كوگىلدىر تاۋلار
ءبىرIءنشى تAراۋ
شىڭىلتىر ءسىبىر كەيىندە قالعان. پوەزد كىشىرەك ستانسياعا كەپ توقتادى. كوكتەم كەزى ەدى. الايدا بۇل جەردىڭ كۇن قاقتاعان قۇمىنا قاراپ، ءدال قازىرگى شاقتا ەندى ءبىر جەردە بايشەشەك گۇلدەدى دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيدى. ءتىپتى الدىمىزدا وزەن سۋى جايىلىپ، تەمىر جولدى باسىپ كەتتى دەگەن دە كوكەيگە قونبايدى ەكەن. ۆاگوننان توپىرلاي تۇسكەن جولاۋشىلار كولەڭكە قۋىپ سەندەلىپ ءجۇر. العاشقىدا پوەزدىڭ توقتاعانىنا نازالانىپ، تەپلوۆوز باسىنداعى پوەزد باستىعىن ورتاعا الىپ شۋ كوتەرگەن. ەندى، مىنە، كۇننەن قورعالاي وتىرىپ، كۇبىر-كۇبىر اڭگىمەگە كىرىسكەن. تەپلوۆوز دا تىم-تىرىس. سوستاۆتىڭ باسىندا جابۋلى سەمافورعا شەكەسىنەن قاراپ، جاسىل قوڭىزعا ۇساپ تۇر.
شپالداردى ساناي باسىپ ءبىراز ءجۇردىم دە، الدەن سوڭ كۇنگە كىردىم. تىمىرسىق تىنىشتىق باسىپ تۇر. كوڭىلسىز - اق. اسىرەسە وسىنداي جولاۋشى شىققانىندا جالعىز بولساڭ، كوڭىلىڭدى مۇڭ تورلايدى. ال مەن ءبىر كۋپەدە ءوزىم عانا كەلەمىن. تەرەزە الدىنا وتىرىپ، الىستاعى كوگىلدىر تاۋ سىلەمدەرىنە كوز جىبەردىم. ول جاق — مەنىڭ تۋعان جەرىم، مەنىڭ تۋعان اۋىلىم. ول تاۋداعى ءاربىر جالعىز اياق سوقپاقتى بىلەمىن مەن. وندا مەنىڭ ەشقانداي ەت - باۋىر تۋىسىم بولماسا دا: «تاعى دا تۋعان ۇيىڭە سوقپاي ءوتىپ باراسىڭ - اۋ، سەن»، — دەگەن جابىرقاۋ وي ورالا بەرەدى كوڭىلىمە. اپىر - اۋ، سول ءبىر الاسا عانا، بەل ورتاسىنان جەرگە شوككەن، ءبىر جاعىنا قاراي قىڭىرانعان، تەرەزە ورنىنا قىرىق قۇراۋ شىنى قۇرساۋلانعان بالشىق كەپە بار ما ەكەن، دەسەڭشى بۇل كۇندە. ءبىزدىڭ اۋىل جارىسا اققان قوس بۇلاقتىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان. ەن، شەتتە، بيىك تاۋدىڭ ءدال ەتەگىندە مەن تۋعان — سول ءبىر ەسكى بالشىق كەپە تۇراتىن. ءبىزدىڭ ۇيدەن شىققان جالعىز اياق جول تەرەڭ شاتقالدى ورلەپ، الىستاعى كوكپەڭبەك بوپ كورىنگەن كوگىلدىر تاۋلارعا قاراي كەتەتىن. ءۇيدىڭ ارتىنداعى كىشكەنتاي سايدىڭ ىشىندە جازعىتۇرىم مالينا گۇلدەسە، كۇزگە قاراي قارا بۇلدىرگەن تۇنىپ تۇرۋشى ەدى. نەشە ءتۇرلى تاۋ گۇلدەرى، قالاقاي، يتمۇرىن اتاۋلىلار يت تۇمسىعى وتپەستەي بوپ سىڭسىپ وسەتىن. ارينە، مەن اۋىلدان اتتانعالى تالاي جىلدار وتسە دە ول ءۇيدىڭ ازىپ-توزىپ، قۇلاپ قالۋى مۇمكىن ەمەس. ول ءۇيدى الدەكىم جىلما-جىل جوندەپ، سىلاپ، سىرتىن اكتەپ قويىپ جۇرگەن شىعار. تۋعان اۋىلىمنىڭ ادامدارىن بىلەمىن عوي. ولار مەنىڭ ەندى قايتىپ ورالماسىما كوزدەرى ابدەن جەتپەيىنشە، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ وتىن ەشقاشان سەندىرمەيدى. ءاربىر ادامنىڭ تۋعان جەرىندە جۇرەگىنە ىستىق وتانى — وشاعى بولادى. ول وشاقتاعى جارقىراعان وت ءارقاشان قول بۇلعاپ، يەسىن وزىنە شاقىرادى دا تۇرادى. سونداي وتتىڭ مەنىڭ اتا-انام قونىس ەتكەن ۇيدە دە ءالى كۇنگە جانىپ تۇرعانىنا كامىل سەنەمىن. ول — سوناۋ كوگىلدىر تاۋدىڭ ەتەگىندە، مەنىڭ العاشقى بالعىن قۋانىشىم مەن جابىرقاۋلى بالالىق شاعىم وتكەن ولكەدە.
ەگەر مەن ءقازىر ەسىك قاعىپ كىرىپ بارسام، ول ءۇيدىڭ مەنى تانىمايتىن تۇرعىندارى وزدەرىنىن، تۋعان ۇلىنداي قارسى الاتىنىن دا بىلەمىن. ول ءۇي عانا ەمەس-اۋ، بۇكىل اۋىل بولىپ ماعان ىستىق قۇشاعىن اشار ەدى...
انە، اناۋ جاتقان قۇمداۋىت توبەدەن اسىپ تۇسسەڭ، ەسكى قارا جول بار، ول جولمەن تۇندەلەتە ءجۇرىپ وتىرىپ، بالالىق شاعىمنىڭ بازارى بولعان كوگىلدىر تاۋعا ەرتەڭگى تاڭ سارىدە جەتۋگە بولادى. ءبىراق بۇل ساپاردا دا اتا قونىسىما سوعا المايمىن. قىزمەت جايى وسىلاي: بۇگىن ءتۇن الماتىعا جەتۋىم كەرەك، ونان ءارى دۋشانبەگە مە، بولماسا بۋداپەشتكە مە، ايتەۋىر تاعى دا ءبىر جاققا ءجۇرىپ كەتۋگە تۋرا كەلەدى، ال تۋعان جەرىم — كوگىلدىر تاۋلارعا قاشان ورالامىن، ول جاعىن ءوزىم دە بىلمەيمىن.
اتا-بابامنان قالعان ءبىر ءداستۇر ماعان مىقتاپ سىڭىسكەن، مەن دە ناعىز كوشپەلى قازاقپىن. راس، تاريحشىلار مەنىڭ بابالارىمدى سوناۋ ادام - اتا، حاۋا انا كەزىنەن-اق كوشپەلى بولىپتى-مىس دەپ دالەلدەگەنشە مەن تىپتەن سەنبەيمىن. مەنىڭ بابالارىمنىڭ قولىمەن سالىنعان وتىرار، ءفاراۋي سياقتى ۇلكەن قالالار مەن مەملەكەتتەر تاريحتا بولدى عوي. ول قالالاردا ۆاۆيلونداعى ءساندى سارايلار مەن كىتاپ قويمالارىنا بەرگىسىز ساۋلەتتى ۇلكەن سارايلار، كىتاپحانالار جانە دە بولدى. تەك سونىڭ ءبارى تاريح تۇياعىنىڭ استىندا قالىپ قويىپتى. ونان كەيىنگى جەردە مەنىڭ اتالارىم كوشپەلى ومىرگە اۋىستى. مەن دە ۇنەمى جولاۋشىلاپ جۇرگەندى ۇناتامىن. «جىبەك جولىن» شارلاپ شىقسام دەيمىن... شۋدا جىپشە شۇباتىلعان قارا جول كوز ۇشىنا دەيىن بۇرالاڭداپ بارىپ، بۇلدىراپ كەتەدى. تولقىپ كەلگەن وي تەڭىزىنەن سەرپىلۋ ءۇشىن مەن قولىما كىتاپ العام. ءبىراق وقي المادىم. كۋپەنىڭ ەسىگى جۇلقي اشىلىپ، ىشكە ۇزىن بويلى، جاۋىرىندى، قاراتورى ءوڭىن كۇن قاققان جاس جىگىت كەلىپ كىردى. قولىندا ەسكى چەمودانى مەن ۋماشتاي ۇستاعان كەپكاسى.
— سالەمەتسىز بە! — دەپ كۇلىمدەي امانداستى دا قولىنداعىلارىن ۇستىڭگى پولكاعا تاستاي بەردى. — كوكتەمدە دە وسىنداي قاپىرىق بولادى ەكەن-اۋ! ءقايبىر جاقسى دەيسىڭ، — ول قول ورامالىمەن تەر باسقان ماڭدايىن ءسۇرتتى. پيدجاگىن شەشتى، — بۇل كىشكەنتاي ستانسياعا تەك جۇك پوەزدارى عانا ايالداۋشى ەدى. كورىم بولعاندا بۇگىن جولاۋشىلار پوەزىنىڭ توقتاعانىن كوردىڭىز بە. ايتپەسە جۇك پوەزىنا جابىسىپ، ۇلكەن ستانسياعا جەتىپ، جولاۋشىلار پوەزىنا سول جەردەن مىنەم عوي دەپ كەلە جاتىر ەدىم. ءتىپتى راقات بولدى.
— قاي جەرگە دەيىن باراسىز؟
— الماتىعا دا. اناۋ جاتقان قۇم جوتالاردان اسىپ كەلەمىن، — - دەپ جىگىت كوگىلدىر تاۋ جاقتى نۇسقاپ قويدى. — بۇرىن وبلىس ورتالىعى تالدىقورعاندا تۇرعاندا ماجىلىستەرگە جاقىن جەردەن دەپ ەتە قالۋشى ەدىك، ەندى تالدىقورعان وبلىسىن الماتىعا قوسقاننان بەرى جۇرەتىن جولىمىز الىستاپ كەتتى. بىرەۋلەر وسى ەكى وبلىستى قايتادان بولەدى ەكەن دەسىپ ءجۇر... كىم بىلەدى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇگىن بىلاي ەتسە، ەرتەڭ ولاي قىلا سالۋ سالتقا اينالىپ كەتتى عوي. الدە وسىنىڭ ءبارى يگى ماقسات ءۇشىن شىعار، كىم ءبىلسىن... اۋ، ايتپاقشى تانىسپاپپىز دا عوي.
— اناش! — دەپ قولىن سوزدى.
— الىستان كەلە جاتىرسىڭ اۋ دەيمىن. جول جالىقتىرعان سياقتى ما؟ — دەدى اناش مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتپەستەن - اق. — ال مىنا مەن پوەزبەن ۇزاق جولعا شىققاندى ۇناتام. كەڭ دالادا سالت اتپەن، يا ماشينامەن جۇرگەن دە ءبىر تاماشا...
بۇگىننىڭ وزىندە عانا گازيكپەن ءجۇز وتىز شاقىرىمداي جەردى الىپ جىبەردىك. ءبىراز جەر وزەندى جاعالاي ءجۇرىپ، كوكمايسالى ويپاڭعا كەپ توقتاپ، سۋعا ءتۇسىپ، اۋقاتتانىپ الدىق. شىركىن، ۋاقىت تار بولدى، ايتپەسە قارماقتى سەرپە لاقتىرىپ وتىراتىن - اق جەر ەكەن. (مەن اناش ءسوز عىپ وتىرعان وزەندى بالا جاسىمنان بىلەتىنمىن. ول باسىن الىستاعى تاۋدان الادى. ءبىر كەزدە مەن دە سول وزەننىڭ جاعالاۋىن جالاڭ اياق شارلاپ، سۋعا اققان شىرشانىڭ بۇتاعىمەن جارىسا جۇگىرگەنمىن). — ونان كەيىن قۇممەن جۇردىك. شاعىلدان شاعىلعا ۇشىپ-قونعان قۇم بۇركىتىن كوردىك. قىسقاسى سىلىكپەمىز شىعىپ، قارنىمىز اشىپ-اق جەتتىك. قاس قىلعانداي بۇل جەردىڭ دۇكەنىندە قاتىپ قالعان پراندىك پەن اراقتان باسقا ەشتەڭە جوق ەكەن. مىنا ءبىر شاراپتى ازەر تاپتىم. بىلەتىندەر ءدامى قىشقىلتىم دەپ ماقتادى ءوزىن.
اناش شالبارىنىڭ قالتاسىنان شەتەلدىك ۇزىن مويىن تولكەنى الىپ، ستولعا قويدى...
ۆاگون تەرەزەسىنىڭ تۇسىنداعى شاڭعىتقان ەسكى قارا جولمەن قۇم جوتادان اسىپ بارا جاتقان ءبىر قورا قوي كورىندى. قوي سوڭىندا — جۇك ارتقان، بالا-شاعا، قاتىن-قالاشتار مىنگەسكەن تۇيە كەرۋەنى كەتىپ بارادى.
- — تۇيەلەر كەتىپ بارادى. ءبىر اسىقپايدى - اۋ، جانۋارلار، ماڭ-ماڭ باسىپ... سوناۋ قىپشاق شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى ءجۇرىسى دە ءدال وسىنداي ماڭعاز بولدى-اۋ، ءبىر وزگەرسەشى. تەك قولىنداعى جۇگى باسقا، كۇمىستەگەن دۇنيەلەر ەمەس...
— ە، ءالى تالاي جىلدار بويىنا وسىلاي بولادى دا، — دەدى اناش مەنى قوستاپ، ۇستىنەن كوڭىلى تولماعاندىق اڭعارىلدى. — بۇلاردى ءبارىبىر كوسموس كورابلدەرىمەن اۋىستىرا المايسىڭ.
— شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، وسى جانۋاردىڭ ادامزات قاۋىمىنا عاسىرلار بويى قانشاما ەڭبەك سىڭىرگەنىن ويلانعان كەزىڭىز بولدى ما؟ — دەپ، ول ماعان بارلاي قارادى. — تالاي جاننىڭ ءومىرىن ساقتاپ، نەلەر قيىن قاتەردەن قۇتقاردى ەمەس پە، ۇلىلى-كىشىلى تالاي جاڭالىقتاردىڭ اشىلۋىنا سەبەپكەر بولدى عوي. ەگەر كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە زوولوگتار قازىرگى كەزدەگى مامونتتىڭ قالدىعىن ىزدەگەندەي، تۇيەنىڭ قالدىرعان ءىزى مەن سۇيەگىن ىزدەي باستاسا، و، وندا جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىنەن بولسا دا تابار ەدى. ونىڭ ءوزى جان باسپاس دەگەن ەڭ قورقىنىشتى قۇمنىڭ اراسىنان دا، ەڭ تەرەڭدەگى جەر قاتىنان دا تابىلاتىنى انىق... كەيدە مەن وسى ءبىر جانۋاردى ءوزىمىزدىڭ جەرمەن بىرگە جارالعان بولار دەپ ويلايمىن. ءابۋ ءالي يبن-سينا مەن ەل ءبيرۋنيدىڭ دە جەندەتتەردەن قاشىپ قۇتىلىپ، شولدەن امان قالعانى، وسى جانۋاردىڭ ارقاسى ەمەس پە. «شىعىستىڭ اريستوتەلى» اتانعان ۇلى قىپشاق مۇحامەد ءال-فاراۋيدى تارازدان باعداتقا جەتكىزگەن دە وسىنىڭ قومى ەمەس پە...
ماركو پولو مەن سەمەنوۆ تيان-شانسكني، شوقان مەن پوتانين — قانشاما جاھانكەز مۇنىن، ەڭبەگىنە العىستى ەدى. تۇيەنىڭ كۇرە تامىرىنان سىعىپ العان ءبىر اياق قان باۋكەسپە ۇرىعا، ياكي اقىنعا، جاھان كەزگەن زەرتتەۋشىگە، بولماسا قاڭعىپ جۇرگەن دارۋىشكە جان بىتىرگەن...
— ءسىز تاريحشىسىز - اۋ دەيمىن؟
— مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعانىم، كەيبىرەۋلەردىڭ دالا سۋرەتىنەن تەك سىرتتاي قىزىقتار تاڭعاجايىپتى عانا اڭعاراتىنىن جەك كورەم. ەگەر مەن تاريحشى بولسام، تۇيە تۋرالى كوپ جايلاردى ايتار ەدىم، — دەپ اناش ەزۋ تارتتى. — ادام بالاسىنىڭ وسى ءبىر ومىرلىك ق ۇلى، قانداي قيىنشىلىقتى بولسا دا مويىماي كوتەرەتىن، مومىن جانۋار جايىندا كىتاپ جازۋعا ابدەن بولادى. ماسەلەن، ءپىل جايىندا، دەلفيندەر مەن اكۋلالار تۋرالى جازىلعان كىتاپتار كوپ-اق. دجەك لوندوننىڭ «اق ازۋىن»، مۇحتار اعانىڭ «كوكسەرەگىن» وقىپ وتىرعانىڭدا ناعىز قانقۇيلى اڭعا دا كوڭىلىڭ بۇرادى عوي. جۋىردا مەن دەلفين تۋرالى جازىلعان «اق لوسمان» دەگەن پوۆەستى وقىدىم. سەنەسىز بە، جوق پا، سونان كەيىن الگى، ءۇيىرى تاستاپ كەتكەن كىشكەنتاي اق دەلفين ءبىراز كۇنگە دەيىن ويىمنان كەتپەي ءجۇردى. ول لوسمان بولىپ، كەمەنىڭ مۇحيتتاعى قاتەرلى جارتاستار اراسىنان وتۋىنە كومەكتەسەدى. سوندىقتان دا ونى «اق لوسمان» دەپ اتايدى. ءبىر ەلدە سونداي دەلفينگە ورناتىلعان ەسكەرتكىش بار دەگەن ءسوزدى دە ەستىدىم.
— ءيا، ولار قولعا تەز ۇيرەنەدى دەيدى. وتە كونبىس جانۋار بولسا كەرەك...
— جوعا، ول فيلوسوفيا ەمەس. قايىرىمدىلىق تەك كونبىستىكپەن وتەلمەيدى. ادام اق دەلفيندى ەلىمنەن قۇتقاردى، ال ول بۇعان باۋىر باسىپ، جاقسىلىققا جاقسىلىقپەن جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلدى...
— ءسىز تەمەكى تارتۋشى ما ەدىڭىز؟ — دەپ مەن پاپيروسىمدى الدىم. پوەزد جىلجىپ ءجۇرىپ كەتتى. ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تۇتىنگە قاقالتا تۇرىپ، ۇزاپ بارا جاتقان كەرۋەنگە قارادىق.
— نەسى بار، جاقسىلىققا جاقسىلىق دەگەن وتە ورىندى. كەل تانىستىعىمىز بەن ىزگىلىك ءۇشىن ىشەلىك، — دەدى ول كەنەتتەن. — رۋداكي ايتىپتى عوي:
اش بۋراعا بال شاراپتى بالاعام، كوبىگىنەن سايتان ونىڭ تاراعان.
ول شاراپ قۇيدى. نوۆوسيبيردەن بەرى ستول ۇستىندە تۇرعان المانى الىپ ەكىگە ءبولدى. ءوزى كوڭىلدى، كۇلدىرگى جىگىت ەكەن. ەكەۋمىز شاراپ ىشە وتىرىپ، ارميان راديوسىنىڭ انەكدوتتارىن ەسكە الىستىق.
بىردە ونىڭ كوز ۇشىندا قالعان كەرۋەنگە ءالى دە تەسىلە قاراپ قويىپ وتىرعانىن سەزىپ قالدىم دا:
— جازعى جايىلىمعا كەشكەن مۇنداي كەرۋەندەر بۇل جاقتا كوپ پە؟ — دەپ سۇرادىم.
— كوپ، — دەدى ول. — مىناۋ قۇمنىڭ ار جاعى جايىلىم. ارينە، سارىارقا سياقتى كوك شالعىنى بىتىك بولماعانمەن، قوي مەن تۇيە ءۇشىن شۇيگىنى جەتەرلىك...
— تۇيەگە مىنگەن شوپان جۋساي جايىلعان قويدىڭ شەتىندە تۇر. دالا. قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق. قالىڭ ويعا يتەرەتىن تابيعات تىلسىمى... مىنە، مۇنداي كورىنىس ءاربىر قىر بالاسىنىڭ ەسىندە ماڭگى ساقتالادى. سولاي ەمەس پە؟ سول دالاڭى سۇيمەۋىن، مۇمكىن ەمەس قوي. مەن ءۇشىن ول قۇر سىرتتاي قىزىعارلىق قانا كورىنىس ەمەس.
— قالاي دەسەم ەكەن... — ول شاراپتان ءبىر جۇتىپ قويدى دا، جەيدەسىنىڭ تۇيمەسىن اعىتتى. تەرەزە الدىنان سىرعاناپ كەيىن قالىپ قويىپ جاتقان بىركەلكى ساپ-سارى قۇم تەڭىزىنە ۇزاق قاراپ قالدى... — ءسۇيۋ دەگەن ءسوز دە جەتكىلىكسىز... اتتەڭ باسقا ءسوز تابا دا المايسىڭ. مەنىڭ بۇكىل ءومىرىم دالامەن، مالمەن، تۇيەمەن بىتە قايناسىپ جاتىر. ءبىر ايتا كەتەتىن جاي: تۇيەلەر دە ءارتۇرلى بولادى. بۇل ولكەدە تەك نارلار وسەدى. — ول ءسال ويلانا وتىرىپ، اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى. — مەن ولاردى وتە جاقسى كورەمىن. وسى نارعا بايلانىستى كوڭىل جابىرقاتار ءجاي بار، — دەپ شىلىمىنىڭ تۇقىلىن تەرەزەدەن لاقتىرىپ جىبەردى.
— مەن فزو-عا ءتۇسىپ، ودان قاشىپ كەتەتىن جىلى ون ەكىگە تولعان كەزىم ەدى. بۇل قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ قىسىندا كۇز - باستا بولاتىن. قالادان ءبىزدى توم وزەنى ءبولىپ تۇراتىن. وزەن جاعاسىندا ۇزىننان-ۇزاق سالىنعان جاتاقحانا كورپۋستارى بولۋشى ەدى. ءبىز كوپ ەدىك. ءبىر توسەككە ءتورت بالادان جاتاتىنبىز. تۇسىمىزدا باقىتتى بالالىق شاق تۋرالى، ونان سوڭ تاعى ءبىر «ءبارى جەڭىس ءۇشىن!» دەگەن پلاكات سۋرەتتەر ءىلۋلى تۇراتىن. بىزدەر فازەۋەشنيكتەر بوپ شىعۋعا ءتيىس ەدىك. ءار كورپۋسقا ءبىر تاربيەشىدەن بولىنگەن، ال ءبىر كورپۋستاعى بالا سانى جۇزدەن اساتىن. ءاربىر ون بالانىڭ ءوز اتامانى بولاتىن-دى. ءبىزدىڭ دە سونداي اتامانىمىز بولدى — كوكشىل كوزىنىڭ تومەنگى جاعىن الا ون، جاق شەكەسىنە قاراي سىزىلعان تىرتىعى بار، ءۇستى-باسى كىر-قوجالاق، شاشى جىلقىنىڭ تۋ قۇيرىعىنداي تىكىرەيگەن، تەنتەك بالا ەدى. ءبىزدىڭ اياعىمىزعا اعاش تاباندى بوتينكا بەرىلگەن-دى، جۇرگەنىمىزدە جەردىڭ توڭىن ويىپ جىبەرەردەي تاق - تۇق ەتەتىن. قولىمىزعا ءبىر-بىر بالتا ۇستاتتى، ونىسى اۋىر بولعان سوڭ تومعا اپارىپ لاقتىردىق.
اتامانىمىز گريشكانىڭ بۇيرىعى بويىنشا، بىزدەر، دۇكەندەر مەن بازارداعى جۇرتتىڭ قالتاسىن قاعۋعا ءتيىس ەدىك. مەن بۇل بۇيرىقتى ورىنداي المادىم. سوندىقتان اتامان ماعان ۇلكەن الىم سالدى. جالعىز مەن ەمەس، ونىڭ قاھارىنا باسقالار دا ىلىكتى. ءسويتىپ قالتا قاعۋعا جارامسىز بوپ شىققاندارىمىز ءۇش جەتى بويى ءوز ۇلەسىمىزگە تيەتىن ناندى اتامانعا جيناپ بەرىپ، اش جۇرۋىمىزگە تۋرا كەلدى. ال گريشكا بولسا بازارعا اپارىپ، ناننىڭ ءار ءتىلىمىن 30 سومنان ساتىپ، قارىق بوپ ءجۇردى. ءبىر جەتىدەن كەيىن ءبىز قارسىلىق بىلدىردىك. الىم تولەۋدەن باس تارتتىق.
تۇسكى تاماق ۇستىندە ءوز ۇلەسىمىزگە تيگەن ناندى تويا جەپ اپ، بۇكىل جۇرتتىڭ كوزىنشە، تاربيەشىمىزدىڭ الدىندا اتامانىمىزعا نارازىلىعىمىزدى ايتتىق.
تاربيەشىمىز بۇل ءىستى ەگجەي-تەگجەيلى انىقتايمىن دەپ ۋادە ەتتى دە، ءوز جونىنە كەتتى. وسىنىڭ ارتىنشا شەتكەرىرەكتەگى كىشكەنە تامنىڭ سىرتىندا اتامانداردىڭ ءماجىلىسى بولدى.
— توقتاي تۇرىڭدار ءالى، درومادەرلەر! تومنىڭ تۇڭعيىعى سەندەردى اڭساپ جاتقان بولار... — دەپ كىجىندى گريشكا بىزگە.
ءبىز بۇدان ءارى ەشتەڭەنى كۇتكەمىز جوق. بيىك قورشاۋدان سەكىرە دومالاپ شىقتىق تا، تومنىڭ ۇستىندەگى كوك ايدىن مۇز ارقىلى قالاعا كەتتىك. قالتارىستارمەن ءجۇرىپ كەپ، جولاۋشى- لار پوەزىنىڭ استىنا كىرىپ، استىڭعى تەكشەلەرگە جايعاسا ورنالاستىق.
— مۇنداي تەكشەلەر جولاۋشى پوەزىنداعى كەزكەلگەن ۆاگوننىڭ استىندا بولادى. مۇنى يت قامايتىن جاشىك دەپ اتايدى، — دەپ ءتۇسىندىردى ماعان شەگىرتكە اتانعان دوسىم.
جاشىك ءىشى سوزىلىپ جاتىپ قورىلعا باسقانعا وتە جايلى ەدى. ءبىزدىڭ «كۋپەمىزدىڭ» ەكى جاعىن دا ۆاگون قاناتتارى سىرتىنان قاپتالداپ تۇراتىن. ءبارى تىنىشتالىپ، پوەزد ورنىنان قوزعالار ساتتە مەن دوسىمنان:
— شەگىرتكە، ءاي، شەگىرتكە! درومادەر دەگەن نە؟ — دەپ سۇرادىم.
- — ءا-اي، قاراڭعىشىلىق-اي، — دەپ قويدى شەگىرتكە. ونان كەيىن تۇسىندىرە باستادى: — درومادەر دەگەن بىزدەردىڭ بىر-بىرىمىزدەن اۋمايتىن تۇمسىق تىرەسكەن قيقارلىعىمىز. ۇقتىڭ با!
مەن شەگىرتكەنىڭ وسىنشا كەپ بىلەتىنىنە قايران قالدىم. ءبىزدىڭ ەندىگى اتامانىمىز وسى بولۋى كەرەك دەپ ءتۇيدىم. كىپ - كىشكەنتاي، اپ-ارىق بولسا دا ونىڭ شيراقتىعى، باتىلدىعى كەرەمەت ەدى. جاقسى اتامان شىعادى وزىنەن.
سويتسەم ونىڭ ءوز جوسپارى بار ەكەن.
— ال، باۋىرلارىم، وسى بىرگە جۇرگەنىمىز دە جەتەر! ەندى جەكە-جەكە كەتەلىك... — دەدى ول.
بىزدەر وسىلايشا ءبىر-بىرىمىزدىڭ ءاتى-جونىمىزدى انىق بىلمەگەن كۇيدە ءۇنسىز قوشتاسىپ، بەت -بەتىمىزگە كەتتىك. مەن اياگوزدىڭ قاسىنداعى سەرگيۋپولدە تۇرعان سولداتتارعا تاپ بولدىم. ءبىر اق كوڭىل اسپازشىعا قولقابىس ەتۋشى بوپ ورنالاستىم. سوندا ءجۇرىپ بارابان قاعۋدى ۇيرەندىم. ءبىراق، ءبارىبىر، سولداتتار مەنى ەزدەرىمەن بىرگە مايدانعا اكەتپەدى. ءبىر جاپپا ناندى قۇشاقتاتتى دا، اۋداندىق وقۋ بولىمىنە قولحات جازىپ بەرىپ، بيلەت ساتىپ اپەردى دە تۋعان جەرىمە شىعارىپ سالدى.
كەلەسى جىلدىڭ قىسىن مەن ءوز اۋىلىمنىڭ، جانىنداعى ينتەرناتتا قارسى الدىم. نان تاۋىپ جەۋ بۇرىنعىدان دا قيىنعا ءتۇستى. بالالار اعايىن-تۋعاندارىن پانالاپ كەتتى. يانۆاردىڭ اياعىندا ينتەرناتتا نەبارى ون ءتورت-اق بالا قالعان ەدىك.
تەرەزەلەر سۋىقتان جارىلىپ، جارعىشاقتاردان ىزعىرىق گۋلەپ تۇراتىن. كەشكىسىن بىزدەر تىر جالاڭاش شەشىنىپ، بىر-بىرىمىزگە تىعىلىسا ۇيىقتاپ جاتاتىنبىز. سول كۇنگى كەزەكشى بولتان بالا ۇستىمىزگە ەسكى-قۇسقى كورپەلەردى، جىرتىق تونداردى جاۋىپ، شەت - شەتىن قىمتاپ تاقتايمەن باستىراتىن دا، ءوزى دە ەنەتىن. تۇندە ءۇستىمىز اشىق قالماۋى ءۇشىن ەكىنشى جامباسىمىزعا سول كەزەكشىنىڭ بۇيرىعىمەن اۋنايتىنبىز... وسىنداي دىردەك قاعىپ توڭىپ، قارنىم اشىپ جاتقان تۇندەردە مەن دوستارىمدى ەسكە الاتىنمىن. «قايداسىڭدار، جەردىڭ قاي تۇكپىرىندە ءجۇر ەكەنسىڭدەر ءقازىر... نارلارىم مەنىڭ، نارلارىم...»
بىردە زوولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى وسى ءبىر ءسوزدى ايتىپ قالدى، تەك ول:
— ءبىر وركەشتى تۇيە درامەدار دەپ اتالادى — دەدى. مەن شەگىرتكە ءسوزىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ درامەدار ەمەس، درومادەر دەپ مۇعالىممەن ءسوز تالاستىرا كەتۋگە ءازىر ەدىم. الايدا ءمۇعالىم نە فزو تۋرالى، نە شەگىرتكە جايلى ءبارىبىر ەشتەڭەنى بىلمەيدى عوي دەپ ىركىلدىم. مەكتەپتەن قايتاردا مەن ينتەرنات اۋلاسىندا توقتاپ، ءوزىمىزدىڭ جار دەگەندەگى «جالعىز جەگىندىمىز» — ءجۇنى تۇسكەن كارى تۇيەگە ۇزاق قارادىم. جانۋاردىڭ سامارقاۋ قيمىلى، ۇنسىزدىگى، بەدىرەيە قاراعانى — بار تابيعاتى شەگىرتكەنىڭ ءسوزىن راستاپ تۇرعانداي: تۇمسىق تىرەسكەن قيقار. تۇيەنى ىزالاندىرعىم كەپ، ۇرىپ قالدىم. ول مىڭق ەتكەن جوق. سول سابىرلىلىعىنىڭ ەزىندە ۇلكەن كۇش بار سياقتى. مەن بىلايىراق كەتكەندە، تۇيە ورنىنان تۇرىپ، ءۇي توبەسىنە جيرافشا موينىن سوزىپ، شىرىگەن قامىستى جايلاپ كۇتىرلەتە باستادى...
... كەپ ۇزاماي ينتەرناتتىڭ نارىنا دەگەن مەنىڭ كوزقاراسىمدى ءتۇپ تامىرىمەن وزگەرتكەن وقيعا بولىپ ءوتتى. وعان اياۋشىلىقپەن قاراپ، جەك كەرۋدىڭ ورنىنا جاقسى كورەتىن بولدىم. جەتىمسىرەگەن، جالعىز وركەشتى، مۇڭلى جانۋار ماعان اسا ىستىق كورىنەتىن بوپ كەتتى.
مايداننان كيىپ قايتقان شينەلىن ءالى جاماتىپ ۇلگىرمەگەن، ۇزىن مۇرتتى، قاباعى ۇنەمى جابىڭقى جۇرەتىن ءجۇنىس دەگەن اقساق كىسى بىزدە قويماشى بوپ ىستەيتىن. ءبىر كۇنى ول جارالى سول قولىمەن قويمانىڭ اۋزىنداعى ۇلكەن قارا قۇلىپتى ازەر دەپ اشتى دا ءبىزدى ىشكە كىرگىزدى.
— ال بالالار... ازىق-تۇلىك تاۋسىلدى، — دەدى ول اۋىر كۇرسىنىپ. ونان سوڭ ازىلدەۋگە تىرىسىپ: — بارلىق جاشىكتەردى تاقىرلاپ كورىڭدەر. ەڭ بولماسا بۇگىن تويا ىشەتىن، ءبىر كەشتىك ۇن تابىلار، — دەدى.
كەشكىسىن ول ماۋلەن دەگەن ءبىر ەرەسەك بالامەن مەنى ۇيىنە ەرتىپ باردى. ايەلى بىزگە ارناپ ەكى كارتون پەن ءبىر ۋىس قارا تالقاننان كوجە ىستەگەنشە، ءجۇنىس ەرتەڭ تاڭ ازاننان ۇشەۋمىزدىڭ ستانسياعا جۇرەتىنىمىزدى ايتتى. تۇيە ءجۇنىن ەتكىزىپ، ءجۇز كيلوگراممداي ۇن اكەلەدى ەكەنبىز.
— ال ەندى اياقتارىڭدى شەشىڭدەر دە شۇلعاۋلارىڭدى انا اپالارىڭا بەرىڭدەر، كەپتىرىپ قويسىن، شارىقتارىڭدى بەرى تاستاڭدار، جاماپ قويايىن. وزدەرىن، جاتىڭدار دا ۇيىقتاڭدار.
تاۋىق ەكىنشى شاقىرعاندا جولعا شىعامىز...
بەلگىلى جول سىلەمىنە قاراي قاقپايلاپ قويادى: اندا-ساندا اسپانعا قارايدى دا:
— جولىمىزدى قىلا كور، اللا، قايتارىمىزدا دا كۇن وسىنداي اشىق بولعاي، — دەپ كۇبىرلەيدى. اللا ونىڭ ءسوزىن ەستىمەپتى. ويتكەنى قايتار جولىمىزدا بوران سوقتى. ءبىز aت تۇتەكتىڭ ىشىندە قالدىق. قىرسىققاندا ءجۇنىستىڭ جاراقاتىنىڭ اۋزى اشىلىپ، دەرەۋ ىستىعى كوتەرىلدى، كەي ءسات ەسىنەن تانا باستادى...
نار دا بولدىرايىن دەدى. اۋىلدان شىققاننان اش بولاتىن، تالتىرەكتەپ قارا تەر بوپ كەلەدى. ءبىزدىڭ بويىمىزدى ۇرەي بيلەدى. مەن قورىققانىمدى بىلدىرمەۋ ءۇشىن تۇيەنى ۇستى-ۇستىنە ۇرعىلاپ، دامىل تاپپاي ايقايلاپ قويامىن. ەسىن ءبىر جيعاندا ءجۇنىس.
— ۇرا بەرمەڭدەر. ءۇيدى ءوزى تاۋىپ اپارادى، — دەدى. ءبىز شانا سوڭىنان ومبى قارمەن جۇردىك، اقىرى تيتىقتاعان تۇيە ءبىر توبەشىككە كەلگەندە جاتىپ قالدى. مەن تاياقتى الا ساپ، ۇرۋعا ۇمتىلعام. نار باسىن بۇرىپ، ماعان ءدال جاپا شەككەن ادامشا مۇڭايا قارادى. ول دا مەن سياقتى جالعىزسىراعان جەتىم ەدى. جاۋدىراعان كوزدەرى جاسقا تولىپ تۇر. ەر ادامشا قابىرعاسى قايىسىپ، ءۇنسىز جىلاپ تۇردى. ونىڭ كوز قاراسىندا ادام بالاسىنا ءتان — جابىرقاۋ، قينالۋ، مۇسىركەۋ، شارشاۋ، كىنالاۋ — ءبارى دە بار ەدى. اۋىر جاس تامشىلارى سىرعىپ بارىپ، سۋىق قاردى قارا جەرگە دەيىن تەسىپ ءوتىپ جاتتى... مەنىڭ قولىمداعى تاياق جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. شاناعا قاراي تەرىس اينالا بەردىم. ماۋلەن دە مەنىمەن بىرگە ءجۇردى.
— ءبىز نەعىپ توقتاپ تۇرمىز؟ — دەپ سىبىرلاي سۇرادى ءجۇنىس. ونان سوڭ ورنىنان كوتەرىلمەك بولدى.
— كورمەي تۇرسىز با؟ — دەدىم مەن شەگىپ جاتقان تۇيەنى نۇسقاپ.
— نەمەنە، جانۋارىم، بولدىرعانىڭ با؟ قيىن بولدى عوي... ماۋلەن، قاپتىڭ اۋزىن شەش نە ەتەگىڭە ۇن سالىپ اپ، جانۋاردىڭ الدىنا اپارشى. كىشكەنە الدەنىپ، سولىعىن باسسىن... — قينالا سويلەگەن ءجۇنىس ءبىراز دەمىن الدى دا: — قوزعاماڭدار، الدەنسە ءوزى-اق تۇرادى. ءوزىنىڭ تۇرعانى دۇرىس. مەنىڭ دە اۋرۋىم باسىلايىن دەدى. قورىقپاڭدار بالالار، ۇيگە امان-ساۋ جەتەمىز ءالى. جەتەمىز عوي... جەل دە سايابىرلاپتى، مۇنداي بوران جىلى بولادى وسىنىسى جاقسى.
مەن ماۋلەننىڭ ەتەگىنە ەشبىر سىبدىرسىز جاپالاقتاپ تۇسكەن قارعا، سالبىراعان قالىن، تۇكتى ۇرتىمەن ۇننان اسىقپاي - ساسپاي قاربىتا اساپ شايناڭداعان اش تۇيەگە سىلەيە قاراپ تۇردىم. تۇيە دە بۇرىنعىسىنداي ەمەس، بىزگە ەتەنە بولعان دوس پەيىلمەن سابىرلى قارايدى. ول ماعان قاراي موينىن سوزىپ، ەركەلەگەندەي مەنىڭ يىنىمە باسىن سۇيكەپ - سۇيكەپ قويدى.
— ءاي، بايعۇس نارىم-اي... — دەپپىن مەن بالالىق شىن كوڭىلىممەن. مۇسىركەپ شۋداسىنان قاسىپ، سيپاعىم كەلدى. سوندا تۇيەگە قاراپ تۇرىپ ءبىرىنشى رەت مەن ءبىزدىڭ قازاقتا انالارىمىز بالاسىن ەركەلەتە تۇرىپ نەلىكتەن «بوتام مەنىڭ» دەپ ەمىرەنەتىنىن، نەلىكتەن قىردا ەڭ سۇلۋ قىزدى «بوتاگوز ەكەن» دەيتىنىن ۇققان ەدىم...
نار ورنىنان تۇرىپ ءجۇرىپ كەتتى. ماۋلەننىڭ بىلەۋلەنگەن جالپاق بەتى كۇلكىگە كومىلىپ، ءجۇرىپ بارا جاتقان كۇيدە جاپالاقتاعان قارعا الاقانىن توسىپ، سولاردىڭ اراسىنان جۇلدىز سياقتىسىن ىزدەۋگە كىرىستى.
... كەلىسىمەن ءجۇنىس اۋرۋحاناعا جاتتى. كەشكىسىن، تالاي كۇننەن بەرى ءجوندى ءنار سىزباي جۇرگەن ون ءتورت بالا پىشاقپەن تىلگىلەنگەن ۇزىن ستولدى قورشالاي وتىردىق. ۇلكەن سىرلى تاباقتان اركىم وزىنە بۋى بۇرقىراعان قويۋ اتالا كوجە قۇيىپ الدى...
ونان كەيىن بارلىعىمىز كولحوزدىڭ ات قوراسىنا ءتۇسىپ، اتتارعا سالىنعان ءشوپتى تۇپ-تۇگەل ۇرلاپ اكەلدىك تە، ءوزىمىزدى ولىمنەن قۇتقارعان جالعىز ناردىن، الدىنا ءۇيىپ سالدىق. قۋانىشتان جارىلارداي قارقىلداسا كۇلىپ، سەكىرە بيلەپ، ۇيالاس كۇشىكتەردەي اسىر سالا ماز-مەيرام بولدىق. سول ءبىر ءتۇن ەستەن كەتپەستەي عاجاپ ەدى. ول ءتۇن بىزگە تاعى ءبىر قۋانىش اكەلدى. ءدال ۇيقىعا جاتاردىڭ الدىندا كولحوز شوپاندارىنىڭ بىزگە ارناپ كورپە-جاستىق بەرىپ جىبەرگەنىن بىلدىك. راس، كورپەلەر جاماۋلى بولاتىن، ءبىراق اراسىنا تۇيە ءجۇنى تارتىلعان جەپ-جەڭىل، جۇمساق ەدى.
— دۇنيەدە مۇنداي كورپەدەن جىلى ەشتەڭە جوق. پەشكە جىلىنعانداي بولامىز ەندى! — - دەپ ماۋلەن داۋرىعا ايقايلادى، — قۇرتىڭدار، مىناۋ تاقتايلار مەن جىرتىق تونداردى. تورەلەرشە شىرەنىپ جاتىپ ۇيىقتايىق.
ەرتەڭگىسىن بىلدىك، ءجۇنىس سوتقا بەرىلىپتى. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ونى بىزگە ەشكىم دە قويماشى، يا تاربيەشى عىپ تاعايىنداماپتى. ءتىپتى ونداي قىزمەت اتىمەن جوق تا ەكەن. ينتەرنات باياعىدا-اق ەسەپتەن شىعارىلىپ، جابىلعان كورىنەدى. ال ءجۇنىستىڭ بىزگە قامقورلىق جاساپ، شوپانداردان ءجۇن الىپ، ۇنعا ايىرباستاۋعا ەش قاقىسى جوق ەكەن. قىسقاسى ول مەملەكەتتەن قىمقىرعان بوپ شىقتى...
اناش ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. ويلى قالىپتا تەرەزەگە قارايدى.
تەرەزە الدىندا جۇيتكىگەن پوەزبەن جارىسقانداي تەلەگراف سىمدارى، باعاندار قالىپ جاتىر، ارىرەكتە بۇكشيىپ جاتقان جوتالار، تاۋلار. اناش سولاردىڭ ەشقايسىسىن اڭعارار ەمەس، ءوز ويىمەن ءوزى.. مەنىڭ بايقاۋىمشا ونىڭ وڭىندە كىربىڭ بار سياقتى، الدەنەگە قوبالجىپ تۇرعانداي. ادام مىنەزىندە ءبىر ساتتەر بولادى - — اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋىپ، كەزدەيسوق ءسوزدىڭ ءوزى جۇرەگىڭدى شارپىپ ەتىپ، ءتۇرلى ويلارعا سۇيرەيدى، ەتكەن ءومىرىڭنىڭ ەڭ ءبىر ىستىق شاقتارىن ەسكە سالادى. ەسىڭە بىرىنەن كەيىن ءبىرى تىزبەكتەلىپ وتكەن كۇندەردىڭ سۋرەتتەرى ورالادى، ىستەگەن ىستەرىڭە سىرت كوزبەن قارايسىڭ. ولار ساعان سونشالىقتى ىستىق كورىنەدى، ويتكەنى ءار وتكەن ءىستىڭ ءوز ءمانى، استارى بولادى. ەگەر سەن ومىردەن جاقسىلىقتى، ىزگىلىكتى ىزدەگەن بولساڭ وندا ومىرىندەگى ءاربىر ۇساق جايلار، كۇيلەر جالعىز سەنىن، ءوزىڭ تۋرالى عانا ەمەس، سەن ءومىر سۇرگەن مەزگىل تۋرالى، سەنىڭ زامانىڭ تۋرالى باياندايدى، ويتكەنى ادام ءومىرىنىڭ ءوزى سول ۇساق جايلاردان قۇرالادى عوي...
اناش تا ءدال ءقازىر ءوزىنىڭ بالالىق شاعىنداعى قۋانىشى مەن قايعىسىن، ىزگىلىك پەن قاتىگەزدىكتى ايتىپ، مەيىربان ءجۇنىس پەن قايسار شەگىرتكەنى، ءوزىنىڭ بالالىق شاقتاعى دوستارىن ەلجىرەي ەسكە الىپ تۇردى.
مۇمكىن، مۇنىڭ، ءوزى ادامدار بويىنان جاقسى قاسيەتتەردى عانا كورىپ، سوعان سەنىپ ۇيرەنگەن جاننىڭ كەزدەيسوق سىر اشۋى شىعار. مۇمكىن بۇل وتكەن كۇندەردىڭ سان قىرلى قيىنشىلىقتارى مەن رومانتيكاسىن ەسكە الۋدان تۋعان ونەگە، وسيەت بولار.
مۇمكىن پوەزدىڭ ادامدى داراقى كۇلكى مەن پارىقسىز بوس سەزدەن كورى، كوبىنە جابىرقاڭقى كۇيگە،ءومىر تۋرالى ساليقالى ويعا بولەيتىن وسى ءبىر ءبىرقالىپتى تەربەتىلگەن ىرعاعى ونىڭ ەسىنە وتكەندى تۇسىرگەن بولار. مۇمكىن ءتىپتى ونىڭ كوكەيىندەگىسىن ايتىپ، شەرىن تارقاتقىسى كەلگەن شىعار...
شىنىمدى ايتسام، سول پىسىناعان ىستىق كۇندە كۋپەدە وتىرىپ، مەن فيلوسوفيانىڭ قىرتىس-قىرتىستارىنا مۇنشالىقتى ەنە قويعانىم جوق. اناشتى تىڭداي وتىرىپ، مەن ءوزىمنىڭ باستان كەشىرگەندەرىمدى ەسكە الدىم. ول ماعان قۇرداس ەدى، سوندىقتان ونىڭ تاعدىرى مەنىڭ تاعدىرىما ۇقساس بولاتىن...
— وسىدان ءۇش جەتىدەي بۇرىن، وسىندا ءبىر قىزىق جاعداي بولدى، — دەپ جالعاستىردى اڭگىمەسىن اناش. — ءجيى-جيى جاڭبىر جاۋىپ تۇرعان كەز ەدى. ءبىر شەتەلدىك ادامدى باستاپ سوۆحوزدار مەن كولحوزداردى ارالاتۋعا تۋرا كەلدى. الگى كىسى ەڭ الىس تۇكپىرلەردە جاتقان شوپاندار قىستاۋىن كورگىسى كەلدى.
— مەن ازيالىقتاردىڭ: «مىڭ قايتارا ەستىگەنشە، ءبىر رەت كورگەن ابزال» دەگەن دانىشپاندىق ماتەلىن ۇناتامىن، — دەپ قويدى ول. — قىسقى جايىلىمداردا بولىپ، شوپانداردىڭ قالاي تۇراتىنىن كورسەم دەيمىن. ءسىز مەنى شوپاندار تۇرمىسى كولحوز ورتالىعىندا — سەلودا تۇراتىن كولحوزشىلارداي: نە كەرەكتىڭ ءبارىن الىپ تۇرادى دەپ قۇر سوزبەن سەندىرىپ قويماسسىز. ماسەلەن كارتوپ، نياز، كاپۋستا، جەمىستەردى ولار دا كۇندەلىكتى جەپ تۇرا ما، ولاردا دا ەلەكتر جارىعى جانا ما، كىتاپتار بار ما...
مەن ونى سەندىرۋگە تىرىسقام دا جوق. ءۇنسىز كەلەمىز. ماشينامىز باتپاقتى قارا جولدا بۇلتاڭ قاعادى. كەيدە سورتاڭعا ءتۇسىپ كەتەمىز دە، گازيك جان - دارمەن بوپ العا ۇمتىلادى. جول تيتىقتاتقان شوفەر بىزگە قاراپ قويادى دا، اقىرىن عانا كۇڭكىلدەيدى. دالانىڭ شىم-شىتىرىق سۇرلەۋلەرىندە جولدى تۋرا تاۋىپ ءجۇرۋ وعان قيىن ءتيىپ كەلەدى. كەنەت الدىمىزدان تۇيە مىنگەن ادام ۇشىراسقاندا ول قۋانىپ قالدى.
تۇيە ۇستىندەگى ادام بىزدەرگە كوڭىل اۋدارعان جوق. ونىڭ ۇستىنە كيگەنى قالىڭ كەنەپ پلاشش ەكەن. بالشىق جابىسقان ساپتاما ەتىگىمەن ۇزەڭگىگە شىرەنىپ قويىپ، تۇيە ءجۇرىسىنىڭ ىرعاعىنا قاراي يزەڭدەپ، ويعا شومىپ كەلەدى. شوفەر ودان قازاقشا:
— اقساقال، شوپاندار قىستاۋىنا قاي جولمەن تەزىرەك جەتۋگە بولاتىنىن ايتىپ جىبەرمەيسىز بە؟ — دەپ سۇرادى.
— تۋرا جۇرسەڭ اداسپايسىڭ، — دەدى ۇستىندەگى ادام، ونان سوڭ بۇرىلىپ بىزگە قارادى: كۇن مەن جەلگە توتىققان قويۋ كۇرەڭ ءجۇزدى ورىس جىگىتى ەكەن.
— ءماسساعان، مىنە ساعان اقساقال! — دەپ كۇلىپ جىبەرىپپىن مەن.
— قايدان بىلەيىن. ءجۇزىن كورگەن جوقپىن عوي، — دەدى قىسىلىپ قالعان شوفەر.
— ءيا، ءسويتىپ، بىزگە قوناققا كەلە جاتىر ەكەنسىز عوي، — دەدى تۇيە ۇستىندەگى جىگىت تازا قازاق تىلىندە.
جاۋاپتى شوفەر بەردى. تۇيەسىن قامشىلاپ سار جەلدىرىپ الگى جولاۋشى جىگىت تە بىزدەن قالىسقان جوق. ءجۇرىپ كەلە جاتقان كۇيدە مەن:
— مىنا كىسى ءسىزدىڭ مۇندا كىم بوپ ىستەيتىنىڭىزدى بىلگىسى كەلەدى؟ — دەپ داۋىستادىم.
— ۆەتەرينار بوپ ىستەيمىن.
— اپىر-اي، ءسىز بىزبەن بىرگە وتىرعان بولساڭىز، ءبىراز اڭگىمەلەسىپ الار ەدىك - اۋ...
- — ە، وتىرۋعا بولادى، — دەپ، ول شوفەرگە ماشينانى توقتاتتىردى.
— ال تۇيەنى قايتەسىز؟
— ارتىمىزدان ءوزى-اق جەتەدى قىستاۋعا.
ول ۇزەڭگىلەرىن قايىرىپ، ەردىڭ قاسىنا مىقتاپ بايلاپ تۇيەنىن، باسىنداعى جۇگەندى سىپىرىپ الدى دا، موينىنان سيپاپ، شاپاقتاپ قويىپ، ءوزى ماشيناعا كەپ وتىردى.
— يەسىنەن ءوزى دە قالمايدى، كوردىڭىزدەر مە، — دەپ قويدى ءبىزدىڭ جاڭا تانىسىمىز جىميىپ. تۇيە ماشينا سوڭىنان سار جەلىپ كەلە جاتتى، — ءوزىم ۇيرەتكەم. جانۋار جاقسى سەرىك، ءوزى جاس.
شەتەلدىك ادام كوڭىلدەنىپ كەتتى. وعان وسى تانىستىقتىڭ ءوزى تاڭ-تاماشا قىزىق كورىنىس ەدى. ول تۇيە جايىندا سۇراستىرا باستادى. جولاۋشى جىگىت ەكەۋمىز ءوزارا تانىسىپ العاننان كەيىن شەتەلدىك قوناقتىڭ سوزىمەن ايتقاندا «دالا كەمەسى» جايلى، «ازيا مەن سوناۋ سولتۇستىك افريكاعا دەيىنگى جەردى الىپ جاتقان ورتا شىعىستىڭ تاريحىن جاساسقان جانۋار» تۋرالى اڭگىمەنى باستاپ كەتتىك.
سويلەسە وتىرىپ مەن جاڭا تانىسىمىزدىڭ جۇزىنە انىقتاي زەر سالدىم. بەت-اۋزىن قالىن، تۇك باسقان، توتىققان، ات جاقتىلاۋ، وڭ جاق شەكەسىندە بىلىنەر-بىلىنبەس تىرتىق ءىزى بار، قويۋ كۇرەڭ شاشى باسا كيگەن قۇلاقشىنىنا سىيماي شىعىپ تۇر... جوق، بۇرىن كورمەگەن ادامىم، ءبىراق داۋىسى مەن كەي سوت مۇڭايعانداي بوپ وتە شىعاتىن جىميىسى الدەقانداي بۇلدىر ەلەستى وياتقانداي بولادى.
— ايتىڭىزشى، — دەدى شەت ەلدىك قوناق، — باسماشىلارمەن سوعىسقان كەزدە سىزدەردە ماحارلار بولدى ما؟
— ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز تۇيەگە مىنگەن ساربازدار بولار؟ بىلمەيمىن. مۇمكىن بولعان دا شىعار. ءوزىم كورگەنىم جوق. كەشتەۋ تۋدىم، — دەپ جاۋاپ قايىردى ۆەتەرينار.
— قاھارلى كاۆالەريا. افريكا مەن اراۆيا قۇمدارىندا ماحارلار ءقازىردىڭ وزىندە دە ءقاۋىپتى، اعىلشىن، فرانسۋز وفيسەرلەرى باسقاراتىن ارنايى قۇرىلعان وتريادتار بار...
— ول جايلى ەستىگەن سياقتى ەدىم. ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز جازالاۋشى وتريادتار عوي شاماسى. وزدەرىمەن كەتسىن. ءالى-اق جايىنا قالار. بىزدە ماحارلار اتىمەن جوق. تۇيەنى شوپاندار كۇش كولىككە پايدالانادى. تاۋ اراسىمەن قۇم اراسىندا كوشىپ-قونعاندا تۇيەدەن ارتىق كولىك جوق. شوپان ءۇشىن ماشينادان تۇيە جاقسى. ەرەكشە كۇتىمدى دە تىلەمەيدى، جانۋار... بىزدەگى مايدان مۇلدەم باسقا. بىزدەر مولشىلىق ءۇشىن كۇرەسەمىز، استىق ءۇشىن، ەت ءۇشىن...
شەت ەلدىك قوناق بۇل جاۋاپتىڭ وزىنە بەلگىلى ەكەنىن، تالاي ەستىگەنىن ايىرىقشا بىلدىرگىسى كەپ باسىن يزەي بەردى.
— ءبىزدىڭ درومادەرلەر قىسقا قاراي قۇمعا كەتەدى، — دەدى ۆەتەرينار.
— درومادەر ەمەس درامەدار، — دەپ مەن ونى ازىلدەي تۇزەتتىم.
— عىلىم جۇزىندە سولاي عوي. ال بىزدەرشە درومادەر دەگەن جاقسى، — دەدى ول كۇلىمسىرەپ. مەنى تاعى دا ونىڭ داۋىسى مەن ءسال مۇڭايا كۇلىمدەگەن ءساتى تاڭ قالدىردى.
— كەشىرىڭىز، ءسىز... — دەپ ول مەنىڭ بەتىمە تەسىلە قارادى.
— شەگىرتكە دەگەن ءبىر بالا بولىپ ەدى... درومادەر... — دەدىم مەن ءۇزىپ-ۇزىپ.
— قارا تورعاي! قايدان ءجۇرسىڭ؟! — دەپ ول ايقايلاپ جىبەردى... شارتا قۇشاقتاسقان ءبىز ماشينادان ازەر تۇستىك. شەتەلدىك قوناق بىزگە تاڭىرقاي قاراپ قاپتى. ىلەزدە قاسىمىزعا شوپاندار، تۇيەشىلەر جينالىپ، ەكەۋمىزدى قورشاپ الدى.
... ءبىز تار بولمەدە شەلپەك پەن شاقپاق قانت تولى داستارقاننىڭ باسىندا، قايماق قاتقان ىستىق قويۋ ءشايدى ەرنىمىزدى كۇيدىرە ءىشىپ وتىرمىز.
شەگىرتكە ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە كۇلە قاراپ قويىپ وتكەن كۇندەردى، ءالى كۇنگە بىردە-بىرىن كەزدەستىرمەگەن بالعىن دوستارىمىزدى ەسكە الىپ وتىرمىز. «قايداسىڭدار، نارلارىم مەنىڭ نارلارىم؟».
سىرتقا شىققانىمىزدا مەنىڭ ايتقاندارىمدى تىڭداپ بولعان شەگىرتكە:
— ءومىر دەگەن جىلدارمەن ولشەنبەيدى، — دەدى ويلانا تۇرىپ. — جىلدار تەك جاستىق پەن كارىلىكتى جىككە بولەدى، وتكەن وقيعالاردى ءتىزىپ بايان ەتەدى، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى ءوزىمىزدىڭ ۇعۋىمىزعا پايداسىن تيگىزەدى...
شەتەلدىك قوناق قويىن داپتەرىن ىشكى قالتاسىنا تىعىپ قويدى. ول كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنە سۇيەنگەن كۇيدە دالا تابيعاتىنا ويلانا كوز جىبەرە تۇرىپ، ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدى ءۇنسىز تىڭدادى. ونىڭ تىم-تىرىس قالعاندىعى سونشا، ءبىز ءتىپتى ونىڭ بارىن دا ەستەن شىعاردىق.
* * *
اناش تاعى دا شىلىمىن تۇتاتتى. بوتەلكە بوساعان. قۇم شاعىلدار دا تاۋسىلدى. پوەزد ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، تاعى دا جاسىل دالامەن كەلەدى. شپالداردى سۋ باسىپ كەتكەن جەرلەرگە كەلگەندە تىپتەن اقىرىنداپ، ابايلاپ جۇرەدى. وزەن اسىپ توگىلىپ جاتىر. كولكىگەن سۋدىڭ جاعالاۋىندا كۇرەك، سۇيمەن ۇستاعان جۇمىسشىلار ءجۇر. ءار جەردە ءبىر تاستاق توبەلەرگە تۇمسىعىن تىعىپ، قارا قابانشا بۋلدوزەرلەر تۇر.
... اناش تەرەزە الدىندا ۇزاق تۇردى. مەن ونىڭ شاڭ مەن تەردەن جوتاسى ءسال قوڭىر تارتقان اق جەيدەسىن تىرسىلداتىپ كەرىپ تۇرعان كەڭ جاۋىرىنىنا، كۇنگە كۇيگەن قارا شاشىنا كوز جىبەردىم. ونىڭ اڭگىمەسىن تىڭداي بەرۋگە ءازىر ەدىم. سوندىقتان ويىن بولگىم كەلمەي، قاشان ءوزى ءتىل قاتقانشا ءۇنسىز وتىرمىن....
— تەگىندە مەن قىرعىزستاندا تۋعانمىن. تۋعان جەرىم سونكولدىڭ جانىنداعى ءبىر اۋىل. انىق قاي جەر ەكەنىن دە بىلمەيمىن. كىشكەنتاي كەزىمنەن جەتىم قان، بالالار ۇيىندە تاربيەلەندىم. بالالىق شاعىم قازاقستاننىڭ وسى ءبىر شەت ايماعىنداعى شەكاراعا جاقىن تۇرعان ءبىر كىشكەنە اۋىلدا ءوتتى. انە، اناۋ - ۋ كورىنگەن كوگىلدىر تاۋلاردا، — دەدى ول قولىمەن نۇسقاپ. — تاعدىر مەنى قايدا ايداسا دا مەيلى سىبىردە بولايىن، مەيلى جەتىسۋدىڭ باسقا ءبىر شەتىندەگى بالالار ۇيىنەن شىعايىن — ءبارىبىر بىر-ەكى اي وتكەننەن كەيىن، مەن قايتىپ اينالىپ وسى اۋىلدى تاباتىنمىن. وندا، جۇرەگى كۇن نۇرىڭداي شۋاقتى قارت انا — مەنىڭ اجەم تۇراتىن. سول جەردە مەن وزىمە دوستار تاپقانمىن. كوكتەم بولسا تاۋ-تاستى شارلاپ كوك جۋا ىزدەپ، جاز بولسا قارا بۇلدىرگەن تەرەتىنبىز. سوندا ءبىزدىڭ ءارقايسىمىز جولاق-جولاق بەلگىسى بار شەكارا باعانىن باسقالاردان بۇرىن كورۋدى، تاۋدىڭ ارعى بەتىندە جاتقان قىتايعا ءبىرىنشى بوپ بارۋدى ارمان ەتەتىنبىز.
اجەمدى مەن تۋعان انام ەسەپتى اپا دەپ اتايتىنمىن. كوڭىلدەنگەن ساتتەرىندە ول ەزىنىن، شاۋەشەك پەن قۇلجادا وتكىزگەن جاستىق شاعىن ءجيى-جيى ەسكە الاتىن. مەنىمەن بىرگە بودەنە ۇستاسىپ جۇرگەن جولداسىمنىڭ اتى دا قۇلجا ەدى. بىردە مەن اپامنان:
— وسى قىتايداعى قالالار نەلىكتەن شاۋەشەك، قۇلجا دەپ قازاقشا اتالادى؟ — دەپ سۇرادىم.
— ول جاقتا قازاقتار كوپ، — دەدى اپام.
ونان سوڭ ول ءۇرىمشىنىڭ قيسىق كوشەلەرى تۋرالى، ۋ-شۋعا تولى بازارى مەن تولىپ جاتقان دۇكەندەرى تۋرالى اڭگىمەلەپ كەتتى. تەگىندە اپام جوڭعار قازاقتارىنىڭ ءومىرى جايلى، دۇنگەن باقشا وسىرۋشىلەرى مەن ۇيعىر قولونەرشىلەرىنىڭ تۇرمىسىنان تولىپ جاتقان ەرتەگىلەر، قىزىقتى حيكايالار بىلەتىن. ال قىتايلاردىڭ ونەرشىلدىگىن ءسوز ەتكەندە ولاردى مۇزدان وت جاعادى دەپ دارىپتەيتىن. ءۇيدىڭ جانىنداعى وگورودتا اپام سوبىعى كىپ-كىشكەنتاي جۇڭگو جۇگەرىسىن وسىرەتىن-دى. كىشكەنە سوبىقتا اق مارجانداي بوپ ۇش قىرلى ەرنەكتى ءدان تىعىز ءتىزىلىپ تۇراتىن. وسى جۇگەرىنى ەشكى - لاقتان قوري ءجۇرىپ مەن ءوزىمدى جۇڭگو ورمانىنىڭ قورعاۋشىسى دەپ ەسەپتەيتىنمىن جانە قۇلجا قالاسىن دوسىم قۇلجادان دا بۇرىن كەرۋدى ارمان ەتەتىنمىن.
اجەم ءبىر اڭگىمەسىندە اتام مەن قىزى (مەنىڭ انام) ۇشەۋىنىڭ جاڭبىرلى قاراڭعى تۇندە اق بوز اتقا مىنگەسىپ، شەكارادان قالاي وتكەندەرىن ايتتى. بۇلار قىرعىزستانداعى سونكولدىڭ جاعاسىنان ءبىر-اق شىعىپتى. سول جەرگە قونىس تەۋىپ، مەنىڭ انام تۇرمىس قۇرىپتى. اقبوز ات جانۋار ابدەن قارتايىپ ءولدى، ونى مەن دە ەمىس-ەمىس بىلەمىن. ىڭىرشاعى شىققان كەپ شولاقتاردىڭ ءبىرى بولاتىن، — دەپ اناش پوەزد دوڭعالاعىنىڭ ءبىرقالىپتى تىقىلىنا قۇلاق تۇرە تۇرىپ ەزۋ تارتتى.
— ءبىر قىزىعى، مەن شەتەلگە العاشقى ساپارىمدا سايگۇلىك اتپەن باردىم. — ول تۇرىپ بارىپ شام جاققان، ءبىراق توك جوق بوپ شىقتى. — سايتان العىرلار، ۇنەمدەپ وتىر-اۋ...
ءسال ويلانا تۇرىپ اناش اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
— سوعىستىڭ سوڭعى جىلى بولاتىن. اۋىلدا جۇمىسشى قولى جەتىسپەيتىن. مايداننان جارالانىپ قايتقان بريگادير مەنى جايلاۋداعى مالشىلارعا ءوق-دارى، تۇز، تارى اپارىپ قايتۋعا جۇمسادى. جۇرەر الدىمدا ول ماعان:
— جالعىز ءوزىن، قورىقپايسىڭ با؟ — دەدى.
جولدىن، قالاي بولارىن بىلمەسەم دە:
— جوق، — دەدىم مەن.
— وندا جىگىت ەكەنسىڭ. ەستيار بوپ قالدىڭ عوي، قورقاتىن تۇك تە جوق. تەك تاقىمىڭ مىقتى بولسىن. ءمىن ەتىن اتىڭ جاقسى ات، جولدى ءوزى-اق تابادى. تان، بىلىنە جولعا شىقساڭ، كۇن باتا جەتىپ باراسىڭ. تاۋ ۇستىندە كۇن تەز باتا قويمايدى، — دەپ بريگادير جول بولسىن ايتىپ، شىعارىپ سالدى.
سوستيعان بيىك جارتاستاردىڭ اراسىندا، باس اينالاتىنداي يرەلەڭدەگەن جالعىز اياق جولمەن تارتىپ كەلەمىن. ەكى جاعىم شىڭىراۋ قۇز. تىسىر ەتكەن دىبىس جوق، مەڭىرەۋ تىنىشتىق. ۇرەيلى قورقىنىش بيلەيدى بويىمدى. دەگەنمەن اق بوز اتقا ءمىنىپ جالعىز كەلە جاتقانىما ماساتتانىپ تا قويامىن. استىمداعى ات الشاڭداپ، اياعىن قاداپ باسادى.
ءبىر بۋىرقانا تۋلاپ جاتقان سارقىراما بۇلاققا جەتتىم دە، ءوزىم سۋ ءىشىپ، شالدىققان اتىما ءبىراز وت شالدىرىپ الدىم. تاق توبەمنەن شۇقشيا قاراپ وتىرعان ۇلكەن بۇركىتكە كوزىم ءتۇسىپ كەتكەندە، ساسقانىمنان، اتىما سەكىرىپ ءمىنىپ الىپپىن. وسى مەزەتتە قىلتادان سالت اتتى ەكى شەكاراشى شىعا كەلدى.
— ءيا، قايدا باراسىڭ، جىگىتىم؟ — دەپ سۇرادى ولار. مەنىڭ ەسىم شىعىپ، قورقىپ قالدىم.
— جامانتاس جايلاۋىندا وتىرعان باقتاشى حامزا اتايدىكىنە بارامىن، — دەدىم.
— ءا، وندا بىرگە جۇرەلىك، كوڭىلدى بولادى.
تاعالى اتتار تاستاق قياعا مىسىقشا تىرمىسىپ، تىك ورگە ەنتەلەپ كەلەدى. الدىمىزدان توڭىرەگىن اقباستى شىڭدار قاۋمالاعان جاپ-جاسىل جازىق كەز بولدى. ءدال ەرتەگىدەگىدەي - اق كورىنىس ەدى. كوكپەڭبەك ءمولدىر كوك اسپان، جاۋقازىن جاسىل جايىلىمدىق. جارتاستار اراسىندا ۇيىعان سۇتتەي بوپ جاتقان ماڭگى قار. كۇن باتۋعا تاياپ، تاۋ ءۇستى كەشكى شۇعىلامەن نۇرلانا قۇبىلىپ تۇر. قار كۇلگىن تارتىپ، كەن، جازىق كوكپەڭبەك بوپ، اسپان رەڭى قىزعىلت جالقىن تۇرگە ەندى. كوك شەپ ۇستىنە تۇسكەن ءبىزدىڭ كولەڭكەمىز ۇزارىپ، الىپ باتىرلارعا ۇساپ كەتتى. وسى ساتتە مەن اۋىلداعى بالالاردىڭ ءدال ءقازىر مەنىڭ كىمدەرمەن، قايدا بارا جاتقانىمدى بىلمەيتىندەرىنە قاتتى قىنجىلدىم.
سول ساتتە مەن الدىمنان پەندە جايدىڭ كۇتىپ تۇرعانىن دا بىلگەم جوق.
* * *
پروۆودنيك ءشاي الىن كىردى. بىزدەر ستولعا كەپ وتىردىق.
اناش ستاكانعا ءبىر كەسەك قانت سالدى دا، قاسىقپەن جايلاپ ارالاستىرا باستادى. مەن اڭگىمەنى ءوز ارناسىنا تۇسىرگىم كەپ:
— ال ءسويتىپ تاۋعا بارعان ساپارىڭ قالاي اياقتالدى؟ — دەپ سۇرادىم.
— كۇيىنىشپەن، — دەدى ول. مەن وعان قادالا قارادىم.
— ونىڭ ءوزى سيىقسىزداۋ ۇزاق اڭگىمە. مەنىڭ شەت ەلدەگى العاشقى ساپارىم ءبىراز تەنتىرەۋمەن اياقتالدى. ول جايلى بىردە رەتى كەلگەندە اڭگىمەلەرمىن، — دەپ ول دا ماعان قادالا بارادى.
— ءالى كەزدەسەمىز عوي. تاۋ تاۋمەن كەزدەسپەيدى، ادام اداممەن كەزدەسەدى دەمەۋشى مە ەدى، ءبىر ماتەل. سوندىقتان وس.ى اڭگىمەنى كەلەسى كەزدەسۋىمىزگە قالدىرىپ، العاشقى سوزىمىزگە كوشەلىك.
...شەتەلدىك قوناقپەن مەن سول كۇنى قوشتاستىم. شەگىرتكە (شىن اتى سەمەن ەدى)، ونى ءارى قاراي كەلەسى سوۆحوزعا دەيىن شىعارىپ سالۋدى ءوز مىندەتىنە الدى. ال مەنىڭ اۋدانعا تەز قايتۋىما تۋرا كەلدى.
كەشكى استى ىشكەن سوڭ ءجۇرىپ كەتتىم. شەتەلدىك قوناقتى اكەلگەندە كولحوز، سوۆحوزداردىڭ ءجيى قونىستانعان جەرىن ارالاپ، ۇلكەن جولمەن جۇرگەنبىز، ەندى وي-شۇقىرى كوپ توتە جولعا تۇستىك.
ىمىرت ۇيىرىلە شاعىلدار اراسىنا جەتكەنبىز. كەنەت ماشينا جارىعىن ويقاستاي جارىپ ەرتتەۋلى بوس ات شاۋىپ ەتتى. شوفەر ماشينانى توقتاتتى. تىزگىنى بىت-شىت بولعان اتتىڭ جولدى وسقىرىنا اينالىپ، ءتۇن قاراڭعىلىعىن تۇنشىقتىرعانداي اۋىق-اۋىق ۇرەيلى كىسىنەگەنى جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس ەدى. شوفەر ونى ماشينا جارىعىمەن ۇستاپ، اقىرىنداپ ارتىنان جۇرمەك بولدى. ءبىراق ات پىسقىرىنا ۇركىپ، كىلت بۇرىلىپ جولدان شىعىپ اپ، تەكىرەكتەپ شاۋىپ دالاعا ۇزاپ كەتەدى دە، ءبىر اينالىپ ماشيناعا قايتىپ ورالادى. كەيدە تۇرا قاپ، اياعىمەن جەر تارپيدى. كەزى ماشينا جارىعىنا شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى.
شوفەرگە ماشينانى توقتاتتىردىم. ءبىر ءسات توڭىرەك تىم-تىرىس بولا قالدى. تۇنگى كەڭىستىكتە شاعىن توبەلەردىڭ سوراپتارى كەزگە شالىندى. ون شاقتى قادامداي جەردە باسىن تىك كوتەرىپ، قۇلاعىن تىگىپ تاس مۇسىندەي قاتىپ ات تۇردى. ماعان ۇرەيلەنە قارايدى. كوزگە كورىنبەس تۇنگى شىركەيلەردىڭ ءبىرقالىپتى ىزىڭى، جالعىزسىراعان دالا قۇسىنىڭ الىستان ەستىلگەن ءالسىز شيقىلى اتتى مەنەن ارمەن قورقىتاتىن سياقتى. ات مەنى جاقىنداتار ەمەس، جاقىنداعان سايىن اقىرىنداپ جىلىسا بەرەدى.
سامال ەستى. ات ءدىر ەتىپ، قۇلاعىن قايشىلادى. قۇلاعى جۇلدىزدارعا ءتيىپ تۇرعانداي كورىندى. وسى كەزدە ادامنىڭ ىڭىرانا شىققان داۋىسى ەستىلدى ماعان. سولاي قاراي ۇمتىلدىم ەندى. جۋسانعا ءسۇرىنىپ كەتىپ، تومەن شۇڭعىلعا قۇلاپ ءتۇستىم.
ارقامنان سۋىق تەر شىعىپ كەتتى.
ءدال مەنىڭ الدىمدا ۇزىنىنان سوزىلىپ ادام دەنەسى جاتىر ەدى. قورىققاننان ايقايلاپ جىبەردىم. جۇگىرە باسىپ شوفەر دە جەتتى. ءبىز الگى ادامدى ماشيناعا الىپ جۇردىك. ءۇستى-باسى قاتقان، ءبىراق، كەۋدەسىندە جانى بار ەكەن. ماشيناعا كەلگەن سوڭ بەتىنە جارىق ءتۇسىرىپ كوردىم، وزىمە تانىس ءبىر جاس جىگىت ەدى. ءبىز ونى اۋرۋحاناعا ازەر دەپ جەتكىزدىك. سول ءتۇنى وعان قان جىبەرىلدى...
ايتەۋىر الگى جىگىت ءبىر اجالدان امان قالدى. ءقازىر الماتىدا اۋرۋحانادا ەمدەلىپ جاتىر. وندا ونىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان دوستارى بار. جومارت دەگەن مەكتەپتەس دوسى دا سوندا. ەكەۋى اقتۇمادا بىرگە وسكەن. ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ جومارت استانادا قالىپ قويىپتى دا، ول تۋعان اۋىلىنا كەپتى. ونىڭ ارتىنشا ەكى جىلدان كەيىن وقۋ ءبىتىرىپ، بالالىق شاعىنىڭ دوسى زاۋرەش تە قايتىپتى. اقتۇماداعى اۋرۋحاناعا دارىگەر بوپ ورنالاسقان كورىنەدى. ەكەۋىنىڭ اراسىندا ءسال ءبىر كىربىڭ بار دەپ ەستىگەم. تەك مىنا قاتەرلى جايدان كەيىن قايتا تابىسقان دەيدى. ءقازىر زاۋرەش الماتىدا، جىگىت قاسىندا.
بۇل ەكەۋى ناعىز جاراسقان قوساق. جىگىتكە دەگەن العىسىن اۋىلداستارى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايدى. ول بۇلاق سۋىنداي ءمولدىر جاڭالىقتى جەرلەستەرىنە وزىمەن بىرگە الا كەلگەن... ولاردىڭ رۋحاني وسۋىنە كۇش سالعان... ادامعا تەك جاقسىلىق ىستەۋدى عانا كوكسەگەن. ءبىراق ونىڭ وسى ىزگى ماقساتى ءۇشىن الدەكىم وعان زۇلىمدىقپەن ەسە قايىرىپتى... ءومىردىڭ ءوزى سولاي عوي. كەيدە قايىرىمدىلىق پەن زۇلىمدىقتىڭ قايسىسى باسىم، ءارى ومىرشەڭ ەكەنىن ايىرا الماي دال بولاسىڭ. — اناش تاعى دا شىلىم تۇتاتتى. بۇل كەزدە كۋپە ءىشى قاراڭعى ەدى، ءبىراق ءبىز شام جاققانىمىز جوق.
— ماسەلەن، ءسىز قالادا تۇراسىز. ب ا ق اراسىمەن كىشكەنتاي بۇلاق سۋىنىڭ سىلدىراپ اققانىن تالاي بايقاعان شىعارسىز، — دەدى الدەن ۋاقىتتا اناش. — قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا بىردە كورىنىپ، بىردە كوزدەن تاسالانىپ، سول بۇلاق سىلدىراپ اعا بەرەدى، اعا بەرەدى. وسى ءبىر كىشكەنە تاسقىن بەتىنەن قايتپاس - قايسار كەلەدى، دۋالدىڭ استىن كەۋلەپ، اقىرى ب ا ق ىشىنەن دە شىعىپ اپ، ەركىندىكتە تۋلاپ جاتادى. مىنە، الگى جىگىتتىڭ ءومىرى دە وسى بۇلاق سۋى ءتارىزدى. ول تاۋ اراسىندا تۋدى. اتا-اناسى بولدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە اناسى قايتىس بولدى، ارتىنشا اكەسى «حالىق جاۋى» بوپ ۇستالىپ كەتتى. كىشكەنتاي كەزىنەن باستاپ-اق وعان ءوز نانىن ءوزى تاۋىپ جەۋگە تۋرا كەلدى. پاناسىز جەتىم ءۇشىن جاقسىلىق پەن جاماندىق ارپالىسىپ جاتتى. ول قايىرىمدى بوپ ءوستى. ونى ادام ەتكەن اۋىلى ەدى، سوندىقتان دا ول ءوزىنىن، ادامدىق... ءيا، ادامدىق!.. بورىشىن اقتاۋ ءۇشىن سول اۋىلىنا ورالدى. ۋنيۆەرسيتەت ديپلومىمەن ەسكى باستاۋىش مەكتەپكە كەپ ءمۇعالىم بولدى.
جاڭادان مەكتەپ سالدىردى. ونان كەيىن ءوز باستاماسىمەن سالدىرعان ورتا مەكتەپكە اۋىستى...
تاسىر-تۇسىر ەتىپ ەسىك اشىلدى. پروۆودنيك اناشقا توسەك-ورىن اكەلگەن ەكەن. اڭگىمە تاعى دا ءۇزىلدى.
ءبىز تامبۋرعا شىقتىق. اشىق قالعان ەسىكتەن كەشكى سۋىق جەل كىرىپ، تەرەزە پەردەلەرىن جۇلقىلاپ، ىستىق پلافونعا قونۋعا ارەكەتتەنىپ جۇرگەن جىندى كوبەلەكتەردى ۇرلەپ، ۇيتقىپ تۇر ەكەن.
— ەسسىزدەر... — دەدى اناش كوبەلەكتەرگە قاراپ. — جولىندا ءولىم كۇتىپ تۇرعانىن بىلمەي اسىعادى - اۋ.
مەنىڭ كوبەلەك جايىندا ويلاۋعا مۇرشام جوق ەدى. ويتكەنى اناش اڭگىمەسى مەنىڭ تۋعان اۋىلىم تۋرالى بولاتىن. ول ايتىپ كەلە جاتقان جىگىت تۋرالى... ءبىراق مەن ءالى ونىڭ اتىنىن، كىم ەكەنىن ەستىگەم جوق قوي. تەك ءوزىمنىڭ كوكەيىمدە تۇرعان ءبىر ادام بولماسا ەكەن دەپ تىلەدىم.
— سول ءتۇنى ول دا ءدال وسى كوبەلەك ولىمگە قارسى بارا جاتقانىن بىلمەدى - اۋ. ايتەۋىر ءساتى ءتۇسىپ امان قالدى. ابدەن قانسىراعان ەكەن. مەنىڭ قانىم ونىڭ قانىمەن ورايلاس بوپ شىقتى. قىزىقتى كوردىڭىز بە؟
اناش ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. ءبىز كۋپەگە كىردىك. اناش شاي جاقتى. ءبىر-اق... كوپكە دەيىن ۇندەگەن جوق.
— ءسويتىپ، سىزبەن قانداس، باۋىر بولعان جىگىتتىڭ اتى كىم؟ ايتساڭىزشى؟! — دەدىم مەن اقىرى ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماي داۋىستاپ.
اناش ماعان تاڭىرقاي قارادى دا:
— اسقار، اسقار سەمبين، — دەدى. — ءسىز ونى تانۋشى ما ەدىڭىز؟
مەن اسقاردى تانيمىن با؟ قۇدايىم - اۋ، مەن ءۇشىن بۇل سۇراۋ قانداي تۇرپايى ەستىلەدى. بۇل سۇراۋدىڭ استارىندا كىنا تاعىپ، رەنىش ايتۋ بار سياقتى. اناش سوزدەرى ماعان مەنىڭ كوگىلدىر تاۋلاردى سىرتتاپ ءوتىپ قانا قويماي، تۋعان اۋىلىمنىڭ ومىرىنەن دە شەتتەپ قالعانىمدى انىق ۇقتىردى.
ەكىنشى تاراۋ
اينەكتى ەسىكتى شالقايتا اشقان سەسترا:
— بار، باقتىڭ ىشىنە بار! — دەپ كۇلىمسىرەي بۇيىردى دا، اسقاردى ەركەلەتە يىعىنان قوزعاپ قويدى. — بار قيىندىق ارتتا قالدى... ءسال شىداساڭ ەندى از كۇندە شىعارادى.
اسقار اقىرىنداپ ب ا ق ىشىندەگى جۇلگە جولعا شىقتى. سيرەن گۇلدەپتى. جۋان، ءزاۋلىم تەرەكتىڭ جاپىراقتارى سۋىق تەرگە مالىنىپ جىلت-جىلت ەتەدى. تۇنگى شىق بۋلانىپ جاتىر. تاڭعى سالقىن، اسىرەسە، الىپ ەمەننىڭ تۇبىندەگى گۇل جارعان قاراقاتتىڭ جانىندا ايقىن سەزىلەدى. قوڭىر سالقىن تازا اۋادان اسقاردىڭ باسى اينالعانداي بولدى. ءسال تىنىستاعان سوڭ ول جالعىز اياق سۇرلەۋمەن باقتىڭ كۇن نۇرى تۇسكەن شەتكەرگى بۇرىشىنا قاراي ءجۇردى. قولىن كوتەرىپ تەرەك بۇتاعىن قوزعاپ قويدى. ءمولدىر شىق تامشىسى موينىنا تامىپ كەتتى. اڭداۋسىز تۇرعان اسقار تىتىرەنە سەلك ەتىپ، اقىرىن كۇلىپ جىبەردى. ءدال وسى ساتتە عانا ول ءوزىن اۋىر ازاپتى، الىس ساپاردان ورالعانداي سەزىندى.
ونىڭ ويىن كورشى پالاتادا جاتاتىن قارتتىڭ ءسوزى ءبولىپ جىبەردى.
— قاراي گور مۇنى! مىنە جىگىت! قىدىرىستاپ شىقتىڭ دا ما؟ ءاي، بۇ جاستىق شىركىنگە نە دەرسىڭ. مىقتى عوي. ەندى تەز وڭالىپ كەتەسىڭ. ويباي، بۇل كەز سەندەردىڭ جاتاتىن كەزدەرىن، بە. سەنىن، جاسىڭدا باياعىدا ءوزىمىز نە كەرەمەتتەرىڭدى ىستەيتىنبىز. ءقازىر عوي، مىنە، ءار ايدىن، توعىز كۇنىن اناليزبەن، جيىرما كۇنىن اۋرۋحانادا جاتىپ وتكىزەمىز. قىسقاسى تيتىقتاعان شاق...
— ءسىز ەكەۋمىزدى ءبىر شىعاراتىن بولار. ءالى دە قۇلشىنا ەن،- بەك ەتۋىڭىزگە تۋرا كەلەر، — دەدى اسقار قارتتى جۇباتىپ.
— ءاي، شىراعىم - اي، بۇل ەرتەگىڭە مەن يلانا قويار ما ەكەم. مەنىڭ كۇنىم ءوتىپ كەتتى عوي. سەنىمەن بىرگە ايعا ءسىرا دا ۇشا المايمىن. ماعان مازاق بولعان اي ما. ەندىگى جەردە ءتاڭىرىنىڭ ءوزى مەنى ايرانمەن قاۋجاڭداپ جاتسىن دەپ قويدى عوي. گاگارين ماعان نەمەرە قۇرالپى. ال سەنى بولسا قالىڭدىعىڭنىڭ شىمىلدىعى جەلبىرەي كۇتىپ وتىرعان جوق پا. اسىقساڭشى، شىركىن... — دەپ قارت ءوز جونىنە كەتتى.
اسقار ءسۇمبىل تەرەكتەردىڭ ۇشار باسىنا، ونان كۇنگە قيرادى. كۇن كوك جۇزىنە جايلاپ كوتەرىلىپ، شۋاعىمەن بەتتى شالىپ، ۇيىسقان ب ا ق ىشىنە ساۋلەسىن مولىنان كۇن تۇسۋدە. زاۋرەش كەلەتىن كەزگە دەيىن تاس توبەگە شىعىپ، باتىس جامباسقا ءسال قۇلايدى، ب ا ق ىشىندە ونىڭ نۇرى شالماعان بۇرىش قالمايدى. سول كەزدە اسقار مەن زاۋرەش انە ءبىر تۇرعام ورىندىققا وتىرادى. ازىرشە جالعىز ءوزىنىڭ وتىرۋىنا تۋرا كەلەدى دە. جومارت تا كەلمەي جاتىر. جول ءجۇرىپ كەتتى مە ەكەن، الدە زاۋرەش وعان جولىعا المادى ما؟! ال جومارت جوق بولسا، گۇلسارانى مازالاۋ ىڭعايسىز...
اسقار وسىنداي جالعىز وتىرعان ساتتەردە، العاش اۋرۋحاناعا تۇسەتىن كۇنگى كورگەن -بىلگەندەرى بىرىنەن كەيىن ءبىرى تىزبەكتەلىپ كوز الدىنا كەلەتىن.
... سونىڭ الدىندا ول سەگىزىنشى كلاستا ادەبيەت پانىنەن سوڭعى ساباقتى وتكىزدى. توقسان اياقتالعان. بۇل قارلىعاشتاعى جاڭا مەكتەپتە ءبىرىنشى وقۋ جىلىنىڭ سوڭعى كۇنى ەدى. ال مۇنان بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ كەلىسىمەن ءتورت جىلداي اقتۇماداعى باستاۋىش مەكتەپتە ديرەكتور بوپ ىستەدى.
جولعا شىعارىنىڭ الدىندا اسقار اقتۇماداعى دامەش اپايدىكىندە بولىپ، ساپار اقساقالعا كەزدەستى. اڭگىمەلەسە وتىرىپ ءشاي ءىشتى. ساپار بالاسا قوداردى شاقىرىپ اپ، اتاقتى اقتوبەل جۇيرىكتىڭ تۇقىمى جۇلدىزدى العىزدى. ساپار اقتۇما كولحوزىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ەدى، اسقاردىڭ اكەسىمەن دوس ەدى، كەزىندە باقتاشى، كولحوز پرەدسەداتەل بالتاشى بوپ، ودان كەيىن قايتادان باقتاشى، ۇستا بولىپ ىستەگەن. ءقازىر اۋىلداعى ەڭ ەسكى ۇيدەي بوپ شوگىپ قارتايعان شاعى. ءبىراق كوڭىلگە تۇيگەنى، ايتارى كەپ. اقتۇمانىڭ ەڭبەكتەگەن جاسى مەن ەڭكەيگەن كارىسى تۋرالى، ءارقايسىسىنىڭ ءومىرى جايلى ول كۇنى-تۇنى وتىرىپ جىردان قىزىق قىپ اڭگىمە ايتىپ بەرە الادى. اقتۇما تۇرعىندارىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قىرىلعان وتىزىنشى جىلدىڭ اشارشىلىعىن دا، وتىز جەتىنشى جىلدى دا قاز-قالپىمەن ەسكە تۇسىرە الادى، سول جىلى اسقاردىڭ اكەسىنىڭ ۇستالعانىن، ونان كەيىن اق جاۋىن سەبەلەپ تۇرعان كۇزدىڭ سۇرىقسىز ءبىر كۇنىندە ونىڭ ەكى كوزدەن ايرىلىپ، شاشى اپپاق قۇداي بوپ ورالعانىن ساپاردان جاقسى بىلەتىن ەشكىم جوق. قاقاعان قىستا اسقاردىڭ اكەسى دۇنيە سالعان كەزدە دە باسى-قاسىندا تەك ساپار بولدى.
ونان كەيىن نە بولدى؟ ونان كەيىنگىسىن اسقاردىڭ ءوزى دە جاقسى بىلەدى. قيىرشىق قار تىكەنشە قادالىپ بەتكە ۇرعىلاپ تۇرعان كۇنى ول اكەسىنىڭ مۇردەسىنىڭ باسىندا تۇردى.
ونان سوڭ ءقابىر باسىنا كەلگەندەر ءبىر-بىر كۇرەكتەن توپىراق تاستادى. لەزدە تومپيعان بەيىت پايدا بولدى. اسقاردىڭ اكەسىن جەرلەسۋگە كەلگەندەردىڭ ىشىندە اقتۇمانىڭ ءبىر عانا ادامى بولعان جوق. ول — امىربەك.
مۇمكىن ول زيرات باسىنا كەلۋگە دامەش اپايدىڭ، بولماسا ساپاردىڭ، ءتىپتى ەڭ اياعى جەكەن قارتتىڭ قانىشەر دەپ اتاۋىنان قورىققان شىعار. اشىنعان ادام مولا باسىندا شىندىقتى ايتۋدان تارتىنبايدى عوي. سەمباي مولاسىنىڭ باسىندا جۇرت امىربەككە ءۇنسىز تۇرىپ ىشتەي قارعىس ايتتى.
سول وتىز جەتىنشى جىلدان ەلۋ بەسىنشى جىلعا دەيىن — ون سەگىز جىل بويى امىربەك ءوز بەتىنە ەش جاندى تۋرا قاراتقان ەمەس. جۇرت ونى سىيلاپ ەمەس، قورقىپ يمەنەتىن. اقتۇمالىقتار اسقاردىڭ اكەسىن جاقىن تۋمالارىن قادىر تۇتىپ ەسكە السا. امىربەك ونى «حالىق جاۋى» دەپ قارالايتىن.
ۋاقىت وتە بەردى. اسقار دا تالاي جەردى شارلادى. جەتىسۋدىڭ بارقىت بۇيرا قۇمىنان جاياۋ اسىپ، اقمولا مەن التايدىڭ سارىارقا دالالارىن كەزدى. ءبىراق قايدا جۇرسە دە ءوز وشاعى — اقتۇما ويىنان ەش شىققان ەمەس. اقتۇمانىڭ تاس بۇلاعى، مەيىربان ادامدارى، اسىرەسە ساپار مەن دامەش اپايدى ۇمىتار ما؟ ويتكەنى قابىرعاسى قايىسىپ، جەتىمدىكتىڭ قاتال تەپەرىشىن كورگەن ساتتەرىندە اۋىلداستارى اسقارعا پانا بولدى، كوڭىلىنە مەدەۋ بەرىپ، كوكىرەگىنە مەيىرىم قۇيدى.
سوندىقتان دا بولار بۇدان جەتى جىل بۇرىن ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرىسىمەن كوپ ويلانىپ تۇرماستان اقتۇماعا كەلدى. باسقانىڭ ىستەگەن جاقسىلىعىن باسىنا ءىس ءتۇسىپ، قيىندىق كورمەگەن ادام عانا باعالاي بىلمەس، ال ءومىر تاۋقىمەتىن كورگەن ادام وزىنە ىستەلگەن جاقسىلىقتى ءسىرا دا ۇمىتا الار ما. قازاق «اشتىقتا جەگەن قۇيقانىڭ ءدامى كەتپەس» دەپ وسىدان شىعارىپ ايتقان بولار. جەتىمدىك كەرىپ قورلانعان بالا جۇرەگى اراشاعا تۇسكەن مەيىربان قولدىڭ تابىن ءومىر بويى ۇمىتپاق ەمەس. بالا كەزىندە اسقاردى «حالىق جاۋىنىن، بالاسى» دەپ مەكتەپتەن قۋعاندار دا بولدى. ءتىپتى بالالار ۇيىندەگى ۇرىلارعا دەيىن مۇنى باسىناتىن. ولار ۇرى سانالعانمەن جاۋ ەمەس ەدى. قايدا بارسا دا اسقاردىڭ وسى ءبىر جانىنا باتقان تاڭبادان قاشۋىنا تۋرا كەلدى. قاڭعىرىپ تا ءجۇردى. ۇرلىق تا ىستەدى. تەك دامەش اپاي مەن ساپاردىڭ ۇيىنە كەلگەندە قۇتىلاتىن بۇل ايداردان. بالا جۇرەگىندەگى توڭدى ەكى قارتتىڭ مەيىربان كوڭىلدەرى جىبىتەتىن. كوكىرەگىنە تەك جاقسىلىق، ادامشىلىق ۇيالايتىن. ۋنيۆەرسيتەتتەن كەيىن اسقاردىڭ قالادا قالۋعا مۇمكىندىگىنىڭ بار ەكەنىنە قاراماستان اۋىلعا اتتانۋى سوندىقتان. ول مۇندا ەڭ بولماسا ەكى-ۇش جىل ىستەگىسى كەلگەن. سونان بەرى ەكى-ۇش جىل ەمەس، جەتى جىل ەتتى.
اۋىل كەلبەتى ونىڭ كوز الدىندا جاڭارۋدا. ول ىستەۋگە ءتيىس ىستەردىڭ كەپتىگى سونشا، قالاعا اۋىسۋ تۋرالى ويلاستىرۋعا ۋاقىتى دا جوق.
ءبىر ءىستى بىتىرسە، ەكىنشى ءىس باستالادى. جەتى جىل بۇرىن مۇندا اۋرۋحانا دا، كلۋب تا بولعان ەمەس، كىشكەنە مەكتەپ ءۇيىنىڭ ءوزى ەسكى قورا سياقتى ەدى.
اسقار جۇمىس ىستەي باستاعان العاشقى ايلارىندا، بريگادير باۋكەن ەكەۋىنىڭ ساپار اعايمەن اقىلداسا كەلگەنىن ەسىنە ءتۇسىردى. ءقازىر باۋكەن پرەدسەداتەل. ءبىراق وسى كۇنگە دەيىن ساپار قارتپەن اقىلداسپاي تۇرىپ اۋىلدا بىردە-بىر ءىس ىستەلمەيدى.
مىنە، بۇگىن دە اسقار جولعا شىعارىنىن، الدىندا ساپارعا جولىعا كەتپەك بوپ كەلگەن.
— بارساڭ، «جۇلدىزعا» ءمىنىپ بار. ماشينادان گورى سالت ات دۇرىس، — دەدى قارت. — ماشينا جاڭبىر جاۋسا باتپاققا تىعىلىپ قالادى، قۇمدا دا جۇرە المايدى. ال سالت اتپەن جول تاڭدامايسىڭ. ەڭ تىنىش كولىك... شوپانداردى ارالاماق ويىڭ دا وتە ءجون ءىس ەكەن، اسقارجان. اۋەلى ءوزىڭ بارىپ كەرىپ قايت، ونان كەيىن وقۋشىلارىڭدى اپاراسىڭ. دەمالىس كەزدەرىندە تەككە سەندەلىپ جۇرگەنشە، قورا جاساپ، ءۇي جوندەپ، شوپاندارعا كومەكتەسسىن...
شوپاندار قىستاۋى كولحوز ورتالىعىنان ەلۋ شاقىرىمداي بولاتىن. جول، ەكى-ۇش اۋىلدى باسىپ ءوتىپ، جايقالعان ەگىن جايلاردىڭ، شابىندىقتاردىڭ جابايى جوڭىشقالاردىڭ ورتاسىمەن جۇرەتىن. اۋەلدە اسقار سالت اتپەن ءجۇرۋ قالجىراتىپ، سوعىپ تاستايتىن بولار دەپ ويلاعان. ءبىراق جۇلدىزدىڭ اڭقىلداعان اياڭى جانعا جايلى، جۇمساق ەكەن. ءتۇس كەزىندە ول ەكى جولدىڭ قيىلىسقان جەرىندەگى كىشكەنە وزەننىڭ جاعاسىنا كەپ توقتادى.
قورجىننىڭ اۋزىن شەشىپ، نان الىپ، سۋمەن سوعىپ الدى. ونان سوڭ شەشىنىپ مالتا تاستارعا تايعاقتاي ءجۇرىپ كەپ، كىشىرەك يىرىمگە راحاتتانا سۇڭگىدى. سۋعا ءتۇسىپ بوپ، اتىن سۋعارىپ، ايىلىن مىقتاپ تارتتى. جەڭىل ىرعىپ ەرگە قوندى.
وسى كەزدە قىستاۋ جاقتان قارا جولدىڭ شاڭىن شۇبالتا كوتەرىپ، كەلە جاتقان جەتى كىسىلىك گازيك كورىندى. انە-مىنە دەگەنشە جۇيتكىپ كەپ، وزەن جاعاسىنا توقتاي قالدى. شوفەر سەكىرىپ ءتۇسىپ رادياتوردىڭ قاقپاعىن اشتى. بۇرق ەتىپ ىستىق بۋ شىقتى ماشينادان. شوفەر برەزەنت شەلەگىن الىپ سۋعا جۇگىردى.
اسقار ماشيناعا جاقىن كەپ شوفەرمەن امانداستى، كابينا ىشىنەن امىربەكتى كورىپ قالدى.
ول اياعىن تالتايتىپ، بەلىندەگى بەلبەۋىن بوساتىپ قويىپ وتىر ەكەن. بىرتيعان سەمىز ساۋساقتى قولى ءدىرىل قاعىپ گاليفەسىنىڭ قالتاسىنان مىجعىلانعان «سيەۆەردى» الدى. شالبار-شالبار بوپ تەر .باسقان جۇزىنەن تەسىرەيگەن كىشىرەك كوزدەرى جىلتىڭداپ ايىرىقشا كورىندى.
اسقار امىربەكتى تالايدان بەرى كورمەپ ەدى. تالاي جىلدار اقتۇمادا ەسەپشى بوپ، ونان كەيىن اۋداندىق تۇتىنۋشىلار وداعىنا اۋىسقان. سول جەردە ول موينىنا اقشا مىنگىزىپ، ەكى جىلعا سوتتالدى. ودان وسىدان ءبىر جىل بۇرىن قايتقان. سونان بەرى كورشى اۋداندا جول باسقارماسىنىڭ اعاش كوشەتىندە كۇزەتشى بوپ ىستەيدى ەكەن دەسەتىن جۇرت. ءبىراق مۇنىڭ قانشالىقتى انىق ەكەنىن ەشكىم بىلمەيتىن.
وتكەن كۇزدە امىربەك قىستاۋلارداعى مالشىلاردى ارالاپ قاربىز، الما اپارىپ ساتىپتى دەگەن قاۋەسەت تارادى. ءبىر شوپاننىڭ ۇيىنە كەپ اۋەلى بالالارعا ءبىر قاربىز، ءبىر المانى تەگىن ۇستاتادى ەكەن. ونىسىن تالاسا-تارماسا جەپ العان بالالار تاعى دا سۇرايتىن كورىنەدى. امىربەك بەرمەيدى. بالالار تۇس-تۇستان قىڭقىلداپ، جىلاي باستايدى. بالانىڭ اتى بالا ەمەس پە، اكە-شەشەسىنىڭ مازاسىن كەتىرەدى. قىسىلعان شوپان امىربەككە:
— تىلەگەنىڭدى بەرەيىن، تەك، نە تەزىرەك كەت تە، نە قاربىزىن،- نان بالالارعا بەرشى، — دەيتىن كورىنەدى.
— قالايشا تەگىن بەرەمىن؟ تولە پۇلىن، انە ءبىر قويىڭدى جەتەكتەپ اكەل دە، تاڭداعان بەس قاربىزىڭدى ال، — دەيدى ەكەن امىربەك. شوپان: بۇل وسىنى شىنىمەن ايتىپ تۇر ما؟ دەگەندەي تاڭدانا قارايدى وعان. ال بالالارى بولسا اياعىنا ورالىپ، اكەلەرىنىڭ تەزىرەك قويدى قاربىزعا ايىرباستاۋىن جالىنا تىلەپ، جىلاپ، مۇلدەم مازاسىن الادى.
— اۋ، ول كولحوزدىڭ قويى... اقشاعا سات، ەكى قۇنىن بەرەيىن.
— جوق، — دەيدى امىربەك. — ساتاتىن بولسام، مەن بازارعا دا اپارا الامىن.
— ءاي، نەتكەن قاتىگەز، پيعىلىڭ جامان ەدى، — دەپ، شوپان اقىرى سۇراعان قويىن بەرىپتى.
ءسويتىپ امىربەك بازاردان ارزان باعاعا ساتىپ العان ءدامسىز، كىشكەنتاي بەس قاربىزدى ءبىر قويعا ايىرباستاپتى...
وسىنىن، ءبارىن اسقارعا ايتقان كەزدە، ول سەنبەپ ەدى. باۋكەنگە انىعىن ءبىلۋدى وتىنگەن. الگى قىستاۋعا باۋكەننىڭ ءوزى بارىپتى. شوپان وعان:
— تەكسەرەتىن تۇك تە جوق! ونان دا ماعان تون مەن كيىز ۇيدەن باسقانىڭ دا قاجەت ەكەنىن ويلاساڭ ەتتى. نان مەن مايدى مەن ءوزىم دە تابامىن. ال بۇلدىرگەننىڭ قۇمدا وسپەيتىنىن نەگە بىلمەيسىڭدەر وسى سەندەر... — دەپ دۇرسە قويا بەرىپتى. — امىربەك دەگەنىڭنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن، ءتىپتى بىلگىم دە كەلمەيدى. ەگەر بۇرىن اقتۇمادا تۇرعان بولسا، كىم ەكەنىن ءوزىڭ بىلەسىن، دە. ال ماعان ەشكىم كەلگەن جوق...
مۇمكىن شوپان شىندىقتى ايتقىسى كەلمەگەن بولار. بالالارعا بولا اقىماقتىق ەتكەنىن ايتۋدان جالتارعان بولار. مۇمكىن، ءتىپتى ءسوز امىربەك جايلى ەمەس، باسقا بىرەۋ تۋرالى شىعار. الايدا بۇل وقيعا ءجاي كەتپەدى. سول كۇننەن باستاپ كولحوز باسقارماسى جەمىس، وۆوشش، بالدى ەن، اۋەلى شوپاندارعا جونەلتۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى، تەك سونان كەيىن ارتىلسا ورتالىقتاعىلارعا بەرىلەتىن بولدى. ورتالىقتا ساتىپ الۋعا بولادى، «قۇمدا بۇلدىرگەن وسپەيدى»...
ءيا، ول قۇلاق ەستىمەگەن ءجاي ەدى. امىربەكتىڭ سولاي ىستەي الاتىنىنا اسقار شەك كەلتىرگەن جوق. ءبىراق سەنە دە المادى. ءومىردىڭ العا باسۋىمەن بىرگە ادام دا تۇلەيدى عوي. ال قازىرگى زاماندا ءبىر قوي ءۇشىن ادامدىق ارىن جوعالتۋعا كىمنىڭ ءداتى شىدار... جوق، امىربەك وندايدى ىستەي قوياتىنداي ادام ەمەس سياقتى، دەپ ويلادى ونىڭ جۇزىنە قادالا قاراعان اسقار. ءوزى قارتايىپتى. كورە از كورمەگەن. جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ باعاسىن ۇتار كەزى بولدى عوي.
امىربەك ماشينادان سۋىرىلا شىعىپ:
— ءاي، اسقارجان، ءمۇعالىم شىراق، امانسىڭ با! جول بولسىن؟ — دەدى.
اسقار سالەمدەسە تۇرىپ ماشينا ىشىندە جاتقان ەكى-ۇش قويدى كەزى شالىپ قالدى.
— شوپاندار اۋىلىنا بارا جاتقانىم، — دەدى ول، — وزدەرىڭىز قايدان كەلەسىزدەر؟
ماشينا ىشىندەگى قويلار تىپىرلاي باستادى.
— بىرەۋلەردە الاشاعىم بولۋشى ەدى، سونى اكەلە جاتقانىم، — دەپ جالتاڭ جاۋاپ قايىرعان امىربەك، كوزىن سىعىرايتىپ رادياتورعا سۋ قۇيىپ تۇرعان شوفەرعا قاراپ قويدى.
— مۇنشا مال تولەۋىنە قاراعاندا الاشاعىڭىز كوپ بولعان - اۋ شاماسى؟
— ءبالى، و نە دەگەنىڭ، اسقارجان، ءبىر قوي انانىكى. جولدا ساتىپ الدى، — دەپ ول شوفەردى مەڭزەدى. شوفەر بولسا اسقاردى باستان اياق ءۇنسىز قاراپ الدى.
ءبىر قويدى — تانىس ءبىر شوپان بار ەدى، — سول بەردى سىيلاپ. ارينە ونىڭ قارۋى مەنىڭ موينىمدا بولات تا ەندى. ءۇشىنشى قوي — ءوزىمنىڭ الگى الاشاعىم. ءجا، ءجونىڭدى ايتشى ەندى، ءوزىن، ءجايشا باراسىڭ با شوپاندارعا؟ الدە مۇعالىمدىكتەن اۋىسىپ پا ەدىڭ؟
— جازعى دەمالىس باستالدى عوي.
— ءجون، ءجون. دەمالۋدىڭ ورنىنا مالشىلارعا تارتقان ەكەنسىڭ عوي... شارۋا قامى دە... شالا بۇلىنەر نە بولدى دەيسىڭ؟ مالشىلار سو باياعى ءبىر ءباز قالپىندا.
— قولقابىس تيگىزۋ كەرەك بوپ تۇر. مەكتەپ وقۋشىلارىن اكەلمەكپىز. ونىڭ ۇستىنە كولحوزداعى تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى ەدىم، ەپتەپ تەكسەرۋ جۇرگىزىپ قايتسام دەيمىن.
— جارايسىڭ، جىگىتىم! جۇرت سەنىمىنە يە بولعانعا نە جەتسىن. تەكسەرۋ دەگەن دە جاقسى نارسە. اقتۇمادان شىققان بالالاردىڭ ىشىندەگى ەتى ءتىرىسى، ماقتان ەتەرى سەن بولدىڭ عوي. اۋىل-ايماقتارىڭ قالاي، امانشىلىق پا؟ تالاي رەت بارامىن دەپ، ءساتى تۇسپەي جۇرگەنى. اعايىن-تۋعانمەن دە سۋىسىپ كەتكەن سياقتىمىز. ۋاقىت دەگەن سۋىتادى ەكەن. ۋاقىت دەگەن قىزىل تۇلكى، بۇلان، قاعىپ ەتە شىعار دەمەكشى، قۇبىلمالى كەز عوي. جەل قاي جاقتان تۇرار ەكەن، كىمگە قالاي جاعار ەكەم دەيسىڭ؟ ءبىراق كوپكە جاعۋ قيىن ەكەن...
— كەپكە جاعىپ كەرەگى نە، ول ءقايبىر جاقسى قاسيەت دەيسىز... ول جاعىن ءسىز مەنەن ارتىق بىلەسىز.
وسى نە ويلاپ تۇر دەگەندەي، امىربەك اسقارعا شۇقشيا قارادى دا:
— سەن كوكىرەگىڭ وياۋ، وقىعان ادامسىڭ عوي. ءبارىن دە بىلەسىڭ، — دەپ مىسقىلدى ۇنمەن ەزۋ تارتتى. اسقار ونىڭ وسى كەسكىنىنەن قۋىستانىپ تۇرعانىن بايقادى.
— ۋاي، ءبىزدىڭ بۇ تۇرىسىمىز نە. ءاي، شوفەر، قايداسىڭ؟ ءجۇر، انە ءبىر كوگالعا وتىرالىق. اكەلشى! نە بار ەدى بىزدە؟ ءبىر بوتەلكە مەن شۇجىق بار سياقتى ەمەس پە ەدى، — دەپ امىربەك اياق استى شالا ءبۇلىنىپ قالدى. — ءتۇس، اسقارجان، بىزبەن ءبىراز وتىرىپ كەت. كەپتەن بەرگى كەزدەسكەنىمىز وسى شىعار. باياعىنىڭ ادەتىندە دالادا كەزدەسكەننىڭ تاتۋلىعى بەرىك بولادى دەيتىن.
— راقمەت، اعاي، كەش بولسا تاياپ قالدى، بارار جەرىم ءالى الىس، ەرتەرەك جەتۋىم كەرەك.
— اسقارجان، وتىرماي كەتسەڭ رەنجيمىن. باس-اياعى بەس مينۋت قانا، — دەدى امىربەك تىزگىننەن ۇستاي تۇرىپ. — بىلەمىن سەنىڭ الدىڭدا كىنالىمىن. ءبىر كەزدە سەنى رەنجىتكەنىم ءۇشىن كەشىرمەسىن دە بىلەمىن. اكەڭنىڭ ولىمىنە دە مەنى كىنالى دەرسىڭ. ءبىراق ءبىر اللانىڭ ءوزى كۋا. سەنىڭ اكەڭدى ۇستاتقان مەن ەمەسپىن. ەلدىڭ شىعارعان جالا وسەگى دە. وسەك دەگەن پالە ولىمنەن دە جامان ەكەن، اسقارجان. مەن سەنىڭ اۋىلداعى ەل قادىرلەيتىن ادام بولعانىڭا شىن قۋانىشتىمىن. كانە، قولىمنان ءدام اۋىز ءتيىپ كەت. ۇلكەن جولدىن، ۇستىندە كەزىگىپسىڭ، داستارقاننان اتتاما.
اسقار اتتان ءتۇستى. كوگالعا جايعاسا وتىردى. امىربەك بوتەلكەنى تۇبىنەن ءبىر ۇرىپ، تىعىنىن ۇشىرىپ جىبەردى. كىشكەنتاي ستاكاندار دا پايدا بولا كەتتى.
— ءبىزدىڭ شوفەر ناعىز شارۋا ادامى، ءبارى دايىن، كوردىڭ بە؟ — دەپ امىربەك جىمىڭ قاقتى.
— ءسويتىپ ولجالى بوپ كەلە جاتىر ەكەنسىزدەر عوي.
امىربەك كەزىن سىعىرايتىپ:
— باسقا مۇعالىمدەر سياقتى سەن دە قايتالاي بەرگەندى جاقسى كورەدى ەكەنسىڭ، اسقارجان، — دەپ قويدى. — وقۋشىلارعا ءبىر ءسوزدى قايتالاپ وتىرعان پايدالى شىعار، ال ماعان قاجەتسىز - اق. الگىندە ءبىر ايتىپ ەم، ادامعا ادام اۋىسپاي بولا ما، بىردە بەرسەڭ، بىردە الىپ دەگەندەي. ءبىر كەزدە مەن وعان قارىزعا اقشا بەردىم، ەندى سونىمنىڭ پۇلىن قايىرىپ جانە ءبىر قويدى سىيعا تارتتى. الدە تەكسەرگىڭ كەپ وتىر ما؟ ءماسساعان، ەندىگى قالعانى سەنىڭ مەنى تەكسەرۋىڭ ەكەن عوي، حا - حا... — امىربەك وتىرىك قارقىلداپ كۇلگەن بولدى.
— تەكسەرۋشى ءۇشىن، — دەپ ول ءوز ستاكانىن كوتەردى. شوفەر تۇنەرگەن كۇيدە شۇجىقتان تۋراپ، جول جاققا قاراپ قويىپ وتىردى. اسقاردىڭ تۇيگەنى امىربەك تە، جول بويىندا كوپ وتىرعىلارى كەلمەيتىن سياقتى، الدە قايدا اسىعۋلى ەدى. شىنىمەن بىرەۋدىڭ قويلارىن باسىپ اكەلە جاتقاندارى ما؟
اسقار بۇل ويىنان تەز باس تارتتى. سەكەمشىلدىگى ءۇشىن ءوزىن-وزى ىشتەي كىنالاپ الدى. وزىنە ەش ۋاقىت ۇناماعان ادامدى ۇرىعا ساناپ، كۇدىكتەنۋگە بولا ما ەكەن...
اسقار العىس ايتىم اتقا قوندى.
كۇن جەر بەتىنە ءتونىپ قالعان. كوز قاراتپاس وتكىر ساۋلەسىن ىشىنە تارتىپ، قىزۋى قايتىپ، ۇلكەن قىزىل شارعا اينالعان كۇيى ۋىلجي پىسكەن دومالاق قاۋىن سەكىلدى ەدى. گۇل ورنەگىمەن اشەكەيلەنگەن جاسىل دالا دا رەڭىن قۇبىلتىپ وزگەرتە باستادى. اۋەلى قىزىل كۇرەڭ تۇسكە ەنىپ تۇردى دا كۇن جەرگە تايانا باستاعان كەزدە كۇلگىن - سۇر بوزامىق باستى ءۇستىن. ال كۇنسۇلۋ كەڭىستىككە بەتىن باسىپ، اشىق قىزىل كەشكى راۋانعا شولپ ەتكەندە، دالا ۇستىندەگى الگى نازىك بوزعىل قىزىلعا بويالدى.
اسقار دالا كەشىنىڭ قۇلپىرعان بوياۋلارىنا تاڭىرقاي قارادى.
ادەتتەگىدەي كەشكى راۋاندا شىركەي دە پايدا بولدى. اسقار اندا-ساندا قولىن ءبىر سەرمەپ، توبەسىندە ۇيمەلەي ىلەسكەن شىركەيدى ۇركىتىپ قويىپ كەلەدى. كەنەت ۇلكەن قارا قوڭىز بەتىنە سارت ەتە قالعان-دى. اسقار سىلەيە قالعان قوڭىزدى جەرگە ءبىر ۇردى. قازىرگى ءسات ونىڭ ويىنان امىربەك كەتەر ەمەس. ماشيناداعى قويلاردى ادال جولمەن الماعانىنا كۇمان جوق. ول بىرەۋدى يا الداپ سوقتى، يا بولماسا ۇرلاپ اكەتتى. قىستاۋعا جەتىسىمەن ونىڭ قاي-قاي جەرلەردە بولعانىن انىقتاۋ كەرەك.
كۇن الدەقاشان ۇياسىنا قونعان. كەشكى ىمىرت ءۇيىرىلىپ، اسپاندى جۇقا شاربى بۇلت قاباتتاي باستاعان. الدىڭعى جاقتان، قاراڭعىلىق اراسىنان قاراۋىتا سىلەمدەنىپ شاعىل قۇمدار كورىندى. ۇلكەن جولدىڭ ەكى جاعىندا بىردەي قوي تۇياعى تاپتاعان تارام-تارام جالعىز اياق، سۇرلەۋلەر جاتىر. قىستاۋعا دەيىن ون شاقتى شاقىرىمداي-اق قالعان. جۇلدىز ەكى قۇلاعىن قايشىلاپ، ەنتەلەي ءتۇسىپ كەلەدى. ەندى بىردە ارتقا قاراپ پىسقىرىنىپ قويدى.
اسقار دا مويىن بۇرعان، كەش قاراڭعىلىعىن قاق جارىپ ماشينا كەلە جاتىر ەكەن.
«بۇ كىم بولدى ەكەن؟ — دەپ ويلادى ول. — ءبىزدىڭ اۋىلدان ەشكىم كەلەتىندەي ەمەس ەدى عوي. كورشى كولحوزدىڭ بىرىنەن بولار. ولاردىڭ مالى دا وسى قۇمدا ەمەس پە؟ ماشينا وزىپ بارىپ، قالىڭ شاڭعا تۇنشىعا توقتادى. جارىعى دا ءوشتى. بۇرقىراعان شاڭنان با، الدە جارىقتى بىردەن وشىرگەندىكتەن بە، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز تاستاي قاراڭعىلىق باستى. «الگىندەگى امىربەكتىڭ «گاز-60-ى» سياقتى ما» دەپ تۇيگەن اسقار. وسى ءسات ماشينادان قارسى شىققان ادامنىڭ:
— سالەمەت پە، جولداس! — دەگەن جۋان داۋسى ەستىلدى. اسقار ۇركەكتەي بەرگەن اتىنان ءتۇسىپ، الگى ادامعا قارسى ءجۇرىپ، قول سوزعان امىربەكتىڭ شوفەرىمەن بەتپە-بەت سوعىسىپ قالدى. ءتۇسى سۋىق، قاراڭعىدا اسقارعا تەسىرەيە قاراپ تۇر. سەكەم العان اسقار جالت بۇرىلىپ اتىنا مىنبەك ەدى. ءبىراق ۇلگىرە المادى. اياعىن ۇزەڭگىگە سالا بەرگەندە، باسىنان تيگەن اۋىر سوققى ۇشىرىپ ءتۇسىردى.
— ... جەتەر! — دەگەن امىربەكتىڭ داۋسى وعان تەرەڭ شىڭىراۋدان شىققانداي تالىپ ەستىلدى، — نەعىپ تۇرسىڭ ەندى، دوڭىز! تەز، اتتى اكەل. شىلبىرىنا بايلاي سالالىق. ماس بوپ كەلە جاتىپ جىعىلىپ، ات سۇيرەتىپ ولتىرگەندەي بولسىن... سونىمەن ءىس بىتەدى! ۇقتىڭ با، اقىماق! ول اتتان جىعىلعان... اتتى اكەل دەيمىن، تەز!
اتتىڭ وسقىرىنا كىسىنەگەنى، تۇياق ساتىرى، الدەكىمنىڭ ىڭق ەتە تۇسكەن ءۇنى شىقتى.
— ويباي-اي... ءا، ءيتتىڭ مالى - اي! جامباسىمدى سىندىرىپ كەتە جازدادى - اۋ. ۋ-ۋھ، وڭدىرمادى - اۋ! نەعىپ تۇرسىڭ، مەڭىرەيگەن نەمە؟! انانى بىلاي شەتكە سۇيرەتىپ اپارىپ، جىراعا تاستاساڭشى. تەز، بولساڭشى ەندى، انە، توبەنىڭ ار جاعىنان جارىق كورىنگەن سياقتى. بىرەۋلەر كەلە جاتىر! بول، تەز!
بەتىنە جىپ-جىلى بىردەڭە جابىسقانداي بولدى، اسقار ءوزىن اياعىنان سۇيرەپ كەلە جاتقانىن جاقسى سەزدى، ءبىراق ەش جەرى اۋىرمايتىن سياقتى، تەك باسى عانا كوتەرتەر ەمەس. مۇنى لاقتىرىپ تاستاي سالدى. موتور ءدۇرىلى ەستىلگەندەي بولدى دا، توڭىرەك تىم-تىرىس بوپ تىنا قالدى. اسقار جىلى قان جاۋىپ باتتاسقان كوزىن ازەر اشتى. باسى قورعاسىن قۇيىلعانداي، زىلدەي. يىعى، جوتاسى، اياقتارى سىزداپ، قوزعالتار ەمەس. تۇرىپ وتىرۋعا ارەكەتتەنىپ كورگەن، جان داۋسى شىعىپ كەتتى. اقىرى قيمىلداۋعا شاماسى كەلمەي، سۇلىق جاتتى. شاربى بۇلتتان تازارعان تۇنگى قاراكوك اسپاندا شاشىلا جارقىراعان جۇلدىزدار. جارتى اي دا اسقارعا مۇسىركەي قاراپ تۇر. كەنەت ونىڭ بەتىنە قورقىنىشتى ۇلكەن بىردەڭە ءتوندى. جىلى دەمى بەت شارپىپ ءبىلىنىپ تۇر. «جۇلدىز» ەكەن. امىربەككە ۇستاتپاي تەۋىپ كەتكەننەن كەيىن، ول ۇزاي شاۋىپ بارىپ، ەندى اسقارعا ورالعان كەزى.
اسقار تاعى دا ىڭىراندى. اتتىڭ وقىرانا كىسىنەگەنى تۇنگى دالانى جاڭعىرىقتىردى. جەر تارپىپ، اينالا كىسىنەي شاۋىپ تۇرا الار ەمەس.
اسقار تاڭدايى قۇرعاپ، اۋرۋ جانىنا باتىپ، ايقاي سالعىسى كەلدى. ءبىراق ايقايلاۋعا دارمەنى جوق. تاماعىنا تاس تىعىلىپ قالعانداي. ول ەندى بار كۇشىن جيىپ، ەتپەتىنەن ءتۇستى دە العا قاراي جىلجي باستادى. ونە - بويى سالدىراپ، ءدىر-دىر قاعىپ، ازەر سۇيرەتىلەدى. قاراپ جاتىپ تەككە ولگەنشە، تىربانىپ قالعىسى كەلەدى، ءومىر سۇرگىسى كەلەدى...
— بۇ كەشىرىمپازدىق پەن ورىنسىز ادامگەرشىلىك ساعان قايدان پايدا بولعان. ءومىر سەنى ەركەلەتپەگەن ەدى عوي. ال سەن بولاتتاي بەرىك بولۋدىڭ ورنىنا، بالاۋىزداي بىلبىراعان جۇمساقسىڭ، — دەگەن ەدى سوندا باۋكەن. ءاي، باۋكەن - اي، سەنىن، ايتقانىڭ دۇرىس ەكەن-اۋ، دەپ ويلادى اسقار ءالى قۇرىپ جاتىپ...
«جۇلدىز» اسقاردىڭ جانىنا اينالىپ تاعى كەلدى. تاعى دا شىرقىراپ كىسىنەپ، جەر تارپىپ تۇرىپ الدى. تۇنگى كەن، دالادا تىلسىم جوق. قانسىراعان اسقار ەندى ءون-بويىنىڭ اۋىرعانمىن سەزۋدەن قالدى. ەرنى كەزەرىپ، تاڭدايى جۇتىندىرماي قۇرعان، ابدەن شولدەدى. اجال دەگەن سايقى مازاقتاپ تاياپ تۇر. بارىنەن دە قورلىعى — سول اجال ادامدىق قۇنى جوق ۇرىنىن، قولىنان بولىپ وتىر. اسقار ىڭىرانا تىنىس اپ، ءتۇن قۇشاعىنداعى دالاعا كوز جىبەردى. ءدال ءقازىر وعان تۋعان دالاسىنا دەيىن جات بولىپ كەرىندى.
قانشاما اشتىقتى، جالاڭاشتىقتى باستان كەشىرىپ تالاي سوققىعا بوي بەرمەي، ەندى ادام بوپ شىقتىم با، دەگەندە ەلە سالۋ قانداي وكىنىشتى. نە قىزىق كەردى؟! ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى مينۋتىندا زاۋرەشىنىڭ اق ديدارىن ءبىر كەرە الماي، قۇلاقتان كەتپەس اسەم داۋىسىن ءبىر ەستي الماي قاپى كەتكەنى مە؟! تاعدىر نەتكەن قاتىگەز ەدى!
توڭىرەك تىم-تىرىس. كوك اسپاندا سۇپ-سۋىق بوپ جۇلدىزدار جارقىرايدى. «جۇلدىز» قۇيرىعىن شانشىپ اپ، الدە قايدا شاۋىپ كەتكەن. نە وقىرانعانى، نە تۇياعىنىڭ ءدۇسىرى ەستىلمەيدى. تەك مالشى قاۋىمعا عانا قانىقتى ەلى تىنىشتىق باسىپ تۇر دالانى.
تىنىشتىق سىرىن اسقار دا تىڭداي بىلەتىن. ءوزى تاۋ مەن دالا اياسىندا تۋىپ-وسكەندىكتەن بە، ول تىنىشتىقتىڭ، شەرتەر سىرىن — شوپان اتانىڭ جەر-انا تۋرالى، جۇلدىز الەمى تۋرالى تاۋسىلماس ۇزاق ويلارى دەپ بىلەتىن، دالا ادامىنىڭ ۇزاقتى كۇنگە وز-وزىمەن ءومىر تۋرالى ءماسليحاتى دەپ ۇعاتىن. ؟كەل مەن بوران مالشى قاۋىمعا قورقىنىش اكەلسە، كۇن كۇركىرەپ، نايزاعايدىڭ ويناۋى ۇرەي تۋعىزدى، تىنىشتىق — كوڭىلدىڭ جازى. ءيا، اسقار دا دالا تىنىسىن، دالا تىنىشتىعىن تىڭداي بىلەتىن. ال قازىرگى تىنىشتىق قورقىنىشتى ەدى. ءولىمدى كۇتكەن تىمىرسىق تىنىشتىق ەدى...
جوق، اسقاردىڭ ولگىسى كەلمەيدى. قولى ءبىر توپ تەرىسكەنگە ىلىكتى. جانسىز دەنە العا قاراي سۇيرەتىلدى. ءيا، وسى جان - دارمەننىڭ ءوزى ومىرگە سۇيرەيتىندەي. ول تاعى ءبىر تىرمىسقان كەزدە العا اۋناپ ءتۇستى دە، تومەن شىڭىراۋعا دومالاي جونەلدى. ەرنىنە سۋ ءتيدى.
بۇل كەزدە «جۇلدىز» اياعىنا ورالعان تىزگىنىن بىت-شىت قىپ ءۇزىپ، قارا جولدى ارى-بەرى ويقاستاي كەسىپ ەتىپ، كىسىنەي شاۋىپ جۇرگەن. ءبىراق اسقار ونىڭ اياق ءدۇسىرىن ەستي المادى...
اۋىر ويدان اسقاردىڭ باسى اۋىرايىن دەدى. ب ا ق ءىشى جىم-جىرت ەدى. تەك اندا-ساندا اعاشتار اراسىنان اق حالاتتى سەسترالار مەن جۇپىنى ءتۋستى ۇزىن حالات كيىپ سەرۋەندەپ جۇرگەن اۋرۋلار كورىنىپ قالادى. ورتا جاستان اسقان اقسۇر ايەل قاراعاش جانىنا كەپ توقتادى. كولەڭكەلەۋ جەرگە ەسكەن بۇل قاراعاش ءالى دە جاپىراق جايا قويماعان، ءبۇرى ىسىنە كەۋىپ تۇر. ايەل سول ءبۇردىڭ ءبىرىن ءۇزىپ اپ، جايلاپ اراسىن اشتى دا الاقانىنا سالىپ مۇڭايا ۇزاق قارادى تۇڭعيىق جانارى جاسقا تولىپ، جاپىراقتان باسقا ەشنارسەنى كورمەيتىن سياقتى كوكىرەگىن باسقان شەر اۋىر بولسا كەرەك. قاراعاش ءبۇرىنىڭ جاپىراق اشقانىن كورۋگە اسىق سياقتى... بۇل ايەلدىڭ اۋرۋحانا ءۇيىنىڭ ەكىنشى قاناتىنداعى پالاتادا جاتاتىنىن اسقار بىلەتىن. ايەل ءومىرىنىڭ ونەگەلى، ۇلگىلى بولعانىنان دا حاباردار. ءقازىر ول ايىقپاس ناۋقاس — راكپەن اۋىرىپ جاتىر.
اسقاردىڭ جۇرەگى شىمىرلاپ، دىرىلدەپ كەتتى. ءبىر ءسات ناۋقاس ايەلمەن سويلەسۋگە وقتالدى دا؛ مازالاۋعا ءداتى بارمادى. ول ەندى نازارىن ايەلدەن اۋدارىپ ءازىنىڭ ۇزىلگەن ويىن جالعاستىرماق بوپ، ورىندىق استىمەن سىلدىراي اعىپ جاتقان ارىقتاپ.ءى سۋعا قاراي وتىرىپ، زاۋرەشتى ويلادى، ءاربىر ءۇش كۇندە ءبىر حات سالىپ تۋراتىن باۋكەندى ەسكە الدى. ول ءار حاتىندا اسقاردىڭ وسى كۇيگە ۇشىراۋىنا ءوزىن كىنالى سانايتىنداي وكىنىش سىڭايىپ بايقاتادى. ءوزىن ساپار قارتتىڭ «جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ ۇرىسقانىن» دا جازعان. تاعى ءبىر حاتتا اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىن، سەكرەتارى اناشتىڭ تەلەفون سوققانىن ايتىپتى. اسقاردىڭ كوز الدىنا ۇزىن بويلى، كەڭ جاۋىرىندى اناش كەلە قالدى. ءبىر ولىمنەن امان قالعانى ءۇشىن ول ءوزىن اناش الدىندا بورىشتى سانايتىن...
... سول ءبىر ءولىم قۇشاعىندا جاتقان تۇندە ەسىنەن تانعان اسقار، كوزىن اۋداندىق اۋرۋحانادا جاتىپ ءبىر-اق اشقان. جىميىپ كۇلگەن دارىگەر:
— ەڭ باستىسى سۇيەكتەرىن، امان، ال جارا دەگەن جازىلادى. ۇيلەنۋ تويىڭا دەيىن دىڭداي بوپ كەتەسىڭ ءالى، — دەپ كوزىن قىسقان. اسقار دا ەزۋ تارتتى.
— قالىڭدىعىڭ، بايعۇس، ەكى تاۋلىكتەن بەرى كۇتىپ وتىر. ءقازىر ىشكە كىرگىزەم. تەك ەسكەرتە بەرىك بول. قوزعالۋعا، سويلەۋگە رۇقسات ەتپەيمىن، - دەدى دارىگەر. ەسىك جايلاپ قانا اشىلىپ، ىشكە ءوڭى مۇشكىل تارتقان زاۋرەش كىردى. كوزى كىرتيىپ، قالجىراعانى بىردەن كورىنىپ تۇر.
اسقار وعان قارسى تۇرماق بوپ ۇمتىلا بەرگەن، دارىگەردىڭ جۇمساق قولى ونى قايتا جاتقىزدى.
— قوزعالۋعا بولمايدى، — دەپ اقىرىن عانا تاعى ءبىر ەسكەرتتى دە دارىگەر شىعىپ كەتتى.
— ايتەۋىر امان قالدىڭ... سوعان شۇكىر، — دەدى زاۋرەش كوز جاسىن جۇتا تۇرىپ. — ونان كەيىن قاسىنا كەپ وتىرىپ اسقاردىڭ قولىنان ۇستادى.
— ەندىگارى سەنى ەشقايدا دا جىبەرمەسپىن جالعىز. بىرگە بولامىز، قايدا بولسا دا بىرگە بارامىز... — زاۋرەش وعان ەڭكەيەتىندى.
— زاۋرەش... — اسقار دا مۇنان ءارى ەشتەڭە ايتا المادى. ءسوز جەتپەدى. ول زاۋرەشتىڭ شارشاعان جۇزىنە، ۇزىن قارا كىرپىكتەرىنە، كوزىنىڭ استىنداعى قارا كولەڭكەگە تەلمىرە قارادى. ابدەن شارشاپتى - اۋ. ءتۇنى بويى ۇيىقتاماعان: اسقاردىڭ ەس جيناۋىن كۇتىپ وتىرعان. شاشى قانداي ماپ-مايدا، جۇمساق. تاۋ گ ۇلىنىڭ، دالا جەلىنىڭ ءيىسى ەسەتىن ءتارىزدى بۇرىمىنان...
زاۋرەش اسقاردىڭ بالا جاستان بىرگە وسكەن دوسى. ەكەۋى مەكتەپتە بىرگە وقىدى.
— زاۋرەشىم مەنىڭ...
قىز كەزى جاسقا تولىپ، كۇلىمسىرەيدى. بۇل، قۋانىشتان شىققان جاس ەدى. اسقار تاعى كۇبىرلەپ قايتالاپ جاتقانداي: «زاۋرەشىم مەنىڭ...»
زاۋرەش ونىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى.
— اسقارىم مەنىڭ، — دەدى ول دا. جۇرەگى كوكىرەگىنە سىيماي تۋلاپ تۇر. كادىمگى جوڭعاردىڭ بيىك جارتاستارىنىڭ تار جىقپىلىندا كۇن ساۋلەسىنىڭ التىن شۋاعىنا ناساتتانىپ، ماحابباتقا ماستانعان ۇلارداي بۇلقىنا تۋلايدى.
ءبىر كەزدەردە اسقار مەن زاۋرەش تاۋ جۋاسىن تەرە بارىپ، ۋلار تويىنىن، ۇستىنەن تۇسكەن. بۇكىل حالىقتى قۋانىشقا بولەگەن جەڭىس كۇنى دە اسقاردىڭ ەسىندە. سوندا كىشكەنە زاۋرەش قويدىڭ ءبىر سيراعىن اعاش تاباققا سالىپ ءبىر كەسە قىمىزبەن اسقارعا اكەلگەن-دى. ۇيالشاقتاي تۇرىپ: «بايگەدەن وزىپ كەل. مەن سەنى كۇتەمىن» دەگەن سىبىرلاپ. اسقار زاۋرەش ەكەۋىنىڭ فەرماداعى قاشاعان بۇزاۋدى قۋىپ ۇستاعاندارىن دا ۇمىتقان جوق. الماتىدا تەاتردا قاتار وتىرىپ كۇلاشتىڭ ءانىن تىڭداعان ءسات تە ءالى كوز الدىندا. ول كەزدە اسقار ۋنيۆەرسيتەتتە، زاۋرەش مەديسينا ينستيتۋتىندا وقيتىن.
ەندى بۇدان بىلاي اسقار ونى ىلعي دا: «زاۋرەشىم مەنىڭ...» دەيتىن بولادى.
زاۋرەشتىڭ ىستىق جاسى اسقاردىڭ ماڭدايىنا تامىپ كەتتى.
— ساعان ءبۇيتىپ قول جۇمساعان كىم؟ — دەدى بۋلىعىپ. ونان ورمەن سولقىلداي جىلادى. اسقار شە؟ ول دا جىلاپ جاتتى. شەكسىز قۋانىشتان جىلادى.
.. اسقار قاراعاش تۇبىندە تۇرعان ەگدە ايەلدىڭ ەشبىر سىبدىرسىز ءجۇرىپ بارىپ، قاراقات اعاشىن اينالىپ كەتكەنىن سەزگەن جوق. ول ءوز ويىمەن ءوزى ەدى. اناشپەن العاش كەزدەسكەن كەزدى قاز-قالپىندا ەسىنە ءتۇسىردى.
اناش كولحوزعا كومسومولدىق ەسەپ - بەرۋ سايلاۋ جينالىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن كەلگەن. جينالىستان كەيىن اسقار ونى ءوز ۇيىنە قونۋعا شاقىردى.
— مەن ءسىز تۋرالى كەپ بىلەمىن، — دەدى اناش سوندا. — قىزمەت بابى سولاي، ادامدار جايلى كوپ ءبىلۋ كەرەك. كوپتەن بەرى سىزبەن جاقىن تانىسسام دەپ ويلايتىنمىن، ءبىراق رەتى كەلمەيتىن... ال ءسىز مەن تۋرالى ونشا كوپ بىلمەيتىن بولارسىز. راس، مەنىڭ بالالىق شاعىم دا وسى قارلىعاشتا ءوتتى، ونان كەيىن قىتايدا بولدىم. ءيا، سولاي...
ءۇشىنشى تاراۋ
بۇل ءتۇنى مەن ۇيىقتاي المادىم. ءوز پولكاسىندا اناش تا دوڭبەكشىپ جاتىر. اقىرى ول، شىدامى تاۋسىلدى بىلەم، باسىن كوتەردى.
— الگى اسقارعا قول جۇمساعان سىلىمتىككە ءوز باسىم تۇسىنە الماي-اق قويدىم، — دەدى ونان سوڭ. — ەگەر ءدال سونداي وقيعا كىتاپتا جازىلعان بولسا، «ويدان شىعارىلعان» دەر ەدىم. ال مىناعان ءوزىم كۋا بولدىم عوي. سوتقا قاتىستىم. اپىر-اي، سول يت سونداي مىنەزدى قايدان تاپتى ەكەن دەسەڭىزشى؟ نە جەتپەدى ەكەن سوعان؟ ادال ەڭبەگىن ىستەي بەرمەي مە... جوق، نە دەسەڭىز دە ءومىردىڭ قىم-قيعاش شىتىرماندىعى وسىنداي، ادىلدىگى مەن زۇلىمدىعىنىڭ قوسارلانا جۇرۋىندە بولار. كۇن مەنەن ءتۇن عوي — ءبىر تاۋلىكتى قۇرايدى، سول سياقتى ءومىردىڭ ءوزى شىندىق پەن جالعاندىقتان تۇرا ما دەيمىن. زۇلىمدىق ومىرشەڭ. مەنىڭشە، ول زاۋزا قوڭىز سياقتى عوي دەپ ويلايمىن. وسىمدىك اتاۋلىعا بۇيىدەي تيەتىن سونداي ءبىر قوڭىز بولادى. ول ءوزى جاز باسىندا شىعادى دا اعاشتاردىڭ جاپىراعىن باۋ قيىپ، جەپ، گۇلدەردى سەمدىرىپ، كوك ءشوپتى بۇلدىرەدى. ەش تىرشىلىككە پايداسى بولمايدى. بار عۇمىرى باسقاعا زالالىن تيگىزگەن زۇلىمدىقتان عانا تۇرادى. ولەر ساتىندە ول ءوز ۇرىعىن جەر استىنا شاشادى. ونىڭ جۇمىرتقاسىنان ءونىپ شىققان قۇرتتار شوپتەردىڭ، اعاشتاردىڭ، گۇلدەردىڭ، استىقتىڭ تامىرىن كەمىرىپ وسەدى. ال قوڭىزعا اينالعاننان كەيىن ولار جەر استىنداعى ۇراسىنان شىعىپ، زياندى ارەكەتىن جەر ۇستىندە جالعاتتىردىم. وسىلايشا تار شەڭبەرمەن ولاردىڭ تىرشىلىگى قايتالانا بەرەدى. ول قوڭىز، ناعىز تىلمەن ايتقاندا جەر بەتىندەگى زۇلىمدىق اتاۋلىمەن بىردەي ومىرشەڭ.
ءقازىر عوي ادام بالاسى كورابلدەر جاساپ، كوسموسقا ۇشۋدا. بۇل كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ءومىرى ءۇشىن قاجەت. الايدا، ەكىنشى جاعىنان الىپ قاراعاندا بىرەسە العان، بىرەسە مۇڭنان بولىپ جاتقان اتوم جارىلىستارى جەردى دە، گۇلدى دە، ادامدى دا، حايۋاندى دا ۋلاندىرۋدا. عالىمدار ءسترونيسييدى اسا قاتەرلى دەپ ايتادى دا، سوعان قاراماستان وزدەرى جاڭا بومبالاردى ويلاپ تابادى. ەگەر بۇل ءىس الداعى كەزدە دە وسىلايشا كەتە بەرسە، كەلەر ۇرپاق ءوز ومىرلەرىنىڭ قۇسالىعى ءۇشىن بىزدەردى لاعناتتايتىن بولادى. مەن بۇل جايلى جاستاردىڭ پىكىر تالاسى كەشتەرىندە ءجيى ەستىپ ءجۇرمىن. جاس جىگىتتەر مەن قىزدار: — نەلىكتەن بۇلاي، نەلىكتەن زۇلىمدىق ومىرشەڭ؟ — دەپ سۇرايدى.
ال سولارعا قالاي جاۋاپ بەرۋ كەرەك دەر ەدىڭىز؟ اتوم قازانىن قوتارىستىرعانشا، تۇيەنى، ناردى جاقسى كورسەڭدەرشى دەۋ كەرەك پە وسى كۇنى: «تىرشىلىگىڭدە ومىردەگىنىڭ بارىنەن قارماپ قال...» دەپ ءۇن باقپايتىن جاسوسپىرىمدەر دە بار.
— سولارعا قالعان جاۋاپ بەرۋ كەرەك؟
مەن ۇندەگەن جوقپىن. نە دەمەكپىن وعان؟ ول ءدال وسى ساتتە كوزگە كورىنبەس ىسىكتى سكالپەلمەن تىلگىلەپ جاتقان حيرۋرگكە ۇقساپ كەتتى...
— جاۋاپ دەگەن ءارقيلى بولادى عوي. ءسىز جاس دوستارىڭىزدىڭ پسيحولوگياسىن مەنەن ارتىق بىلەتىن بولارسىز.
— ماسەلە سوندا عوي، قازىرگى بالالاردى قۇر قول الا المايتىنىڭدا. نار جايىنداعى اڭگىمەلەرىڭە ولار پىسقىرمايدى دا. ويلاپ كورسەڭ ولار مەن بىزدەردىڭ جاس ايىرماشىلىقتارىمىز باس-اياعى بەس-ون جىل عانا، ال قاراپ وتىرساڭ وزدەرى مۇلدەم باسقا ۇرپاق. مۇمكىن ولاردىڭ بالالىق شاعىنىڭ ءسال باسقاشا جاعدايدا، سوعىستان كەيىن ەتكەندىگىنەن شىعار. سوعىستا قاسىرەت تارتىپ، قاتەر مەن اشتىقتىڭ قىسىمىندا جۇرگەندەرىندە ءىش قۇستا بوپ سىرتقا شىعارا الماعان بار مەيىرىم، قايىرىمدارىن اكەلەر مەن انالار بالالارىنىڭ باسىنا شەكتەن تىس ءۇيىپ توككەندىكتەن بولار، الدە ءومىردىڭ ءوزى دە بۇرىنعىسىنا قاراعاندا الدەقايدا ەركىندەپ، جەڭىلدەگەنىنەن بە. كىم ءبىلسىن؟ مۇمكىن، مەن بوياۋىن قويۋلاتىپ، ۇرىسقاق شالداردىڭ قاي كەزدە بولماسىن: «بىزبەن سالىستىرعاندا قازىرگى جاستار نەمەنە...» دەيتىن جاتتاندى اۋىرۋىن قايتالاپ وتىرعان بولارمىن. شىنىندا اۋدانىمىزدا جاقسى جاستار ەتە كوپ. ءتىپتى الىسقا بارماي-اق اسقاردىڭ الگى شاكىرتتەرىن الالىق. قانداي تاماشا جىگىتتەر مەن قىزدار ءوسىپ كەلەدى دەسەڭىزشى.
وتكەن جازدا ءبىر رەتتە مەن اقتۇماعا كەلە قالدىم. پىشەن ۋاقىتى ەدى. اۋىلدىڭ سىرتىنداعى تاۋ قويناۋلارىندا شالعىنى بەلۋاردان قيىن قيالار بار-دى. تراكتور قۇلاپ كەتەدى. ءشوپ ماشيناسى دا وتە المايتىن. ول جەرلەردىڭ پىشەنىن تاجىريبەلى شالعىشى قارتتار قولمەن شاباتىن...
ءولىپ-وشىپ ءبىر دەستەنى اياعىنا دەيىن جەتكىزەتىن دە، ونان سوڭ بۇگجەڭدەپ جوعارى كوتەرىلگەندە ەنتىگىپ، تىنىس الا الماي قالاتىن. مىنە، وسى قارتتاردىڭ ورنىن اۋىل بالالارى الماسىپ، سول قيىن قيالاردىڭ پىشەنىن وزدەرى شابۋعا كىرىستى. ولارعا بۇل كەڭەستى اسقار بەرگەن كورىنەدى.
بريگاداعا كەلىپ، الگىلەردى ءوز كوزىممەن كوردىم: بيىكتىگى ەكى ءجۇز مەتردەي تىك جوتانىن، باسىنان شالعى ۇستاعان بالالار ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ءتۇسىپتى. وكشەلەرىن قاداپ العان. تىزەلەرىن ءسال بۇگىپ، ءبىر قالىپپەن قۇلاشتارىن كەڭ سەرمەپ، ەڭىسكە قاراي قازشا قالقىپ، شەپتى كوسىلتە شابادى.
— ج-ج-اح! ج-ج-اح! — دەيدى شالعى ءۇنى. ءشوپ سۋسىلداي سۇلايدى. ارتتا قاتار-قاتار بوپ قالىن، دەستەلەر قالىپ جاتىر. ءشوپ نۋ جىنىستاعىداي - اق بىتىك ءوسىپتى. سولقىلداپ تۇر.
— ج-ج-اح! ج-ج-اح! ءتۇيىن جارعان القىزىل، شوق-شوق بوپ ۇيىسقان سارى، كوك راۋشان گۇلدەر بالالاردىڭ اياعىنىڭ استىنا سۇلاپ جاتىر.
كۇن كۇيدىرىپ تۇر. ءبارى دە بەلۋارعا ؛ەيىن شەشىنىپ تاستاعان جوتالارىن كۇن قاقتاپ قىزارىپ كەتكەن، وزدەرى شات كوڭىلدى. بىرىنەن كەيىن ءبىرى توقتاي قاپ، بەتىن باسقان تەردى جۇدىرىعىمەن سىرىپ تاستاپ، قۋىپ جەتىپ قالمادى ما ەكەن، دەگەندەي سوڭىنداعى كورشىسىنە قاراپ قويادى: جۇزىندە جالت ەتىپ كۇلكى وينايدى دا، ونان ءارى كەتە بارادى. دەستەنى اياعىنا دەيىن جەتكىزىپ، جۇگىرىپ جوعارىعا قايتا شىعادى دا تاعى قاتارعا تۇرادى. تولقىنشا يرەلەڭدەگەن جال-جال دەستەلەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى سوزىلىپ جاتىر...
كەنەت بىرەۋىنىڭ ءدال اياعىنىڭ استىنان ءدۇر ەتىپ التىنداي جالتىراعان قىرعاۋىل ۇشتى. الگى شالعىشى بالا جىگىت ساسقانىنان وتىرا كەتتى. جۇرتتىڭ بارلىعى دا توقتادى.
قانشاما كۇلكى، ءازىلدىڭ تيەگى اعىتىلدى سوندا!
وسى كەزدە ساپار قارت تا جەتكەن. شابان ءجۇرىستى ايعىرىنان ءتۋستى. كەنەپ قاپشىعىنىڭ اۋزىن شەشتى. ودان كىشكەنتاي تەمىر تەس پەن بالعاسىن الدى. ءدۇزى قايتقان شالعىنى شىڭداۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن ونىڭ ارتىنشا ەكى دوڭعالاقتى اربا مەن ءبىر كىشىرەك بالا دا كەلدى. تابا نان جانە اشىتىلعان مۇزداي سۋىق تارى كوجە اكەلىپتى.
شارشاعان بالالار بىرەر ساعات دەمالۋعا جينالدى. راحاتتانا تۇستەنىپ الدى. ونان سوڭ اۋەزوۆتىڭ «قاراش - قاراشى» جايىندا جانە ءبىر امەريكاندىق جازۋشىنىڭ رومانى تۋرالى ءوزارا قىزۋ ايتىسىپ كەتتى. جازۋشىنىڭ ەسىمىن ۇمىتىپ قالدىم. تەك رومانىنىڭ اتى ەسىمدە ساقتالىپتى. ونىڭ ءبىر ۇنامدى، بىزگە ءتان اتپەن «شىڭىراۋ ۇستىندەگى ەگىن دەپ اتالادى. ەندى بىردە الگى بالالار ءومىر تۋرالى، ونان تاريح جايلى ايتىسقا ويىستى، ۆۋرۋكارتانىڭ بويىندا ماسساگەت جاساقشىلارى قانسىراتقان داريا پاتشانى دا ءسوز قىلدى.
ءبىرازدان كەيىن جۇگىرە جارىسىم تاعى دا جوتاعا شىقتى.
ج-جاح! ج-جاح! تەمىردىڭ سىڭعىرى: ءشوپتىڭ سۋسىلى، الدەقايدان جوعارىدان جەتكەن باقتاشىنىڭ، ساپار قارتتىڭ كۇلىمدەگەن شادىمان ءجۇزى، وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ توبەسىنەن كوك اسپاندا ايىرىقشا جارقىراپ كۇن — سۇلۋ تۇردى. ءبىر سەزبەن ايتقاندا بۇل كۇن عاجاپ كۇن ەدى.
مەن كەش قايتتىم. ەگىن-جاي ارالىقتارىنداعى كوك شالعىندا بىتپىلدىق اۋەنىنىڭ ىرعاعىمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ سولار تۋرالى، جاس پىشەنشىلەر تۋرالى ويلادىم ولار ءسوز ەتكەن، پىكىر تالاستىرعان كىتاپتاردىڭ بارلىعىن دا وقىپ شىعۋعا بەكىندىم.
ماعان ءتان ءبىر قاسيەت — قالا بالالارىنا قاراعاندا، اۋىل بالالارىنا بۇيرەگىم كوبىرەك بۇرىپ تۇرادى. مۇمكىن، بۇل كومسومول قىزمەتكەرى ءۇشىن ۇلكەن كەمشىلىك تە بولار. بىلمەيمىن. ايتەۋىر ماعان اۋىل بالالارى ايداي انىق، تۇسىنىكتى. ءوز باسىم قالانىن، كەيبىر، جالاڭ تابانىمەن جىپ-جىلى جەر الاقانىن ەش ۋاقىت باسىپ كورمەگەن، كۇندىز-تۇنى كوشە بويلاپ سەندەلىپ ءجۇرىپ، الەم كەڭىستىگى، ءومىر تۋرالى ساپىرا سويلەيتىن ءجاسوسپىرىم كوكە مىلجىڭدارىنا تۇسىنبەيمىن...
مەنىڭشە، جاس پىشەنشىلەر دە ءوز ويلارىن شىن كوڭىلدەن ايتادى. ويتكەنى ولاردىڭ ءوز تۇيگەندەرى بار. ال مىنالار — بىرەۋدەن ەستىگەن، جاۋىر بولعان سوزدەر...
— جاستىق شاق تىكشىل، ياعني ادال كەلەدى. قايدا تۇرسا دا، مەيلى اۋدان ورتالىعىندا بولسىن، مەيلى اۋىلدا بولسىن، بىردەي ەمەس پە، — دەدىم مەن.
— تىكشىل ءارقاشان دا ادالدىقتى بىلدىرمەيدى. ماسەلەن، قيتىق مىنەزدىلەر كوبىرەك اشىلىپ سويلەيدى. ءبىراق سولاردىكى دۇرىس پا؟ دۇرىس ويلاي ءبىلۋدىڭ ءوزى دە تاربيە ەمەس پە. ەگەر مەنىڭ دوسىم ءسۇيدىم - كۇيدىم كەپ ايتسا، ماعان دا نەگە سونداي بولماسقا دەپ، نەمەسە سول دوسىڭ ەسىنەن تانعانشا ىشەتىن بولسا، نەگە ماعان سول عۇساپ ىشپەس، دەپ ويلانا بەرسە، وندا ونداي «ويلاردان» پايدا شامالى عوي.
وزىڭە ۇناعان ەلەڭ جولىن ەستە ساقتاپ قالۋ دەگەن، كوكىرەگىندە پوەزياعا دەگەن ۇلكەن قوشەمەتتىڭ ويانۋى ەمەس. ءاربىر ادام ديقانشىنىڭ تەرى سىڭگەن استىق ءيىسى مەن سازعا وسكەن بالدىردىڭ ءيىسىن ايىرا ءبىلۋى ءتيىس... نەنىڭ دەنى دۇرىس، ءارى سۇلۋ ەكەنىن ۇعا ءبىلۋى كەرەك، — دەدى قىزىنا سويلەگەن اناش.
ءتۇن جارىمىنان الدەقاشان اۋعان. مەن شارشايىن دەدىم. ۇيقى دا بۋا باستادى. اناش بايقاپ قالدى.
— جابىسقاقتىعىم ءۇشىن كەشىرىڭىز. كوڭىلىمدە جۇرگەن ءدۇدامال ويلارىمنىڭ دۇرىس -بۇرىستىعىن تەكسەرۋ ءۇشىن بىرەۋمەن اڭگىمەلەسىپ ايتىسقىم كەپ ءجۇرۋشى ەدى، — دەدى ول اقتالا سويلەپ.
ونان سوڭ تەرەزەنى اشىپ، تەمەكى تۇتاتتى.
— ءقازىر جاستارمەن جۇمىس ىستەۋ قيىن. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىنعىداي جاۋىرىندى جابا توقىعان باسشى بولۋ بۇل كۇندە جارامايدى. سول اقتۇماداعى جاس پىشەنشىلەردىڭ كەز كەلگەنى ەشكىم كومسومول حاتشىسىنىڭ ورنىنا وتىرا الار ەدى. ءوي-ورىسى كەڭ، جانجاقتى ءبىلىمدار.
مىنە، سولاردىڭ الدىندا جەر بولىپ بەتىڭنەن باسقىن، كەلمەيدى. ءبارىن دە كەسىپ-پىشىپ، تولعانىپ سول اقتۇما بالالارىنان كەم بىلمەسەم دەيسىڭ.
شىنىمدى ايتسام مەنى اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ سەكرەتار ەتىپ قويادى - اۋ دەگەن ءۇش ۇيىقتاسام ويىمدا جوق ەدى. نە دەگەنمەن شەت ەلدە بولدىم عوي. ءبىراق سونىڭ بارىنە دە قاراعان جوق، سايلادى. ول ازداي، امانات ارتتى تاعى دا. سونى اقتاۋ كەرەك.
ونىڭ ۇستىنە جۇرتتان دا قالعىن، كەلمەيدى.
— قاي جەرلەردە تۇرىپ قايتتىڭىز؟ — دەپ سۇرادىم مەن كوگىلدىر تاۋلار جاقتى نۇسقاپ. — شەتەلگە قالاي ءوتىپ كەتىپ ءجۇرسىز؟
اناش ويلانىپ قالدى...
سوعىس اياقتالار جىلى بريگاديردىڭ ونى شەكاراداعى جامانتاس جايلاۋىندا وتىرعان شوپاندارعا ازىق-تۇلىك جەتكىزىپ بەر دەپ جۇمساعانىن ول الدىڭعى ءبىر سوزىندە ايتقان-دى.
* * *
... اناش ەندى بولماعاندا اداسقانداي ەدى. جولدا كەزدەسكەن ەكى شەكاراشى ونى جىلقىشى حامزانىڭ كيىز ۇيىنە دەيىن اكەپ سالدى. كيىز ءۇي كوكپەڭبەك كەڭ اڭعاردىڭ ەكىنشى باسىندا، ايدالعان تار مەجەنىڭ — شەكارانىڭ ارجاعىندا سينسزيان شوپاندارىنىڭ كيىز ۇيلەرى كورىنىپ تۇراتىن.
تاڭەرتەڭگىلىكتە اسپان شايداي اشىق بولاتىن. تاۋ ۇستىنە تونگەن كۇن ماۋجىراپ، ادام دەنەسىن بىلدىرمەي كۇيدىرەدى. تاۋ اۋاسىنا ماستانعان اناش تابيعاتتىڭ شىمقاي اشىق بوياۋلارىن قىزىقتاي قاراعان كۇيى وزىنە تەز ۇيرەنگەن ۇلكەن سۇر توبەتتى ەرتىپ، اڭعار ىشىندە اسىر سالىپ جۇگىرىپ ءجۇردى.
ءتۇس كەزىندە شوپاندار جينالدى.
حامزا جىلقىنى ءۇي ىرگەسىنە ايداپ اكەلدى. ول قانشىرداي قاتقان سۇلۋ ءمۇسىندى، بۋرىل قۇناندى ۇيرەتپەك بولاتىن.
جىلقىلار ءبىرىن-بىرى بۇيىرلەي ىقسىرىپ، ءيىرىلىپ تۇرادى. تاياق شانشار جەر جوق. دوڭگەلەنگەن سەمىز، ساۋىر كۇنگە شاعىلىسىپ جىلت-جىلت ەتەدى. باستارىپ كەكشيتىپ، كوتەرىپ العان. كوزدەرى ويناقشي الاقتاپ، كىسىنەسىپ، ءبىرىن-بىرى تاپتاپ كەتەردەي بوپ تۇر. حامزا اسقان ەپتىلىكپەن ۇمتىلىپ كەپ، بۋرىلدىڭ باسىنا بۇعالىقتى تاستاپ جىبەرگەن. قالىق جىلقى اڭعاردى ورلەي لان بەردى.
اساۋ قۇنان دا جان ۇشىرا تابىننىڭ سوڭىنان كەتپەك بولعان. ءبىراق قىل ساعالىقتان تۇسكەن بۇعالىق ادىمىن جازدىرمادى. حامزانىڭ استىنداعى اساۋ قۋىپ ۇيرەنگەن قابىرعالى ات ءتورت تاعانداپ جەر تىرەپ تۇرىپ الدى. حامزا بولسا بۇعالىقتىڭ ۇشىن دەرەۋ تاقىمىنان وتكىزىپ اپ، قولىنا ورادى دا ات ۇستىندە شىرەنە قاتىپ قالدى. قىل ارقان سىمداي تارتىلىپ تۇر جانتالاسا العا ۇمتىلعان قۇنان تىك شاپشىپ بارىپ شالقاسىنان قۇلادى. جىلقىشى ات ۇستىنەن لىپ ەتىپ سەكىرىپ ءتۇستى. وسى ءسات بۋرىل اتىپ تۇرعان، قىلعىندىرعان بۇعالىق تاعى دا تارتىپ قالدى.
ەندى حامزا ارقاندى بىردە تارتىپ، بىردە بوساتا تۇرىن اساۋ قۇناندى شىرق اينالدىرىپ جۇگىرتە باستادى. ونسىز دا شاپشي اتقىعان بۋرىلدى شىقپىرتا سوعىپ، دوڭگەلەك تورعا تۇسكەن اق تيىندەي شىرق اينالدىرىپ تۇر. اساۋ قۇنان لەزدە قوس ءبۇيىرى سولقىلداپ، اق كوبىك بوپ شىعا كەلدى. قالجىرايىن دەدى. اقىرى شاپشي سەكىرگەنىن قويىپ، سارى جەلىسكە اۋىستى. ەكى ادام بارىپ حامزانىڭ قولىنداعى ارقان ۇشىن ۇستادى.
حامزا بىرتىندەپ اساۋعا جاقىنداي باستادى. قۇنان توقتاي قاپ، مىسىقشا ەپپەن باسىپ وزىنە تاياپ كەلە جاتقان جىلقىشىعا قالش-قالش ەتىپ وسقىرىنا قاراپ تۇردى. حامزانىڭ قولىندا تاعى ءبىر جىڭىشكە قىل ارقان بار ەدى. الگىنى ىلگەكتەپ اپ، لىپ ەتكىزىپ قۇناننىڭ تۇمسىعىنان وراي سالدى. قۇنان تاعى دا اسپانعا شاپشي قارعىعان. ەندى ءبىر قالت ەتكەندە حامزا ارقانمەن ەكىنشى رەت ءىلىپ قالعان ەدى، اساۋ جۇگەندەلىپ شىعا كەلدى. جىلقىشى قۇناندى مىقتاپ ەزۋلەپ تارتىپ تاستادى دا، اناشقا:
— تەز، توقىمدى اپكەل! — دەپ ايقايلادى.
ەندى بىرەر مينۋتتا بۋرىلعا توقىم سالىنىپ، ءتوس ايىل تارتىلدى.
ارقاسىنا توقىم تۇسكەننەن كەيىن اساۋ قۇنان تاعى دا اسپانعا قارعىپ، بۇلقىنا تۋلاپ، شىر كوبەلەك اينالا شاپتى.
— ءجا، وسى سابىلتقانىمىز دا جەتەر! — دەدى الدەن ۋاقىتتا جىلقىشى، ارقاندى تارتىپ. ونان سوڭ شەتتەپ تۇرعان اناشقا قارادى: — ال كانە، كورسەتشى جىگىت بولعانىڭدى.
اناش ءدال بۇلاي بولار دەپ كۇتپەگەن. ساسىپ قالدى. ءبىراق باس تارتۋعا تاعى بولمايدى، وندا ءومىر باقي اۋىلداعى بالالار مەن شالداردىڭ مازاعىنا ۇشىراعانى.
ول تۋلاعان قۇنانمەن قاتارلاسا جۇگىرىپ بارا جاتىپ قارعىپ ءمىندى دە جالىنان تاستاي قاتىپ جابىسا ۇستادى. بۋرىل الىپ جونەلدى. ءوز اتىنا ءمىنىپ، ارقاننىڭ ۇشىن تاقىمىنا باسىپ حامزا دا اناشپەن قاتارلاسا شاپتى. بۋرىل وزىپ شىققان، ءبىراق حامزا ونى تاسىلقويلىقپەن تۇقىرتا تارتىپ جىبەرە قويمادى.
تۋرا شاۋىپ قۇتىلماسىن بىلگەن اساۋ قۇنان توسىننان جالعىز بۇرىلعاندا، اناش بۇلت ەتىپ جۇپ-جۇمساق تاۋ شوبىنە دومالاپ ءتۇستى.
— ەشتەڭە ەتپەيدى. وڭايلىقپەن ولجا كەلۋشى مە ەدى، ءتايىرى، — دەپ داۋىستاپ قويدى حامزا...
وسى بويدا قارلى جوتاعا دەيىن شاۋىپ بارىپ، ودان قايتا كيىز ۇيگە دەيىن جەتكەنشە اساۋ قۇنان ءبىراز باستىعىپ قالعان ەدى.
— ۋاي، مىناۋ ناعىز شاباندوز عوي! جارايسىڭ، مىنە. جىگىت! — دەسىپ شوپاندار كەۋ-كەۋلەسە قارسى الدى.
... اساۋ ۇيرەتۋدىڭ قىزىعىنا بەرىلگەن جۇرت كەشتىڭ قالاي بولىپ، اقشا شىڭداردىڭ باسىنا قارا بۇلتتىڭ قالاي ورالىپ، اڭعار ۇستىنە تۇنەرە كەپ ءتونىپ قالعانىن دا اڭعارمادى. اياق استى ۇيتقىپ جەل كوتەرىلدى.
— ويباي، دۇلەي داۋىل بولماسا نە قىلسىن، — دەسىپ شوپاندار مالدارىنا جۇگىردى.
جەل الپەتىنەن سەسكەنگەن حامزا دا كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىنە قازىق قاعىپ، مىقتاپ بەكىتە باستادى.
— الدىڭداعى قۇناندى قاڭتارىپ قوي، سۋىسىن ابدەن. تاڭعا جۋىق ءوزىم ارقانداپ جىبەرەرمىن، — دەدى اناشقا.
بۇلت لەزدە اسپاندى تۇتاستىرىپ الدى. حامزا كيىز ۇيگە كىرىپ، قالىڭ سۋلىعىن كيىپ شىققانشا، اسپان ازان-قازان بوپ كۇركىرەپ كەتتى. اڭعار ءۇستىن قاراڭعىلىق باستى.
— ۇيگە وت جاعىپ قوي! — دەدى اتىنا اسىعا قونعان حامزا. وسى كەزدە اتىن بوربايلاي شاۋىپ ءبىر شەكاراشى كەلىپ قالعان:
— اقساقال، جىلقىڭ ەكىگە ءبولىنىپ كەتتى. تەز جەتىپ، ىقتاتپاساڭ، تۇراتىن ەمەس، — دەدى انادايدان.
— ءا، جامانداتتى. الگى اقساق ايعىر - اۋ، ءوز ءۇيىرىن ءبولىپ اكەتىپ جۇرگەن. كورسەتەرمىن ول كارى يتكە.
اقساق ايعىردى بوقتىقتىڭ استىنا العان حامزا قاراڭعىلىققا سۇڭگىپ كەتتى. شەكاراشى دا ونىڭ سوڭىنان شابا جونەلگەن.
نايزاعاي جارقىلدادى. قورىققان اناش كيىز ۇيگە جۇگىرىپ كىردى. جەل ۇدەي ءتۇستى. كيىز ءۇيدىڭ ۋىقتارى سىقىرلاپ كەتتى.
قورىققاندىقتان با، توڭعاندىقتان با، الدە شارشاعاندىقتان با، اناشتىڭ قولدارى ءدىرىل قاعادى. سىرىڭكەنى جاعا الماي اق قويدى. كيىز ءۇي بولسا قۇتىرىنعانداي سەلكىلدەپ تۇر، كۇركىرى، جەلدىڭ ىسقىرعانى قاراڭعىلىقتى قويۋلاتا تۇسەتىن سياقتى. قورىققان اناشقا بىرەسە كيىز ءۇيدى ءوزى كوتەرىپ كەتەردەي، بىرەسە باسىن ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنا تىعىپ، قانشاما ۋاقىت وتكەنىن بىلمەي، ءوزىنىڭ ءبۇرىسىن وتىرعان كۇيىندە ۇلتاراقتاي جەرمەن قوسا كيىز ءۇي مۇنى دا الىپ، شىڭىراۋعا قۇلاپ بارا جاتقانداي كورىنەدى.
كەنەت تىستان:
— حامزا! بارسىڭ ويباي، حامزا! قايعىعا دۋشار بولدىق قوي! — دەگەن ۇرەيلى داۋىس ەستىلدى.
قۇتىرعان جەل تۇندىكتى جۇلىپ اكەتتى. نايزاعايدىڭ جارقىلى كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن جارق ەتكىزدى. وسى ءسات شەكپەنى القا-سالقا بوپ ىشكە ءبىر تانىس شوپان كىرىپ كەلگەن ەدى.
— حامزا قايدا؟
— ول جىلقىعا كەتتى، جىلقىعا، — دەدى ءدىر-دىر ەتكەن اناش.
— شاپ، ويباي! تاۋىپ اكەل، قايدا جۇرسە دە. كىسى ءولىپ جاتىر دە. الگى جاپساربايدىڭ ۇيىنە جاي وتى ءتۇسىپ، ايەلى سودان شوشىپ مەرزىمىنەن بۇرىن بوساندى. بالانى تاپتى دا، ءوزى جان ءتاسىلىم ەتتى. سورلىنىڭ ۇيىندە جان جوق. بار، ويباي، انا اتقا مىنە سال دا تاۋىپ اكەل. جاپساربايعا دا حابار بەرىڭدەر، قويمەن بىرگە ىقتاپ كەتىپ ەدى. ال مەن الگى جاڭا تۋعان بالاعا بارايىن، بالاعا. جالعىز قالدى عوي. ال تەز!
وسىنى ايتتى دا شوپان اسىعىس كەتىپ قالدى. اناش بۋرىل قۇنانعا ءوزىنىڭ قالاي جەتىپ بارعانىن اڭعارعان دا جوق. بۋرىل قۇنان ارقانعا ورالىپ، جەلگە سىرتىن بەرىپ ىقتاپ تۇر ەكەن. جانۋار ول دا اناش سياقتى ءدىر-دىر قاعادى. وسىنداي قارا تۇنەكتى قورقىنىشتى ساتتە جالعىزدىقتان ول دا قورقىپ تۇرعان سياقتى. شيەلەنىپ قالعان شىلبىردى شەشكەنشە، قۇنان اناشقا تىعىلا ءتۇسىپ تۇردى.
سۋىق جەلدى ەلەڭ قىلماستان، الگىندەگى شوپان ايتىپ كەتكەن ۇرەيلى حاباردى ءالى دە تولىق ۇعىنىپ بولا الماستان، بۋرىل قۇنانعا سەكىرىپ مىنگەن اناش، حامزا كەتكەن جاققا جونەلدى. اتتىڭ جىپ-جىلى تەبىندىگىنە تىزەسىن قىسىپ الدى.
قايدا بارا جاتقان باعىتىن بىلمەسە دە، اتتىڭ باسىن بوس جىبەرىپ، قامشىلاپ كەلەدى. بۋرىل قۋنان بولسا جەلگە قارسى جۇرگىسى كەلمەي قىرجىڭدايدى. ۇنەمى ءبىر جاعىنا قاراي ۇرت شاپقاندىقتان، اناش قايتا-قايتا ءتۇسىپ قالا جازداپ، قۇناننىڭ جالىنان ۇستاپ قالىپ قانا كەلەدى. كەنەت ءدال توبەدەن كۇن شاتىر ەتە ءتۇستى. شىبىرتقىنىڭ ۇنىندەي اششى دىبىسى قۇلاقتى تۇندىرىپ جىبەردى. جارق ەتە قالعان نايزاعاي ساۋلەسىنەن كيىز ءۇي كورىندى. بۇل جاڭا عانا ءوزى اتتانىپ كەتكەن حامزانىڭ كيىز ءۇيى ەكەن. باس بىلمەيتىن اساۋ قۇنان اينالىپ، قايتىپ اكەلگەن بوپ شىقتى.
اناش ەسىن جيعانشا بولعان جوق، ۇپ-ۇلكەن بىردەڭە بۋلىعا ىرىلداپ كەپ بۋرىلعا اتىلا اسىلدى. قۇنان جان ۇشىرا كىسىنەپ، جۇلقىنىپ قاپ تىزگىندى بوساتىپ الدى دا، شىبىن-شىركەي بوپ بەزىپ كەتتى. جۇمارلانعان الگى قورقىنىشتى نارسە ەكى كوزى كوكپەڭبەك وت بوپ جارقىراپ قۋىپ بەردى. اندا-ساندا اتتىڭ قۇيرىعىنان تىستەپ قالىپ، تىستەرىن ساقىلداتىپ، جولبارىسشا گۋرىلدەيدى. بۇل — حامزانىڭ كادىمگى قاسقىر سۇر توبەتى ەدى. بۇگىن ەرتەڭگىسىن عانا اناشتىڭ سوڭىنان ەرىپ، وعان مولتەڭدەي قاراعان توبەت. و، وپاسىز!
ءقازىر ابدەن قۇتىرعان توبەت اناشتى دا، اتتى دا تانىر ەمەس. اناش ءيتتىڭ اتىن اتاپ ايقايلاپ كەلەدى، ءبىراق داۋسى وزىنە دە ەستىلەر ەمەس. جاڭبىر تىكەنشە قادالىپ، بەتكە ۇرعىلاپ كەلەدى.
جەلگە قارسى دەمىن الا الماي قالعان اناش، بار كۇشىمەن اتقا مىقتاپ جابىسىپ الدى. جالدان ءولى بولماسا، ءتىرى ايرىلماستاي. وكپە تۇستان الدەنە گۇرس ەتە قالدى دا، ءبىر بۋدا وت اسپانعا اتىلدى. راكەتا! اناش اتقا بۇرىنعىسىنان دا بەتەر جابىسا ءتۋستى دە، مۇنان ءارى ەشتەڭەنى ەستىگەن جوق. ونىڭ جالعىز عانا سەزگەنى — اتتىڭ، الاقاندى وسقان قاتتى جالى مەن دەنەسىنە جابىسقان سۋ جەيدەسى ەدى. تەك ءبىر ساتكە عانا: «شەكارا! اتىپ جاتىر!» دەگەن كومەسكى وي كەلگەندەي بولدى باسىنا. ول ەندى بۋرىل قۇناننىڭ قۇستاي ۇشقان شابىسىن دا سەزگەن جوق، ازان-قازان بولعان كۇننىڭ كۇركىرىن دە ەستىگەن جوق. تەك قاراڭعىلىققا عانا سۇڭگي بەردى.
* * *
بۋرىل قۇناننان قالاي ۇشىپ تۇسكەنىن، ونان قانشا ۋاقىت ەس-تۇسسىز جاتقانىن اناش كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەسىنە تۇسىرە المايدى. ونى باشباي بايدىڭ جالعىز كەزدى قويشىسى تاۋىپ العان ەدى.
اناش كوپكە دەيىن ەسىن جيا المادى. دەنەسى وت بوپ جانىپ اۋىق-اۋىق ساندىراقتاپ جاتتى. قويشى شال بولسا، ءوزى بىلەتىن ەم اتاۋلىنىڭ ءبارىن ىستەپ باقتى: ءبىر شوپتەردى قايناتىپ، سونىڭ سۋىن، ونان جاس تۋعان قويدىڭ ۋىزىن ىشكىزىپ، ىستىققا بۋلاعان جالبىزعا جاتقىزدى. ءبىراق سوندا دا اناش ەسىن جيناي المادى...
باشبايدىڭ قويشىلارى جايىلىمدارىن كۇن سايىن جاڭعىرتىپ، كوشىپ وتىراتىن. ولار اناشتى تۇندە عانا الىپ جۇرەتىن بولدى. ءۇشىنشى كۇنى قويشى شال ءبىر قويدى الىپ ۇرىپ، ۇرلاپ سويدى دا، تەرىسىن تەز سىپىرىپ اپ، اناشتى سوعان قىمتاپ تۇرىپ وراپ تاستادى. بۇل ەم بىردەن قونا كەتتى.
ابدەن قارا تەرگە ءتۇسىپ، ءبىرازدان سوڭ كوزىن اشقان اناش قان مەن تەردىڭ اۋىر ءيىسىن سەزدى...
توڭىرەگىندە ىلعي ءبىر تەرى شالبار كيگەن، قوي جۇنىنەن قولدان توقىلعان الاشا شەكپەندەرى بار، ميلىعى قىرقىلعان ەسكى مالاقايلى بەيتانىس ادامدار قورشالاي وتىرىپتى. جول توتىققان قاپ-قارا جۇزدەرى مەيىرىممەن كۇلىمدەي قارايدى. جالعىز كوزدى، سەلدىر ساقالدى ارىق شال:
— ءبىسىمىللا، — دەپ قويدى.
اناش وتىرعاندارعا تەگىس تاڭىرقانا قارام شىقتى. ونان سوڭ ەستىلەر-ەستىلمەس:
— حامزا اعاي قايدا؟ — دەپ سۇرادى.
وتىرعاندار ءۇنسىز بىر-بىرىنە قاراستى.
— نىسپىڭ كىم، بالام؟ — دەدى جالعىز كەزدى شال.
— بىلمەيمىن، — دەدى اناش. — مەن قارلىعاشتانمىن.
وتىرعاندار تاعى دا بىر-بىرىنە قارادى.
— ءجو - ءون بالام، ءسويتىپ سەن مىناۋ كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ارعى بەتىنەن كەلگەن ەكەنسىڭ عوي. ءوزىمىزدىڭ ۇلكەن جەردەن ەكەنسىڭ. ءبىز سەنى تۇلكىلى سايدان تاۋىپ الىپ ەدىك. اتتان قۇلاپسىڭ. ءوزى ءبىر مىقتى، جۇيرىك ات بولسا كەرەك جانۋار. كەيىن قايتىپ كەتىپتى. ىزىنەن بايقاۋىمشا اساۋ مال سياقتى. سەنى مۇندا قالدىرىپ، ءوزى كەرى قايتىپتى.
— ال بالام، ءبىز سەنى كەيىن اپارىپ سالا المايمىز، كىنا قويما. بۇل توڭىرەكتە سارى اياقتاردىڭ جاساقتارى جورتۋىلداپ جۇرەدى. ءبىر قۇداي جار بولسىن ەزىڭە، سولاردىڭ كوزىنە تۇسە كورمە...
اناش ىپ-ىستىق جاس تەرىنىڭ ىلجىراي جابىسقانىن بۇكىل تانىمەن سەزىپ جاتىر. اناداي جەردەگى اعاش استاۋدا بورشالانعان قوي ەتى تۇر ەكەن. اياداي عانا قىرىق شوقپىت كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىنەن ءمولدىر كوك اسپاندى جانە جاپ-جاسىل بوپ كۇديگەن تاۋ جوتاسىن كوردى. سۋىق ءتيىپ السىرەگەن جۇرەگى القىنا سوعىپ، جەتىمسىرەپ، قاتتى جابىقتى. وسى تۇستا بالعىن كوڭىلى ومىرىندە تۇڭعىش رەت «شەكارا» دەگەن ءسوزدىڭ قورعاسىنداي اۋىر سالماعىن، قىلپىعان قىلىش جۇزىندەي قورقىنىشتى ءمانىن ۇققانداي ەدى. وسى ءبىر عانا ءسوز تۋىسى ءبىر ادامداردى، مىناۋ تۇرعان — بالا جاسىنان جۇرەگىنە ىستىق، سۇيىكتى كوگىلدىر تاۋلاردى قاق جارىپ ەكىگە ءبولىپ تۇردى.
اناش ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المادى. ورنىنا كوتەرىلىپ، مىناۋ جالاڭاش تانىنە شايانشا جابىسقان تەرىنى لاقتىرىپ تاستاماق بولىپ ەدى، وعان شاماسى كەلمەدى. تاعى دا سىلق ءتۇستى. ماڭدايى قايتادان كۇيىپ-جانىپ، ساندىراقتاي باستادى. ايقايلاپ حامزانى شاقىرىپ، اۋىلداعى دوسى قۇلجانىڭ اتىن اتاي بەردى. ال قويشىلار بولسا مۇنى قۇلجا قالاسىن ايتىپ جاتىر-اۋ دەپ ۇقتى.
اناش ۇزاق اۋىردى. جالعىز كوزدى قويشى شال جاپپاس ەكى اي بويىنا، الىستاعى جازىققا قاراي بەت تۇزەپ جايىلىمنان جايىلىمعا كەشكەن سايىن ونى وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇرىپ باقتى. توسىن جۇرتقا ول اناشتى جيەنىم ەدى دەپ قويدى.
— بالام، بىرەۋ-مىرەۋ سۇراي قالسا، رۋىم نايمان، كوكسايدان كەلدىم دەي سال، — دەدى ول اناشقا. — اللا ساقتاسىن، تەك مىناۋ كوگىلدىر تاۋدىڭ ارعى بەتىنەن، سوۆەت جاعىنان ەكەنىڭدى ەستىرتە كورمە...
جاپپاس كوبىنە مالدى تاڭ سارىدەن ورگىزىپ، تۇندەلەتە ءبىر-اق قايتاتىن. وندايدا اناشتى جاپپاستىڭ نەمەرە قىزى — كىشكەنە ءاقجۇنىس قاراپ قالادى.
ەشكىممەن سويلەسپەيتىن بۇيىعى، تۇيىق مىنەزدى كىشكەنتاي قىز ەرتەدەن كەشكە دەيىن كيىز ءۇيدىڭ الدىنداعى وشاقتىڭ باسىندا شۇقىڭدار: قۇرت سىعىمداپ، اۋرۋ قوزىلاردى كۇتىپ، ءجىپ ءيىرىپ، ءبىر تىنىم تاپپايتىن. ۇيگە تەك، اناشقا ايران، يا قىمىز قۇيىپ بەرۋ ءۇشىن عانا كىرەتىن. ءاقجۇنىستىڭ ۇستىندە — توبىعىنا دەيىن سوبالاڭداعان ەسكى كويلەك، اياعىندا — توزىعى جەتكەن ەر ادامنىڭ باتەڭكەسى ەدى. بۇرىمىنا قوسىپ ورگەن شاشباۋىندا بىرنەشە كۇمىس تەڭگەلەرى بولاتىن. اناش ونىڭ جۇرگەن - تۇرعانىن سول كۇمىس تەڭگەلەردىڭ سىلدىرىنان ءبىلىپ جاتاتىن. ءاقجۇنىستىڭ كوڭىلدى جۇرگەن ءساتىن ءالى كۇنگە كورگەن ەمەس. كىپ -كىشكەنە قىزدىڭ جابىرقاۋ جۇزىنەن تەرەڭدە جاتقان جازىلماس مۇڭدى، باعىنىشتىلىقتى بايقايتىن.
بۇلتتى كۇندەرى ءاقجۇنىس بۇرىشقا كىرىپ الىپ، تىرپ ەتپەي وتىرىپ، شالدىڭ جىرتىلعان كيىمدەرىن جاماپ-جاسقايتىن، نەمەسە الدەقايدان تەرىپ العان نەشە ءتۇرلى بۇلداردىڭ قيىندىلارىنان قۇراپ كورپە تىگەتىن. اناشقا ىلعي «ءسىز» دەپ سويلەسەتىن.
— سىزگە قىمىز بەرەيىن بە؟ توڭعان جوقسىز با؟ ۇستىڭىزگە تون جابايىن با... — دەيتىن ول.
اناش ناۋقاسىنان ايىعا قويمادى. ونىڭ ۇستىنە ءىش قۇستالىق پەن جالعىزدىق تا جەگىدەي جەپ ءبىتتى. ءازىنىڭ دوستارىن: شەگىرتكەنى، اۋىلداعى بالالاردى، تۋعان جەرى قارلىعاشتى ساعىنا ەسكە الاتىن. كۇنىنە تۋعان ەلگە ورالۋدىڭ ونداعان جوسپارىن قۇراتىن ويمەنەن. تەك جاپپاس قايتقاندا عانا جەبىر ويدان سەرگىپ قالۋشى ەدى. شال اناشقا ولار شەكارانى كۇزەتپەيدى دەگەندى ايتتى. ءبىراق ولار شەكارانى جاعالاپ جورتۋىلداپ جۇرەدى ەكەن. ونان كەيىن مىناۋ تاۋلاردىڭ اراسىندا، دالادا، قۇمدا كوتەرىلىسشىلەردىڭ توبى دا كوپ جۇرەتىن بوپ شىقتى. ولاردىڭ باستاۋشىسى — مۇقان دەگەن باتىر ەكەن.
— مەنىڭ بالام سول مۇقاننىڭ توبىندا ءجۇرىپ، ءبىر ايقاستا قايتىس بولدى، ال كەلىنىمدى جىلان شاعىپ ءولتىردى. نە كەرەك، اقىرى بۇل دۇنيەدە ءاقجۇنىس ەكەۋمىز عانا قالدىق قوي، — دەيتىن اۋىر كۇرسىنگەن شال... ونان سوڭ ءسال ويلانا وتىرىپ، ادەتتەگىدەي ءوزىنىڭ تاۋسىلماس اڭگىمەسىن باستاپ كەتەتىن دە، قازاقتاردىڭ جوڭعارلىقتارمەن سوعىسى تۋرالى، ونان ءوزىنىڭ بالا كەزىندە قاشقاردىڭ بازارىنا بودەنە ۇستاپ اپارىپ ساتقانى جايلى اڭگىمەلەيتىن. ايتۋىنشا بالا كەزىندە وتە ەپتى، قۋ بولىپتى. كەكىلىكتىڭ، بودەنەنىڭ ەن، تاڭداۋلىلارىن عانا ۇستايدى ەكەن. بودەنە توبەلەستىرۋگە جانى قۇمارلار بۇعان ەڭ جاقسى، كۇشتى قۇستى اكەپ بەرۋىن سۇرايتىن بوپتى.
قۇس اۋلايتىندار جاناستى كورە المايتىن. ءبىر رەت جاپپاس ءبىر ءۇيىر كەكىلىكتىڭ ىزىنە ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا، ەكى ادام مۇنى تارپا باس سالادى. ساباي باستايدى. باسقا دا، بەتكە دە، كوزگە دە ۇرىپ، سىلىكپەسىن شىعارا سابايدى. مىنە، سودان جاپپاس ءبىر كوزىنەن ايرىلىپ، باشبايعا قويشى بولادى...
قارت ءوز اڭگىمەسىن كۇتپەگەن جەردەن ءۇزىپ تاستاپ، كەنەت قارلىعاشتاعى تۇرمىس تۋرالى، جالپى سوۆەت جايىندا قازبالاپ سۇراي باستايتىن. اناشتى ءۇنسىز تىڭدايتىن. ءاقجۇنىس ىستەپ وتىرعان ءىسىن ۇمىتىپ، قارا كوزدەرى تاڭدانا اشىلىپ، ءار ءسوزدى قالت جىبەرمەيتىن. جاپپاس بولسا اۋىق-اۋىق قۇپتاي تامسانىپ، اقىرىن عانا باسىن يزەي بەرەتىن. جالعىز كوزىن تارس جۇمىپ اپ، ويعا باتاتىن، ويلانا وتىرىپ كۇرسىنەتىن. ءاقجۇنىس تە اتاسىنا تامان جاقىنداپ كەپ وتىراتىن وندايدا. قارت ءوزىنىڭ كۇستى قولىمەن نەمەرەسىنىڭ جۇمساق شاشىنان ەركەلەتە سيپاي وتىرىپ، اقىرىن عانا: «كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىز ەكەۋمىز دە اتا-بابالارىمىزدىڭ سول ۇلكەن قونىسىنا ورالاتىن بولارمىز. تەك اللا جار بولسىن...» دەيتىن.
اناش سوعىس تۋرالى، قارلىعاشتاعى ەر-ازاماتتاردىڭ مايدانعا قالاي اتتانعانى جايلى، ءوزىنىڭ دوستارىمەن شەككەن ساپارى تۋرالى اڭگىمەلەيتىن. بالا كوكىرەگى كورگەن-بىلگەندەرىنىڭ ەڭ جاقسى دەگەندەرىن ساقتاپ قالعان ەكەن، سوندىقتان اناشتىڭ اڭگىمەلەرى جۇرەك تەبىرەنتەرلىكتەي شىعاتىن. اناشتىڭ سوزىنە قاراعاندا قارلىعاش دۇنيەدەگى اۋىل اتاۋلىنىڭ ەڭ ادەمىسى ەدى. بىردە جاپپاس ەپپەن عانا:
— بالام، سەن وقي، جازا بىلەسىڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— ەندى قالاي؟ — دەدى تاڭدانعان اناش.
— وندا بالام، مەنىڭ مىنا اقجۇنىسىمە ۇيرەتسەڭشى، قارۋى اللادان قايتسىن، — دەپ ءوتىندى جاپپاس. — بۇل مەنىڭ سەنەن بەسىن نامازى كەزىندەگى ءوتىنىشىم بولسىن. باس تارتپا، بالام...
قارت تىسقا شىقتى. قوتانداعى كۇيىس قايىرىپ جاتقان مالدى ءبىر شولىپ قويدى دا، كوك ءشوپ ۇستىنە اق جاينامازىن جايىپ، نامازىن ۇزاق وقىدى. نامازىن وقىپ بولعان سوڭ، سەلدىر ساقالىن سيپاپ تۇرىپ:
— شۇكىر، ءقازىر ءحالىمىز وڭالدى، — دەدى جاپپاس. — باشبايدىڭ قولى اشىلىپ كەلەدى. مۇقاننان ولەردەي قورقادى دا. مۇقاننان سارى اياقتار دا قورقادى، ءبىراق ولاردىڭ، اسىرەسە، ەس قالماي شوشىناتىندارى كوممۋنيستەر. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كوممۋنيستەر جۋىق ارادا بىزگە دە جەتىپ، بۇل ارادا دا سوۆەت قۇرادى دەيدى. مۇنى ماعان قۇلجادان كەلگەن بىرەۋ ايتىپ ەدى. سوندىقتان باشبايدىڭ شارۋاسى بۇل كۇندە باسىنان اسادى. سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى قازبالاۋعا مۇرشاسى دا بولماس.
ءسويت، بالام، مەنىڭ ءاقجۇنىسىمدى وقىت...
* * *
— ءسىز تۇسىڭىزدە ۇشىپ كوردىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى اناش، اڭگىمەسىن ءسال ۇزە تۇرىپ.
ەستىگەندەرىمدى وي ەلەگىنە سالىپ وتىرعان مەن، ونىڭ سوزىنە بىردەن تۇسىنە المادىم.
— مەنىڭشە بالالىق، جاستىق شاعىندا ونداي تۇستەردى اركىم-اق كورەتىن بولار. ءيا، سونداي ءبىر تۇستەر كىرەدى. ءبارى اپ-ايقىن. قولىڭدى ءسال كوتەرىپ، قانات قاققانداي قاعىپ قالاسىن، دا ءبىر توبەدەن ەكىنشى توبەگە مامىقشا قالقىپ ۇشىپ باراسىڭ. جولىڭداعى وزەندەردەن قارعىپ ءوتىپ، جارتاستاردان قالقىپ قانا جازىققا تۇسەسىڭ... شالداردىڭ ايتۋىنشا مۇنداي تۇستەر ادامنىڭ وسە باستاعان كەزىندە كىرەدى دەيدى، — دەدى اناش كۇلە سويلەپ. — كەيدە ماعان كوسموناۆتتاردىڭ سالماقسىزدىقتاعى كوڭىل كۇيلەرى بالالاردىڭ، جاڭاعى، تۇسىندە ۇشۋىمەن بىردەي بولاتىن سياقتى كورىنەدى. كەي ءسات تۇسىندە ابدەن ۇشقانىڭ سونشا، ءتىپتى ويانعاننان كەيىن دە قولىڭدى سەرمەپ قالساڭ اۋاعا قالقىپ شىعاتىنداي كورىنەسىڭ. شىن ەمەس پە؟ — دەپ جىميدى اناش، — مەن سونداي تۇستەردى ءجيى كورەتىنمىن.
تۇسىمدە مەن كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ۇستىنەن ۇشىپ ءوتىپ، قارلىعاشقا ورالىپ جۇرەتىنمىن. ءبىر قىزىعى — جالعىز ەمەس، ءاقجۇنىس ەكەۋمىز ۇشاتىنبىز. توبەلەر مەن جارتاستاردىڭ ۇستىندە تۇرىپ، ءسال عانا تەپسىنىپ قالاتىنبىز دا ءدال رافاەلدىڭ كارتينالارىنداعى بالالارداي جەر ۇستىندە قالقىپ ۇشىپ جۇرەتىنبىز... ادام دەگەن قىزىق قوي. ءتۇس كورەسىڭ، ارمان ەتەسىڭ، قۋاناسىڭ، تەبىرەنەسىڭ، ءجا ءوزىڭ تۋىپ، بالالىق شاعىڭدى قارسى العان ۇلتاراقتاي ءبىر جەرگە عالاماتتاي قۇشتار بولاسىڭ...
جاس شاعىڭدا كورگەن تۇستەرىن، شەتىنەن ادەمى بولادى، ويتكەنى سەن — بىردە ەرلىك ىستەپ جۇرەسىڭ، بىردە بۇلت ۇستىمەن ۇشاسىڭ جانە سەن ۇنەمى باتىرسىڭ، ەرتەگىدەگى باتىرسىڭ، ءسويتىپ ءجۇرىپ كەيدە ولگەن اناڭنىڭ مەيىربان الاقانىن سەزىنەسىڭ، اكەڭنىڭ مۇردەسىمەن سويلەسەسىڭ، التىننان سارايلار سالاسىڭ، — دەدى اناش كۇرسىنىپ. — ال ويانا كەتسەڭ ءبارى باسقاشا.
مەن ءاقجۇنىستىڭ ەڭ بولماسا ءبىر رەت قۋانىپ، كۇلگەنىن كورگىم كەلدى. ەن، بولماسا ءبىر كىپ-كىشكەنتاي ورامال، كونفەت، نەمەسە كويلەك سىيلاعىم كەلەدى. ويتكەنى ونىڭ ۇستىندەگى كويلەگى وتە ەسكى ەدى. مەنىڭ جاپپاس قارتقا بىردەڭە سىيلاپ، وعان العىستى ەكەنىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.
مەن ولارعا بىرگە تۋعانداي باۋىر باسىپ كەتتىم. ارينە، ول جاقتا مەنىڭ باسقا دا ەرجۇرەك، مەيىربان، كەڭ پەيىلدى دوستارىم — قالماق شابشاي، جۇڭگو سياو چانمەن ونى تەك سياو دەيتىنمىن، — بولدى. ءبىراق مەن جاپپاس قارت پەن ءاقجۇنىستى باسقا جۇرتتان ايرىقشا جاقسى كورەتىنمىن.
ءاقجۇنىس ۇعىمتال ەكەن. جازۋدى تەز ۇيرەندى. ءبىز جازۋدى اپپاق قىپ سۇرگىلەگەن ەگىز تەرىسىنە كومىرمەن جازىپ جۇردىك. مەن اقجۇنىسكە ءوزىمىزدىڭ ءالفاۆيتتى ۇيرەتتىم. ال ول جاقتا كۇنى بۇگىنگە دەيىن اراب ءالفاۆيتى. ارينە، مەن اقجۇنىسكە وقىتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ الفاۆيتپەن جازىلعان كىتاپتى تابا المادىم. ال اراب الفاۆيتىمەن جازىلعان كىتاپتاردى ءوزىم دە وقي المايتىنمىن. ءتىپتى ۇيرەنۋگە قۇلقىم دا بولمادى. ەندى عوي، مىنە، ۇيرەنىپ جۇرگەنىم.
بىردە جاپپاس ءبىر كىتاپ الىپ كەلدى. اراب ارىپتەرىمەن جازىلىپتى. تەك ەڭ سوڭعى بەتىنەن مەن ءبىزدىڭ الفاۆيتپەن جازىلعان جالعىز جولدى تاپتىم. بۇل كىتاپ قازاقتىڭ حالىق ەپوستارىنان الىنعان باتىرلار جىرى ەكەن. الگى جولدا: «يزدانو ۆ الما-اتە» دەپ جازىلىپتى. تۋعان اۋىلىم قارلىعاشتى، دوستارىمدى ەسكە سالاتىن بىردەن-بىر ءتىرى كۋا وسى كىتاپ بوپ كورىندى ماعان. ويتكەنى ول الماتىدا شىققان ەدى. بۇل جاققا كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ارعى بەتىنەن كەلگەن ەدى.
اراب ورنەگىنىڭ سىرىن ۇعا الماسام دا، مەن ول كىتاپتى تۇمارداي ساقتاپ، تۋعان ەلىمنەن — ۇلكەن جەردەن ماعان جىبەرىلگەن قاسيەتتى بۇيىمداي، ازىممەن بىرگە الىپ ءجۇردىم.
...كوشىپ-قونا ءجۇرىپ، ءبىز قوڭىر كۇزدە قىستاۋعا جەتىپ، كيىز ۇيدەن جەر ۇيگە كىردىك. شىنىن ايتقاندا، بۇل — ۇيدەن گورى ۇڭىرەيگەن ىنگە كوپ ۇقسايتىن. ەسىك ورنىنا جۋان ءبىر باۋ قامىسپەن بىتەپ قوياتىن تار اۋزى عانا بار. ءۇيدىڭ ءىشىن وشاقتاعى وت پەن ماي شامنىڭ كۇڭگىرت ساۋلەسى عانا جارىق قىپ تۇراتىن.
وسىلايشا دارىگەردىڭ كومەگىن كورمەي-اق، ەكى ايدان كەيىن مەن اياعىمنان نىق تۇرىپ كەتتىم. دەنساۋلىعىم ابدەن وڭالعان ەدى. تازا اۋا، ءسۇت پەن قىمىز مىقتاپ اسەر ەتسە كەرەك.
مەن جاپپاسقا قوي باعىپ، كۇزەتۋگە كومەكتەسە ءجۇرىپ، باسقا قويشىلارمەن دە تانىستىم. ءسويتىپ ۇيرەنەيىن دەدىم-اۋ.
باسقالارمەن كەزدەسىپ، جۇمىس ىستەي باستاعان سوڭ باس قاتىرعان ءتۇرلى ويلارعا دا ۋاقىت ازايدى. ونىڭ ۇستىنە قىس ءتۇسىپ قالعاننان كەيىن، كەلەر جازعا دەيىن ەلگە ورالۋدى ويلاي بەرۋدىڭ دە ءمانى جوق ەدى.
قالىڭ قار تۇسكەن كەزدە باشبايدىڭ باس ەتىپ قويعان ادامى بارلىق قويشىلاردى شاقىرىپ اپ، ەڭبەك اقى بەلگىلەدى. جاز بويىنا جاپپاس باققان ءبىر قورا قوي ەكى جۇزدەن بەس جۇزگە جەتكەن ەكەن. مالىنىڭ قوڭى دا جاقسى ەدى. الگى ادام باشباي اتىنان جاپپاسقا بەس توقتى بەردى.
بايدىڭ وسىنشا مىرزالىعىنا قۋانعان جاپپاس الگى توقتىلاردى ايىرباستاپ، اقجۇنىسكە كويلەك، باتىڭكە، وزىنە ەتىك، ماعان كۇرتە اپەرمەك بولدى.
مالدى كورشى قويشىلارعا تابىس قىپ، جىلى كيىنىپ الدىق تا، جاپپاس اتاي ەكەۋمىز شاراسۇمە قالاسىنداعى بازارعا ءجۇرىپ كەتتىك.
كولىگىمىز تۇيە بولاتىن. جولدا توقتىلارعا بەرەمىز دەپ ەكى باۋ ءشوپتى دە سول تۇيەگە تەڭدەپ العانبىز.
ەكى كۇن دەگەندە شاراسۇمەگە دە جەتتىك. جاپپاستىڭ جەكجاتى — ءبىر قالماق شالىنىكىنە تۇستىك. توڭىرەگىن قالىڭ ساز كە- سەكپەن قورشاعان، جايداق تابەلى، الاسا، كوزگە قوراش تام ەكەن.
اۋلا ىشىندە قارمەن جەنتەكتەلگەن بالشىقتى كەشىپ، الىم-جۇلىم بالالار جۇگىرىپ ءجۇردى. بۇكىل سەميا ءبىر-اق بولمەلى ۇيدە تۇرادى ەكەن. سول جالعىز بولمەنىڭ ىشىندە ارىق ەكى ەشكى بايلاۋلى تۇر، بۇرىشتا ۇرلەگەن شارداي تىرسيعان اسقاباقتار شاشىلىپ جانە ءبىراز جۇگەرى ءۇيىلىپ جاتىر. كادىمگى قارلىعاشتا ءوزىمىزدىڭ باقشادا اجەم ەسىرەتىن ۇساق ءداندى جۇڭگو جۇگەرىسى. ال ەڭ شەتكى بۇرىشتا دوپ-دوڭگەلەك كوزدەرى بار، اپان اۋىزدى اعاش قۇداي تۇر. الدىنا كىشكەنتاي شىراعدان جاعىلعان.
بالالار كۇنى بويى پىسكەن اسقاباقتى كەمىرىپ ءجۇردى. تەك تۇستە عانا شەشەلەرى قايناتقان جۇگەرىنىڭ ءبىر-بىر سوبىعىن ۇستاتتى.
مەنىڭ جالعىز كوزدى قارتىم ولاردى قاتتى اياپ كەتتى. ءبىر توقتىسىن الىپ سوعىپ، الگى ءۇيدىڭ ءىشىن ءبىر تويعىزدى.
سول كۇنى مەن سول ءۇيدىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلى — شابشايمەن تانىستىم. ول مەنەن بىر-ەكى جاس ۇلكەن ەكەن. دوڭگەلەك ءجۇزدى، كەن، جاۋىرىندى بالا جىگىت قازاقشا سۋداي تازا سويلەيدى. ول مەنى دەرەۋ كوشە ارالاتۋعا ەرتىپ شىقتى. باتپاقتان ازەر دەپ اياق الىپ، شالشىق سۋلاردان سەكىرە ءوتىپ، ورتالىققا تارتتىق.
شاراسۇمە قالادان گورى شاعىن عانا شىعىستىق پوسەلكەگە كوبىرەك ۇقسايدى. كوشەلەرى قۇمداۋىت. ەكى جاقتا دا ەسىكتەرى تارس جابىلعان ۇزىننان-ۇزاق دۋالدار.
قالانىن، ورتالىعىندا سول دۋالدارعا ويىپ جاسالعان تار ۇيشىكتەردە، بىرىنەن-بىرى اسىرا ايقايلاۋعا تىرىسىپ ساۋداگەرلەر جانە قولونەرشىلەر: — تەرى يلەۋشىلەر، تەمىر ۇستالارى مەن اعاش ۇستالارى وتىر. ۇيعىر، قازاق، دۇنگەن، سيبو (ونداي دا حالىق بار)، قالماق، جۇڭگو — ءبارى بار. ۇستا بالعاسىنىڭ شىڭىلى، جۇرتتى شاقىرعان داۋىستار، تەرى مەن قۋىرعان ەتتىڭ ءيىسى، ادامداردىڭ — - كىر-كىر، ءتۇتىن شالعان، جەل مەن كۇن كۇيدىرگەن جۇزدەرى قايشىلاسادى. ءدال ءبىر ەسكى ەرتەگىگە تاپ بولعاندايمىن. مەن ءۇشىن مۇنداعىنىڭ ءبارى دە بەيتانىس دۇنيە.
— انە، سارى اياقتار كەلە جاتىر! — دەدى شابشاي مەنى جەڭىمنەن تارتىپ قاپ.
مەن باتپاقتى كوشەنى كىربىڭدەي باسىپ، توڭىرەكتەرىنە كۇجىرەيە قاراپ قويىپ كەلە جاتقان بىرنەشە پوليسەيلاردى كوردىم. تىشقان سۇر كيىمدەرى بار، باستارىنا باسا كيگەن ىنىشەكتىكىندەي كەپكالارى بار، تەك ءسال سوپاقتاۋ جانە توبەسىندە ون ەكى تارماقتى جۇلدىز تاققان كوك ايدارى جانە بار. اياقتارىندا باتىڭكە جانە توپىراق تۇستەس سارى بالتىر وراعىش. سوندىقتان دا «سارى اياقتار» اتانسا كەرەك.
قولدارىندا مىلتىق، بەلدەرىندە قىپ-قىسقا جاپون كەزدىكتەرى.
سول ساتتە ولار ماعان، نەلىكتەن ەكەنىن بىلمەيمىن، كۇلكىلى كەرىندى، اناۋ ۇيشىكتەردە وتىرعان ادامدار سياقتى، ولاردان قورقۋ مەنىڭ قاپەرىمە دە كەلگەن جوق. مۇمكىن بۇل، فزو-دا، ودان ينتەرناتتا جۇرگەنىمدە كورگەن كينولارىمداعى پوليسەيلاردىڭ كەز كەلگەن بالادان الدانىپ قالا بەرەتىن اقىماق بوپ كورىنۋىنەن بولار.
الايدا كەلەسى كۇنى ەرتەڭگىسىن مەن ناعىز قورقىنىشتى ەلەستەي، ەسىمدە ماڭگى بىتەۋ جارا بوپ قالعان جايدى كوردىم...
تۇندە قار جاۋدى. تاڭەرتەڭگىسىن قالا تاپ-تازا، تۇنىق بوپ تۇردى. كەشەگى شالشىقتى، باتپاق كوشەلەردى اق قار جاپقان. كۇن ىزعارلى ەدى.
ءۇي يەسى مەن جاپپاس اتا ءوزارا كەڭەسە كەپ، اۋەلى دۇكەندەردى ارالاپ، ساۋداگەرلەرمەن كەزدەسىپ، ايىرباستاۋعا قويىلعان توۆارلاردى كورىپ، باعاسىنا كەلىسىپ، سونان كەيىن كەپ قويلاردى الىپ كەتپەك بولعان. وسى كەزدە اۋلاعا باسىندا تۇلكى تىماعى بار، قاسقىر ىشىگىنىڭ سىرتىنان گۇلدى كەزدەمەمەن بەلىن بۋىنعان ۇزىن بويلى ۇيعىر كەپ كىردى. ءۇي يەسى ءا دەگەننەن ابدىراپ، ونىڭ قارسى الدىنان جۇگىرە شىعىپ، قوشەمەت ءبىلدىرىپ، ەكى قولىن بىردەي سوزدى.
ۇيعىر تازا شىعىستىق جىميىسپەن ونىڭ قولىن قىستى. جاپپاسپەن امانداسىپ، ءتىپتى ماعان دا باس يزەپ قويدى. ونان كەيىن ءمان بەرە توقتىلارعا كوز تاستاپ، ءارقايسىسىن جەكە-جەكە ۇستاپ كوردى. شەتكەرەك شىعىپ، كوزدەرىن سىعىرايتا قاراپ جاپپاس اتادان:
— باعاڭىز قانداي، اقساقال؟ — دەپ سۇرادى.
شالىم ساسىپ قالدى. ول ساۋدالاسۋدى بىلمەيتىن. قولىن جايىپ:
— ءوزىڭىز ايتىڭىز، مىرزا، ءسىزدىڭ بەرگەن باعاڭىز ءادىل بولار، — دەدى ول.
ۇيعىر ۇندەگەن جوق. توقتىلارعا تەسىرەيە قاراپ تۇرىپ، قوينىنان ءمۇيىز شاقشاسىن الدى. الاقانىنا ءبىر شىمشىم ناسىباي سالىپ، لىپ ەتكىزىپ استىڭعى ەرنىنە اتىپ جىبەردى.
— اقساقال، ءسىز ءبىزدىڭ قوناقسىز. الىستان كەلدىڭىز. سوندىقتان سىزگە قيانات ويلاپ، الداسام، اللا الدىندا كۇناعا باتامىن... مەن سىزگە قاشقار جىبەگىنەن كويلەك، تۇلكىنىڭ پۇشپاعىنان بورىك جانە ءبىزدىڭ قالانىڭ ەڭ تاڭداۋلى ەتىكشىسى التىنبەك شەبەردىڭ ءازى تىككەن سۋ جاڭا ەتىك بەرەر ەدىم. كەلىسەسىز بە؟ — دەدى ول ەرنىنىڭ استىنداعى ناسىبايىن تىلىمەن ەزگىلەي ساقاۋلانىپ.
جاپپاس اتا ءوزىنىڭ قالماق جەكجاتىنا قاراعان. اناۋ اسىعا باس شۇلعىدى.
— كەلىسەمىن.
— كانە، قولىڭىزدى... — دەدى ۇيعىر ناسىبايىن تۇكىرىپ جىبەرىپ.
ءبىراق ساۋدانى كەلىستىرەتىن قول الىسۋ بولماي قالدى. اۋلاعا القىنا جۇگىرىپ شابشاي كىردى.
— مۇقاننىڭ ادامدارى قولعا ءتۇسىپتى، — دەدى ول داۋىستاپ. — سارى اياقتار حالىقتى الاڭعا قۋىپ جاتىر. مۇقاننىڭ ادامدارىن قالاي ولتىرەتىندەرىن كورسەتكىلەرى كەلەدى! — شابشايدىڭ كوزىندە ىزبارلى وت جارق ەتتى. ءبىز جۇگىرە باسىپ قاقپادان بىرگە شىققان كەزىمىزدە:
— مۇنى مۇقان بىلسە، ءالى ساراياقتارعا كورسەتەدى عوي كورەسىنى، — دەدى ول ماعان سىبىر ەتىپ.
كەشە عانا قاڭعىراپ بوس تۇرعان كوشە بۇگىن تارايىپ كەتكەن سياقتى. كوپ توپىر ءبىزدى دە ورتاسىنا الىپ كەتتى. جۇرت ءۇنسىز كەلەدى. قاتۋلى جۇزدەر. تۇندە جاۋعان قاردىڭ شيقىلى. اياز بەن جارقىراعان كۇن. ارت جاقتاعى بىرەۋلەردىڭ ءسوزىن ەستىپ قالدىم:
— بۇ قالاي بولىپتى؟
— قاربالاستا ۇستاپتى. بۇلار تۇندە كەلمەي مە. تۋعاندارىن كورۋ ءۇشىن. سول كەزدە سارى اياقتار ۇستاپ اپتى. قورشاپ العان ەكەن.
مۇنان ءارى مەن ەستي المادىم. شۋ كوبەيىپ، شابشاي ءبىر شەتكە قاراي تارتتى. كەپتى اينالىپ ءوتىپ ءبىز الاڭعا شىقتىق. ءبىرىن-بىرى تىقسىرعان جۇرت دوڭگەلەنىپ تۇر. ونان ءارى ميداي دالا. ومبىلاي ءجۇرىپ سول جاق شەتكە شىققانىمىزدا بەس ەر ادامدى كوردىك. بەلدەرىنە دەيىن جالاڭاش، قولدارى بايلاۋلى، ءدال قاردىڭ ۇستىندە تۇر، ەكەۋى جالاڭاياق، قالعاندارىنىڭ اياعى شۇبەرەكپەن ورالعان. سابىرلى قالىپتا ءۇنسىز تۇر. الدەقايدا كوپتىڭ اراسىندا ايەل سۇڭقىلدايدى. بالا جىلادى. ەكى پوليسەي ەڭىرەي جىلاعان شالدى كوپتىڭ اراسىنا سۇيرەپ تاستادى. گوميندان سولداتتارىنىڭ تىزىلە تۇرعان قالىڭ قاتارى كوپتىڭ لىقسۋىن مىلتىقتارىنىڭ جالاڭاش نايزالارىمەن ۇستاپ تۇر.
مۇقاننىڭ ادامدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قارتاڭ بىرەۋى: «ءبىسمىلاا... يلا اللا» دەپ قۇران وقىدى.
مەن ەڭ شەتتە تۇرعانىنا قاراپ الدىم. جاپ-جاس قازاق جىگىتى ەكەن. سابىرلى، سۇلۋ ءوڭدى. ەكى كەزى توستاعانداي. ءوزى گرەك اتلەتىندەي بۇلشىق ەتتەرى بىلەۋ-بىلەۋ، سۇلۋ ءمۇسىندى. ماعان ونىڭ تىنىس العانى ەستىلىپ تۇرعانداي بولدى. كوكىرەگى ءبىر قالىپتى كوتەرىلىپ، تىنىستى تەرەڭ الىپ تۇردى...
قارسى جاقتا تۇرعان وفيسەر قولىن كوتەردى. تىنىشتىق باستى. تەك بالانىڭ جىلاعانى عانا ەستىلەدى. انالى سىڭسۋى مەن شالدىڭ ويبايى ەندى الىستان جەتىپ تۇر. ولاردى پوليسەيلەر تۇرمەگە اكەتكەن...
ءسابي وكسىگىن تۇنشىقتىرا داۋىستاپ، وفيسەر ۇكىم وقىدى. مەن ونىڭ، سوزدەرىن تۇسىنگەم جوق.
سولداتتار مىلتىقتارىن كەزەنىپ، العا اتتادى. كوپشىلىك كەيىن ىعىستى. لاعنەت ايتۋشى داۋىستار ەستىلدى. مەن قار ۇستىندە تۇرعان بەس قازاقتان كوز العام جوق.
وزدەرىنە انىقتاي قارادىم. بۋلىعىپ، ۇرەيلەنسەم دە، بويىمدى سولارعا جەتىپ بارسام دەگەن ءبىر قايسار ىرىق بيلەدى. ءتىسىم تىسىمە تيمەي ساقىلداپ، تۇلا بويىم دىرىلدەپ كەتتى. سۋىقتان ەمەس، قاتتى قىستىعۋدان دىرىلدەدىم. شابشاي مەنىڭ قولىمدى مىقتاپ قىسىپ العان. الدە نە دەپ كۇبىرلەيدى. سارى اياقتار تۋرالى ايتىپ تۇرعان سياقتى، ءبىراق مەن ونى تىڭداعام جوق. سولداتتار تۇتقىندارعا تاياۋ بارىپ، ولاردى كوپشىلىككە تەرىس قاراتىپ تۇرعىزدى. وزدەرى تەز كەيىن قايتتى. بەسەۋدىڭ الگىندە قۇران وقىعانى تاعى دا كوپشىلىككە قاراي بۇرىلدى.
— قوش بولىڭدار!
ءۇش سولدات بىردەن ۇمتىلعان. ول جايىمەن ءوزى تەرىس اينالدى.
وفيسەر قىلىشىن كوتەردى. جۇرت كۇڭىرەنىپ كەتتى. ايەلدەر ازالى جوقتاۋدى باستادى.
مىلتىقتار گۇرس ەتتى. تىنا قالدى. ەكى ادام قۇلادى. الگى جاس جىگىت اقىرىنداپ كوپشىلىككە بۇرىلدى. كوكىرەگىن ءۇش قىزىل جولاق شيمايلاپتى. كوزدەرى سول توستاعانداي قالپى. ءبىراق تەسىلە قاراعانى قورقىنىشتى ەدى. ءولى تىنىشتىق ورنادى. جايلاپ اققان قىزىل قان جاس جىگىتتىڭ دەنەسىن جىلى بۋمەن تۇمشالاپ تۇر. ول العا اتتاعان. بىرنەشە سولدات ۇرەيلى داۋىسپەن مىلتىقتارىن لاقتىرىپ، كەپ ورتاسىنا قاراي لاپ قويدى.
وفيسەر اتتان سالدى.
مىلتىقتار گۇرس ەتتى! تالتىرەكتەگەن جاس جىگىت شەتكە قاراي ءبىر اتتادى دا، تاعى دا كوپشىلىككە تەرىس قاراپ تۇردى. ءۇستى-باسىنان بۋ بۇرقىراپ كەتتى. قان جاپقان دەنەسى اق دالانىڭ ۇستىندە لاپىلداپ جانىپ تۇردى. وفيسەر وعان جۇگىرىپ بارىپ، جەلكەسىنەن اتتى. تاعى دا، تاعى دا.
جىگىت قۇلادى. وفيسەر ەندى ونىڭ قۇلاعىنان اتتى. قورىققانىنان ونىڭ قولدارى قالتىراپ كەتىپتى.
وعى تاۋسىلعان. جاس جىگىت ىڭىرانا قوزعالدى. ۇرەيى ۇشىپ، ەسى شىققان وفيسەر كازارماعا قاراي جۇگىردى.
اھ ۇرعان جۇرت سولداتتاردى تىقسىرىپ تاستاپ، جاتقانداردى قورشاپ الدى. حالىق تەگەۋرىنى ءبىزدى دە لىقسىتىپ كەپ، جاس جىگىتتىڭ دەنەسىنە تاياۋ اكەلدى. ول ءالى دە ءتىرى ەكەن. سوم بىلەكتى قولىمەن جەر تىرەپ، كوتەرىلدى.
— ا-اھ-ھ... — دەپ ىشقىنعان دەمى كەۋدەسىن جارىپ شىقتى. اق قاردىڭ ۇستىنە شالقاسىنان سۇلاپ ءتۇستى.
جۇرت كۇڭىرەنىپ كەتتى. مەنىڭ اياعىمنان ءال كەتىپ، قايتا-قايتا جىعىلا بەردىم. كوز الدىمدا بوككەن قان الاۋلاپ تۇردى.
ول اقتىق رەت تىنىس الدى. القىزىل قانى اق قاردى بوياپ جاتتى.
بىرەۋ مەنى ارتقا سۇيرەي تارتىپ شىعاردى.
— كەتەلىك، بالام، كەتەلىك... اللا ءۇشىن، تەزىرەك، — دەيدى ەڭىرەگەن جاپپاس اتام.
اياعىمدى ازەر باسىپ كەلەمىن. ەشتەڭەنى كەرەر ەمەسپىن. كوز الدىمدا تەك سۋىق قارعا اعىپ، بۋلانىپ جاتقان قىزىل قان. ال قۇلاعىمدا: «ا-اھ-ھ...» دەپ اقتىق ىشقىنعان ارماندى ءۇن.
ءبىز سول ساتتە-اق قالادان ءجۇرىپ كەتتىك...
* * *
اناش اڭگىمەسىن ءۇزدى. پلافوننىڭ كوگىلدىر ساۋلەسىنە تەسىلە قاراپ ۇزاق جاتتى. نەنى ويلاپ جاتىر ەكەن؟ مۇمكىن، ءقازىر كوز الدىنا سول ءبىر كۇننىڭ سۋرەتتەرى كەلگەن بولار... مەن ونىڭ ءۇنسىز ءحالىن بۇزۋعا باتا المادىم. اڭگىمەسىن ءوزى جالعار ءساتتى كۇتتىم. الايدا ول مەنى ۇمىتقان سياقتى، تەرەڭ ويعا شومىپ كەتتى...
ءتۇن جارىمىنان الدەقاشان اۋعان. ۆاگون ءىشى تىم-تىرىس. تەك سىرتتان پاروۆوزدىڭ ارسىل-گۇرسىلى ەستىلەدى. مەن تەرەزەگە قاراپ جاتىرمىن. دالا تاستاي قاراڭعى. جۇلدىزدار ءالسىز عانا جىپىقتايدى. ءبىزدىڭ پوەزد ءبىر ستانسيادا ايالداپ تۇر. بۇل ءتۇنى ونىڭ جۇرۋىنەن تۇرۋى كوپ ەدى. گرافيكتەن شىعىپ قالعاندىقتان، باسقا پوەزدار — مەيلى جۇك پوەزى بولسىن، مەيلى جولاۋ شىلار پوەزى بولسىن، — تاكاپپار كۇيدە بىزگە ءتۇتىن مەن بۋ قاپتىرىپ، ءبىزدىڭ كوندىگە قالعىعان سوستاۆىمىزدىڭ تۇسىنان سالتاناتپەن جاڭعىرىقتىرا وتەدى.
ۇيقىم الدەقاشان قاشقان. اناش اڭگىمەلەرى ويدان وي تۋعىزىپ جاتىر.
— ءيا، سونىمەن ونان ءارى نە بولدى؟ — دەدىم مەن شىدامسىزدانىپ.
اناش سەلت ەتە قالدى.
— ءيا، قاي جەرگە توقتادىم؟.. — ول ءسال ءۇنسىز وتىردى.
— سونىمەن قىستاۋعا ورالدىق...
سونداعى ءاقجۇنىستىڭ قۋانىشىن كورسەڭىز ەتتى. العان كويلەكتىگىمىز وعان قاتتى ۇنادى. دەرەۋ وتىرا قاپ، وزىنە كويلەك تىگۋگە كىرىستى. ءماز بولا وتىرىپ، ءبىز جوقتا ءبىر تۇلكىنىڭ يتتەردەن قورىقپاي قىستاۋدىڭ جانىنا كەپ تىشقان اۋلاعانىن ايتتى. توبەتتەر ءبىر قورا بوپ ۇمتىلا قۋىپ، قارعا باتىپ جۇگىرە الماي قاپتى. تۇلكى ولاردى مازاقتاپ، تىشقانىن اۋلاي بەرىپتى.
ءاقجۇنىس مەنەن قالا جايىن سۇرادى. ۇنادى ما، قانداي جاقسى نارسەلەر كوردىڭ دەيدى. مەن ۇنادى دەپ جاۋاپ بەردىم. ءبىراق جاۋابىمنىڭ سەنىمسىز، جاساندى شىققانى سونشا، ءاقجۇنىس ايتقانىما سەنبەدى. كورگەنىمىزدى ايتۋعا جاپپاس قارتتىڭ دا، مەنىڭ دە ءداتىمىز جەتپەدى. ويتكەنى ونىڭ اكەسى دە مۇقاننىڭ توبىندا ءجۇرىپ ءولدى عوي. ونىڭ ۇستىنە ءاقجۇنىس وتە ءپاس كوڭىلدى ەدى، سوندىقتان بەس ادامنىڭ ءولىمى تۋرالى ايتۋدىڭ قاجەتى دە جوق ەدى.
كەي ءسات ول ماعان سىناعانداي قاراپ قالاتىن، بىرنەشە رەت ءسوز تارتپاق تا بولدى. مەن قاشقاقتاپ كەتىپ ءجۇردىم. بۇل سىرداڭدىعىمدى سەزگەن ءاقجۇنىس قايتادان بۇرىنعىسىنشا تۇيىق ۇندەمەيتىن بولدى.
كەيىننەن مەن مۇقان باتىر مەن ونىڭ ساربازدارى تۋرالى كوپ ەستىدىم. مۇقاننىڭ ءوزى تۋرالى حالىق اراسىندا نەشە ءتۇرلى ءسوز تاراپ، ونىڭ ەرلىگى مەن ايلاسى جايلى اڭىزدار ايتىلىپ ءجۇردى.
— ون جىلدان بەرى ول ەركىن قۇستاي، سوناۋ التاي تاۋى مەن تيبەت شەكاراسىنان باستاپ، قاشقار دالاسىنا دەيىن شارىقتاپ ءجۇر، — دەيتىن ول تۋرالى قويشىلار. — سارى اياقتاردىڭ ىشىندە ونى ۇستاۋعا باتىلى جەتەتىن ادام جوق. مۇقان جارلى-جاقىبايلارعا تيمەيدى. ونىڭ كۇش سىناساتىنى بايلار مەن كۇشتىلەر عوي. ول سارى اياقتاردان باۋىرى مەن اكەسىن ولتىرگەندەرى ءۇشىن كەك الىپ ءجۇر. ءبىرتالاي قالالاردا مۇقان ساربازدارىنىڭ تۇتقيىل شاپقىنشىلىعىنان قورقىپ ەسكى قورعانداردى قايتا جاسادى... — دەسەتىن ولار.
قىستىڭ جايماشۋاق ءبىر كۇنىندە قويدى كۇنگە جايىپ جۇرگەنىمدە ماعان جىلقىشى سادىق كەلدى. ونىمەن مەنى جاپپاس تانىستىرعان بولاتىن. سوندا قارت ماعان تۋعان ەلىڭە قايتۋىڭا تەك وسى سادىق قانا كومەكتەسە الار ەدى دەگەن-دى.
— بيىلعى قىس جىلى. قويشىلارعا جايلى، مالدارى كۇيلى شىعادى... — دەپ قويدى ول. — سەن ءوزى جۇرە كەلە جاقسى قويشى بولاسىڭ با دەيمىن. تەك، مەنىڭ ويىمشا ساۋاتتى ادامعا مۇنان گورى تاۋىرلەۋ جۇمىس تابىلار دەيمىن... سولاي ما، باۋىرىم؟، سەن ءوز اۋىلىڭدا جۇرگەندە، — دەدى ول تاۋ جاقتى مەڭزەپ، — باسقانى ارمان ەتكەن بولارسىڭ. — ول كۇرسىنىپ قويدى. — مىنا مەن دە بالا كەزىمنەن سول ۇلكەن جەرگە جەتۋدى ارمان ەتىپ كەلەمىن. ول جاققا جەتۋ ماعان قيىن. ساعان وڭاي عوي. سەن سوۆەتتىكسىڭ. جاز شىققاسىن سەنى قۇلجاعا اپارىپ سالامىز. وندا سەندەردىڭ كونسۋلدارىڭ بار. ول ساعان كومەكتەسەدى...
سادىق ساۋاتتى ادام بولاتىن. قويشىلارعا ءجيى قوناققا كەپ تۇراتىن. ءبىر جەركەپەگە جۇرتتى جيناپ اپ، ۇزاق اڭگىمەلەسەتىن. ولاردىڭ نە جايلى سويلەسەتىنى — ماعان قۇپيا ەدى.
سوڭعى كەزدە ءبىز جاققا سادىقتىڭ سياو چان دەگەن دوسى دا كەلگىشتەپ كەتتى. ول نەشە ءتۇرلى قىزىق حيكايالاردى بىلەتىن، قازاقشا ماقالداپ، ماتەلدەپ تامىلجىتا سويلەگەندە كوپتى كورگەن قويشىلارىڭنىڭ اۋزىن اڭقيتىپ كەتەتىن كوڭىلدى جۇڭگو جىگىتى. بىردە ول ءاقجۇنىس ەكەۋمىزگە كوز قىسىپ قويىپ:
— ءبىر جۇمباق ايتايىن، شەشەسىڭدەر مە؟ — دەدى. — تىڭداڭدار وندا. مۇقان ءوز ساربازدارىمەن تاۋعا قايتىپ كەلە جاتادى. وسى كەزدە وعان سارى اياقتار تاپ بەرەدى. كۇن باتقانشا سوعىسادى بۇلار. سارى اياقتار كەپ ەكەن. مۇقانداردى ءبىر تەرەڭ قۇزعا قۋىپ تىعادى. توڭىرەك تەگىس قار، سوستيعان جارتاستار، جالتىراعان مۇز. قىسقاسى، مۇقاندار مۇز قورشاۋدىڭ ىشىندە قالادى. ءتۇن بوپ كەتەدى دە، سارى اياقتار قۇزعا كىرۋگە باتپايدى. ەندى بۇلار قايدا كەتەر دەيسىڭ دەپ، تاڭنىڭ اتۋىن كۇتۋگە بەكىنەدى. تاڭەرتەڭ مۇقانداردى قولعا ءتۇسىرىپ الامىز، بولماسا قىرىپ سالامىز دەيدى.
تاڭ اتادى. قاراسا — قۇزدا ءتىرى جان جوق. ال كانە، ايتىڭدارشى، مۇقان ساربازدارىمەن قايدا كەتتى؟ كانە، قايىسسىڭ تاپقىر ەكەنسىڭ؟
ءوڭى قاشقان ءاقجۇنىس ورنىنان ءۇنسىز تۇرىپ، جەركەپەگە كىرىپ كەتتى. سياو اعاي جۇدىرىعىمەن ءوز ماڭدايىن ءبىر ۇردى.
— ءاي، شايتان-اي، شاتاستىردىڭ-اۋ. مۇنداي اڭگىمەنى ايتپاعىم نە، وعان؟ اكەسى ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى...
— مۇقان ءتۇن ىشىندە قۇزدان شىعىپ، كەتىپ قالدى، — دەدىم مەن.
— قالاي؟ قۇزعا كىرەتىن جالعىز جولدىڭ ءوزىن سارى اياقتار كۇزەتىپ تۇردى. سوندا ول قالاي شىعىپ كەتكەن؟
— ەندى، جارتاستارعا ورمەلەپ شىعىپ كەتتى عوي.
— ال اتتارىن، قۇرال-سايماندارىن قايدا جىبەردى؟
مەن ۇندەي المادىم.
— ءاي، جىگىتىم-اي. مۇنىڭ شەشۋى تىپتەن وڭاي. ويباي-اۋ، مۇقان سەن ەكەۋمىز ەمەس قوي. بىردە-بىر يەروگليفتى، بىردە-بىر ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەسە دە، ونىڭ باسى جۇمىس ىستەيدى.
تۇندە، توڭىرەك تىنىشتالعاننان كەيىن ول ءوز ساربازدارىنا بارلىق ىشتىك-توقىمداردى جيناۋدى بۇيىرادى. تەگىس جينايدى. ونان سوڭ سول توقىمداردى جوعارىداعى مۇزعا توسەپ جول جاساۋدى بۇيىرادى. اتتىڭ تەرىمەن سۋ بولعان جاباعى توقىمدار مۇزعا جابىسىپ، تەز قاتىپ قالادى. سونىڭ ۇستىمەن مۇقان ساربازدارىن دا، اتتارىن دا شىعارىپ اكەتەدى. ىشتىكتەرىن جيناپ الىپ، ىزدەرىن دە قالدىرماپتى. ۇقتىڭ با؟
ال قويشىلار مۇقانعا اللانىڭ ءوزى جاردەمگە كەلىپتى دەيدى. بارلىق سارى اياقتاردى ۇيىقتاتىپ تاستايدى-مىس. كوردىڭ بە، اڭىزدىڭ كەيدە قايدان شىعاتىنىن...
بىرنەشە كۇننەن كەيىن سياو اعاي بىزگە مۇقان جىگىتتەرىنىڭ قۇلجاعا كەتىپ بارا جاتقان باشباي بايدىڭ كەرۋەنىنە شابۋىل جاساپ، تىپ-تيپىل عىپ توناپ كەتكەنىن ءبىرىنشى بوپ حابارلادى. باشبايدىڭ ساۋعاعا اپارا جاتقان اتتارىن، تۇيەلەرىن، ءجۇنىن، ماي مەن تەرى-تەرسەكتەرىن تەگىس اكەتىپتى. بايدىڭ ءوزىن بوساتىن، مۇنان بىلاي قويشىلارعا ساۋساعىڭدى تيگىزۋشى بولما دەپ جىبەرىپتى. قىسقاسى، ءبىز ءار كۇنى وسىنداي ءبىر جاڭالىق ەستيتىنبىز...
قىسقى جايىلىم كەن، بولاتىن. يانۆارعا قاراي جەرگىلىكتى بايلاردىڭ وتىز قوراعا جۋىق ماڭى كەلەتىن مۇندا. تاۋ بەتكەيلەرىندە ءىننىڭ تەسىگى قۇساپ جەركەپەلەردىڭ ەسىكتەرى ۇڭىرەيىپ تۇرادى. الىستان قاراعاندا ءبىزدىڭ سول اۋىلىمىز جابايى ارانىڭ ۇياسى سياقتى ەدى. مۇندا قويشىسى بار، باقتاشىسى بار، جىلقىشىلار مەن كۇزەتشىلەرى بار، باس-اياعى جۇزگە تارتا جەر-ۇي بولاتىن. بوران-شاشىندا قويدى ۇلكەن قامىس قورالارعا قامايتىنبىز، ال ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلار لاپاس استىن ىقتاپ تۇراتىن.
مال يەلەرى ەتە سيرەك كەلەتىن. قىستاۋدا ولاردىڭ وزدەرى قويعان باس ادامدارى بولاتىن. ءبىراق سولاردىڭ ءوزى دە قوجالاردىڭ ءۇيىن ساعالاپ، ءجيى-جيى كەتىپ قالاتىن.
قويشىلاردىڭ اراسىنا تانىمايتىن ادامداردىڭ كەلۋى جيىلەي باستادى. بۇلار سياو اعاي مەن سادىقتىڭ دوستارى ەدى. ولار كۇتپەگەن جەردەن كەلەتىن دە سادىق پەن سياو سياقتى تەز تايىپ وتىراتىن.
...مەن جازدى كۇتتىم. سادىقتى كۇتتىم. كۇن جىلىعان سايىن مەنىڭ ساعىنىشىم دا كۇشەيە ءتۇستى. قاتتى اسىقتىم: تۋعان اۋىلىم قارلىعاشتى تەزىرەك كورگىم كەلدى. جاپپاس اتاي بىرەسە ناۋقاسىن سىلتاۋراتىپ، بىرەسە ازىرلىكتىڭ جوعىن ايتىپ. جازعى جايىلىمعا كوشۋدى كەيىندەتە بەردى. ول مەنىڭ ءحالىمدى ۇعىپ، سادىقتىڭ، كەلۋىن كۇتكىسى كەلدى. توڭىرەكتە مال سيرەي باستادى.
اقىرى، حابار دا جەتتى-اۋ. ءبىر جاپ-جاس ۇيعىر جىگىتى كەلگەن. ول سادىق پەن سياودان سالەم ايتىپ، نەمىستەرمەن سوعىستىڭ بىتكەنىن ايتتى. سوۆەتتەر جەڭىپتى.
ءبىزدىڭ جەر ۇيىمىزگە بىرىنەن كەيىن ءبىرى قويشىلار كەلە باستادى. ولار مەنى قۇتتىقتاي كەلگەندەر. جەڭىس قۇرمەتىنە، تاڭداپ ءجۇرىپ، ءبىر سەمىز قويدى سويىپ تاستادىق. مەن سوندا ءبىرىنشى رەت وسى قويشىلاردىڭ بارلىعىنىن، دا، مەنى كۇنى بۇگىنگە دەيىن «قاشقارلىق بالا» دەپ اتاسا دا، مەنىڭ قارلىعاشتان ەكەنىمدى، كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ارعى بەتىنەن كەلگەن جات جەرلىك ەكەنىمدى تەگىس بىلەتىندەرىن ۇقتىم. ولار ءۇشىن مەن ۇلكەن ەلدىڭ، ۇلى ەلدىڭ وكىلى ەدىم. سوندىقتان دا ولار ۇلكەن توي جاسادى.
... تاعى دا بىر-بىرىنە ۇقساعان سۇرەڭسىز ۇزاق كۇندەر سوزىلدى. ءبىز جازعى جايىلىمعا كەشىپ شىقتىق. ءاقجۇنىس قوزىلاردى كۇتىپ، مەن جاپپاس اتايعا كومەكتەسىپ ءجۇردىم. سياو مەن سادىقتان حابار جوق. قۇلجادا كوتەرىلىس بوپتى دەگەن قاۋەسەت تارادى. حالىق سارى اياقتاردىڭ كازارماسىن باسىپ اپتى.
جولاۋشىلاپ كەلگەن بىرەۋ قالاداعى جالعىز تراكتوردان ءبىر ءتۇن ىشىندە تانك جاسالىپ شىعارىلعانىن ايتتى. رامالار جاساپ، وعان قالىڭ جاباعىنى كەرىپتى دە، سىرتىنان قاڭىلتىرمەن قاپتاپ تاستاپتى. ىشىنە ستانوكتى پۋلەمەت ورناتىپتى. ەرتەڭگىسىن سارى اياقتارعا قارسى جىبەرىپتى. انالار قاتتى ساسىپتى. وفيسەرلەر بەزىپ كەتىپتى. الگى «تانك» اەروپورتقا (بىرنەشە كۋكۋرۋزنيكتەر تۇرعان، كىشكەنتاي عانا قونۋ الاڭى) قاراي تارتىپتى. كۇزەتشىلەر قاشىپ، ۇشقىشتار كوتەرىلىسشىلەر جاعىنا شىعىپ كەتىپتى.
جۇمىسشىلار اياق استى «بومبالار» دا جاساپتى. شاڭكەلەرگە ءوق-دارى سالىپ، اۋزىن مىقتاپ بىتەپتى. وق-دارىگە بىلتە جالعاستىرىپ قويىپتى.
اسپانعا سامولەتتەر كوتەرىلىپ، ۇشقىشتار الگى «بومبالاردىڭ» بىلتەسىنە وت قويىپ، كازارمانىڭ ۇستىنەن تاستاعان كورىنەدى. كەيبىرى جارىلىپ، كەيبىرى جارىلماپتى. الايدا زارەلەرى ۇشقان سولداتتار وزدەرى بەرىلىپتى.
سول جاقتان كەلگەندەر سياو مەن سادىقتى كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ اراسىنان كەرگەندەرىن ايتتى. سويتسەك ولار كوممۋنيست بوپ شىقتى. قىسقاسى، مەنىڭ ۇققانىم: ولاردىڭ ماعان قايىرىلۋعا پۇرساتتارى جوق. ەندى ەلگە قايتۋدىڭ ءبىر عانا جولى قالدى — مالدىڭ شەكاراعا تاياعانىن كۇتۋ، سول تۇستا سوۆەت شەكاراشىلارىنا جەتۋگە ارەكەت ەتۋ.
ەندى ءبىر ايدان كەيىن شەكاراعا جەتۋىمىز ءۇشىن، ەكى-ۇش كۇن سايىن قونىس اۋدارىپ وتىرۋىمىز كەرەك دەگەندى ايتتى جاپپاس قارت.
ءبىر جەتى وتكەندە اتىن قان سورپا قىپ ءبىر جىگىت كەلدى.
— باشباي قاشىپ كەتتى! — دەدى ول قويشىلاردى جيناپ اپ. — بۇكىل سينسزيان بويىنشا شىعىس تۇركستان ۇكىمەتى قۇرىلدى. مۇنان بىلاي باشبايدىڭ بارلىق مالى حالىق مەنشىگى بولادى. وزدەرىن، تەگىس شاراسۇمەدە بولاتىن كەڭەسكە جينالىڭدار! — ونان سوڭ ول سادىقتىڭ، مەنىڭ قۇلجاداعى سوۆەت كونسۋلىنا جەتكىزىلۋىمدى بۇيىرعانىن ايتتى.
كونسۋل الماتىمەن بايلانىس جاساپ، الماتى قارلىعاشپەن جالعاسىپتى. بار جاعداي انىقتالعاننان كەيىن، مەن ۇيگە قايتتىم.
كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ارعى بەتىنە جاساعان مەنىڭ ساياحاتىم وسىلاي اياقتالدى. مەن اقجۇنىسپەن قوشتاستىم... — دەدى اناش اقىرىن عانا. — سول مەن ۇيلەرىندە بولعاندا تەك ءبىر رەت قانا، وندا دا قوشتاسار ساتتە قولىمدى ءوزىنىڭ كىپ-كىشكەنتاي الاقاندارىمەن ۇزاق قىسا تۇرىپ، بەتىمە تۋرا قاراعانى ءالى كۇنگە ەسىمدە. كوزى جاسقا تولىپ تۇردى.
— ءسىز مەنى ۇمىتپاي، ەسىڭىزدە ساقتايسىز با؟ — دەدى سىبىرلاي سويلەپ.
مەن ونىڭ كىپ-كىشكەنتاي قولىن بەتىمە باسىپ، ءسۇيىپ، كەرەمەتتەي ءبىر جاقسى ءسوز ايتقىم كەلدى. ءبىراق ولاي ەتە المادىم. جانىمىزدا مەنى شىعارىپ سالۋعا كەلگەن شالدار تۇردى.
— اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇلكەن قونىسىنا بىزدەن مىڭ دا ءبىر سالەم ايتىپ، باس ي، — دەپ ءوتىندى ولار. — كوگىلدىر تاۋدىڭ، ءبىزدى داۋىل مەن نوسەردەن قورعاپ تۇرعان قايىرىمدى تاۋدىڭ، ءبىزدىڭ حالقىمىزدى ءۇش تاراپقا ءبولىپ تۇرعان قاھارلى تاۋدىڭ قۇس ۇشپاس اسقار شىڭىنا باس ي...
— مەنىڭ رۋىم نايمان، — دەدى جاپپاس قارت. — نايماندار سينسزيان مەن ماڭعۇل جەرىندە قوي باعادى. سول نايمانداردان جەتىسۋ مالشىلارىنا باس ي...
ءتورتىنشى تاراۋ
مەن تۋعان ەلگە حارگوس پەن جاركەنتتى باسىپ، ەسكى كەرۋەن جولى — «جىبەك جولىمەن» قايتتىم. جولدا كەزدەسكەندەردىڭ قايسىسى بولماسىن مەنىڭ سول جاقتان ەكەنىمدى بىلسە-اق:
— ونداعى ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىز قالاي تۇرادى ەكەن؟ مەنىڭ تۋىستارىم بار ەدى، كەزدەستىرمەدىڭ بە؟.. — دەپ سۇرايدى.
سودان بەرى تالاي جىلدار ءوتتى. وسى كۇنى دە كەزدەسەتىندىكتەن دە، شوپاندار مەنەن:
— شىراعىم، مىنا كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ارعى جاعى قالاي؟ نە بوپ جاتىر؟ ءبىزدىڭ تۋعاندارىمىز امان با ەكەن؟.. — دەن الاڭداي سۇرايدى.
نە دەپ جاۋاپ بەرۋگە بولادى؟
مۇنداي جاعدايدا ءبارىن بىلگىش لەكتورلار بولسا. ولار مۇنداي سۇراۋلارعا وپ-وڭاي-اق جاۋاپ قايىرار ەدى. پروگراممادان العان سيتاتتارىن ورىن-ورنىنا قويىپ، شەگەمەن قاققانداي جىمداستىرىپ جىبەرىپ، ءازىل-شىنىن ارالاستىرا وتىرىپ، ءبارىن دە سىقپىرتار ەدى، — دەدى اناش.
مەن حات الىسىپ تۇرماق بوپ كوردىم، — دەپ قويدى ول. — ءاقجۇنىستىڭ قالاي تۇراتىنىن، سادىقتىڭ قايدا ەكەنىن بىلگىم كەل¬گەن. ايتپاقشى، ءسوز اراسى — سادىق جۇنىسكە قاتتى ۇقسايتىن. ەسىڭىزدە مە، ينتەرناتتا قويماشى بوپ ىستەگەن، وتان سوعىسىنىڭ مۇگەدەگى جايىندا ايتىپ ەم عوي.
ءبىراق مەنىڭ حاتىما تەك شابشاي عانا جاۋاپ جازىپ تۇردى. وندا دا بىرنەشە حاتقا عانا. اقىرى ول دا جاۋاپ جازباي كەتتى. ەكى ايداي بۇرىن مەن تاعى دا حات سالعام. جاۋاپ جوق. الدە مەنىڭ حاتتارىم قولدارىنا تيمەي مە. بىلمەيمىن.
شابشاي جاپپاس قارت تۋرالى دا، سادىق پەن سياو تۋرالى دا ەشتەڭە بىلمەيدى ەكەن. ول تەك مۇقان جايلى عانا جازىپتى. مۇقاندى ولتىرگەن كورىنەدى. انارحيست، بۇلىكشىل، توناۋشى دەپ ءولتىرىپتى.
ريەۆوليۋسيادان كەيىن شىعىس تۇركىستاندا ول ۇلكەن قىزمەتكە قويىلعان. ءبىراق، ساۋاتسىز ادام ول قىزمەتتى اتقارا الماپتى. ءىشى پىسىپ، تورعا تۇسكەن اڭداي بولسا كەرەك.
كۇندە تاڭەرتەڭ، ول ءوزىنىڭ جاقسى كەرەتىن اتتارىن اكەلۋدى بۇيىرادى ەكەن. ونان سوڭ، باۋىرىنان جاراپ تۇرعان سايگۇلىك اتتارعا جابىرقاۋ كەسكىندە ۇزاق قاراپ الادى ەكەن دە، قايىرا ات قوراعا جىبەرەدى ەكەن.
بىردە ونىڭ كىشكەنتاي بالاسى اتقا ءمىنىپ، قالا سىرتىنا شىعادى. سول كەزدە بالانى الدەكىم ءولتىرىپ كەتىپتى. ولتىرگەندەر تابىلمايدى. وسىدان كەيىن مۇقان بۇرىنعىدان دا سۇستانىپ، ەشكىممەن سويلەسپەيدى. اقىرى ءبىر كۇنى بەلگىسىز جاققا كەتىپ تىنادى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە قول جيناپ، تاۋ ساعالاپ كەلەدى. وعان سينسزيانداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق باتىرى، شىعىس تۇركىستانداعى ريەۆوليۋسيانىڭ بەلگىلى باسشىلارىنىڭ ءبىرى — ىسقاق بەك گەنەرال بارعان ەكەن. مۇقان ونى سالقىن قابىلداپ، ءسوزىن تىڭداعىسى كەلمەيدى. ىسقاق بەك وعان، ەگەر بەيبىت حالىقتىڭ مازاسىن الاتىن بولسا، جازالاناتىنىن ەسكەرتەدى. ءبىراق مۇقان ول ەسكەرتۋدى قۇلاعىنا دا ىلمەيدى.
اقىرى شاراسۇمەنىڭ، تۇبىندە قاندى ايقاس بولادى. بۇرىنعى گوميندانشىلار پولكى كۇتپەگەن جەردەن مۇقان جاعىنا شىعىپ كەتەدى. ءىس ناسىرعا شاۋىپ، اۋىلداردىڭ، مازاسى بولمايدى. قويشىلار مالدارىن تاستاپ قاشا باستايدى.
مۇقاننىڭ بۇلىگىن باسۋ ءۇشىن قول باستاپ ىسقاق بەكتىڭ ءوزى اتتانادى. تاجىريبەلى گەنەرال وپ-وڭاي جەڭىسكە جەتەدى. ونىڭ ۇستىنە مۇقاننىڭ جاساقتارى دا بۇرىنعى ەمەس ەدى. اننان قاشقان، مىننان قاشقان، ۇرى-قارىلار، كىسى ولتىرۋشىلەر، وپاسىزدار بولاتىن. ولار تاس-تالقان بولادى. مۇقاننىڭ ءوزى قاشىپ قۇتىلادى.
ەكى جىلداي سوڭىنان قۋعىن تۇسەدى. ەندى ونىڭ توڭىرەگىنە ءبىر كەزدەگى اق گۆاردياشىلار مەن ءارتۇرلى قاعىلعان-سوعىلعاندار توپتاسادى. اقىرى، ول تيبەت شەكاراسىندا قولعا تۇسەدى.
ۇرىمشىدە اشىق سوت بولادى. سول جەردە مۇقان دارعا اسىلادى.
... ال ىسقاق بەك كەيىننەن پەكينگە ۇشىپ بارا جاتقاندا، اۆياسيا اپاتى كەزىندە قايتىس بولادى... وسىدان ءبىراز ۋاقىت قانا بۇرىن، — دەدى اناش ويلى قالىپتا. — مۇقان مەنىڭ ەسىمە گريگوريي مەلەحوۆتى تۇسىرەدى. تاعدىرلارى ءارتۇرلى قالىپتاسقان مەن ءار ريەۆوليۋسيانىڭ ءوز مەلەحوۆتارى بولادى عوي، — دەپ قويدى اناش. — بىردە ءبىز جومارت ەكەۋمىز وسى جايلى تالاسىپ ەدىك. جومارت — اسقاردىڭ دوسى، ءارى قۇربىسى. اسقاردى بىلەتىن بولساڭىز، ونى دا ءبىلۋىڭىز ءتيىس. ول ەكەۋى ۋنيۆەرسيتەتتى بىرگە بىتىرگەن. تەك جومارت اۋىلعا قايتقان جوق. قالادا قالدى. قىزمەت ىستەدى، ديسسەرتاسيا ازىرلەپ ءجۇر. ول تۋرالى سىزگە بۇرىن ايتقانمىن...
الماتىعا بارعان جولىمدا مەن ونىمەن ەكى رەت كەزدەستىم. قىزىق جىگىت. ءارتۇرلى عىلىممەن شۇعىلدانادى. ارحەولوگيا، تاريح، ادەبيەت، ساياسات — بارىنەن حاباردار.
مىنە، سول ەكەۋمىز مۇقان تۋرالى ءسوز قوزعادىق. سويتسەم، جومارت سينسزياندا شىعاتىن قازاق گازەتتەرىن جازدىرىپ الىپ تۇرادى ەكەن. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇقاندى ەبىن تاۋىپ اداستىرعان امەريكانىڭ قۇلجاداعى بۇرىنعى ۆيسە-كونسۋلى كورىنەدى. ەلشىلىك پاسپورتى ونىڭ تەك بەت پەردەسى بولسا كەرەك. ال شىندىعىندا تىڭشى ەكەن. قۇلجاداعى ريەۆوليۋسيا كەزىندە ەلەۋسىز جاسىرىنىپ قالعان. وزىنە اگەنتتەر جالداپ اپ، سولاردىڭ جاردەمىمەن مۇقاندى ۋلاندىرا باستاعان. قىتايلاردىڭ جازعاندارىنا قاراعاندا، مۇقاننىڭ بالاسىن ولتىرگەن جانە ونى قىزىلدارعا جاپقان سونىڭ اگەنتتەرى دەيدى. قىسقاسى سول اگەنتتەر مۇقاندى ارانداتىپ تىنعان. «ەلشىنىڭ» ءوزى دە سازايىن تارتىپتى. مۇقاندى قولعا تۇسىرەتىن كەزدە، تيبەت شەكاراسىندا ەلىم قاۋىپتى ونى. ول ورىس شارۋاسىنشا كيىنسە دە، ىسقاقبەكتىڭ ءبىر وفيسەرى ونى ولىگىنە قاراپ تانىپتى... كىم ءبىلسىن، مۇمكىن گازەتتەردىڭ جازعانىنداي مۇقاننىڭ انارحيست ەكەنى دە راس شىعار... — اناش ءۇنسىز تىڭ تىڭداپ قالدى. ول پولكادا ۇزىنىنان سوزىلىپ جاتقان. ستول ۇستىندەگى شامنىڭ جارىعى ونىڭ بىلىنەر-بىلىنبەس ساقال باسقان يەگىنە، ات جاقتى جۇزىنە ءتۇسىپ تۇردى. شامنىڭ سارى جالقىن ساۋلەسىنەن بە، الدە وتكەندى ەسكە العان ساتتەگى قاتتى تولقۋدان با، اناشتىڭ ءوڭى سۇرلانىپ كەتتى. قۇلاعىنىڭ استىن الا جەلكەسىنە قاراي سوزىلعان قارا جىپتەي جىڭىشكە تىرتىقتى بايقاپ قالدىم. تىرتىق ۇستارانىڭ جۇزىمەن جۇرگىزىلگەندەي.
— بۇل تىرتىق بۋرىل قۇناننان جىعىلعاندا قالعان. توبىلعى ءتىلىپ كەتكەن ەكەن. كوپ ۋاقىتقا دەيىن اۋزى بىتپەي، ازەر جازىلعان، — دەدى مەنىڭ كوز قاراسىمدى اڭداپ قالعان ول. شاڭ باسقان قالىڭ شاشىن سىلكىپ تاستاپ تۇرىپ وتىردى. كوزى كۇلىم قاعادى.
پوەزد جولاۋشىلاردىڭ ۇيقىسىن بۇزىپ المايىن دەگەندەي، اقىرىنداپ ورنىنان جىلجىدى.
تۇنگى ساعات ەكىنىڭ شاماسىندا جومارتتى تەلەفون شىلدىرى وياتتى. تەلەفون سوققان، ءبىر ۇيدە تۇراتىن كورشىسى — رەسپۋبليكا كومسومول كوميتەتىنىن، سەكرەتارى ەكەن.
— مازالاعانىم ءۇشىن كەشىرىم وتىنەم. مەنىمەن بىرگە اەروپورتقا بارىپ قايتقىڭىز كەلمەي مە؟ مەنىڭشە، سىزگە قىزىقتى بولار دەيمىن. وكىنبەيسىز.
— انىقتاڭقىراي ايتساڭىز. نە جايلى ايتپاعىڭىزدى تۇسىنبەي تۇرمىن، — دەدى ۇيقىلى-وياۋ جومارت.
— كوسموناۆت مىنگەن سامولەت ءسال بىزگە ايالدايدى ەكەن... — دەپ حابارلادى كورشىسى.
سامولەت موسكۆادان دجاكارتاعا ۇشىپ بارادى ەكەن. ادەتتەگىسىنشە، شەتەلدىك ازيادان ءبىزدى ءبولىپ تۇراتىن كوگىلدىر تاۋلاردان سەكىرىپ وتەرىنىڭ الدىندا تاشكەنتتە ءسال ايالداي الۋى ءتيىس. ال ءقازىر تاشكەنتتى قويۋ تۇمان باسىپ جاتقان كورىنەدى. سوندىقتان كوسموناۆت مىنگەن سامولەت الماتىعا قونباق.
اەروپورت تىم-تىرىس ەدى، تەك اندا-ساندا ديكتور ءبىر سارىن ۇنمەن رەيسكە ۇشاتىن سامولەتتەرگە بيلەتتى تىركەۋ باستالعانىن حابارلاپ قويادى. كرەسلولاردا — قالعىپ-مۇلگىگەن جولاۋشىلار، تىستا — وتىراتىن ادام كۇتىپ، كوزدەرى كوگەرگەن تاكسيلەر. قالا قالىڭ ۇيقىدا جاتىر. جۋرناليستەر دە ۇيقىدا. بۇل تۇندە ولار الماتىعا، ءبىزدىڭ مازاسىز پلانەتامىزدى اينالىپ، كوسموستا ءالى ەشكىمنىڭ قولى جەتپەگەن ۇزاق ساپار شەككەن ادامنىڭ قونعانىن بىلگەن جوق ەدى. فوتوتىلشىلەر دە ۇيقىدا.
اەروپورتتا فوتوتىلشىلەردىڭ جارق-جۇرق ەتكەن وتكىر ساۋلەلى شامدارى دا، جۇگىرە ءجۇرىپ ينتەرۆيۋ الاتىندار دا، دۋماندى شۋ دا جوق ەدى.
ءار كەزدەگىدەي سايابىر قالىپ. لوكاتورلار عانا تىنىم تابار ەمەس. راديستەر اۋەدەن جەتكەن دىبىستاردى ءمۇلت جىبەرمەي تىڭداپ وتىر. سينوپتيكتەر جەل مەنەن بۇلتتاردىڭ قوزعالىسى تۋرالى راديوگراممالار بەرىپ تۇر. ەفيردە دە ءار قاشانعىداي مازاسىز شۋ. بارلىق تولقىنداردا بىردەن بارلىق تىلدەردە سويلەپ تۇر. سوندا دا ءدال وسى ساتتە بۇكىل راديوتولقىننىڭ شەكسىز الەمىندە ءبىر باعىتتىڭ — موسكۆا مەن دەليدىڭ ءۇزىلىسسىز جالعاسىپ تۇرعانىن ەشكىم بايقاماعان بولار. وسى باعىتتىڭ تۇيىندەسكەن جەرى — الماتى ەدى. ءبىزدىڭ بايلانىسشىلار كوسموناۆت مىنگەن سامولەتتىڭ الماتىعا كەلگەنىن موسكۆاعا حابارلاپ، ونان دەليدەن — مايور كوسموناۆتى الىپ، يندونەزياعا ۇشىپ بارا جاتقان «يل-18»ء-دى قابىلداۋعا دايىندىقتارىن سۇرادى.
... كوسموناۆت ءالى كابينادا. ول ۇيقىسىنان ويانىپ، اسىقپاي كيىندى دە سامولەتتىڭ الماتىدا قانشا تۇراتىنىن بىلگىسى كەلدى.
— جيىرما مينۋتتاي، مۇمكىن ءتىپتى ەكى ساعاتتاي تۇرىپ قالار... ءبارى اۋا رايىنا بايلانىستى عوي، — دەپ جاۋاپ بەردى وعان، تەك اەروپورتتان ۇزاپ كەتپەۋىن ءوتىندى. وسى كەزدە قوناققا قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ءوزىن تانىستىردى.
تاڭ الدىنداعى قاراڭعىلىق. تاۋ جاقتان سامال جەل سوقتى. قوناقتى باستاپ بۇلار اەروۆوكزالعا قاراي ءجۇردى. سىرتقى قاقپانىڭ اۋزىندا سامولەتكە وتىرۋعا كەلە جاتقان ءبىر توپ جولاۋشىلار جولىقتى. بىرەۋى كوسموناۆتىڭ بەتىنە ۇڭىلە قارادى، ءبىراق تانىعان جوق.
كەنەت تۇمان ءتۇسىپ، توڭىرەك قاپ-قاراڭعى بوپ كەتتى.
كوسموناۆتى شەتەلدىك تۋريستەرگە ارنالعان زالعا الىپ كىردى. ول كىشكەنتاي ستولدىڭ جانىنداعى كرەسلوعا كەپ وتىردى. بۇلاردىڭ ارتىنشا ىشكە كىرگەن جۇقا پالتوسى بار ارىقشا جىگىت وعان ءوز قويىن داپتەرىن ۇسىندى.
— مەكتەپ وقۋشىلارى ءۇشىن بىر-ەكى اۋىز ءسوز جازىپ بەرمەيسىز بە. مەن قازاق پيونەر گازەتىنەن ەدىم... ءبىر جولداسىمدى شىعارىپ سالۋعا كەلگەم، ويدا جوقتا ءسىزدىڭ مۇندا ەكەنىڭىزدى بىلگەنىم. بالالارعا بىر-ەكى اۋىز جىلى بىردەڭە جازىپ بەرسەڭىز...
— بالالار ما؟ ءقازىر ولار ءتاتتى ۇيقىدا، جاقسى تۇستەر كورىپ جاتقان شىعار... — دەپ كۇلىمسىرەي سويلەگەن كوسموناۆت داپتەردى قولىنا الدى.
جاس جىگىت العىس ايتتى. ەزۋىن جيا الار ەمەس. ءبىر ورنىندا تىپىرشىپ، بىردەڭە ايتپاق سياقتى. وسى تۇستا بىرەۋ وعان ءقازىر كوسموناۆتى مازالايتىن ۋاقىت ەمەس ەكەنىن ەسكەرتتى. ءتىلشى جىگىت شىعىپ كەتتى.
كومسومول سەكرەتارى كوسموناۆتى قوناقتارعا ارنالعان بولمەگە شاقىردى. ەندى كوسموناۆت، سەكرەتار جانە جومارت ۇشەۋى عانا قالدى. سەكرەتار قوناققا تىڭداعى ءبىر سوۆحوز بالالارىنىڭ كوسموناۆتى كوسموستان كەپ قونعان كەزىندە ءبىرىنشى بوپ قارسى العان قازاق جىگىتىن قالاي ىزدەگەنىن ايتتى.
— جاقسى جىگىت ەدى، ءجىتى قيمىلدايتىن، جايدارى ءجۇزدى. سول كەزدە مەن ونىڭ اتىن سۇراپ الۋدى دا ۇمىتىپ كەتىپپىن، — دەدى قوناق ءسال ويلى قالىپتا، مۇمكىن، وسى ءسات جەر ۇستىندەگى العاشقى كەزدەسۋىن ەسكە العان بولار. ول وتە سابىرلى، ءجاي سويلەپ وتىردى. جومارت ونىڭ جۇزىنە انىقتاپ قاراپ الدى. كوسموناۆتىڭ قارا تورىلاۋ، سۇلۋ كەسكىنى كوپ قوزعالمايتىنداي كورىندى. جاس بۋددا قۇداي سياقتى كۇلكىسى جۇمباقتى. ەگەر ويناقشىعان ءمولدىر كوزى مەن كوڭىل كۇيىن پىشاق كەستى اڭعارتار كوز قاراسى بولماسا، ونىڭ سابىرلىلىعىن شەكتەن تىس دەۋگە بولار ەدى.
«مۇمكىن، بۋددا دانىشپان، ءبىراق وتە كەرەناۋ، سالعىرت بولعان بولار، — دەپ ويلادى جومارت. — ال كوسموناۆتىن، سابىرلىلىعىندا اسقان ەرلىك، ىسكەر كۇش بار. قازاق: جاماننىڭ اشۋى تىلىندە، باتىردىڭ اشۋى تۇرىندە، دەپ تەككە ايتپاعان شىعار، — دەپ ءتۇيدى جومارت. — حالىق بۇل سوزىندە تەك اشۋدى ەمەس، تەرەڭ ادامگەرشىلىك مىنەزدى سيپاتتاعان بولار. ماسەلەن مىنا وتىرعان جىگىتتىڭ كوسموناۆت بولماۋى دا مۇمكىن ەدى عوي. ءبىراق ءبارىبىر ونىڭ مىنەزى وسى كۇيىنەن اۋماس ەدى. ماقتاۋ، داڭق، جۇرتتىڭ زور قوشەمەتى ونىڭ مىنەز-قۇلقىن تيتتەي دە وزگەرتە الماعان. مەيىربان، ەڭبەككەر سەميا سىڭىرگەن بار اسىل قاسيەت ونىڭ بويىنان ماڭگىگە ورىن تەۋىپتى.
ال ەگەر ونىڭ ورنىندا مەن بولسام. قالاي بولار ەدى وندا. داڭقتى مەن قالاي قابىلدار ەدىم؟ — دەگەن وي ورالدى جومارتقا. ول كوسموناۆتىن، جۇزىنە تاعى دا كوز جىبەردى: وسىنشا سابىرلىلىق، وزىنە دەگەن سەنىم قايدان تۋىپ جاتقانىن، ونىڭ نە تۋرالى ويلاپ وتىرعانىن بىلگىسى كەلدى...
ءوزى مەن قاتارلى ەكەن، جاسىمىز قۇربى، ماعان زامانداس، مۇمكىن، ءبىزدىڭ بالالىق شاعىمىز دا وتە ۇقساس شىعار. ارينە، ول قۇساپ كوسموسقا مەن دە ۇشا الار ەدىم، ەگەر دە جاس كۇنىمنەن مازارلاردىڭ توڭىرەگىن شۇقىلاپ، باس سۇيەكتەر جيناماعانىمدا: ەگەر دە ەسكى ەسكەرتكىشتەر جايلى كىتاپتاردى وقىپ باسىمدى قاتىرماعاندا، ەگەردە... سوندا مەنىڭ قۋعانىم عىلىم ەمەس پە ەكەن، ەڭبەك ەمەس پە ەكەن. ترويانى اشقان شليمانداي، نەمەسە كريت ارالىنداعى مينوستىڭ پاتشالىعىن دۇنيەگە پاش ەتكەن ەۆەنسشە، ءتىپتى ەڭ اياعى حەوپس پيراميدالارىنىڭ، سىرلارىن تۇڭعىش اشۋشى... سياقتى ارحەولوگتار دا ۇلى ەرلىكتەر ىستەي الادى عوي...
— اتتەڭ، ۋاقىت تار، قالانى ارالاپ كورسە بولار ەدى، — دەگەن كوسموناۆت ءسوزى جومارت ويىن ءبولىپ جىبەردى. اڭگىمەنى جالعاستىرۋ ءۇشىن جومارت ىلە:
— ءسىز بۇرىن الماتىدا بولماپ پا ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق. فرۋنزەدە بولدىم، مۇندا بولعان ەمەسپىن. مۇندا مەنىڭ ءبىر دوسىم تۇرادى. بۇرىن اۋىلدا تۇرعان. ءقازىر لىپ ەتىپ كىرىپ شىقسام بولار ەدى. امال نە، ءدال ادرەسىن بىلمەيمىن. ماعان سوڭعى حاتىندا جاڭا پاتەرگە كەشەتىنىن جازىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا سامولەت تە بەلگىسىز بوپ تۇر عوي. بەس مينۋتتان كەيىن، الدە ءبىر ساعاتتان كەيىن ۇشارمىز. كىم ءبىلسىن! اۋا رايى...
دوسىڭىزدىڭ قايدا تۇراتىنىن ءبىلىپ كورەلىك، — دەپ جومارت تەلەفونعا جاقىن كەپ وتىردى. كوسموناۆت قۇددى بۋددا قۇدايعا ۇساپ تاعى دا ءۇنسىز قالدى. ونان سوڭ جايلاپ ورنىنان كوتەرىلىپ، كىشكەنتاي ستولعا كەپ سۇيەنە وتىردى دا، ۋاقىتتى تەككە وتكىزبەي، دوسىنا حات جازۋعا كىرىستى...
ادرەس ستولى جۇمىس ىستەمەيدى ەكەن. جومارت كومەك كورسەتە المادى.
— ال، قايتەمىز، تىسقا شىعالىق. سەرۋەندەلىك. ونىڭ ءۇيىن بىلەتىن بىرەۋ-مىرەۋ بوپ قالار. حاتتى بەرىپ جىبەرەلىك، — دەيدى كوسموناۆت.
سىرتتا تاعى دا الگى پيونەر گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى جولىققان. ول، ءسوزدىڭ كىم تۋرالى ەكەنىن بىلەدى ەكەن. حاتتى تابىس ەتەتىن بولدى.
— كەزدەسكەنىمدە جاقسى بولاتىن ەدى. ەر مىنەزدى، ناعىز دوس ادام. ول ەكەۋمىز ىلعي دا بىرگە ۇشاتىنبىز، — دەيدى كوسموناۆت. — كوپ-كوپ سالەم ايتىڭىز، حاتتى سيرەك جازاتىنىما رەنجىمەسىن. قول تيمەيدى، — دەپ جىميا كۇلدى. — ۋاقىت جوق. ول ارينە، ءوزى دە تۇسىنەدى. جۇمىس، ول ازداي، جەتىسىنە ەكى مىڭعا جۋىق حات كەلەدى. جاۋاپ بەرۋ كەرەك.
ونىڭ ءوزىن كورىپ، بالاسىن ويناتىپ، زايىبىمەن تانىسسام دەپ ەدىم. مەن بولسام ازىرگە بويداقپىن عوي. كورىپ تۇرسىزدار، تىپتەن ۋاقىتىم جوق... سولاي دەگەيسىز، — دەيدى ول كەشىرىم وتىنگەندەي.
جولاۋشىلاردىڭ ءبىرى كوسموناۆتى تانىپ قاپ، جان-جاقتان جۇرت توپىرلاپ كەتتى. ءوزارا الدەنە جايلى سىبىر-كۇبىر ءسوز، كوپتى كيە جارىپ العا مەكتەپ وقۋشىسى شىققان. كوسموناۆت وعان سۋرەتتى اشىق حات سىيلادى. الدەقايدان فوتوسۋرەتشى دە پايدا بولا قالدى. وتكىر شامىن جارق ەتكىزدى. تاعى دا. تاعى دا. كۇلكى. گۇلدەر. اەروۆوكزال گۋىلگە تولىپ، تەڭسەلىپ كەتتى.
تاڭعى قاراڭعىلىق سەيىلەيىن دەدى. شىعىس جاق بوزارا باستادى. تاڭ جاقىندادى.
— وكىنىشتى-اق. قالانى كورە المادىم، — دەيدى كوسموناۆت، توپتان ءبولىنىپ شىعىپ. — قالا قانداي ءوزى؟
— ءبىزدىڭ قالامىز وتە سۇلۋ، — دەيدى سەكرەتار مەن جومارت قوسارلانا جاۋاپ بەرىپ.
— نەسىمەن؟
— كوكپەڭبەك... كوشەلەرى ءتۇپ-تۇزۋ... — دەيدى ساسىپ قالعان جومارت. — مۇندا ءسىبىر قاراعايى دا، ءۇندىنىڭ لالا گۇلدەرى... ءبارى وسەدى، — ودان ءارى ول ءوز قالاسى جايلى ەشتەڭە ايتا المايدى. ارينە، ەگەر شەتەلدىك بىرەۋ سۇراعان بولسا، جومارت وعان كوپ جايدى ايتار ەدى. ال بۇل بولسا، ءوزىمىزدىڭ ادام عوي، سوندىقتان ءاربىر شەتەلدىكتى تاڭداندىراتىن جايلار، قۇرىلىستارعا، وزگەرىستەرگە، ءومىردىڭ كۇندەلىكتى جاڭعىرىپ وتىرۋىنا ۇيرەنگەن، كەزكەلگەن سوۆەت ادامى سياقتى، بۇعان دا تاڭ ەمەس قوي. بۇل تۇستا الماتىنى المالىقتان ايىرىپ تۇراتىن وزىنە عانا ءتان ەرەكشە بەلگىسىن، بوياۋىن ىزدەۋ كەرەك. ويتكەنى كوپ جاعدايدا ادامدار سياقتى قالالاردىڭ تاعدىرى دا بىردەي بوپ، بىر-بىرىنە سىرتتاي ۇقساس كەپ وتىرادى. ءبىراق ءارقايسىسىنىڭ ءوز بويىنا شاق قاسيەتى بولادى.
كوسموناۆتى سامولەتكە وتىرۋعا شاقىردى. اۋە كەمەسى جەر-كوكتى دىرىلدەتىپ، ورنىنان قوزعالدى دا كوگىلدىر تاۋلاردى بەتكە الىپ تارتىپ كەتتى. الدىندا — كونە زاماننان كەلە جاتقان شاڭقاي لالانىڭ وتانى — ينديا جانە يندونەزيا.
— جاقسى تاڭ. كۇن اشىق بولادى. ول ۋاقىتىندا ۇشىپ باراتىن بولدى، — دەدى سەكرەتار، بۇلار قالاعا كىرگەن كەزدە. — كوپ سويلەمەيتىنى وكىنىشتى-اق. اڭگىمەلەرىن ەستي المادىق.
جەكسەنبى كۇنگى تاڭ ايىرىقشا ەدى. تۇنگى سامال تەرەك جاپىراقتارىن تۇتقان شاڭدى قاعىپ، تاڭ ازاننان كوشە سىپىرۋشى ايەلدەر قوقىر-سوقىردى تازالاپ، الگىندە عانا سالقىن سۋمەن جۋىلعان اسفالت كوشە جارقىراپ جاتتى. گۇل جاپىراقتارىنا قونعان كوزگە كورىنەر-كورىنبەس شۇپىرلەگەن شىق تامشىلارى، كۇننىڭ العاشقى ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، كىپ-كىشكەنتاي ۇشقىندار ويناپ كەتتى.
تۇنگى تىنىستان كەيىن قالا تىپ-تىنىق، تازا ەدى. شىق پەن گۇل جۇپارى اڭقيدى. ماشينا ىشىنە جۇلقىنا كىرگەن جەل كەشەدەن قالعان دەل-سالدىقتى قۋىپ، ۇيقىنى اشىپ، بەتكە ۇرعىلايدى. جومارت كوسموناۆتپەن كەزدەسكەننەن كەيىنگى جەردە بۇل ءتۇندى ۇيقىسىز وتكىزگەن.
كوشە قيىلىستارىندا پوستوۆويلار ءالى جوق. جومارت پەن گۇلسارا مىنگەن ماشينا ەش كىدىرىسسىز كوشە بويلاپ زىمىراپ كەلەدى. كىشى ستانيسانى باسىپ ءوتىپ، قۇلجا جولىنا ءتۇستى.
ماشينا راۋشان گۇلدەر مەن قىزعالداقتار تۇنىپ وسكەن اڭعاردىڭ شەتىنە كەپ توقتادى. جومارت پەن گۇلسارا جەكسەنبىنى وسى ءبىر كەن، دالادا وڭاشا وتكىزبەك بولعان. الايدا تاكسي قالاعا قايتۋعا كەرى بۇرىلىپ ۇلگىرگەنى سول ەدى، زۋلاپ كەپ تاعى ءبىر ماشينا توقتاي قالدى. ونان كەيىن جيىرما شاقتى ادام مىنگەن قىزمەت بابىنداعى اۆتوبۋس كەلدى. كەلگەندەردىڭ بىرەۋىندە قاتتى داڭعىرلاتىپ بۇراپ قويعان قالتا راديوقابىلداعىشى بار ەكەن.
— ياما-ا-اي-كا. ياما-ا-اي-كا! — دەگەن روبەرتينونىڭ ءانى كەلىپ تۇردى.
— ال كەرەك بولسا ساعان جاپان دالا؟! — دەدى ىشەك-سىلەسى قاتقان گۇلسارا.
— تاۋعا بارعانىمىز دۇرىس ەدى عوي، — دەدى سۋىنا سويلەگەن جومارت. — مىناۋ ارا تاقىرايعان جەر ەكەن. ءبارى الاقانداعىداي...
— نەگە؟ وسى جاقتى قالاعان سەن ەمەسپىسىڭ. ماعان بۇل ارا ۇناپ تۇر. ال حالىقتىڭ كوپ بولعانى قايتا جاقسى ەمەس پە، كوڭىلدى بولادى. ەستىپ تۇرسىڭ با؟ ءتىپتى روبەرتينو دا دالادا. مەن كەن، دالادا ءان تىڭداعاندى جاقسى كورەم... سەنىن، قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا جاتىپ اپ، ساعاتتار بويىنا اسپانعا قاراعان كەزىڭ بولدى ما؟ مۇحيت تۇبىندەگىدەي بۇلتتار جايىمەن قالىقتاپ جۇرەدى، جانە ءدال سول ساتتە ءان ەستىلىپ تۇرسا. قوڭىرجاي نازبەن جۇرەك قىلىن شەرتەر ءان بولسا ول.
— تۋراسىن ايتساق، روبەرتينو ءانىنىڭ بۇل دالادا شىرقالۋى تۇڭعىش رەت شىعار. اناۋ قابىلداعىش كۇشتى ەكەن، ۇستاپ تۇر عوي. شەتەلدىك بولۋ كەرەك، شاماسى.
— مەن روبەرتينو تۋرالى ەمەس، جالپى ءان تۋرالى ايتىپ تۇرمىن، — دەدى ەندى گۇلسارا، بەيجاي سابىرلى ۇنمەن. ءوزى قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنان قىزعالداق تەرۋگە كىرىستى.
— تاستا ونى. ونان دا راۋشان گۇلدەر تەر. ءجۇر، انەۋ توبەگە شىعالىق، سوندا گۇل كوپ بولۋعا ءتيىس.
— سەن نەگە قىزعالداقتى جاقتىرمايسىڭ وسى؟
— ءيىسى جامان.
— سەن قاشان دا بولسا ەشتەڭەنى جاقتىرمايسىڭ. روبەرتينونىڭ داۋسى قيتىعىڭا تيەدى، قىزعالداقتىڭ ءيىسى جامان، ادامدار كۇبىجىكتەپ قانا وتىرۋىڭا كەدەرگى كەلتىرەدى. ءبىراق ءبارىن دە سەنىڭ كوڭىلىڭدەگىدەي ەتىپ جاساۋ مۇمكىن ەمەس قوي.
— لوگيكاسىن كورە الماي تۇرمىن-اۋ. مىسالى، ماعان روبەرتينونىڭ اندەرى ۇنايدى. ءبىراق ول موداعا اينالعان، كەز كەلگەن ادام ونىڭ داۋسى جونىندەگى ءوز ويىن ايتىپ قالۋعا اسىعادى. ال قىزعالداق دەگەنىڭ تەك ءوسىپ تۇرعاندا عانا اسەم كورىنەدى. ءۇزىپ الىپ قاراساڭ، — گۇل جاپىراقتارىنداعى قارا جيەكتەرى، گۇلدىڭ بولبىرلىعى، ءوڭىنىڭ ەسكىلىگى بىردەن كوزگە تۇسەدى. گۇلدەگەندە شىمقاي، بوياۋى اسا قانىق بولعانىمەن تۇراقتىلىق جوق، جاستىق سولقىلداقتىق پەن قۋاتتىلىق جوق، تەز سولادى. قىزعالداقتى تەك باسقا گۇل جوق بولسا عانا ۇزۋگە بولادى... ال راۋشان باسقاشا... سولقىلداق، ساۋمال، ءوڭىن تەز بەرمەيدى، ۇزاق تۇشىرقانۋعا بولادى...
— بۇل ايتقاندارىن، ابستراكتى فيلوسوفيا. گۇلدەر قاشان دا جاقسى. ماسەلەن، قىزعالداقتىڭ ەمگە قاجەت باقتا وسىرىلەتىنى دە بولادى. باسقا گۇلدەرگە قاراعاندا پايدالى، ءارى اسەم.
— گۇلدىڭ سورتتارىن مەن ايىرا المايمىن. ونى گۇل وسىرۋشىلەرگە تاپسىرعان دۇرىس شىعار...
— سەن تەك ۇزگەندى عانا بىلەدى ەكەنسىڭ عوي؟
— دۇنيەنىڭ ءوزى سولاي. بىرەۋلەر وسىرەدى، بىرەۋلەر ۇزەدى. بىرەۋلەر جۇپار جۇتسا، ال ەندى بىرەۋلەر توزاڭ تاراتىپ، تۇقىم سەبەدى. ادام قانشالىقتى دۇنيەنى جاساۋشى بولسا، سونشالىقتى ءبۇلدىرۋشى دە...
— سەنىڭ ويلارىڭ ماعان تۇسىنىكسىز، ءبىرتۇرلى ىڭعايسىز جايعا قالامىن...
— مۇنى سەن ءبىرىنشى رەت ايتىپ تۇرسىڭ. بۇرىن دا ەكەۋمىزدىڭ ويىمىز ءبىر جەردەن شىعادى دەگەنىڭ ەسىمدە ەدى.
جومارت ۇنىندە ىزالى قىجىل بار ەدى.
— مۇمكىن، سولاي دەگەن شىعارمىن. بۇرىن سەن ماعان مۇلدەم باسقاشا بولاتىنسىڭ...
— مىنە، مۇنىڭ اشىق ءسوز. سەنىڭ دە تىرناعىڭ بار بوپ شىقتى عوي...
— ساعان كەرەگى تەك، تاستاعان جەرىندە جاتا بەرەتىن مامىق جاستىق پا؟
— سەن نەنى ايتىپ تۇرسىڭ، گۇلسارا؟ ءجا، قويايىق ۇرىستى. وي دەگەندەرىڭدى تاستا. بۇگىن كۇن دەمالىس قوي. اڭگىمەمىز گۇلدەر مەن ماحاببات توڭىرەگىندە بولسىن. مەن انە، اناۋ الدىمىزدا جاتقان ەسكى قورعان تۋرالى اڭگىمە ايتايىن. ەرتەدە وتكەندەردىڭ جۇمباقتارىن شەشەلىك...
— وسى مەن كىممىن ساعان؟ ءبۇيتىپ قاشانعا دەيىن جۇرۋگە بولادى. سەنىڭ مەنى كىمگە بالاپ جۇرگەنىڭدى ءبىلۋىم كەرەك قوي، اقىرىندا؟ مۇمكىن، الدەنەگە: قىزعالداققا، الدە راۋشانعا — تەز سولا ما، الدە بەرىك پە، — دەپ تەڭەيتىن بولارسىڭ؟
— ديسسەرتاسيانى بىتىرگەنگە دەيىن بۇل تاقىرىپتا ءسوز ەتپەۋگە كەلىسىپ ەدىك قوي ەكەۋمىز! — دەدى جومارت شىتىنىپ.
— سەن ءبىتىردىڭ عوي ديسسەرتاسياڭدى.
— ەندى پەداگوگتىك قىزمەتكە ورنالاسۋىم كەرەك.
— كومبە قازۋ مەن ارحيۆتەن وزگە سەنى ەشتەمە قىزىقتىرمايدى، سەنەن قانداي پەداگوگ — تاربيەشى شىقپاق.
— ءجا، بولدى ەندى... بۇلاي سويلەسۋىڭ مەنى قاناعاتتاندىرىپ تۇرعان جوق. مەن ايەلدىڭ كوز جاسىن كورىپ، ەرىپ كەتەتىندەردەن ەمەسپىن.
گۇلسارا جاۋاپ قاتقان جوق. بۇرىنعى ءۇنسىز كۇلكى تۇنىپ تۇراتىن كوزىن جارق ەتكىزىپ كەڭ اشىپ، جىگىتكە قاراپ قالدى.
— داۋرەن سەنىكى ەكەن-اۋ؟! وزىڭە عانا قاجەتتىنى ويلاپ، تەك سول جايلى عانا ءسوز ەتۋگە بەيىمدىسىڭ. قانداي تىز-تىز ەتكەن مەنمەندىك ەدى، — دەدى قىز، اياعىنىڭ استىنا تۇسكەن گۇلدەردى جەرگە اياۋسىز تاپتاپ جاتىپ. جومارت اسىعا باسىپ، الدا كەتىپ بارا جاتتى.
گۇلسارانىڭ ونى توقتاتىپ، كەيىن بۇرعىسى كەلدى. تەزىرەك اسفالت جولعا شىقپاق بولدى. وسىنداي وڭاشا كۇبىجىككە جانى قاس ەدى. بۇگىنگى كۇنى ول كوڭىلدى دۋماننىڭ ورتاسىندا بولعىسى كەلگەن. ءبارىن دە ۇمىتقىسى كەلگەن. اسىرەسە، كەشەدەن بەرى ۋنيۆەرسيتەتتە بىرگە وقىعان كۋرستاس ءبىر قىزبەن كەزدەسكەن كەزدە كۇتپەگەن جەردەن تۋعان ويلار ابدەن مازالاپ ەدى ونى.
... ءۇش جىل بۇرىن جومارتپەن العاش تانىسقان. بۇل ءدال سول سەرگەيمەن ءبىرجولا ۇرسىسىپ كەتەتىن كەشتە بولاتىن. گۇلسارا سەرگەيمەن ەكى جىل ءبىر گرۋپپادا وقىدى. ول قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنە ءۇشىنشى كۋرستى بىتىرگەننەن كەيىن قازاننان اۋىسىپ كەلگەن-دى. جاڭا كەلگەندى جىگىتتەر جاقسى قابىلدادى. قاشان دا جايدارى جۇرەتىن سەرگەي، ساباقتى دا جاقسى وقىدى. ۇزىن بويلى كوك كوز جىگىتتىڭ اشىق كۇلكىسى، تىڭعىلىقتى ءىسى مەن قاراپايىمدىعى گرۋپپاداعى ءۇش قىزدىڭ، ۇشەۋىنە دە بىردەي ۇناعان. سەرگەي گۇلسارانى ءسۇيدى. ول قىزعا ەدىل تۋرالى اڭگىمەلەۋدى جاقسى كورەتىن. جىگىتتىڭ بۇل سىرىن جالعىز گۇلسارا عانا ەمەس، سەرگەيدى ودان قىزعاناتىنداي بوپ كورىنەتىن باسقا دوس قىزدارى دا بىلەتىن.
راس، كەيدە سەرگەيدىڭ ءبىر مويىندىعى مەن دورەكىلەۋ قاراپايىمدىعى قىزعا ۇناماي دا قالاتىن. گۇلسارا جىگىت بويىنان ايىرىقشا سەس تاستاپ وتىراتىن سىپايى مىنەزدى، ورالىمدى، ءارى قامقورشىل ينتەلليگەنتتى كورگىسى كەلەتىن. ول، جىگىتتىڭ ەلدەن ەرەك سۇلۋ بولۋىن، قانداي ايتىستا دا جەڭىلمەۋىن جانە وزىنە دەگەندە جۇمساق تا نازىك بولۋىن قالايتىن.
سەرگەيدە وسى قاسيەتتەردىڭ ءبارى بار ەدى. تەك ءقازىر گۇلسارا ءوز قىلىعىن اقتاۋ ءۇشىن سەبەپتەر ىزدەۋگە ءماجبۇر بوپ وتىر. شىنتۋايتقا كەلگەن دە سەبەپتەر دە ايقىن. كىنالى گۇلسارانىڭ ءوزى.
سەرگەي جولدامانى تىڭ ولكەسىنە العان. ال گۇلساراعا قالادا قالۋ مۇمكىندىگى تۋدى. رەسپۋبليكالىق ورتالىق مۋزەيدىڭ ەرتەدەگى قازاقستان تاريحى ءبولىمى بويىنشا ەكسكۋرسوۆود بولۋعا كەلىسكەن.
ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرۋ قۇرمەتىندەگى كەشتىڭ ەرتەڭىنە سەرۋەندەپ جۇرگەن كەزدە سەرگەي ەش كىرىسپەسىز-اق ءدال كىشكەنە بالاشا:
— بىرگە كەتەلىك. ءبىر لاشىق تابامىز. قۇدايلارشا تۇراتىن بولامىز، ءجاسوسپىرىم تىڭ تۇرعىندارىن ومىرگە ازىرلەپ، اقىل-پاراسات ۇيرەتەمىز... — دەگەن ەدى بىردەن.
— ال وسىندا قالىپ، نەگە بىرگە ىستەمەيمىز؟ — دەپ كەسىپ تاستاعان گۇلسارا، ءوزىنىڭ شۇعىل كەتكەنىنە ءوزى تاڭ قاپ.
سەرگەي قىز جاۋابىنىڭ كەسىمدىلىگىنە كوڭىل اۋدارماستان:
— ەكى ءومىر تۇتاسىپ بىرلىك وداق قۇرعاندا، بىرەۋ كەي جاعدايدا جول بەرۋى كەرەك، — دەدى. ەرنىنە ۇيىرىلگەن كۇلكى قىز كوڭىلىن قىتىقتاپ كەتەر ەمەس. ولار گۇل الاڭىنداعى فونتاننىڭ جانىندا وتىرعان. گۇل ساتۋشىنى كورىپ، سەرگەي سوعان ۇمتىلدى دا، گۇلساراعا جۇپار اڭقىعان اق رايحان ساتىپ اكەلدى.
— نەگە جولىمدى مەن بەرۋگە ءتيىسپىن؟! — دەدى گۇلسارا، داۋىسىن وزگەرتپەستەن. اق گۇلدى دە العىس ايتپاستان الدى.
— گۇلسارا، ول جاقتىڭ قانداي تاماشا بولاتىنىن ءوزىن، ويلاپ كورشى. كەڭ دالا، تىڭدا تۋعان بالدىرعاندار، جاڭا مەكتەپ جانە سولاردىڭ ورتاسىنا ءبىز بارامىز... ال مۇندا... ءوزىڭ-اق ايتشى، ەكسكۋرسوۆود بوپ ىستەۋ شىنىمەن ۇناعانى ما ساعان؟ مەنىڭ ويىمشا...
— بىرەۋ ءۇشىن ويلاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق، ەڭ تىنىشى وزىنەن سۇراۋ كەرەك، — قالايسىڭ با، جوق پا؟ — دەپ. «دالا»، «دالا»، دەيسىڭ. ول دالاڭدى مەن بىلەمىن عوي.
گۇلسارا ەش سەبەپسىز وزىنەن-وزى قىزىنا سويلەپ كەتتى. ۇرىسقىسى كەلمەسە دە، ءوزىن ۇستاي الار ەمەس. گۇلسارا سونداعى قىزۋلىعىنىڭ مانىنە ءالى كۇنگە تۇسىنە المايدى. ءدال سول ساعاتتا ءوز تاعدىرىنىڭ سونشا جايباراقات، ءارى ءقارادۇرسىن شەشىلۋىنەن بولار، الدە قالامەن، فونتاندارمەن، گۇلدەرمەن قوشتاسقىسى كەلمەگەندىك شىعار، بولماسا ءوز دوسىنىڭ كۇتپەگەن شەشىمىن ەستىپ توسىلىپ قالعاندىقتان با.
سول ساتتە كەپ جايدىڭ تىكەلەي وزىنە تىرەلگەنىن، ءوز شەشىمىنە بايلانىستى ەكەنىن گۋلسارا بىلەتىن. سەرگەيگە «ءيا» دەپ اي¬تىپ، كوپ قىزىقتى جوعالتار ەدى، ءبىراق ونىڭ ەسەسىنە ونان دا ۇلكەن قىزىققا — ومىرلىك دوسقا يە بولار ەدى. گۇلسارا وسى ءبىر ءساتتىڭ — ءوز ومىرىندەگى شەشۋشى ءساتتىڭ بولارىن الدىن الا سەزىپ جۇرسە دە، — بۇعان ەش ازىرلىگى جوق ەدى. بويىن قايمىعۋ مەن قۋانىش، تولقۋ مەن الدەقانداي ەرەسىز ۇرەي بيلەدى. سول ۇرەيدى باسۋ ءۇشىن شيرىعىپ الدى. جىگىتكە كوڭىلىندەگى سوزدەرىنىڭ ءبىرىن دە ايتقان جوق. قايتكەندە دە سەرگەي جۇرەگىندە قايمىعۋ مەن ۇرەي تۋعىزباق ەدى. ويتكەنى گۇلسارا ءومىردىڭ وسىنداي ەڭ ءماندى مينۋتىندا جىگىتتىڭ وسى ءبىر كۇلكىسىن، ەشنارسەدەن قاپەرسىز كۇلكىسىن كەشىرە المادى.
— سەن بىلەتىن ەدىڭ عوي... — دەدى سەرگەي وتىنگەندەي. — مەنىڭ كوپتەن سوندا بارۋعا جينالعانىمدى بىلەتىن ەدىڭ عوي.
— مەن ەشتەڭەنى دە بىلگەنىم جوق. مەن ءبارىن دە سەنىڭ ءوزىڭنىڭ عانا شەشكەنىڭدى بىلگەنىم جوق. ەلدەن بۇعىپ، كۋرستاس جولداستارىمىزبەن توي وتكىزبەستەن، ايدالاداعى لاشىققا قاشىپ كەتەتىنىمىزدى دە بىلگەنىم جوق...
— سەن نەنى ايتىپ تۇرسىڭ؟ ول قايداعى ايدالا؟ ەح، گۇلسارا، ءالى قانداي توي جاسايمىز ءبىز! كەڭ دالانىڭ توسىندە جاسايتىن بولامىز. ساعان اپپاق كويلەك تىگەمىز. قانداي تاماشا بولاتىنىن بىلسەڭ سەن؟!
دالا! كەرىپ تاستاعان كوك گۇلدى كىلەمدەي دالا. سول دالانىڭ توسىندە ۇلبىرەگەن اق كويلەك كيىپ سەن تۇراسىڭ...
— جەتەر! نەمەنە، مەنى اقىماقشا ۇگىتتەيسىڭ. ماعان سەنىڭ، كويلەكتەرىڭنىڭ كەرەگى جوق.
گۇلسارا ورنىنان تۇردى دا تەز-تەز باسىپ ءجۇرىپ كەتتى، ءوز سوڭىنان سەرگەي دە ەرە تۇرىپ، قۋىپ جەتىپ تاعى دا ۇگىتتەي باستار دەگەن سەنىمى نىق ەدى. سول مينۋتتا ول سول كەشتىڭ قالاي اياقتالاتىنىن بىلگەن جوق-تى. ءوزىنىن، قىلىعىنا دا ەسەپ بەرگەن جوق. تولقۋ، قۋانىشتى، تۋلاعان سەزىم — قۋانىش تاسقىنى بيلەگەن ەدى ونى. ول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ: ءقازىر عوي ونىڭ سوڭىنان بولاشاق كۇيەۋى سەرگەي، نە ىستەرىن بىلمەي، سۇمەڭدەپ ەرىپ كەلە جاتىر دەپ ويلادى. جاتاقحاناعا جەتكەندە ول گۇلساراعا تاياپ كەپ ءۇنسىز عانا «كەشىر، وسىلاي بوپ شىققانىنا» دەيدى.
«نە ءۇشىن كەشىرمەكپىن سەنى!» — دەيدى دە گۇلسارا ونىڭ كەڭ كەۋدەسىنە قاتتى جابىسىپ تىعىلا تۇسەدى. تەك بۇل جاي كەزىنەن بۇرىن بولماسىن دەپ، گۇلسارا بۇرىلىپ قاراماۋعا تىرىستى.
سەرگەي وعان سول كۇنى دە، ونىڭ ەرتەڭىنە دە كەلگەن جوق. «كەشىر» دەۋدىڭ ورنىنا ول «قوش» دەپ حات جازىپتى. ءوزىنىڭ اقىماقتىعى مەن قاراپايىمدىعىنان قۇر سەزىمگە سەنىپ، ەشقانداي قۇقى بولماسا دا، مۇنى مازالاعانى ءۇشىن كەشىرىم ءوتىنىپتى. تەك گۇلسارا ونىڭ بۇل قىلىعىن دورەكىلىك، يا باسىنعاندىق دەپ ۇقپاسىن، كەشىرسىن، باقىتتى بولسىن دەپتى.
كەشكىسىن كەشىرەك، ءوز ىسىنە ەسەپ بەرىپ جاتپاستان، گۇلسارا وپەرا تەاترىنىڭ جانىنداعى كافەگە باردى. جولداس قىزدارى مەن دوستارىنان وڭاشالانىپ، بولعان جاي تۋرالى ويلانۋعا بەكىنگەن. بۇرىشتاعى قىزىل ستولعا كەپ وتىرىپ، كوفە مەن بالمۇزداق الدىردى. سەرگەيمەن بولعان بار اڭگىمەنى ۇساق-تۇيەگىنە دەيىن ەسىنە ءتۇسىردى.
— ەگەر ورىن بوس بولسا، وتىرۋعا رۇقسات ەتىڭىز. — وي ءجىبى ءۇزىلىپ كەتتى. ونىڭ قارسى الدىندا قارا كوستيۋمدى، كراحمالدانعان اق جەيدەلى جاس جىگىت تۇردى. جىلى ۇشىراعان جىگىت كوزدەرى قىزدان جاۋاپ كۇتە قارايدى. گۇلسارا وسى ءبىر تازا قىرىنعان، قاراتورى ءوڭدى، ارتيستكە ۇقساعان جاس جىگىتتى بۇرىن دا تالاي كەرگەن. بىلەتىندەر ونى تالانتتى، ءوزى اسپيرانت، تاريح جانە ارحەولوگيامەن اۋەستەنەدى دەسەتىن.
— پوجالۋيستا، — دەپ گۇلسارا ءوز ورىندىعىن ءسال كەيىن سىرعىتتى.
جىگىت قاتارلاسا وتىرىپ، كونياك قوسقان كوفەگە زاكاز بەردى.
داياشى قىز ادەتتەگىدەي اسىقپاي قىزمەت ەتۋدە. كورشىلەس وتىرعاندار حرۋستال سىڭعىرىمەن ارالاس الدەنە جايلى ءسوز تالاستىرىپ، كۇلىسىپ وتىردى. گۇلسارا مەن كورشىسى ءۇنسىز وتىر. قىز ونىڭ وقتا-تەكتە كوز قاراسىن سەزىپ، ىڭعايسىزدانعان كۇيدە كىشكەنتاي ورامالىن ۋىسىندا سىعىمداي بەردى.
— ءسىز وقۋدى بىتىرگەن بولارسىز. ەگەر قاتەلەسپەسەم، بۇگىن سىزدەردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرۋ تويلارىڭىز شىعار. ءسىز نەگە مۇندا جالعىز وتىرسىز؟ ءا، تۇسىنەمىن، تۇسىنەمىن. مۇنداي كۇنى جالعىز بولىپ، بولاشاق تۋرالى ويلانباقشىسىز عوي. الدا ۇلكەن ءومىر ەسىگى، — دەدى جىگىت جۇمساق ۇنمەن. ونان كەيىن ول ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرۋدىڭ قۇرمەتىنە ءبىر بوكالدان شامپان ءىشۋدى ۇسىنىس ەتتى. بيگە شاقىردى.
شۋدان، مۋزىكادان، بيدەن گۇلسارانىڭ باسى اينالدى. سەرگەي تۋرالى ۇمىتىپ تا كەتتى. بويىن تاعى دا قۋانىش تاسقىنى بيلەدى. وسى ءبىر بي تولقىنىندا جەڭىل قالقىپ، ءوزىن شىر كوبەلەك اينالدىرعان جاس جىگىتپەن بيلەي بەرگىسى، بيلەي بەرگىسى كەلدى.
— ءسىز مامىقتاي جەپ-جەڭىلسىز، اناۋ قىزعا ۇقسايسىز. كوردىڭىز بە؟ مەن وسىندا كەلگەن سايىن ىلعي سول قىزعا قاراپ وتىرعاندى ۇناتامىن، — دەپ جىگىت كافە قابىرعاسىنداعى دەكوراتيۆ سۋرەتتى نۇسقادى. وندا: تاس بۇلاقتىڭ جاعاسىندا جاس ارۋ مالتا تاستاردى تەرىپ وتىر.
— شىنىندا دا وتە سۇلۋ ەكەن، — دەدى قىسىلىپ قالعان قىز. — ءبىراق بۇل سۋرەت وتە ابستراكتىلى عوي، سوندا ءسىزدىڭ ماحابباتىڭىزدىڭ دا سونداي بولعانى ما.
— دۇرىس ايتاسىز. ابستراكسيا قازىرگى كەزدە مودادان شىعا باستاعان سياقتى ما، قالاي، سوندىقتان مەن دە ەندى ماحابباتتا رەاليست بولسام دەيمىن... — دەپ ول قىزعا جۇمباقتاي قارادى. قىزارىپ كەتكەن گۇلسارا تەرىس قاراپ كەتتى.
جىگىتتىڭ ايىرىقشا سەستى سىپايىلىعى جانە ەپتەپ ءوز دەگەنىنە سەنىمدىلىگى اڭعارىلدى. قىزدان رۇقسات سۇراماستان-اق جاتاقحاناعا دەيىن شىعارىپ سالدى. جول بويى جىگىت اڭگىمەلەرىنە بەرىلگەن گۇلسارا، قايدان كەلگەنىن، ۋنيۆەرسيتەتتى قالاي بىتىرگەنىن، قايدا قىزمەتكە ورنالاساتىنىن تەگىس ايتىپ شىققانىن ءوزى دە اڭعارعان جوق. تەك سەرگەي جايىندا ءلام-ميم دەمەدى.
بىرنەشە كۇننەن كەيىن گۇلسارا قىزمەتىنە كىرىسكەن كەزدە مۋزەيدىڭ ەرتەدەگى قازاقستان تاريحى بولىمىنە الگى جىگىت كەلىپ كىرگەن. ەكەۋى دە ەسكى تانىستارشا كەزدەستى.
— مەنىڭ ءسىزدى جاڭا رولدە العاش كورۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعىم كەلدى، ەكسكۋرسوۆود رەتىندە ءسىزدىڭ اڭگىمەلەرىڭىزدى ەستىسەم دەيمىن، — دەدى جىگىت ازىلدەپ.
— ونان دا ءسىز ماعان كومەكتەسىڭىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى قىز. ءبىراق كومەكتەسەتىندەي ەشتەڭە جوق ەكەن. مۇندا كەلۋشىلەر وتە سيرەك ەدى. كىرگەندەر قاڭقيعان باس سۇيەكتەر مەن سارعايعان كارتالاردى، ەسكى سۋرەتتەردى قۇلىقسىز قاراپ، كەلەسى زالعا ءوتىپ جاتتى.
— تانىس قۇرىلىس، — دەدى جومارت ماكەتكە جاقىنداپ.
— ون ءتورتىنشى عاسىردا تۇركىستاندا سالىنعان احمەد ءياسساۋيدىڭ ماۆزولەيى، — دەپ قويدى گۇلسارا.
— و، اقىنعا سالىنعان ەسكەرتكىش! ءبىر كەزدە ونىڭ الدىندا ورتا ازيانىڭ مۇسىلمان قاۋىمى باس يگەن. بۇل اقىندى اقساق تەمىردىڭ ءوزى قۇرمەت تۇتقان. تەگىندە ءار جاۋلاپ الۋشىنىڭ ءوز يدەولوگى بولعان. ماكەدونسكييدىڭ — اريستوتەلى، تەمىردىڭ — ءياسساۋيى...
— ءويتىپ قوساق جاساۋعا بولمايدى عوي. اريستوتەل بولسا ۇلى عۇلاما، دانىشپان، ال ياسساۋي — ميستيك.
— سولاي ما ەدى؟ — دەدى جومارت، كەكەسىن ازىلمەن. — سولاي-اق بولسىنشى، مەن ءسىزدىڭ قۇقىڭىزعا قول سۇقپايمىن. ءوزىمىزدىڭ جابايى تۋىندىلارىمىزدى جوققا شىعارىپ تاربيەلەنگەنىمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي. الايدا مۋزەيگە كەلۋشى ادام رەتىندە: نەلىكتەن ماكەت تولىق بەرىلمەگەن؟ — دەپ سۇراق قويا الامىن. ءسىز ماعان ماۆزولەيدىڭ تەك قازىرگى بارىن، تۇركىستاننان كورە الاتىن قالپىن عانا كورسەتىپ تۇرسىز. ال بۇل قۇرىلىستىڭ اۋەلگى تۇڭعىش كورىنىسى قانداي بولعان؟ ەسكى ارحيۆتەردەن ەڭ بولماسا سۋرەتتەمەسىن تابۋعا بولماس پا ەدى؟..
— ءسىز كوپ جايدى قالايدى ەكەنسىز، — دەپ جىميدى گۇلسارا.
— سولاي ما؟ ونداي ويىم جوق ەدى. مەنىڭ قالاۋىم ونشا كوپ ەمەس قوي. ءوز جەرىمنىڭ مادەنيەتىن بىلگىم كەلەدى. جەر قاباتتارىنان مەن ءبىر كەزدەردە وسى ماۆزولەيدى قورشاپ تۇرعان قۇرىلىستىڭ قالدىعىن كورىپ ەدىم. مەنىڭشە، ەگەر سول ۇلكەن قۇرىلىستى ەڭ بولماسا ماكەتتە تولىقتىرىپ قۇراستىرسا، تاڭعاجايىپ ارحيتەكتۋرا بولعانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.
— مەن ءسىزدى سول ۇلكەن قۇرىلىستىڭ بار سۋرەتتەمەسىن قۇراستىرۋعا كومەكتەسەرسىز دەپ ويلايمىن، — دەدى گۇلسارا، — ءسىز تاريحشىسىز عوي، مەن وسىڭنان بۇكىل قۇرىلىستى قويىپ، ماۆزولەيدىڭ ءوزى تۋرالى كەڭىنەن، عىلىمي دالەلدەنگەن، فاكتىلەرمەن شەگەلەنگەن جازبانى دا تابا المادىم.
— ءسىز جاقسى سىنشى ەكەنسىز، — دەپ ەزۋ تارتتى جومارت. — ءبىراق مەن وسىنىڭ ءبارىن كوزىمنىڭ جەتكەنى دەپ ايتىپ وتىرعانىم جوق، سويلەپ تۇرىن ويلانعاندىعىمنان بوپ تۇر. بۇل مەنىڭ ويلارىم. مەنىڭشە، مەن سياقتى مۋزەي كورۋگە كەلۋشىلەر مۇندا بولمايتىن شىعار. جۇرتتى ءقازىر اقساق تەمىردىڭ تۇسىنداعى كىرپىشتەن گورى كوسموس كورابلدەرى كوپ قىزىقتىرادى، — دەپ جومارت سىپايى عانا شەگىنىس جاسادى. — بۇل ماۆزولەيدە سۇلۋلىق سيپاتتالعان. ءبىراق ءسىزدىڭ كەلۋشىلەرىڭىز ونىڭ ۇلىلىعىن بايقاماستان، شالعايلىقتى كورەدى. ول كىرپىشتەردە اراب ورنەگى، ءىسلام ءدىنى، ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ قايعىلى مادەنيەتى قويۋ سىڭىسكەن. ولارعا شاڭعىتقان زەرمەن شىعىستىڭ ەرتەدەگى سۇلۋلىعى ويۋلانعان...
— ال مەن ءۇشىن ەرتەدەن قالعان ءاربىر قابىرعا، ءاربىر كىرپىش — شىنجىرمەن ءجۇرىپ تۇتىگىپ ولگەن مەنىڭ بابامنىڭ — قۇلدىق كەلبەتى. ال سول قورقىنىشتى تاريحتى ءتىرىلتۋ قاجەت پە ەكەن؟ — دەپ جاۋاپ قاتتى قىز.
— و، ەرتەدەگى ارحيتەكتۋرانىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن بۇلايشا ءتۇسىندىرۋ بۇگىنگى زامان تالابىنا اسا ساي ەكەن. ولاي بولسا مۋزەي اشىپ، ەسكى قاڭقالاردى نەسىنە جينايمىز؟
— مۋزەي دەگەن وتكەن ءومىردى كورسەتىپ تۇراتىن ءجاي عانا اينا ەمەس پە.
— التىن سوزدەر. ءوز ءرولىڭىزدى تاماشا وينايدى ەكەنسىز. سىزدەن ناعىز قازىرگى زامانعى، قونشاقتى يگوردان كەلبەتتى ەدى دەۋگە، بولماسا يليا مۋرومەستى قىپشاقتار جەڭگەن ەكەن دەۋگە ەش ۋاقىت اۋزى بارمايتىن ەكسكۋرسوۆود شىعادى. — كوڭىلدى جومارت ويناقى ازىلمەن سويلەدى. گۇلسارا ءوزىنىن، جىگىتپەن تەز ءتىل تابىسقانىن، ەكەۋىنىڭ (سول ساتتەگى بايقاۋىنشا) مۇددەلەرىنىڭ، ويلارىنىڭ ورتاق ەكەنىن اڭعارعان. بۇل دا تاريحتى جاقسى كورەتىن.
جومارت ەرتەدەگى ورتا ازيا تاريحىنىڭ تاڭ-تاماشا وقيعالارى جايلى، قاراقۇمداعى ەسكى نيسسەدەن تابىلعان تاڭشولپاننىڭ سكۋلپتۋراسى تۋرالى اڭگىمەلەدى. بۇل سكۋلپتۋرا اسەمدىگى جاعىنان ۆەنەرا ميلوسسكايادان ءبىر دە كەم ەمەس، تەك بەت الپەتى ازيالىق جانە ول شەبەر قولىنان ەۆروپادا سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى بوپ سانالاتىن ۆەنەرا ميلوسسكايادان كوپ بۇرىن تۋعان. تاڭشولپان ازيا بيلەۋشىسىنىڭ سارايىنا ءسان بەرىپ تۇرعان بولسا كەرەك...
كەلۋشىلەر جوق ەدى. جومارت ءوز اڭگىمەسىن جالعاستىرا بەردى. ول مەرۆ تاريحىن، ونىڭ عالامات قورعاندارىن ەسكە الىپ، مەرۆتىڭ ەڭ بيىك قورعانىنا تۇتقىندالعان ۆيە سۇلۋعا پارفياندىق جاس جىگىتتىڭ ساداق وعىنىڭ ۇشىنا حات بايلاپ جىبەرگەنى تۋرالى اڭگىمەلەدى...
ولار جۇمىس سوڭىنان كوشەگە بىرگە شىقتى. جىگىت تاپقىر اڭگىمەشىل ەدى. سونى تىڭدايمىن دەپ گۇلسارا جاتاقحانانىڭ تۇسىنان قالاي ءوتىپ كەتكەنىن، جومارت تۇراتىن پاتەرگە قالاي جەتكەنىن دە اڭعارماي قالدى. ءۇي ىرگەسىنە كەلگەن سوڭ، ىشكە كىرۋگە تۋرا كەلدى. ءبىر بوتەلكە قۇرعاق شاراپ تابىلىپ، الدەقايدان شامپان بوكالى، تاعى باسقا دا زاتتار پايدا بولا كەتتى. گۇلسارانىڭ العاشقى جۇمىس كۇنىن اتاپ وتپەك بولىستى. قىزدى جاڭا تانىسىنىڭ وسىنشا كوڭىل بىلدىرگەنى تەبىرەنتىپ جىبەردى.
جومارت جالعىز تۇرادى ەكەن. گۇلسارا ءتۇن جارىمىنا دەيىن وتىرىپ قالدى. ونان سوڭ سوندا تۇنەدى. ەرتەڭىنە وپىق جەدى، ءبىراق كەش ەدى.
ەندى قىز ودان ايرىلىپ قالماۋعا تىرىستى. بار ىرقىمەن جىگىتتەن ۇستانىپ باقتى. ونىڭ ەرسى كورىنەر قىلىقتارىن دا، ەش تاۋسىلمايتىن ەشكىمگە قاجەتسىز وي-قيالدارىن دا — ءبارىن دە كەشىرىپ وتىردى. ءبىر ەگدە ايەلدەن: ايەل دەگەن جاتا جابىسقىش، مازاسىز، مىجىعاۋ بولماۋ كەرەك دەگەن ءسوزدى ەستىگەننەن كەيىن گۇلسارا جومارت ىستەرىنىڭ ءبار-بارىن، ەڭ اياعى ونىڭ قىزدار تۋرالى اشىقتان-اشىق ايتقان ءبىر جاقتى قياس پىكىرلەرىنە دەيىن ءۇنسىز كەشىردى.
تاكاپپار دا ەركىن بولامىن دەي ءجۇرىپ سەرگەيدەن ايرىلدى. ەندى كۇننەن كۇنگە وز-وزىنە دەگەن قۇرمەتتەن ايرىلا باستاسا دا، جومارتتى جوعالتۋدان قورىقتى. جىگىت العاشقى ءتۇنى-اق ۇيلەنەمىن دەپ ۋادە ەتكەن-دى. ونان كەيىن تويدى عىلىم كانديداتى بولعانعا دەيىن كىدىرتەتىنىن ايتتى.
وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن ول ديسسەرتاسيا قورعادى. پروفەسسورلار ونىڭ تالانتى تۋرالى ءسوز ەتتى. قىسقاسى ول قورعاپ شىقتى...
جومارتتىڭ سوڭىنان گۇلسارا دا قىراتقا كوتەرىلدى. قىرات توبەسى: تۇبىنە نەشە ءتۇرلى ءشوپ، قىزعالداق، راۋشان جانە ۇساق اق گۇلدەر تۇنىپ وسكەن جاسىل توستاعان سياقتى ەكەن.
— قاراشى، قانداي تاماشا، — دەدى جومارت ۇنسىزدىكتى بۇزىپ. — راقاتتانىپ دەم الىپ، ەل كوزىنەن قاعىستا كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتۋعا بولادى. قالاعانىڭشا جاتىپ، اسپانعا قاراۋىڭا بولادى.
— مەن وسى ءبىر بۇعىنباق ويىننان شارشادىم، — دەپ قالدى گۇلسارا، شوپكە جايىمەن وتىرا بەرىپ. ول ءالى دە ءوز ويىنىڭ، شىرماۋىندا ەدى. قىرات توبەسىندەگى ۇساق اق گۇلدەر ونىڭ ەسىنە تاعى دا سەرگەيدىڭ اق رايحانىن سالدى.
گۇلسارا كىشكەنتاي وسىمدىكتى ءۇزىپ اپ، جاپىراقتارىن ايالاي سيپادى. مونشاق-گۇلدىڭ اتىن بىلمەسە دە، انىقتاپ قاراي وتىرىپ، ونىڭ رايحانمەن كەرەمەت ۇقساستىعىن تاپتى. ول سەر¬گەي ۇسىنعان، نۇرى تايماعاندىقتان ءسال سالقىن تارتقان بۇلىن، كوك تابى بار اق رايحاننان ەش اينىمايدى. گۇلسارا ءبىر ساتكە سول گۇلدىن، ءيىسىن سەزگەندەي ماناۋراپ، فونتان شۋىن ەسىتىپ، بەتىنە سۋ توزاڭى بۇركىلگەندەي بوپ، سەرگەيدىڭ اقجارقىن، وتە-موتە تانىس اشىق ءجۇزىن، كوكپەڭبەك تۇنىق كوزدەرىن كوردى...
— ءبىزدىڭ دەمالىسىمىز عاجاپ بولاتىن بولدى. اشىق اسپاننىڭ استىندا الىپتىڭ الاقانىنا شىققانداي كوك شۇڭعىلدامىز. مۇمكىن، ءبىز الدەقانداي حاننىڭ، بولماسا قولباسشىنىڭ مولاسىنىڭ ۇستىندە وتىرعان شىعارمىز، مۇمكىن، وسى قىراتتىڭ ورنىندا دەشتى-قىپشاق قالاسى تۇرعان شىعار. ال مىنا ءبىز وتىرعان جەر ەرتەدەگى قۇرىلىسشىنىڭ قولىمەن كوك اسپانعا تىك شانشىلعان عالامات مينارەتتىڭ ءۇستى مە... — جومارت بوتەلكەلەردى اشىپ، بۋتەربرودتاردى الدى.
— مىنە، ەندى اۋقاتتانىپ اپ، كۇنگە قىزدىرىنۋعا بولادى. — جومارت شەشىنىپ، مايكا، ترۋسيمەن عانا قالدى. گۇلساراعا تاڭدانا قارادى.
— نەمەنە، بۇل قورعان ۇناماي تۇر ما؟
گۇلسارا جاۋاپ قاتقان جوق. ونىڭ ءسوزىن ەستىمەدى دە.
— سەن اق گۇلدەردى ۇناتاسىڭ با؟ — دەپ سۇرادى جاۋاپ ورنىنا.
— ءبارى دە شارتتى، گۇلسارا. سەن بۇل سەنتيمەنتالدىعىڭدى تاستاشى. نەمەنە بۇ، گۇل دە گۇل، ماحاببات تا ماحاببات دەپ. ءبىزدىڭ عاسىر — رەاليستەر عاسىرى. ابستراكتى تۇسىنىكتەرگە سەنىڭ ءوزىڭ دە قارسى ەدىڭ عوي...
گۇلسارا ونى تىڭداعان جوق. جىگىت ءسوزىن اياقتاي الماي توسىلىپ قالدى. قولايسىز تىنىشتىق ورنادى. گۇلسارا تاماققا قول دا سوزبادى. كۇنگە قىزدىرىنۋ دا قاپەرىنە كەلگەن جوق، باسقا جايدى ويلاپ وتىردى.
— سەن نە دەدىڭ؟ — دەدى كەنەت ويانعانداي.
— مەنىڭ ايتپاعىم: اق گۇلگە دە، قىزىل گۇلگە دە ءارقيلى قاراۋعا بولادى. ءالى ەسىمدە ءبىزدىڭ اۋىل — اقتۇمانىڭ جانىنداعى تاۋدا قالىڭ جىنىستى جەرلەردە قوڭىراۋ گۇلگە قاتتى ۇقساس ۇلكەن اق گۇلدەر وسەتىن. سۇلۋلىعى ايىرىقشا ەدى، ال ءۇزىپ اپ قولىڭا ۇستاپ تۇرساڭ، باسىڭ اينالىپ، لوقسي باستايسىڭ. ول گۇلدىڭ ءيىسى وتە نازىك ەدى دە، ۋلى ەكەنىن بىردەن ايىرا المايتىنسىڭ. ال ونىڭ ءيىسى تەز وكپەنى قاۋىپ، ۋلاندىراتىن...
گۇلسارا ونىڭ ايتقاندارىن كوزى باجىرايىپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىرعان كۇيدە تىڭدادى. ءيا، ءيا. ول شىندىقتى ايتىپ وتىر. گۇل جايىنداعى شىندىقتى ەمەس، ءوزى تۋرالى. بۇل ادام سۇلۋلىق اتاۋلىنىڭ قاندايىنان بولسا دا جاماندىق تابۋعا ءازىر، ءتىپتى ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن ۇياسىن دا قۋىس ءىن دەپ اتاۋعا ءازىر.
گۇلسارا ونىمەن تانىسقاننان بەرى ءالى كۇنگە ول ءوز اۋىلىن، ءوز اقتۇماسىن ءبىر اۋىز جاقسى سوزبەن ەسىنە العان ەمەس. ءوز اۋىلداستارىنىڭ ومىرلەرىنەن دە، تۋعان بۇرىشىنىڭ تابيعاتىنان دا، تاۋىنىڭ اۋاسىنان دا ول تەك ۋلىنى، ازعىندىقتى عانا كورەدى. ازعىندىقتى وزىنە جاقىنداسپاق بولعان اينالاسىنداعى ادامداردان دا ىزدەيدى.
ءيا، ءيا، ادامدار دا گۇلدەر سياقتى. سىرتتاي بىر-بىرىنە ۇقساس بولعاندارىمەن ءارتۇرلى. ولاردىڭ دا گۇلدەر سياقتى جامانىنان گورى جاقسىسى باسىم. ماسەلەن، جومارتتىڭ جەرلەسى اسقار. گۇلسارا ونى وسى ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ءبىر-اق رەت كورگەن. ول الماتىعا كەلگەن ەدى. سوندا گۇلسارا جومارت پەن اسقاردىڭ ءوزارا اڭگىمەسىن، تالاسىن ەستىگەن-دى. ءوزى دە اسقارمەن سويلەستى. جوق، سوندا اسقار ءوزىنىڭ اۋىلداستارىنا، تۋعان جەرى اقتۇماعا كولەڭكە تۇسىرەرلىكتەي، بولماسا جومارت تۋرالى دا ءبىر اۋىز جامان ءسوز ايتقان ەمەس. ال اناش شە؟ جومارت پەن اسقاردىڭ جەرلەسى. ول سەرگەي سياقتى ەدى. مىنەزدەرى ۇقساس. ول قاشان دا ءوز اۋىلى تۋرالى سۇيسىنە اڭگىمەلەپ، تۋعان جەرىم — قارلىعاش دەپ ماقتانىش ەتەتىن. ايتۋىنشا شىنىندا دا ونىڭ اۋىلى الىپ جوڭعار تاۋىنىڭ كوكىرەگىنەن ۇيا سالعان قارلىعاش سياقتى كورىنەدى ەكەن.
اناش كەلگەندە، جومارت ءبىر جاققا شىعىپ كەتكەن بولاتىن. گۇلسارا قوناقپەن وڭاشا قالعان. سوندا اشىلىپ ءبىراز سويلەسكەن. اناش قىز كوڭىلىنىڭ جابىرقاۋ ەكەنىن بايقاعان. سوندا ول ءومىردىڭ قيىن جولدارىنا كۇش الىپ شىعۋى ءۇشىن ادام ءبىر-بىرىنىڭ تۇزەلۋىنە، جونگە تۇسۋىنە كومەكتەسۋى ءتيىس دەگەن-دى. ول كەزدە بۇل ءسوزدىڭ استارىن گۇلسارا تۇسىنبەگەن. سوندا اناش شىنىمەن گۇلسارا جومارتتىڭ وي-تۇيسىگىن تۇزەتۋگە كومەكتەسە الادى دەپ ايتقانى ما ەدى. تاعى دا ول: اركىم ەزىنىن، جەتەر جەرىنە — ءومىر ماقساتىنا ۇمتىلىپ، ونى كوزدەن تاسا ەتپەۋى كەرەك دەپ ايتقان-دى...
— اناش ساعان حات جازىپ تۇرا ما؟ — دەپ سۇرادى ءوز ويىنىڭ قالىڭ قاباتىنا شومعان گۇلسارا.
— نەمەنە سەن؟ — بىرەسە گۇل، بىرەسە اناش دەپ؟ شاراپتان ىشسەڭشى ونان دا. كەل، كۇنگە قىزدىرىنايىق.
گۇلسارا كۇننىڭ قاتتى شىجعىرىپ تۇرعانىن ەندى عانا اڭدادى. جىلى كوفتاسىن شەشىپ الدى.
— ەسكە سالعانىن، جاقسى بولدى، ايتپەسە ۇمىتىپ كەتكەندەي ەكەم، — دەپ جالعاستىردى جومارت ءسوزىن. — اناش حات جازعان ەدى، اسقار وسى الماتىدا، اۋرۋحانادا كورىنەدى. سالەم ايت، ءوزىم دە كەلىپ قايتۋعا تىرىسارمىن دەپتى. ەرتەڭ اسقارعا كىرىپ شىعۋ كەرەك. وتكەن جەتىدە جينالىپ ەدىم، تارس ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى. ايتپاقشى. اناشتىڭ جازعانىنا قاراعاندا زاۋرەش تە وسىندا ەكەن. سەن بىلەسىڭ بە ونى؟ ەسىڭدە مە، بىردە كوشەدە كەزدەسىپ ەدىك قوي. ول دارىگەرلەردىڭ كەڭەسىنە كەلگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزى عوي. ال اسقارعا بىرگە بارايىق.
گۇلسارا زاۋرەشتى اقساردىڭ ايتۋى بويىنشا بىلەتىن. زاۋرەش — دارىگەر، اسقاردىڭ سۇيگەن قىزى، مۇمكىن، ەندىگى ايەلى دە شىعار. گۇلسارا جومارتتىڭ اۋىلىنان كەلگەندەردىڭ كوبىن تانيتىن. اسقار مەن جومارتتىڭ بالالىق شاقتاعى دوسى — باۋكەنمەن دە تانىسقان. ول ءقازىر كولحوز پرەدسەداتەل ۇشەۋى دە جاقسى جىگىت، تەك جومارت قانا ءوز دوستارىنا ۇقسامايدى. گۇلساراعا اسىرەسە ۇناعان اناش ەدى. ونىڭ بويىنان ءبىر سوپىلىق ەسىپ تۇراتىن، ونىمەن بۇلتاقسىز اشىق سويلەسپەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. باۋكەن بولسا اۋىلشارۋاشىلىق ينستيتۋتىندا سىرتتان وقيدى. ول دا اشىق، ءبىر مىنەزدى.
زاۋرەش العاش كەزدەسكەندە-اق ءبىر ءتۇرلى كورىنگەن بۇعان. گۇلسارا ونى مۋزەيگە شاقىردى. زاۋرەش ءۇزىلىس كەزىندە كەلگەن. ەكەۋى اسحانادان بىرگە تۇستەنىپ، مۋزەي توڭىرەگىندە پاركتە سەرۋەندەپ ءجۇردى.
گۇلسارانىڭ زاۋرەش سوزىنەن تۇيگەنى. زاۋرەش تە الدەقانداي ءبىر الداۋ تورىنا دۋشار بولا جازداپتى. ءبىراق ول ءوزىنىڭ اق رايحانىن ساقتاپ قالعان. قوزعالتپاعان ونى.
گۇلسارا شلياپانى كوتەرىپ جومارتقا قاراعان. ول اياعىن تالتايتا سوزىپ، كوكىرەگىن كۇننىڭ ىستىق شۋاعىنا قاقتاپ، ولجاس اقىننىڭ «نۇرلى تۇندەرىن» وقىپ جاتىر ەكەن. بوتەلكەدەگى شاراپ ورتالانىپ قاپتى. ونىڭ قاسىندا جۋرنال اشۋلى جاتىر، گۇلسارا قولىنا الىپ، پاراقتاپ كوردى. ونان سوڭ يىعىن كۇيدىرمەۋ ءۇشىن شالقاسىنان اۋدارىلدى دا، جۋرنالدى لاقتىرىپ تاستاپ، بەتىن شلياپامەن قايتا جاپتى.
ىستىق تۇلا بويىن بۋسانتىپ جىبەردى. مۇنان ءارى ەشتەڭە ويلاعىسى كەلمەدى. تولقىعانى باسىلدى. جۇيكەلەرى دە تىنىشتالدى. ەندى قالعىيىن دەدى.
قىرات ۇستىندەگى وسى ءبىر كىشكەنە شۇڭعىلعا جەل وتە المايدى ەكەن. كەي ءسات گۇلسارا كوزىن اشىپ، كۇڭگىرت كوزىلدىرىك ارقىلى ءدال توبەدەگى اق بۇلتقا قارايدى. «اق رايحان، اق بۇلت. ەگەر وسىنداي بۇلتتى مۇحيت ۇستىندە كەرسەڭ، وندا ءدال سونىڭ استىندا ۇلتاراقتاي بولسا دا، جەر بار ەكەنىنە كۇماندىك ەتپە دەسەدى جۇرت. تەڭىزشىلەر قاشان دا وسىنداي بۇلتتى كورۋگە ۇمتىلادى ەكەن. ولار سول بۇلت شىققان تۇسقا قاراي جۇزەتىن كورىنەدى. بۇل ولاردىڭ — مۇراتى، ولاردىڭ مەكەسى. ال مەن بولسام ءوزىمنىڭ، اق رايحانىمدى ايالاي المادىم»، — قات-قات ويلار اعىپ جاتىر.
اق بۇلت شوقپىتتاپ بارىپ سەيىلىپ كەتتى دە، ازدان سوڭ قايتا پايدا بولدى. گۇلسارانىڭ كوزى جاساۋراي بەردى. ءبىر ساتكە ول كوز جاسىن ەشكىمگە كورسەتپەي، ايەلدەر ءۇنسىز بۋلىعىپ جىلاپ العىسى كەلدى. كۇن دە جاردەم ەتىپ تۇر. قىز جۇرەگىنىڭ مۇڭى مەن سىرىن تۇسىنگەندەي، كوز جاسىن دامىل-دامىل كەپتىرە بەرەدى. شەپتەر بولسا، قىز يىعىن جىبىرلاتىپ قىتىقتايدى.
راقات تىنىشتىق باسقان. جاسىل قىرات ءۇستىن جالعىزسىراعان قىزىل-سارى كوبەلەك اينالىپ ۇشىپ ءجۇر. اۋەلدە بۇلت پەن كوبەلەكتەن وزگەگە زەر سالماي جاتقان گۇلساراعا، ەندى بىردە قىرات ۇستىندەگى شۇڭعىلدىڭ شەتىنە شىقسا، كۇنگە قول سوزۋعا بولاتىنداي كورىندى. الاقاندى توسىپ، كۇن شاشىراتقان التىن سەلدەن بويىنا جۇتىپ جاڭا كۇش جيسا، ءسويتىپ ءوزىنىڭ اق رايحانىن ىزدەۋگە شىقسا.
گۇلسارا جىلاعانىن قويىپ، تاعى دا كوزىن جۇمدى، ماۋجىرايىن دەدى. بىرەۋدىڭ اقىرىن جۇلقىعانىنان وياندى. كوزىن اشىپ اپ، ءتونىپ تۇرعان جومارتتىڭ ءجۇزىن كوردى. ابدەن مەزى قىلعان شاراپتىڭ ءيىسىن بۇرقىراتىپ، ءسۇيىپ جاتىر ەكەن. كەزىندە ۇشقىن ويناپ:
— قاشانعى ءبۇيتىپ جاتا بەرەمىز، — دەيدى.
— قويشى ءارى، — دەپ گۇلسارا ونى اقىرىن يتەرىپ تاستادى. ورنىنان كوتەرىلىپ، كوزىلدىرىگىن الىپ، تەز عانا كوفتاسىن كيدى. تۇرەگەلدى. يۋبكاسىن قاعىپ، تۇزەتىپ قويدى دا، اياعىن بوسونوجكاسىنا سۇقتى.
— جەتەر. دەم الدىق قوي. كەتەلىك.
— نە بوپ قالدى؟ — دەدى جومارت، شىتىنىپ.
— ەشتەڭە دە ەمەس. باسىم اۋىرىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە ۋاقىت تا بوپ قالدى عوي. سەن ءوزىڭ اسقارعا دا بارىپ شىعۋ كەرەك دەدىڭ ەمەس پە. بۇگىن بارالىق. ۇلگىرۋىمىز كەرەك. ەرتەڭ ەرتە قىزمەت بار. شەت ەلدەن كەلگەن دەلەگاسيا مۋزەيدى كورمەك.
— جارقىنىم-اۋ، ءالى ەرتە عوي...
— جەتەر دەدىم عوي مەن، بولدى.
— مۇنى ايتىپ تۇرعان سەن سياقتى ەمەسسىڭ.
— سوندىقتان دا سەنىمدى ەستىلۋى ءتيىس. مەنىڭ ۇيگە قايتقىم كەلدى. جومارت تۇسىنبەگەندەي يىعىن قوزعاپ قويدى دا، كيىنە باستادى.
— سەنىڭ بۇگىن كەلمەۋىڭە دە بولاتىن ەدى. مەن سەنى زورلاعان جوقپىن عوي، — دەپ كۇڭك ەتتى.
گۇلسارا جاۋاپ قاتپادى.
— مىنا كاكىر-شۇكىرلەردى نە ىستە دەپ بۇيىراسىڭ؟ — جومارت ءىشىلىپ بىتپەگەن بوتەلكەنى نۇسقادى.
— ول سەنىڭ ءىسىڭ. لاقتىرىپ تاستاساڭ دا، وزىڭمەن بىرگە پاتەرىڭە الا جۇرسەڭ دە بولادى. كەرەك بوپ قالار.
— سەنى بۇگىن قانداي شىبىن شاقتى؟ — دەدى جومارت، سومكەسىنىڭ ءىشىن شەپكە قاعىپ، بوساتىپ.
ولار حالىق تولى جازىققا ءتۇسىپ كەلە جاتتى. ۆولەيبول ويناپ جۇرگەن جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ تۇسىنان وتە بەرگەن. بىرەۋى بۇلارعا داۋرىعا داۋىستادى.
— ءبىزدىڭ كومانداعا كەلىڭدەر!
— راقمەت، ءبىز اسىعىس ەدىك! — دەدى جومارت، ادەتتەگىدەي ءوزىنىڭ سەستىگىنە باسىپ. قالتا راديوقابىلداعىشى بار جاس جىگىتتىڭ جانىنان دا وتكەن. مۋزىكا ەستىلمەيدى. كوك شوپكە جايعاسا وتىرعان جىگىت قابىلداعىشىن شۇقىلاپ قاپتى. ونى اينالا قورشاپ العان ءبىر توپ جىگىت ازىلدەي قاعىتۋدا. شەتكەرەكتە قىز بەن جىگىت گۇل تەرىپ ءجۇر.
— نەعىپ ەرتە قايتتىڭدار؟ كۇن جەكسەنبى عوي، — دەگەن، بۇلار توقتاتقان اۆتوبۋستىڭ شوفەرى. ەكەۋى دە ۇندەگەن جوق.
ماشينا، بالقىعان اسفالتتا دوڭگەلەگى سۋسىلداي العا، مالاعا قاراي زۋلاپ كەلەدى. گۇلسارا بۇرىشتاعى جۇمساق ورىندىققا تىعىلا وتىردى. ءقازىر ول كەڭ دالانىڭ توسىنەن بەرى قاراي جاقىنداي تۇسكەندەي بوپ تۇرعان قالا تۋرالى ويلادى.
قالا تاۋدىڭ ەتەگىندە جاتىر. جان-جاقتان اعىلعان دالا جولدارى، سول قالانىڭ كوشەلەرىندە تۇيىسەدى. دالا قالانىڭ ىرگەسىنەن باستالادى. ال قالانىڭ ءوزى كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ەتەگىندە تۇر. جولدار كوشە شەتتەرىنەن جىلان يرەلەڭدەپ شىعىپ، دالاعا سىڭۋدە.
استانا باسىن بيىك تاۋدان الىپ، جازىققا جەتكەندە تارقاتىلا اققان ۇلكەن بۇلاق ءتارىزدى ەدى.
گۇلسارا مۇندا شاعىن جۇمىسشى پوسەلكەسىنەن كەلگەن-دى. اۋەلدە قالا تىرشىلىگى وعان تۇسىنىكسىز كورىنگەن. قالا جايىن تۇسىنبەگەندىكتەن، بىلمەگەندىكتەن ءبىرتۇرلى قورقاتىن دا. بىر-ەكى جىل وتكەن سوڭ قالاعا ۇيرەنىپ الدى. ەندى وعان قالاداعى ءومىر اسەم دە قىزىقتى، جەڭىل دە بەيعام كەرىندى. ول استانانىڭ ۇلكەن ءومىرىنىڭ تەك تەاتر زالدارى مەن فويەلەرىندەگى، پاركتەرىندەگى، رەستوراندارىنداعى ءبولىمىن عانا ءبىلدى. قالانىڭ ايالاعانىڭ عانا ۇقتى. ءبىراق قالانىن، قاتال بولاتىنىن بىلگەن جوق. قالا — وزىنە، كىمنىڭ قۇشتارلىعى شاما-شارىقپەن عانا شەكتەلسە سوعان، كىم ۇساق-تۇيەك كۇيتتەردىڭ تاساسىنان ونىڭ قايناپ جاتقان ۇلكەن ءومىرىن كەرمەسە، سوعان قاتال ەدى...
قالا دەگەن قاي تۇرعىدان بولسا دا — ار-ۇجدان جاعىنان دا، ماحاببات جاعىنان دا، وي-ارمان جاعىنان دا... — قىسقاسى، بارلىق جاعىنان دا كىرشىكسىز تازالىق بولعانىن ۇناتادى. قىزىعى - اي دەسەڭشى، نەگە مەن وسىنى بۇرىن ويلامادىم ەكەن؟ — دەپ سۇرادى گۇلسارا ەزىنەن ءوزى.
وتكەن كوكتەمنىڭ باسىندا گۇلسارا ءبىرىنشى رەت موسكۆادا بولدى. ول موسكۆاعا جازدا بارسام دەپ جۇرەتىن. ول ويىن تاعى دا وسى جومارتقا بولا بۇزدى. جومارت تۆورچەستۆولىق كومانديروۆكادا بولىپ، ديسسەرتاسياسىن ازىرلەدى دە، گۇلسارانى كەزەكتى دەمالىسىن ەرتە كوكتەمنەن الۋعا ءماجبۇر ەتتى. قىز ونىڭ ىرقىنا ەرىكسىز كەندى. جازعى دەمالىس ءۇشىن دەپ جيناپ جۇرگەن قاراجاتىن سول جولى رەستوراندار مەن كافەلەرگە سارپ ەتتى. كۇندىز جومارت ساباعىن سىلتاۋ ەتىپ جولامايتىن. گۇلساراعا كەشكىسىن عانا كەلەتىن دە، ءتۇن ورتاسىندا جاتاعىنا قايتىپ كەتەتىن.
گۇلسارا جالعىز ءوزى ارالاي ءجۇرىپ، استانانى لەنين تاۋىنىڭ بيىگىنەن قاراپ قىزىقتادى. بىر-ەكى رەت ۇلكەن تەاتردا بولىپ كونسەرت تىڭدادى. ارباتتى بويلاپ، كرەمل اللەياسىمەن جۇرەگى اتتاي تۋلاپ لۇپىلدەي ءجۇردى. كەزدەسكەنگە دەيىن موسكۆالىقتار گۇلساراعا ەرەكشە سياقتى بولاتىن، ال كەزدەسكەن كەزدە ولاردىڭ، الماتىلىقتاردان ەش وزگەشەلىكتەرىن كەرە المادى. راس، موسكۆالىقتار قاشان دا اسىپ-ساسىپ، اسىعىپ جۇرەدى ەكەن، ونى گۇلسارا حالىقتىڭ وتە كەپتىگىنەن بولار دەپ ءتۇيدى.
موسكۆادا جۇرگەنىندە گۇلسارا كەنەت ءوز سەلوسىن ەسىنە العان. ءبىرتۇرلى ساعىنا اڭساعان.
ول موسكۆادا ون كۇندەي ءجۇرىپ قايتتى. العان اسەرلەرى تەز ۇمىتىلدى. سوندا بولعان كۇندەرىن ەسىنە تۇسىرگىسى كەلگەن كەزدە، ويىنا وزىمەن كورشىلەس بولمەدە تۇرعان ءبىر كىشكەنتاي امەريكاندىق قىز ساپ ەتە تۇسەدى.
گۇلسارا «ۋكراينا» قوناق ۇيىندە جاتقان. بىردە ول ەشكىمگە بايقاتپاي، جاس بالاشا جىلدام، ءليفتىڭ بىرىنەن ەكىنشىسىنە اۋىسىپ وتىرىپ، جوعارى-تومەن سىرعاناپ جۇرگەن. سول كۇنى كوڭىلى وتە كوتەرىڭكى ەدى. جيىرما بەسىنشى قاباتتان ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، ول ليفتەرشانىڭ جانىندا تۇرعان سارى شاشتى، بوپ-بوز، پىستە مۇرىن كىشكەنتاي قىزدى كوردى.
— ءيا، روببي، جوعارى-تومەن سىرعاناعان ۇناي ما ساعان؟ — دەپ سۇرادى ليفتەر. كىشكەنتاي قىز ۇندەگەن جوق. كوزىن كەڭ اشىپ، مەيىرىمدى ايەلگە تاڭدانا قاراپ قالدى دا، بىركەلكى اسەم تىستەرىن كورسەتىپ ەزۋ تارتتى.
— بۇل قىز امەريكان بالەتىنەن. مۇلدەم ءسابي، ءوزى ويىن كورسەتۋگە كەلگەن، — دەدى سوزشەڭ ليفتەر.
گۇلسارا قىزدىڭ وزىمەن كورشىلەس بولمەدە تۇراتىنىن بايقادى. ليفتتەن شىعا - اق ءسابي ءجۇزى وزگەرىپ سالا بەردى. كۇلكىسى سەمىپ، توڭىرەككە قۇلىقسىز قاراپ، ءدال ۇلكەن ادامشا بۇيىعا قالدى. شەكەسىندەگى قىزىل رەڭنىڭ ءىزى دە قالمادى. وڭىندەگى اقشىل سارىلىق، كوز قاراسىنداعى ۇرەيلى ەلەن، جاس سابيگە اياۋشىلىق تۋعىزىپ تۇردى. روببي كەزەكشىدەن كىلتتى ءۇنسىز الىپ، كوڭىلسىز باسىپ ءوز بولمەسىنىڭ ەسىگىنە قاراي ءجۇردى.
كەشكىلىكتە گۇلسارا روببيدى تاعى دا كەردى. بۇل جولى سپورت سارايىندا بولعان امەريكان بالەتىنىڭ كونسەرتىنە جومارت ەكەۋى بىرگە بارعاندا كوردى.
ونىڭ روببيعا دەگەن اياۋشىلىعى ارتا ءتۇستى. گۇلسارانىڭ قىزدى قولىنا الىپ، جانىنا وتىرعىزىپ ايمالاپ، كوڭىلدەندىرگىسى كەلدى. ول روببيدىڭ بۇراندالى قۋىرشاققا ۇساپ، بالەت سوليستەرىنىڭ اياعىنىڭ اراسىندا شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرگەم كەزىندە مۇز ايدىنىنا ءداتى جەتىپ قاراي المادى.
— قانداي تەحنيكا! عاجاپ! — دەپ سۇيسىنە تاڭىرقادى جومارت.
— كىشكەنتاي قىز ايانىشتى، — دەپ گۇلسارا شىنىن ايتتى.
— قىزىق ادامسىڭ. كىشكەنتاي قىز بولماسا مۇنشالىقتى اسەرلى دە بولماس ەدى. بۇل عاجاپ ءسابي! — دەپ جومارت داۋرىعا سويلەدى.
گۇلسارا ونى تىڭداعان جوق. ءبىر ۋىس گۇلدى دەمىگە شالدىققان كىشكەنتاي قىزدىڭ اياعىنا قاراي لاقتىرىپ جىبەردى...
* * *
دوروگوميلوۆسكيي جاعالاۋىنىڭ گۇل الاڭىندا كوك شالعىن جەلكىلدەپ تۇر. كەشكە قاراي، اسىرەسە، ءتۇن ورتاسىندا بۇل ارا سالقىن تارتىپ كەتەدى.
— ءدال وسى جەردەگىدەي جەل ۇيتقى بۇكىل موسكۆادا بولمايدى. ىلعي سوعادى دا تۇرادى، — دەپ قيتىقتى تاكسي شوفەرى قوناق ءۇيىنىڭ الدىنا كەپ ماشيناسى توقتاعاندا، گۇلسارا كونسەرتتەن قايتقان ەدى. ك،ىزدى شىعارىسىپ سالۋعا جومارتپەن بىرگە كەلگەن ءبىر جاس جىگىت:
— بۇلاردىڭ تەحنيكاسى كەرەمەتتەي دەگەن سەنىن، سوزىڭە قوسىلامىن، سۇڭعىلا ەسەپتىلىك جانە باسقا دا تولىپ جاتقاننىڭ ءبارى بار، الايدا وسىنىڭ ءبارىن كوركەمونەر دەۋگە بولمايتىن سياقتى، — دەدى. بۇل جىگىت تاريحشى ەكەن. جومارت سياقتى، ول دا ديسسەرتاسياسىنىڭ تاقىرىبىن بەكىتۋ ءۇشىم تاشكەنتتەن كەلىپتى.
— ال، اناۋ كىشكەنتاي روببي جايىندا قالاي ويلايسىز؟ — دەپ سۇرادى گۇلسارا.
— ول كىشكەنە قىزدىڭ سابيلىك قىلىعىنان ەشتەڭە قالماپتى. ارينە، بىزدە دە سيركتەگى كونسەرتتەردە بالالار شىعىپ جۇرەدى. ءبىر-اق ولاردىڭ ادامگەرشىلىك جاعى باسىم كورىنىپ تۇرادى، — دەدى جاس جىگىت.
جومارت كۇلىپ جىبەردى.
— ەكەۋىڭ دە: سەن دە، سەن دە ءجونى ءتۇزۋ ادام ەكەنسىڭدەر دە، — دەدى ول، گۇلسارا مەن ەكەۋىن مەڭزەپ. — بىزدەگىنىڭ ءبارى جاقسى دا، ولارداعى ءبارى جامان. قانداي ايقىن ويلار!
— مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم «ولار» مەن «بىزدەر» تۋرالى ەمەس، كىشكەنتاي قىز تۋرالى عوي، — دەدى ىزا بولعان گۇلسارا. — بايعۇس بالانى مۇز ۇستىنە لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەرگەنى قورقىنىشتى - اق ەكەن. بايقاۋىمشا، سەن مۇنى ەشقاشان دا تۇسىنە الماسسىن،. ءسابي بالا بۇراندالى قۋىرشاققا اينالعان. كەزەكشى ايەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كونسەرتتەن سوڭ روببيدى اكەسى رەستورانعا اپارىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وزىمەن بىرگە ۇستايدى ەكەن... جانە سول اكەسىنىڭ — سول اتاقتى باددي لولاندتىڭ جەكە باسىنىن، تاربيەسى قانداي دەسەڭىزشى؟!
— سەن ەندى ەستىپ ءبارىن بىلە قالاسىن،. بالەتكە عانا ەمەس، رەستورانعا دا قارسى بوپ شىقتىڭ با، — دەپ جومارت رەنىش ءبىلدىردى. وعان جولداس جىگىتى:
— دوستىم - اي، سەنىمەن ءسوز تالاستىرۋ دا قيىن - اۋ، — دەدى.
— رەنجىمەڭدەر. بۇل تۇستا ماسەلە كىشكەنتاي قىزدا دا ەمەس جانە ونىڭ اكەسىندە دە ەمەس، ءتىپتى بىزدە دە ەمەس. ماسەلە ءومىردىڭ تۇرلىشە جاعدايىندا. ماسەلەن، قالالى جەر ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن قالىپتاستىرادى. ءبىزدىڭ، دە لولاندتان ەش ايىرمامىز جوق.
— جومارت، سەن قياس كەتتىڭ. ناعىز كوركەمونەر قالادا دا، سەلودا دا — بارلىق جەردە بىردەي تۋادى. ال لولاند جايىنا كەلسەك، مەن سەنىمەن تاعى دا كەلىسە المايمىن...
كىرە بەرىسكە تاعى دا ءۇش «ۆولگا» سىرعىپ كەپ تۇرا قالدى. ماشينادان امەريكا بالەتىنىڭ ارتيستەرى شىقتى. ءبىرىن-بىرى قولپاشتاپ، يىقتان شاپاقتاپ، دۋحي مەن پومادانىڭ ۇشقىر ءيىسىن بۇرقىراتىپ فويەگە قاراي ءوتتى. امەريكاندىقتارعا باستان-اياق شىن ىقلاسىمەن سۇيىنە قاراپ العان جومارت:
— ءبىز دە قايتايىق. تىم كەش بوپ قالدى. اۋقاتسىز قالارمىز، — دەدى.
باددي لولاند كىشكەنتاي قىزىمەن «ۆولگادان» جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىن الا تۇسكەن. كىشكەنتاي قىز اياعىن تىرپىلداتا، باسپالداقتارمەن جۇگىرىپ شىعىپ، جاپ-جارىق فويەگە كىردى دە:
— و، كەي! و، كەي! — دەپ داۋىستاپ، قىپ-قىزىل الا بوپ بويانعان ءبىر ايەلدىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ كەتتى. قوناق ءۇيدىڭ كۇتۋشىلەرى ونى سۇيىنۋدەن گورى ايانىش بىلدىرگەن جىميىسپەن شىعارىپ سالدى.
— بايعۇس بالا - اي، ءوزىنىڭ شەشەسى جوق-اۋ، — دەيمىن، — دەدى گۇلسارا، اقىرىن عانا.
جومارت جانە ونىڭ جولداسى، گۇلسارا ۇشەۋى ون ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلگەن. كافە جابىق بوپ شىقتى. ولار قايتادان تومەنگە ءتۇسىپ، رەستورانعا كىردى. امەريكان بالەتىنىڭ كوپتەگەن اكتەرلەرى ستول جاعالاي وتىرىپ تا قالىپتى. مۇنداعى قالىپتان تىس تىنىشتىقتى كيىمدەرىن اۋىستىرىپ كيىپ ۇلگىرگەن روببي بۇزىپ جىبەردى. ول زالعا كوڭىلدى داۋىستاپ جۇگىرىپ كىردى. جۇرتتىڭ ءبارى دە ونىڭ قىلىعىنا ەزۋ تارتقان. ال روببي كىشكەنتاي قولدارىن سەرمەپ، ءماز بولا كۇلىپ، ارالىقتاردان جۇگىرىپ ءوتتى دە، گۇلسارانىڭ بايقاۋىنشا، باسقالاردان مەيىرىمدى كورىنگەن ءبىر اكتەردىڭ تىزەسىنە شىعىپ الدى.
باددي اولاند تا كىرگەن. ءروببيدى كورىپ، بىردەڭە دەپ زەكىپ قالدى. كىشكەنتاي قىزدىڭ جۇزىندەگى كۇلكى ءىزى پىشاق كەستى جوعالدى. تۇرىپ بارىپ بوس ورىندىققا وتىردى. بوپ-بوز ءوڭى، ۇشكىلدەنە قىرلانعان مۇرنى، قايمىعا باعجاڭداعان كوزقاراسى، تاعى دا ءدال انەۋ كۇنگى ليفتىدە سىرعاناعان كەزدەگىدەي، وعان دەگەن اياۋشىلىق تۋعىزدى...
... ماشينا قالاعا كىرگەن. گۇلسارا تاعى دا سونداعى قوناق ۇيىندەگى جومارتتىڭ: «قالا ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن قالىپتاستىرادى، ولاردى نە مەيىرىمدى، نە زۇلىم ەتىپ، بولماسا تاكاپپار، مەنمەن، ياكي ۇلكەن ماقساتتى ادام ەتىپ شىعارادى»، — دەگەن ءسوزىن ەسىنە الدى. سوندا وسى ايتقانى دۇرىس پا؟ اپىر-اۋ، ادامدى قالا تۋعىزبايدى، قالانى ادام سالادى ەمەس پە؟ ەندەشە ول قالانىڭ قانداي بولاتىنى: جاقسى، يا جاماندىعى، ماشينا مەحانيزمدەرىن ساق - سۇق ەتكەن جانسىزدىعى، بولماسا ادام دايىن مەيىرىمدى، تازالىق پەن ماپەلەۋدى ۇناتاتىن بولۋى ادامعا بايلانىستى ەمەس پە؟ ۇلكەن قالا گۇلساراعا كىشكەنتاي روببيعا ۇقسايتىنداي كورىندى. ول ءوزىن سالعان ادامدارعا كىرىپتار ەدى...
گۇلسارا جومارتقا قارادى. قىز ءوز ويىن داۋىستاپ ايتقىسى كەلگەن. ويتكەنى روببي جومارتتىڭ دا ەسىندە عوي. ءبىراق ۇندەگەن جوق. جومارت ونىڭ وزىنە قاراعانىن بايقاپ قالدى. بۇرىلا وتىرىپ:
— بىلەسىڭ بە، گۇلسارا، دالا قىزعالداعى تۋرالى قاتتى ايتۋىمنىڭ سەبەبى، ولار كوبىنە شۇرايسىز، ەسكىرگەن اڭىزاق جەرلەرگە وسەدى. ونان سوڭ ولار يەسىز قالعان ەسكى زيراتتارعا وسەدى، مۇمكىن، قارا داقتارى دا سودان شىعار.
گۇلسارا وعان تاڭىرقاي بۇرىلعان. جىگىت ۇنىنەن ءوز قايسارلىعىنا وكىنگەندەي سىڭايدى تانىدى. جومارت ونىڭ الدىندا كەشىرىم وتىنگەندەي. مۇندايى جوق ەدى بۇرىن.
جومارت وعان جۇعىسا وتىردى. قىزدىڭ قولىنان ۇستادى.
— وسى، ادامدا دوس بولاتىنى دا جاقسى-اۋ، — دەدى ول، گۇلساراعا ءبىرتۇرلى جۋاسىعان كەسكىنمەن قاراپ. — ەگەر سەن بولماساڭ، مەن نە ىستەر ەدىم؟ ءتىپتى ۇرسىساتىن دا ەشكىم بولماس ەدى-اۋ، — دەپ جىميا كۇلدى تاعى.
گۇلسارا وعان ءۇنسىز قاراپ قالدى. كەيدە ول ءوستىپ بالا سياقتى بولا قالادى. كۇلكىلى - اق. ءوز ويلارىنا ءوزى ورەكپيدى. مۇنداي ساتتەردە ول ەزىنەن باسقا دۇنيەدە سۇيكىمدى جان جوقتاي كورىنىپ، ادامعا سونشا مەيىرىمدى، ەركە قىلىقتى بوپ كەتەدى...
— وتىراردىڭ ۇستىندە دە قارا جيەك قىزعالداق وسەدى عوي، — دەپ قويدى جومارت...
— نە جايلى ايتىپ وتىرسىڭ، قايداعى وتىرار؟ — دەپ سۇرادى گۇلسارا. قىز جومارتتىڭ ءدال بۇگىن كوپ نارسەنى قايتا ويلاعانىن بىلگەن جوق-تى.
قىرات ۇستىندە كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتىپ، ول وتكەن تۇندە قۇددى بۋددا قۇدايعا ۇقساعان، تۇيىق مىنەزدى كوسموناۆتپەن كەزدەسكەنىن ەسىنە العان. كوڭىلىنە شىعىستىڭ ەرتەدەگى ءبىر قولجازباسىنان وقىعان ولەڭ جولدارى دا ورالدى. وندا: ونداعان قانتوگىس سوعىستا جەڭىپ شىققانشا، الاقانداي جەردى قۇمنان تازارتىپ، جىرتىپ، ەگىن ەك، دەگەن وي ايتىلاتىن-دى...
جومارت كوڭىلىن تاعى دا، تۇندەگى كوسموناۆتپەن كەزدەسكەن كەزدەگىدەي، سونداي-اق ءازىنىڭ وسىدان قاپ جىل بۇرىن قالىڭ قامىستى جىنىستىڭ اراسىنان اراب ارىپتەرىمەن شيمايلانعان ءۇيدى (جاي عانا مازار ەكەن) تاۋىپ العان شاقتاعىداي ەرلىك تۋرالى قيال بيلەدى.
راس، ول كەزدە اقتۇمانىڭ شاق باسقان كوشەسىندە اسىر سالىپ ءجۇرىپ، جومارت ارحەولوگيا دەگەن عىلىمنىڭ بار ەكەنىن بىلگەن دە جوق ەدى. ترويانى اشقان ۇلى قيالشىل، ءارى فاناتيك شليمان دەگەننىڭ بولعانىن، نەمەسە ەگيپەتتىڭ ەكى جاۋلاۋشىسى: ناپولەون مەن شامپولون ەكەنىن دە بىلگەن جوق ەدى. ءبىرى — فاراوندار ەلىنىڭ بيلەپ-توستەۋشىسى بولۋدى ارمان ەتىپ، اقىرى ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن كىشكەنتاي ارالمەن شەكتەسە؛ ەكىنشىسى — دۇنيە ءجۇزىن ەرتەدەگى ەگيپەتتىڭ مادەني قازىنالارىمەن تانىستىرىپ، ارابتاردىڭ عانا ەمەس-اۋ، جەر ۇستىندەگى مادەنيەت اتاۋلىنى قادىرلەيتىندەردىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن.
جەر قوينىندا قۇپيا سىرلار كوپ قوي. ال ادام جەردىڭ سول قۇپيالارىن تەگىس بىلمەي جاتىپ مارسقا ۇمتىلادى. ماسەلەن، قازاق دالاسىندا ەسكىدەن قالعان قورعاندار جوق. ءبىر كەزدە باتىردىڭ يىعىنان ۇشىپ ءتۇسىپ، شىڭعىسحاننىڭ اتىنىڭ تۇياعىنا تاپتالعان تەپ-تەگىس قالقان سياقتى... ال وسى توڭكەرۋلى قالقان ءوزىنىن، سىرلارىن ءالى اشقان جوق، استىنا بۇگىپ جاسىرىپ جاتىر...
«قالقان...» — «العاشقى سوققى!...» «وتىرار!» — دەپ باسى دىڭىلداپ تۇر. ءبىر كەزدەگى كريتتىڭ عاسىرلار قاباتىنان مينوستىڭ، پاتشالىعىن قازىپ، اشىپ، سول ارقىلى «ارقاۋىن» تارقاتقان، نەگە ءالى كۇنگە ەشكىم وتىراردى قازۋعا كىرىسە الماي ءجۇر؟
ال ەگەر... ەگەر وتىرار تۋرالى ءوشىپ بارا جاتقان ەستەلىكتى قوزعاسا قايتەر ەدى؟!
ارينە، وتىرار — كوسموس ەمەس. دەگەنمەندە... كوسموناۆتىن، سكافاندرى دا، ارحەولوگتىڭ قىل. قالامى دا عىلىمعا، ياعني ادامعا قىزمەت ەتەدى. الگى ەرتەدەگى قولجازبانىڭ اۆتورى دا وسى جايلى جازىپ وتىر عوي، قانتوگىس سوعىستا جەڭگەنشە، الاقانداي جەردى ايداپ، ەگىن سالعان ارتىق دەپ وتىر عوي. وتىرار — ول اۋزى قۇلىپتاۋلى سىر، كوپ-كوپ عاسىردان جاتقان سىر، تۋعان دالانىن، وتكەندەگى تاريحى. جەردىڭ ءوشىپ بارا جاتقان ەسكەرتكىشى...
ۆياتكين ۇلىقبەكتىڭ ۇلىلىعىن دالەلدەپ شىقتى. ونىڭ وبسەرۆاتورياسىن قازىپ الدى. ال افروسيابا مەن وتىراردىڭ قۇپيالارى ءالى دە اشىلعان جوق.
— وتىراردىڭ ۇستىندە قارا جيەك قىزعالداق گۇلدەپ تۇر، — دەپ تاعى دا قايتالاعان جومارت گۇلسارانىڭ قولىن قىستى. — ءبىز ەكەۋمىز ولاردى تەرىپ اپ، شاشىپ تاستايتىن بولامىز. ءبىز ەكەۋمىز ءالى تالاي-تالاي ايقاسقا تۇسەمىز، — دەدى ول، قىزعا قاراپ جىميىپ. ونان سوڭ الاقانىن ىسقىلاپ قويىپ، جولاۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى ەستىمەستەي اقىرىن سىبىرلاپ:
«نە نۋجداياس ۆ پوششادە گلۋپسوۆ،
نە پوكورستۆۋيا مۋدرىم،
سلوۆو بروديت ۆ ستەپي،
چتوبى نەچاياننو ۆسترەتيت مەنيا... —
دەپ «نۇرلى تۇندەردەن» ءۇزىندى وقىدى. ول ءار ءسوزىن سالماقتاپ، اسىقپاي وقىدى.
«بۇعان تاعى دا ءبىر الاسۇرعان وي ءتۇستى، سوندىقتان دا كوڭىلى حوش»، — دەپ ويلادى گۇلسارا.
بەسىنشى تاراۋ
مەن تاعى دا كوشپەلى. تاعى دا جولعا شىقتىم. كۇن نۇرى قيىرلاي قۇيىلىپ تۇر. جانىمنان ستيۋاردەسسا ءوتىپ بارادى. بۇل جيەنباي باقتاشىنىڭ قىزى. ءجۇرىس-تۇرىسى تىك. كوز قاراسى ورتەپ جىبەرەردەي. كۇلكىسى ساۋلەتتى. جەل قاعىپ، كۇنگە كۇيگەن دالا سۇلۋلىعى وعان اناسىنان مۇراعا قالعان.
بۇل دا گۇلسارا سياقتى، تىپ-تىك سىمباتتى، ءوڭىنىڭ نۇرلىعى، بەت-الپەتى، كەسكىنى دالادا ات ۇستىندە جۇرگەن شاباندوز قىزداي شىرايلى دا وتكىر. ال گۇلسارا ءجۇزى توسپانىڭ جانىنداعى كولەڭكەدە وسكەندەي بوزعىل ەدى.
جيەنبايدىڭ ءوزى سامولەتتە ۇشىپ كورگەن ەمەس. ول بار ءومىرىن اۋىلدا ەتكىزىپ كەلەدى. ال قىزى بولسا، ەرتەڭگى استى الماتىدا ىشسە، تۇسكى استى موسكۆادا ىشەدى، بولماسا كەرىسىنشە. العاش ءبىزدىڭ اەروپورتقا «يل-18» قونعاندا بۇل ونجىلدىقتى ءبىتىرىپ كەلگەن ەدى. سودان بەرى جاس قىز كۇنىنە اۋە سوقپاعىمەن ءتورت مىڭ شاقىرىم ساپار شەگەدى. ول دا جولدىن، ءبىر باسى عانا...
— تومەندە بالقاش قالىپ بارادى، — دەپ حابارلايدى ول. ارينە، وعان وسى اۋە سوقپاعىنىڭ استىنداعى ءاربىر توبەشىك بەلگىلى.
مەن تومەنگە قارايمىن. قارداي اپپاق اقشا بۇلتتار، جەرگە كولەڭكەسىن ءتۇسىرىپ، قالقىپ بارادى. كوك جاعال دالا مەن ساپ-سارى قۇم كورىنەدى. دالا دا، قۇم دا شولدەن تۇتىگىپ جاتىر. كەزەرگەن ەرىندەي ساعالاۋلار كوك ايدىنعا سۇعىنعان. ءسىمىرىپ، كۇش الىپ جاتقان سياقتى.
قانشا سىمىرسە دە ءشولى قانبايتىن. كوك ايدىن ءجۇزى كەڭ. وعان تولاسسىز اعىپ كەپ ۇلكەن وزەندەر قۇيىلۋدا. ۇلكەن وزەندەرگە كىشكەنە وزەندەر، كىشكەنە وزەندەرگە بۇلاقتار...
اسقار مەن جومارت تۋرالى اڭگىمەسىن اناش وسىلاي باستاعان-دى. اناش ەكەۋمىز ءۇش كۇن بىرگە بولدىق. بۇگىن ەسكى دوستارداي قوشتاستىق.
ءبىرقالىپتى موتور گۇرىلى. جارتى ايعا ۇقساعان كۇمىس بالقاش كەيىندە قالىپ بارادى. بىزدەن تومەندە مەنىڭ اتا قونىسىم سارىارقا بىردە كوتەرىلىپ، بىردە باسىلىپ، جوڭكىلىپ جاتىر. تەبەمىز بەن توڭىرەگىمىز تۇڭعيىق كوك. بۇلتتار ىدىراپ كەتكەن. جەر بوياۋلى ءبىرقالىپتى. ەندى ءبىر ساتتە سامولەت اسپاننىڭ بيىكتىگى مەن دالانىڭ كەڭدىگىنە تاڭىرقاپ، وسى ءبىر ۇلى كەڭىستىكتە ويلانىپ تۇرىپ قالعانداي كورىنەدى.
وسىنداي مەزى ەتەردەي بوپ، جولدىڭ قىسقارماي قوياتىنى ماعان باياعىدان بەلگىلى. ول جاي — توڭىرەكتىڭ ادامدى جالىقتىرار بىركەلكىلىگىنەن بولادى.
دالادا كەلە جاتقاندا دا، ءدال وسى اسپانداعىداي، ءجۇرىسىڭ ەنبەيدى. اينالاڭ كەڭ جازىق، اسپاننىڭ بىردە كوكپەڭبەك، بىردە تۇنەرىڭكى بولاتىنى سياقتى، جولىڭدا كەيدە جاپ-جاسىل، كەيدە ساپ-سارى، كەيدە سۇپ-سۇر القاپتار كەزدەسىپ وتىرادى...
جاپاندا جالعىز سالت اتتى كەلەدى دەلىك. بىردە جەلدىرتىپ، بىردە اياڭمەن جۇرەدى. توڭىرەك تىم-تىرىس. قۋراعان بۇتالار، شەرتيگەن سارشۇناقتار، كوكتە جۇزگەن قارشىعا، ال ءبارىنىڭ ۇستىندە، لاپىلداعان وتشا، تونە كۇيدىرىپ كۇن تۇر. سالت اتتى اسىعىپ-اق كەلەدى، ءبىراق سۇرقاي جازىقتان شىعا الار ەمەس.
ات بولدىرايىن دەيدى. ءوزى دە شارشايدى. سايگۇلىك باسىن سالبىراتىپ دالباق جەلىسكە اۋادى. جولاۋشى كەڭ دالاعا ويلى جۇزبەن سامارقاۋ كوز جىبەرەدى. دالانىن، جانسىزدىعى، ۇيقىلى قالپى ونى ىعىر ەتە باستايدى. ول كۇنگە قاراپ قويىپ، ەندى ويشا سونى اسىقتىرادى. جولاۋشى ءوز ويىنا، بولماسا يزەكتەگەن ات جۇرىسىنە كوندىگە وتىرىپ، باس-اياعى جوق، ءبىر ءاندى ىڭىرسي ايتادى. توڭىرەكتە كوز تارتار ەشتەڭە جوق.
مىنە، كەڭىستىكتە، الىستا ساعىم پايدا بولادى. نەلىكتەن ەكەنىن كىم ءبىلسىن، دالاداعى ساعىم كوبىنە شىعىستىق ۇلگىمەن كورىنەدى: پالما اعاشتارى، شىنار، كيپاريستەر، كوك تەڭىزگە ءتونىپ تۇرعان ساۋلەتتى سارايلار، مينارەتتەر، ورنەكتى جاعالاۋلار بولىپ كەلەدى. ولار جولاۋشىنى الىستان ارباپ، اسىقتىرا تۇسەدى، ساعىمدى ەشكىمنىڭ قۋىپ جەتپەيتىنىن بىلسە -داعى، جولاۋشى اسىعا تۇسەدى. ول ساعىمدار وتە عاجاپ اسەم بولادى، ءبىراق جەتكىزبەيدى. سەن جاقىنداي تۇسكەن سايىن، ساعىم الىستاي بەرەدى. جولدىڭ تاۋسىلماس كەزىن، انىق جەتەدى — ەزىڭ ءبىر ورىندى تاپتاپ قانا تۇرعانداي كورىنەسىڭ.
سۇرەڭسىزدىك ادامدى جالىقتىرادى. ۇيقى باسادى. ەرتەدە كوشپەلى دالا سۇرەڭسىزدىگىنەن قۇتىلۋ ءۇشىن، ۇنەمى قونىس اۋدارىپ، كەشىپ وتىرعان. ال ونداي تۇرمىس ادامدى قاجىتاتىن ەدى.
ۇشى-قيىرى جوق كەڭ دالادا كوڭىلگە تۇنعان اۋىر مۇڭدى سەيىلتەر، سۇرەڭسىز ءومىردى بەينەلەيتىن سوزىلمالى مۇڭدى اندەر تۋعان. تولعاۋ - اندەر. دالا ادامدى ۇزاق ويعا يكەمدەيدى، مۇمكىن، سوندىقتان دا بولار، ساحارا ادامدارىنىڭ ءومىر تۋرالى ويلارى كەپ جايدا ساليقالى، سالدارلى بوپ كەلەدى. مۇمكىن، اقىنداردىڭ، فيلوسوفتاردىڭ... دالادا كەپ بولاتىنى سونان شىعار...
باسقاسىن قايدام، مەنىڭ ءبىر عانا بىلەتىنىم — ساحارا ادامدارى سوزگە ساراڭ كەلەدى. ولار جۇمىس پەن ويدان بوسامايدى. سونىڭ ءوزى ولاردىڭ ۋاقىت ۇتۋىنا، سۇرەڭسىزدىكتەن قۇتىلۋىنا جاردەم ەتەدى. قىسقاسى، ءار ادام ءوزىن دالاعا تاۋەلدى ەتپەيدى. تابيعاتقا تاۋەلدى بولعىسى كەلمەيدى. قۇل بوپ مويىن سىنۋ ادامعا جات قاسيەت. ادام كۇرەستى اڭسايدى ءاماندا.
مال ءبىر قونىستىڭ شەبىن جەپ بىتسە، ادام ونى ەكىنشى قونىسقا كەشىرەدى، ودان ۇشىنشىگە... ءسويتىپ دالا ساعىم اربايدى ونى. شاڭعا باتىپ، كۇنگە كۇيىپ، جول شەككەن ادام كۇيرەگەن قالا جايىندا ىڭىرسىپ ءان سالادى، ەتكەن جورىقتاعى شاپقىنشىلارعا قارعىس ايتىپ، ءوزى جاڭا جورىق — دالاعا جورىققا اتتانۋدى ارماندايدى. ول ءوزىنىڭ قالالارى مەن كانالدارىن قالپىنا كەلتىرۋدى ارمان ەتەدى. ول ءوز ولكەسىنىڭ تاۋ مەم تاستى قوپارعان فارحادتاي ءورشىل، تاكاپپار باتىرلارىن انگە قوسادى. سوندىقتان دا ونىڭ اندەرى مەن ويلارى دارقان دالاداي كەڭ دە مەرەيلى ەدى...
كوكتە دە ءدال سول دالاداعىداي. ادام دەگەن، مەيلى كوسموستا بولسا دا، ۋاقىت تۋرالى، ءوزى تۋرالى، وتكەن ءومىر تۋرالى، جەر ۇستىندەگىدەي، ويلانباي تۇرا المايدى.
سامولەت ۇشىپ كەلەدى. كولەڭكەسى تومەندە توبەلەر مەن جازىقتاردىڭ ۇستىندە سىرعىپ كەلەدى. سول تومەن — جەر. وندا استىق وسەدى. تىن، جەرلەر بار. ول جەرلەر، مۇمكىن، جيىرما عاسىردىڭ ىشىندە، مۇمكىن، قىرىق جىل ىشىندە تۇڭعىش رەت جىرتىلعان شىعار. مەن سامولەت كولەڭكەسىنىڭ ەگىن-جاي ۇستىنەن قالىقتاپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىن. سامولەتتىڭ جىلدامدىعىن ەندى سەزگەندەي. مەن جەر مەن كوسموستىڭ ارالىعىندا ۇشىپ كەلە جاتقانىمدى ەسىمە الام. تومەندە «ۆوستوك» ۇشقان دالا جاتىر، توبەمدە سول «ۆوستوكتىڭ» وربيتاسى. سامولەت موتورىنىڭ ءبىرقالىپتى گۇرىلى مەن اسپان تىنىشتىعى ويعا بولەيدى.
مەن اناشپەن كەزدەسكەنىمدى، اسقار مەن جومارتتىڭ ءوزارا ءسوزىن ءالى ۇمىتار ەمەسپىن.
... كەش ءبىز اسقارعا باردىق. ءتاۋىر بوپ قاپتى. تەك جۇزىندەگى سارعىش پەن ءسال تالتىرەكتەي جۇرگەنى عانا توسەك تارتىپ ۇزاق جاتقانىن بىلدىرەدى. دارىگەر ەندى ءبىر جەتىدەن كەيىن شىعاراتىنىن ايتتى.
— ەشقايدا بۇرىلماستان بالالاردى قارسى الۋعا بارامىن. ولار وسى جاققا كەلمەك بوپ جۇرگەن كورىنەدى. ءبىزدىڭ مەكتەپتى ءبىتىرۋشى جيىرما بەس بالانىڭ بەسەۋى وسىندا جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسۋگە كەلمەك. بۇلار ءبىزدىڭ جاڭا ورتا مەكتەبىمىزدى تۇڭعىش بىتىرۋشىلەر، — دەپ قىزىنا سويلەدى اسقار. اۋرۋحانا حالاتىن شەشكەنشە اسىق. مەزى ەتسە كەرەك. ءوزىنىڭ تۋعان اۋىلى — اقتۇماعا، جولدا كەشىككەن سالت اتتى، اسىعادى.
زاۋرەش بىزبەن بىرگە بولعان جوق. ەرتەڭگىسىن مەن ونى ويدا جوقتا اەروپورت كاسساسىنىڭ، الدىندا كەزدەستىردىم.
— اسقار ءتاۋىر! — دەدى ول. — مەنى تەز اۋىلعا شاقىرتىپتى... ال ءسىز، تاعى دا جولاۋشىلاپ باراسىز با؟ تۋعان جەرىڭىزگە ءبىر سوعىپ كەتسەڭىز ەتتى...
مەن كۇلدىم.
— ءسىزدىڭ كۇلكىڭىزدىڭ مانىنە تۇسىنبەدىم.
— كۇلكىمەن وڭاي قۇتىلۋعا بولادى. ايتار جاۋابىڭ بولماي قالعاندا، كۇلكى — ءسوز ورنىن الماستىرادى، — دەپ جاۋاپ قاتتىم مەن. شىنىندا دا مەنىڭ ايتارىم جوق ەدى. زاۋرەشتى كورىپ، مەن تاعى دا: تۇلىمى جەلكىلدەگەن كىشكەنتاي ويناقى قىزدى كەرگەن جەردە قىپ-قىزىل بوپ، نە ىستەرىن بىلمەيتىن اۋىل بالاسىنا اينالعان ەدىم، ول كىشكەنتاي قىز وسى زاۋرەش ەدى. مەن قاشان دا ونى وزىمە قاراتۋعا تىرىساتىنمىن. تىكەنەكتى اعاشقا مايمىلشا ورمەلەيمىن دەپ جەيدەمدى ءورىم-ورىم عىپ، قولى-باسىمدى تىكەن جىرىپ قان-قان عىپ، بولماسا كوشەنىڭ شاڭىن اسپانعا كوتەرىپ، جايداق اتپەن قۇيعىتا شاۋىپ ءوتىپ، يا شەكتەن شىققان بۇزىقتى اياعىنان شالىپ قاپ، زاۋرەشتىڭ كوزىنە تۇسۋگە تىرىساتىنمىن. سوندايدا ماعان ەزۋ تارتىپ ءبىر قاراسا، سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى بولۋشى ەدى. ستۋدەنت كەزىمدە مەن سونىڭ بولمەسىنە سىلتاۋ ەتىپ كىرىپ، ءوزىمنىڭ مۋزىكا مەن پوەزياعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمدى ءبىلدىرۋىم ءۇشىن قالتامداعى ەڭ سوڭعى تيىنىما پلاستينكا مەن ولەڭ كىتابىن ساتىپ الاتىنمىن. ءبىراق ەزۋ تارتقانى، سو بالا كەزىندەگى، ەش قامسىز، تەك كوزىندە سابىرلىلىق، ويلىلىق تۇراتىن... ەگەر سويلەي بىلسەم، مەن وعان تالاي جايدى اقتارار ەدىم عوي.
— مۇمكىن، اقتۇما مەن قارلىعاشقا قاراي باراتىن جولدى ۇمىتقان بولارسىڭ. ارينە، اقتۇما افريكا ەمەس تە، قارلىعاش پاريج ەمەس قوي، — دەدى زاۋرەش، ءازىل-شىنى ارالاس. مەن بالالىق شاقتان جادىما مىقتاپ ورناعان كەسكىنگە ەش ءۇنسىز قاراي بەردىم. ءبىر كەزدەگى ۇپ-ۇساق سەكپىلدىڭ ءىزى دە قالماپتى. قيمىلىنداعى القىن - جۇلقىندىق تا جوعالىپتى. جۋان بۇرىمىن جەلكەسىنە ءتۇيىپ قويىپتى. قىسقاسى، بۇل تۇرعان — ماعان بالا كۇنىمنەن تانىس زاۋرەش ەدى، ءبىراق جات ەدى. مەنىڭ الدىمدا باسقا زاۋرەش تۇردى. جاس ايەلدەرگە ءتان قاتالدىق، سابىرلىلىق جانە بيازىلىق سوناۋ ءبىر كەزدەگى تۇلىمدى كىشكەنە قىزدان ەشتەڭە قالدىرماپتى ونىڭ بويىنا.
ول ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزدى «ءسىز» دەسىپ سىپايى قوشتاستىق. زاۋرەش اۋىلعا ۇشىپ كەتتى. اسقاردى ۇيدە كۇتىپ الماق بوپ كەتتى...
.. ءيا، ءسويتىپ، كەشە ءبىز اسقارمەن بىرگە بولدىق. ول ءوزىنىڭ شاكىرتتەرى تۋرالى ايرىقشا ءبىر ماقتانىشپەن سۇيسىنە وتىرىپ اڭگىمەلەدى.
— سارسەن فيزماتقا تۇسسەم دەپ جازىپتى، ال جاباي حيمفاكتى قالايدى ەكەن، — دەدى ول اڭگىمەسىن جالعاستىرا ءتۇسىپ. — ەكەۋىنىڭ دە تۇسەتىنىنە سەنەمىن. قانداي كونكۋرس بولسا دا ەتە الادى. كوكىرەگىندە وتى بار بالالار...
— شاكىرتتەرىڭنىڭ اراسىندا تاريحپەن اۋەستەنەتىندەرى بار ما ەدى؟ تاريح فاكۋلتەتىنە، نەمەسە موسكۆانىڭ تاريح - ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا دا كەيبىرەۋلەرىن ءتۇسىرۋ كەرەك، — دەپ قويدى ءسوز اراسىندا جومارت.
— اقتۇما مەن قارلىعاش ءۇشىن ءبىر ارحەولوگ تا جەتپەي مە، — دەيدى اسقار، جومارتقا قۋاقى كۇلكىمەن جىميا قاراپ. — بىزگە ەندىگى جەردە حيميكتەردىڭ كەپ بولعانى كەرەك. ءسىز قالاي ويلايسىز، اناش، مەن دۇرىس ايتىپ تۇرمىن با؟
— زووتەحنيكتەر مەن اگرونومداردىڭ كوپ بولعانى دۇرىس، — دەپ جاۋاپ قاتتى اناش. — جومارت، ءسىز اۋىل جاققا كەلسەڭىز ەتتى. ءبىراز بولىپ، ەلمەن سويلەسىپ، ءبىزدىڭ ايرانىمىزدىڭ ءدامىن تاتىپ، تاۋ اۋاسىن جۇتىپ قايتساڭىز ەتتى. وندا دا قوپارىپ - اقتاراتىن جايلار بار. تەك گۇلسارانى دا الا كەلۋىڭىز ءتيىس. ول ءالى ءبىزدىڭ اۋىلدى كەرگەن جوق قوي...
— جومارت ءۇشىن ءقازىر وتىراردان وزگە تىرلىك جوق. سونى ايتا-ايتا، مەنىڭ قۇلاعىمنىڭ قۇرىشىن دا قاندىردى ابدەن. ەكسپەديسيا جيناعىسى كەلەدى. تىلەك بىلدىرۋشىلەردى ىزدەپ ءجۇر، — دەدى الدەنەگە تولقىعانداي بوپ تۇرعان گۇلسارا، اڭگىمەگە اسىعا ارالاسىپ. قولىندا، اسقارعا اكەلگەن بولۋ كەرەك، ءبىر ۋىس القىزىل رايحان گ ۇلى بار ەدى. سونى اسقارعا تاپسىرۋدىڭ رەتىن سو كۇيى تابا الماي-اق قويدى. اسقار كەزدەسكەن جەردە - اق بىردەن اناشقا بۇرىلىپ، اقتۇما جايىم سۇراستىرىپ كەتكەن. ونان كەيىن ب ا ق ىشىنە كىرىپ، بارلىعىمىز دا كۇمىس تەرەكتىڭ تۇبىندە سىلدىراي اعىپ جاتقان بۇلاقتىڭ جانىنداعى ورىندىققا كەپ وتىرعانبىز.
— شىنىندا دا ەنتۋزياستار كەرەك. قىسقاسى، توقمەيىلسىگەن قيپىقتار ەمەس، فاناتيكتەر قاجەت. ۇزاقتى كۇنگە اپتاعان ىستىققا مويىماي وتىرىپ، وتىراردى باسقان مىڭداعان جىلداردىڭ شاڭىن كىشكەنە كۇرەكپەن، ششەتكامەن تازارتۋعا قابىلەتى بار ەرىكتىلەر بولسا دەيمىن. ونسىز بولمايدى. ويتكەنى بۇل ارحەولوگيا عوي. توقمەيىلسىگەندەرگە ءوز سىرىن ەش ۋاقىت اشپايتىن عىلىم. شىركىن، ەگەر سەنىڭ شاكىرتتەرىڭنىڭ اراسىنان ەڭ بولماسا سونداي ءبىر بالا شىقسا... — دەدى قىزىنعان جومارت. ول جولداستارىنىڭ وزىنە كۇلە قاراعان مىسقىلدى كەسكىندەرىنە كوڭىل دە بولگەن جوق. ءوزىنىڭ وي - ماقساتىن، جوسپارلارىن تەزىرەك ورتاعا سالعىسى كەلگەن.
— توقتا، توقتا، — دەدى اسقار ونى ءبولىپ. — رەتىمەن ايتساڭشى. وتىرارىن، نە، اۋەلى؟ ءبىزدىڭ ارامىزعا دەيىن فارابي دەگەن اتپەن ءومىر سۇرگەن وتىرار ما؟ سوندا سەن سول وتىراردى ارشۋعا شىنىمەن بەكىندىڭ بە؟
— ءدال سولاي.
— ونىڭ قاجەتى قانشا؟
— ءسوز بە ەكەن سول دا... تۇبىندە، ايتەۋىر، بۇل ءىستى قولعا الۋ كەرەك قوي.
— وندا، نەگە مىندەتتى تۇردە وتىراردى قولعا الۋ كەرەك، ال جەنت، سىعاناق، بولماسا تارازدى نەگە قولعا الماسقا... وسىلاردىڭ بىردە ءبىرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن عىلىم ءۇشىن اشىلماي وتىر عوي. تاراز دەگەن ۇلى قاراحان مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان...
— وتىرار — بۇل قارا شاڭىراق، بۇل جەكە ءوزى ءدۇيىم ەل بولعان قالا، مادەنيەتى كۇشتى دامىعان ۇلى قالا. بۇل قالا ءبىزدىڭ جەرىمىزدىڭ ەتكەندەگى مادەنيەتىنىڭ شىققان شىڭى جانە وشارىلا قۇلاعانى، — دەپ جومارت ايقاسا ءتۇستى.
— مەن سەنى بالا كەزىڭنەن بىلەمىن عوي، — دەدى ونى تاعى دا بولگەن اسقار. — بۇل ەكەۋمىزدىڭ باياعىدان بەرگى تالاسىمىز. مەن ۋنيۆەرسيتەتتە جۇرگەندە-اق سەنىن، بىلگىرلىگىڭە، ۇشقىرلىعىڭا قىزىعاتىنمىن. ءبىراق سەن ەش ۋاقىتتا ءبىر ءىستى شەگىنە شىعارعان ەمەسسىڭ. سەنىڭ جەكە باسىڭنىڭ ءىسى قاشان دا باسقا ىستەردىڭ ءبارىن ىعىستىرىپ تاستايتىن. سوندىقتان، تۋرا ايتقانىم ءۇشىن كەشىر، مەنىڭ وتىرار سەنىڭ تەك كەزەكتى قىزىعۋشىلىعىڭنىڭ ءبىرى عانا سياقتى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن سەن ءۇشىن وتىرار مەن تارازدىڭ ەش ايىرماشىلىعى بولماي قالادى. سەن ءتىپتى ولاردى جايىنا - اق قالدىراسىڭ، — دەدى اسقار، سابىرلى ۇنمەن. — جانە وسىنىڭ ءبارى ساعان نەمەنەگە كەرەك، تاعى دا ءبىر: «حيۋا مينارەتتەرىنىڭ تەڭدەسۋلەرى» دەگەن سياقتى تاقىرىپتا ديسسەرتاسيا جازۋ ءۇشىن بە؟ ونان دا اناشتىڭ ايتقانىن تىڭداساڭشى.
— ءسوز بە ەكەن سول دا... — دەدى اشۋىن ازەر ۇستاعان جومارت. — وسىنشا ۇزاق ۋاقىتتان كەيىن ساعىنىسىپ كورىسكەندەگى ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز ءدال وسىنداي بولار-اۋ دەپ مەن ەشقاشان ويلاعان ەمەس ەدىم...
— باسقاشا سويلەسە المايمىن، — دەدى قىزىپ كەتكەن اسقار. — ۋنيۆەرسيتەتتى قاشان ءبىتىرىپ ەدىك؟ نەشە جىل ءوتتى سونان بەرى؟ نە ءبىتىردىڭ سەن؟ ايتشى، نە؟ ديسسەرتاسيا قورعادىڭ، اي سايىن كەز كەلگەننىڭ قولى جەتپەيتىن ايلىق الىپ تۇراسىڭ... بولمە ءسوزىمدى. ديسسەرتاسيانىڭ جاڭالىق اشاتىنىنا مەن قوسىلامىن. ءبىراق كەز كەلگەن ديسسەرتاسيا جاڭالىق اشا المايدى. ماسەلەن، «حيۋا مينارەتتەرىنىڭ تەڭدەسۋلەرى» كىمگە كەرەك، سەنىڭ سول كىتابىڭنان جۇرت نە ءتالىم الادى؟
— بۇل ناعىز تۇرپايىلىق. سەنىڭ تاراپىنان كورگەنسىزدىك. قۇرىلىستى ىڭعايلى، بەرىك جانە ادەمى ەتىپ سالۋ ءۇشىن اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەندەگى قۇرىلىس تاجىريبەسىن ءبىلۋىمىز قاجەت، — دەپ، جومارت تا بەرىلمەدى. — ەڭ اقىرىندا ەتكەن زاماننىڭ، مادەنيەتىن بىلۋگە ءتيىسپىز. ءوزىمىزدىڭ ۇلى كوشپەلىلەردىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق ۇلكەن مادەنيەتتى ەلدىڭ دە ۇرپاعى ەكەنىمىزدى ۇعىنۋىمىز كەرەك.
ءومىر — مۇحيت، ۋاقىت — تولقىن دەپ ءبىر كەزدە اباي د.ءى ايتقان. مىنە، سول جاعانى جۋىپ-شايىپ، تازارتىپ، ءشوپتى ايىرىقشا كوگەرتەتىن تولقىن سياقتى، بىزدەر دە — ادامزاتتىڭ ءار ۇرپاعى — شامامىزدىڭ كەلگەنىنشە جەر ۇستىندەگى وركەندى مادەنيەتتىڭ تاريحىن ءتۇرلى قىڭىر پايىمداۋلاردان تازارتىپ، اقيقاتتاپ وتىرۋىمىز كەرەك. كوممۋنيزم — ادامزات قوعامى مادەنيەتىنىڭ ەن، جوعارعى ساتىسى ەكەنىن سەن مەنەن كەم بىلمەيسىڭ عوي. ال سول كوممۋنيزم تاريح ساباقتارىنىڭ نەگىزىندە ورناتىلادى. وتكەن ءومىردىڭ تەرەڭىن ءبىلۋ — بولاشاق بيىكتەرگە كوتەرىلۋ دەگەن ءسوز. تەك وتكەن جولدى، باستان كەشىرگەن وقيعالاردى سارالاپ تالداۋ عانا، كەيبىر جايلاردى الدىن-الا تەرىسكە شىعارۋعا، بولماسا قولداۋعا مۇمكىندىك تۋعىزادى. جاقسىلىق پەن جاماندىقتى انىقتاۋعا ناقتىلى سەبەپ بولادى.
— وسىنىڭ ءبارىن سەن قاراپايىم تىلمەن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايسىڭ با؟ قاراپايىمدىق ءوزىڭنىڭ ۇرانىڭ ەدى، — دەدى اسقار، سابىرلى ۇنمەن. ەندى ول جومارت ءسوزىن ويلى كەسكىنمەن زەيىن قويا تىڭداعان.
اسقار وزگەرمەپتى دەپ ويلادى جومارت. اسقار ونىمەن وتە قاراپايىم تىلمەن سويلەسىپ، جومارتتان ءار كەز سول قاراپايىمدىقتى تالاپ ەتەتىن. بالا كەزدەرىنەن سولاي ەدى. جوق، ەندى وعان وتىرار تۋراسىنداعى ويىنىڭ ءجاي جاڭالىق اشۋعا، يا ەرلىككە ۇمتىلىس ەكەنىن، بۇل ءسوزىنىڭ كوسموناۆتپەن كەزدەسكەننەن كەيىن تۋعانىن ايتا المايدى.
— وتىرارعا جورىققا سەن جورىق ءۇشىن دەپ جينالىپ جۇرگەن جوقسىن، عوي. وتىرار بولمادى دەپ ەشكىم تەرىسكە شىعارىپ جۇرگەن جوق، ال ەكسپەديسيانى تەك تاعى دا ءبىر رەت: «وتىرار بولعان» دەپ ايتۋ ءۇشىن عانا جيناۋ، بەرى ايتقاننىڭ وزىندە جەڭىلتەكتىك. قانداي دا بولسىن اشىلعان جاڭالىقتىڭ، وي-ارماننىڭ ىسكە قاتىستى، ءماندى نەگىزى بولۋعا ءتيىس. اسىرەسە ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدا، ادام بالاسى ءاربىر اشىلعان جاڭالىقتى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىرعان شاقتا، — دەپ قويدى اسقار.
— شىنىمدى ايتسام، مەن كەرەمەت ءبىر جاڭالىق اشامىن دەپ ويلاپ تا جۇرگەم جوق. مەنىڭ ماقساتىم — سول قالانىڭ كۇيرەۋ تاريحىنا جۇرت نازارىن اۋدارۋ، — دەپ جاۋاپ قاتتى جومارت ويلى قالىپتا. — سول قالا تۋرالى سەنىپ بارا جاتقان ەستەلىكتى جانداندىرۋ. سەن ءمۇعالىمسىڭ عوي، بايىرعى شىندىقتاردى قايتالاۋ — ساباق نەگىزى ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ.
وتىرار — ەتكەن ءومىر. ول شىڭعىسحاننىڭ ەڭ العاشقى، ەن، قاتال، ءارى قورقىنىشتى، توپاس سوققىسىن قابىلدادى. و ل ياكسارتتان باستاپ، سوناۋ اندالۋزياعا دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق جەر مەن حالىقتى قورعاۋشى قالقانداي بوپ تۇردى، زۇلىمدىقتىڭ ءورتتى قۇيىنىنىن، قارسى الدىنداعى جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ جاۋىنگەرى تۇردى. ول وت قۇشىپ قۇلادى دا، قايتىپ تۇرمادى. كانالداردى قۇم كەمىپ، كىتاپتار ورتەلدى، وتىراردىڭ ساۋلەتتى سارايلارى مەن كوك - جاسىل القاپتارى اياقتىڭ استىندا قالدى. «شىعىستىڭ اريستوتەلى» اتانعان قىپشاق مۋحاممەد ءال فارابي ءومىر سۇرگەن، ءبىلىم العان، كىتاپ قويماسىنا تامسانعان ۇلى قالا، ەرت داۋىلى مەن وزەن بوپ اققان قانعا باتىپ، ءبىرجولا كۇيرەدى... ەكى عاسىر وتكەن سوڭ وتىرار كۇل-قوقىس اراسىنان كوتەرىلۋگە ارەكەت ەتكەن. الايدا باسقىنشى جاۋ ونى تاعى دا تاپتاپ تاستادى. وتىراردا اقساق تەمىردىڭ سوڭعى ساعاتى وتكەن. بۇل تۋرالى شوقان جازعان-دى.
وسىنىن، ءبارى وتكەن ءومىر. ال بۇگىندە شە. اناۋ اسۋلاردىڭ ارعى جاعىنداعى، وزدەرىن ءبىلىمدار سانايتىن جۇرت: — دەپ جومارت كوگىلدىر تاۋلار جاقتى قولىمەن نۇسقاپ قويدى، — زەرتتەۋشىلەر شىڭعىسحاننىڭ تاريحتاعى پروگرەستى ءرولىن كورمەي وتىر دەپ بايبالام سالىپ جازۋدا. ولاردىڭ ايتۋىنشا شىڭعىسحان: شىعىس پەن باتىستىڭ مادەني بايلانىسىن نىعايتقان، ەۆروپا مەن ازيا حالىقتارىنىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني قارىم-قاتىناستارىنا كەدەرگى بولماسىن دەپ قورعاندار مەن باستيونداردى تىپ-تيپىل ەتىپ، قالالار مەن ماۋەلى باقتاردى تاپتاپ تاستاعان.
— سوندا سەن الىستا تۇراتىن ادامدارمەن تالاسقا تۇسپەكسىڭ بە؟ ال ولار سەنى ەستىر مە ەكەن؟ — اسقار ورنىنان تۇرىپ، تەرەكتىڭ كۇمىس جاپىراعىن ءۇزىپ اپ، ۋماشتاي باستادى.
— ءقازىر جەر اپشىسىنىڭ تارىلعانى سونشا، ءبىز ۇيدە وتىرىپ-اق انگولاداعى بالانىن، جىلاعانىن، سايگونداعى اتىلعان مىلتىق ءۇنىن، حيروسيما اۋرۋحانالارىنداعى ولەر ساتتەگى كۇڭىرەنىستى ءبارىن ەستيمىز، — دەپ جاۋاپ بەردى جومارت.
— ... جانە كوگىلدىر تاۋلاردىڭ ار جاعىنان شىققان اتالاس تۋىستارىمىزدىڭ نالىعانىن دا ەستيمىز، — دەپ ءسوز قىستىردى اناش. بۇل تالاس ونى تولقىتقان ەدى.
جاس قاراقات اعاشىنا سۇيەنىپ گۇلسارا تۇردى. ورىندىق، ۇستىندەگى گۇلىن ۇمىتىپ، ول جومارت وڭىنەن وسى كەزگە دەيىن ءوزى اڭعارماعان جاڭا كەيىپ تاپقانداي قادالا قاراپ، ونىڭ ءسوزىن تاڭىرقاي تىڭداپ قالعان...
— ءيا، بۇل جاقسىلىق پەن جاماندىق جايىنداعى تاۋسىلماس داۋ عوي. ول داۋ عاسىرلار بويى ايتىلىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز ايتقان، ءبىز دە ايتىپ وتىرمىز، سەنىڭ شاكىرتتەرىن، دە بۇعان ءازىر بولۋى كەرەك، — دەدى جومارت. — ادامنىڭ ءىسى مەن ارەكەتى ۋاقىتپەن شەكتەلەدى. مەن تاريحشىمىن، سوندىقتان دا بۇل داۋدان شەتكەرى تۇرا المايمىن. حيروسيما تراگەدياسى سياقتى، وتىرار الاپاتى دا جەر ۇستىندەگى اۋىر تراگەديالاردىڭ ءبىرى بولعان. وتىرار الاپاتى شىڭعىسحان جاساقشىلارىنىڭ ورتا ازيا مەن ورىس جەرىنە شاپقىنشىلىق جاساۋىنا سەبەپ بولعان. 1218 جىلى وتىرار قۇلادى، 1220 جىلى — جەند، ونان كەيىن — سىعاناق. جەندتىڭ ءوز ۋاقىتىنداعى ۇلىلىعى مەن قۋاتتىلىعىن، سول كەزدە ارال تەڭىزىنىڭ جەند دەپ اتالۋى - اق بىلدىرەدى. وسى قالالار قۇلاعاننان كەيىن شىڭعىسحان ورداسى سول كەزگە دەيىن «قاڭلىلار» (كانالدار ەلى) اتانعان ءبىزدىڭ دالامىزدان ەش كەدەرگىسىز العا جىلجىعان. سونىڭ ىزىنشە، ءبىزدىڭ جەرىمىزدى جوڭعارلىقتار مەن يراندىق ءنازىر شاحتىڭ اتتارىنىڭ تۇياعى ايعىزدادى... ەل ەسىندە تەك قاڭلى دەگەن ءسوز بەن وتىرار، جەند دەگەن قالا اتتارى قالدى، جانە وتىرار قابىرعاسىندا باسقىنشى جاۋمەن بابالارى جان قيا ايقاسقان نايمان، قىپشاق رۋلارى قالدى.
اكادەميك سەرگەي پاۆلوۆيچ تولستوۆ «حورەزمنىڭ توپىراق شەجىرەسىن» قالاي وقىعىسى كەلگەن بولسا، وتىراردىڭ توپىراق تاريحىن مەنىڭ دە سولاي وقىعىم كەلەدى. — جومارت ورنىنان تۇرىپ، ماڭدايىنا تۇسكەن قارا شاشىن كەيىن سەرپىپ تاستاپ، ءوز اڭگىمەسىن تۇرەگەپ تۇرعان «ۇيىندە جالعاستىردى. ول ءدال ءقازىر مۇلدەم وزگەرگەن حالدە ەدى، بيىكتەپ كەتكەندەي ەدى. ونىڭ بويىندا ادام كەلبەتىن وزگەرتىپ، كۇش بىتىرەتىن، سۇلۋ ەتەتىن ءوز ويىنىڭ، ادىلدىگىنە دەگەن نىق سەنىم تۋعان. كوزىنىڭ قاراشىعىنا دەيىن ۇلكەيىپ كەتكەندەي. ءبىراق ول ەشتەڭەنى دە كورىپ تۇرعان جوق ەدى. ۇزىن، قارا شاشىن ارتىنا قاراي سىلكىپ تاستاپ، الىسقا كوز جىبەرە تۇرىپ، ءوز كوڭىلىنىڭ تۇكپىرىنە تۇيگەن جاڭا جايلاردى ءبىزدىڭ اياعىمىزعا بۋدا-بۋدا عىپ تاستاپ تۇردى. بۇل مينۋتتا ول ەشكىمگە ۇقساماستاي قايسار ەدى.
— ايتپاقشى، تولستوۆ جۋىردا عانا وكسا مەن ياكسارتا جاعالاۋلارىندا جۇرگىزگەن ءوزىنىن، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەلەرىن جاريالادى. جانە، بەرتولدىڭ ىزىنشە ون ءۇشىنشى عاسىرعا دەيىن باتىس ەۆروپا، ەۆرازيا كونتينەنتىندەگى ەڭ ارتتا قالعان شەت بولعانىن دالەلدەيدى. توعىزىنشى عاسىردان ون ەكىنشى عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن دۇنيەگە عىلىم مەن اقىندىق ويدىڭ: مۇحامەد ءال فاراۋي، ءابۋ ءالى يبن سينا، مۇحامەد يبن مۇسا ءال حورەزم، ءابۋ رايحان ءال بيرۋني، ومار ھاييام، رۋداكي، فيردوۋسي... ءتارىزدى الىپتارىن بەرگەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى باتىس ەۆروپادان الدە قايدا بيىكتە ەدى.
ءبىراق ورتا عاسىردا شىڭعىسحان ورداسىنىڭ جوڭعار مەن اقساق تەمىر باسقىنشىلىعىنان امان قالعان باتىس ەۆروپا شىرقاپ العا شىققان. ال ونى شىڭعىسحان سوققىسىنان امان ساقتاپ قالعان، ونى قالقان بوپ قورعاپ قالعان ورىس جەرى ەدى!
شىڭعىسحان «پروگرەسىنىڭ» ارقاسىندا ورتا ازيا بىرنەشە عاسىرعا كەيىن شەگىندى. بۇل تۋرالى ماركس تا ايتقان ەدى. شاپقىنشىلىق سالدارىنىڭ ايىرىقشا اۋىر دا قاتەرلى بولۋىنىڭ سەبەبى، جۇزدەگەن ۇرپاقتار ەڭبەگىنىڭ جەمىسى — بۇكىل سۋ جۇيەلەرى ورناتىلعان-دى. ول كەزدەگى ءوندىرىس كۇشى دارەجەسىنىڭ تومەندىگى سونشا، سۋ جۇيەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسىن ءبىر مىڭ جىلدىڭ ىشىندە ءسوز ەتۋدىڭ دە رەتى جوق ەدى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە بۇقتارما تەڭىزىندەي تەڭىز جاساپ، بولماسا ەرتىس سۋىن كەرى بۇراتىن بۇگىنگى كۇنگىدەي كۇش جوق-تى. ول كەزدە ءبىر قىرعىن سوعىستىڭ ءوزى-اق، بۇكىل ءبىر ەلدى جۇزدەگەن جىلدار بويىنا قاڭىراتىپ، مادەنيەت اتاۋلىنىڭ بارىنەن جۇرداي قىلاتىن. ونىڭ ۇستىنە ول كەزدەگى سوعىستار تاۋسىلمايتىن دا. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ەش تابيعي شەكارالىقتارى جوق، قانعا بويالعان ميداي جازىق تاقىر دالامىز، سوعىس اتاۋلىنىڭ عالامات كەڭ الاڭىنا اينالعان...
— قازىرگى كەزدىڭ سوعىستارى ونان دا قورقىنىشتى، — دەن گۇلسارا جومارتتى قوستاپ قويدى. ول ءوزىنىڭ رەنىشتەرىن ۇمىتقان ەدى.
— ماسەلە سوندا عوي. ەگەر قۇلدىق، فەودالدىق داۋىرلەردىڭ سوعىستارى سونشاما قالالاردىڭ، گۇلدەنگەن وڭىرلەردىڭ، كانالداردىڭ تۇبىنە جەتكەن بولسا، شاعىن رەپەتيسياسى عانا حيروسيما مەن ناگاساكيدەگىدەي بولعان ەندىگى سوعىس ادامزاتتى قانداي حالگە دۋشار ەتپەك. ءتىپتى جاڭا سوعىستىڭ، كەيىنگى كەرەمەتتەي ۇرەيلى زاردابىن ادامنىڭ اقىل-ويى تولىق ەلەستەتە دە المايدى عوي، — دەپ ءىلىپ اكەتتى جومارت. — جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى، مىنە، قايدا جاتىر.
ارينە، ەگەر ءبىر عانا ادام سوعىس دەگەن — پروگرەسس دەسە، وعان جۇرتتىڭ ءبارى سەنەدى دەگەن ءسوز بولماسا كەرەك. ءبىر تۇيە كەرۋەن بولماس دەمەي مە حالقىمىز، الايدا ءبىر اقساق تۇيە بۇكىل كەرۋەندى جولدان قالدىرماي ما؟ ونى ەمدەۋ كەرەك. جاراقاتىن ىرىڭدەتىپ الماي، اقىلعا ساپ، بايىپتى ەمدەۋگە تۋرا كەلەدى. ال كەرۋەن بولسا العا قاراي، كۇنگە بەت الىپ، كۇن ساۋلەسىن توسىپ، ادامعا بەرۋى ءتيىس. سول ساۋلە ادام قولىندا جارقىراپ جانىپ، جاماندىقتىڭ كولەڭكەسىن قۋادى. تاعى ءبىر مىقتاپ ەستە ۇستايتىن نارسە: بىردە-بىر داۋىل، جەر ۇستىندە بولسىن، كوسموستا بولسىن، كۇن ساۋلەسىن سوندىرە المايتىن بولۋى كەرەك.
* * *
— قىدىرىس مەرزىمىڭىز ءبىتتى. پالاتاعا كىرەتىن ۋاقىتىڭىز بولدى. سالدەن كەيىن دارىگەر قاراي باستايدى، — دەدى كەزەكشى سەسترا اسقارعا. — سىزدەردىڭ دە ۇيگە قايتاتىن ۋاقىتتارىڭىز بولدى، جولداستار. ناۋقاس شارشادى... — سەسترا الدەنەگە تولقۋلى ەدى. جاندارىنان كەزەكشى دارىگەر جۇگىرىپ ءوتتى. ونان سوڭ اق حالات كيگەن تاعى بىرنەشە ادام ءوتتى. الدەقايدان جىلاعان داۋىس ەستىلدى. باقتىڭ تۇكپىرىنەن بۇكشيگەن شال كەرىندى. اۋرۋحانانىڭ قالىڭ حالاتى توبىعىنا دەيىن سولاڭداپ تۇر. ول جەرگە قاراعان كۇيدە تىپىرلاي باسىپ، اسىعىپ كەلەدى.
— اقساقال، نە بوپ قالدى؟ — دەپ سۇرادى اسقار ودان.
— ءا، بۇ سەنبىسىڭ، قاراعىم؟ ونشا-مۇنشا، ەشتەڭە ەمەس. ءبىز — ادام دەگەن جان دارمەندە تال قارمايمىز، ال اجال دە¬گەن جالماۋىز كەمپىر ەتەگىمىزدەن ءتۇپسىز تۇڭعيىققا تارتادى ەمەس پە. الگى كورشى پالاتتاعى ايەل قايتىس بولدى. انە، اناۋ شەتتەگى. سولاي، شىراعىم، — دەدى قارت دىرىلدەگەن ۇنمەن. كۇرسىنىپ قويدى دا، ءبىزدى ۇمىتقانداي، ءوز جونىنە ءجۇرىپ كەتتى.
— راك. ول ايەل قاتەرلى ىسىك — راكپەن اۋىرعان. مەن ول كىسىنى كەشە عانا وسى باقتىڭ ىشىندە كورىپ ەدىم. قارا اعاشتىڭ جاپىراق جارعانىن كورۋگە اسىعىپ، بۇرلەرىن ءوز قولىمەن اشىپ ەدى، — دەدى اسقار.
بوس زەمبىل كوتەرگەن ەكى سانيتار ءوتتى. گۇلسارا قاراقات بۇتاقتارىنىڭ استىنان ەڭكەيىپ شىعىپ، گۇلىن اقىرىن عانا سول زەمبىلگە قويدى.
— بۇل گۇل سو كىسىگە...
سانيتارلار ءلام-ميم دەمەستەن ۇزاپ كەتتى.
* * *
— ءبىر ادامنىڭ ۇلەسىنە قانشاما جاماندىق تيەدى ەكەن؟ — دەدى قاقپادان شىققان كەزىمىزدە گۇلسارا.
— ءبىزدىڭ ءارقايسىمىزعا تيەر ۇلەس قانداي بولسا، سونداي شىعار، — دەدى قالىڭ ويدان ءالى دە ارىلا الماي كەلە جاتقان اناش. — جانە جاماندىقتىڭ قاي بەلگىسىمەن بولسا دا كۇرەس جۇرگىزىلەدى. ماسەلەن، زاۋرەش اۋرۋلارمەن كۇرەسەدى، اسقار — ءوز شاكىرتتەرى ءۇشىن، جومارت — وتىرار تۋرالى شىندىق ءۇشىن. قىسقاسى، ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ءبىرىمىز ءۇشىن دە، ءبىرىمىز ءۇشىن ءبارىمىز كۇرەسەمىز. جاقسىلىق پەن كۇن نۇرى ءۇشىن كۇرەسەمىز، — دەدى، سوڭعى مينۋتتاردىڭ ۇرەيلى اسەرلەرىن سەيىلتپەك بولعان اناش، ويلى ۇنمەن. — ءبىزدىڭ ءبارىمىز دە ءوزىمىزدىڭ اياق تىرەر نۇكتەمىزدى، وسى تالاستاعى ءوز ورنىمىزدى ىزدەيمىز...
ءبىز كوشەگە شىقتىق. كۇن ەڭكەيىپ، ونىڭ سولعىن تارتقان ساۋلەسى ۇيلەر مەن اعاشتار اراسىنان جارىپ ەتىپ، بىزبەن جارىن اققان بۇلاق سۋىنا شومىلىپ تۇردى. كەنەت ۇلكەن ءۇيدىڭ اشىق تەرەزەسىنەن بەتحوۆەننىڭ الىپ سازى شىقتى. جانە وسى ءبىر جۇرەكتى تەبىرەنتەر سازدان توڭىرەك تەگىس سالتاناتتى كۇيگە بولەندى. كۇن ساۋلەسى ءوز قۋاتىن تاعى دا بويىنا جيىپ، اعىسىن باياۋلاتىپ، قورعاسىن تۇسكە ەنگەن بۇلاق تانىنە سارجاعال ساداق وعىنشا قادالدى. كۇن ساۋلەسىنىڭ وسى ءبىر شانشۋى مەن جەر جارعان بەتحوۆەن سازىنان بۇلاق اقىرىن عانا ءدىرىل قاعىپ تۇرعان ءتارىزدى...
* * *
مەن ول مۋزىكانى ءقازىر دە ەستىپ وتىرمىن. ءبىرقالىپتى موتور گۇرىلىنىڭ اراسىنان، كەڭىستىكتى كەسىپ ءوتىپ، ءتۇپسىز كوك اسپاندى ۇنگە تولتىرىپ، سول ساز سامولەتتىڭ دوڭگەلەك يلليۋميناتورىنان ماعان جەتىپ تۇر. وسى ءبىر ءومىر مەن كۇرەستىڭ اۋەنى مەنىمەن بىرگە ۇشىپ كەلەدى. جۇرەكتى قاتەر مەن قۋانىشقا بولەپ، تەبىرەنتەدى...
مەن تومەندە قالىپ جاتقان ەرلەردى: توبەشىكتەردى، ەسكى قورعانداردى جانە قالالاردى كورىپ كەلەمىن.
قورعاندار ەسىمە وتىرار تۋرالى تاريحتى سالسا، قالا — اسقاردىڭ مەكتەبى مەن اناشتىڭ اڭگىمەلەرىن تۇسىرەدى. ب ا ق اراسىنداعى اڭگىمەلەرىمىزدى ۇمىتا الاتىن ەمەسپىن...
وسى جولداردى، بالالىق شاقتاعى دوستارىممەن كەزدەسكەن ءساتتى، كوگىلدىر تاۋلار مەن تاس بۇلاقتار، گۇلدەر جايلى اڭگىمەلەردى ەسكە الا وتىرىپ، سان قۇبىلعان كۇي سازىنىڭ ىرعاعىمەن جازىپ وتىرمىن.
مەن ءوزىمنىڭ قۇربى-دوستارىم جايلى جازىپ وتىرمىن. ولاردىڭ ىشىنەن قاھارمان كەيىپكەر ىزدەمەي-اق قويىڭىز. ولار العاشقى ەرلىكتەرىن عانا ىستەپ ءجۇر. ولار جاقسىلىق ءۇشىن عانا ەڭبەك ەتەدى... ولار كۇرەسەدى، ىزدەنەدى، ءومىر سۇرەدى...
ورىسشادان اۋدارعان سايىن مۇراتبەكوۆ
You Might Also Like
-
يەن تاۋدىڭ قويناۋىنان بۇلدىراپ كورىنەتىن ءتورت ءۇيدى زەر سالىپ، ۇڭىلە قاراپ تاپپاساڭ، اڭداۋسىزدا بايقاماي ءدال تۇسىنان ولەڭدەتىپ وتە شىعۋىڭ دا مۇمكىن ەكەن. ال الدا-جالدا كوزىڭ شالا قالسا، اۋەلگىدە: &l...
