋىر قازاقشا اتى بار ءبىر اۋىلعا ...
