InfoHub Logo

ەرتەدە ءبىر ءحاننىڭ ءۇش قىزى بولىپتى. ەكى ۇلكەن قىزىن ۇزاتقاننان كەيىن، حان قولىندا قالعان كەنجە قىزىن كۇيەۋگە بەرىپ، ويىن-تويىن جاسايدى. تويعا قول استىنداعى ءبىر كەمپىر مەن شالدى دا شاقىرتادى.

كەمپىر ۇيدە قالىپ، شال جالعىز ءوزى تويعا كەتەدى. بۇل شال مەن كەمپىر دە ۇلعا زار ەكەن. قۇدايدان جىلاپ كۇنى-تۇنى بالا سۇرايدى ەكەن. شالى كەتكەن سوڭ، كەمپىر قالىڭ ويعا باتىپ جاتىپ، ۇيىقتاپ كەتەدى. ۇيىقتاپ جاتىپ عاجايىپ ءتۇس كورەدى. تۇسىندە ۇزىن بويلى قارا كىسى كەلىپ ايان بەرەدى. «مەن ساعان سەگىز قاربىز، ءبىر قاۋىن بەرەمىن، توعىز بالاڭ بولادى. قاۋىننان تۋعان كەنجە بالاڭنىڭ اتىن كوكجان باتىر قوي»، – دەيدى.

كەمپىر كوزىن اشىپ العاندا، قاسىندا سەگىز قاربىز، ءبىر قاۋىن جاتىر ەكەن. قاۋىن، قاربىزدى كەمپىر جالعىز ءوزى جەپ، تويىپ الادى. تويدان شال كەلەدى. كەمپىر شالعا سىرىن ايتپايدى. كوپ ۇزاماي كەمپىر جۇكتى بولادى. توعىز اي توعىز كۇن دەگەندە، كەمپىر تولعاتىپ، توعىز ۇل تابادى. كەنجەسىنىڭ اتىن كوكجان باتىر قويادى.

بالالارى ەرجەتىپ باليعاتقا تولادى. بالالار اڭعا شىعىپ، سەيىل قۇرىپ جۇرەدى. بالالارى جوقتا كەمپىر-شال تىسقا شىعىپ قاراسا، تاۋ باسىنان ەتەككە قاراي ءبىر قىز قوي جايىپ كەلە جاتىر ەكەن. قىز قويىن تاستاپ كەمپىر مەن شالعا كەلەدى. امان-ساۋلىقتى سۇراسقان سوڭ، شولدەگەن قىز سۋسىن سۇرايدى، مەيىرىمدى كەمپىر قىزعا سۋسىن بەرەدى. مانادان بەرى قىزدان كوزىن ايىرماي ويلانىپ تۇرعان قارت:

— ءبىر ۇيدە نەشە قىزسىڭدار؟ – دەپ سۇرايدى.

— ءبىر ۇيدە توعىز قىزبىز، – دەپ جاۋاپ قايىرادى قىز.

— ەڭ كەنجەسىنىڭ اتى كىم؟ – دەپ سۇرايدى قارت.

— ەڭ كەنجەسى - مەن، – دەيدى قىز. قىز ءسويتىپ قويىنا كەتەدى. كەمپىر مەن شال قىزدىڭ ۇيىنە بارىپ، قۇدالىق سويلەسپەك بولادى. كەمپىر مەن شال ءوزدى-وزى كەلىسىپ، شال اتقا ءمىنىپ، جول تارتادى.

ءتورت كۇن دەگەندە شال قىزدىڭ اۋىلىنا كەلىپ، اكەسىمەن سويلەسىپ، قۇدا ءتۇسىپ قايتادى. بولعان اڭگىمەنى باستان-اياق كەمپىرىنە ايتادى. ەندى شال بالالارىن قايىن جۇرتىنا ەرتىپ اپارۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. بالالارى ءبىر-بىر ات مىنەدى، ءبىر-بىر تۇيە جەتەگىنە الادى. بۇل ساپاردان قالعىسى كەلگەن كوكجان باتىر:

— ماعان قىزىن سەنسە، بەرەر، سەنبەسە، بەرمەس، – دەيدى. جولدا ءبىر ۇلكەن تاۋ بار، سوعان بارا جاتقاندا دا، قايتقاندا دا قونباڭىزدار، – دەيدى.

كوكجان باتىر ۇيدە قالادى. باسقالارى جول ءجۇرىپ، باعاناعى ۇلكەن تاۋعا كۇن باتقاندا ازەر جەتەدى.

شالدىڭ ۇلكەن بالاسى: «ءتۇن بولدى قونايىق»، – دەيدى اكەسىنە. شال تۇرىپ: «كوكجان باتىر قونبا دەگەن، قونبايمىز»، – دەيدى. ءتۇن قاتىپ جول ءجۇرىپ، قۇداسىنىڭ ۇيىنە كەلەدى، بىرنەشە كۇن جاتىپ، كەلىندەرىن الىپ قايتادى. قايتقاندا، جولداعى تاۋعا تاعى دا كەش كەلەدى. بالالارى بولماي اكەسىن كوندىرىپ، اقىرى سول تاۋعا قونادى. تاڭەرتەڭ تۇرىپ قاراسا، استارىنا مىنگەن اتتارى مەن جۇك ارتقان تۇيەلەرى جوق، مۇنارتقان تاۋ، جىم-جىرت دالا، جان-جاققا جۇگىرىپ مالدارىن ىزدەيدى، تابا المايدى. ءسويتىپ ابىر-سابىر بولىپ، شۋىلداسىپ ءجۇرىپ، ءبىر جارتاسقا كەلسە، ءبىر ايداھار اۋزىمەن قۇيرىعىن تىستەپ، بارلىق مالعا قورا بولىپ ءيىرىلىپ جاتىر ەكەن.

شال كەلە سالا ايداھارعا جالىنادى: «ەي، مالعۇن، ەڭ بولماسا مالىمنىڭ جارتىسىن قايتارساڭشى!» – دەپ. سوندا ايداھارعا ءتىل ءبىتىپ، ادامشا سويلەپ، بىلاي دەيدى.

— مەن سەنىڭ مالىڭنىڭ ءبارىن قايتارايىن، ەگەر سەن ۇيىڭدەگى كەنجە بالاڭ كوكجان باتىردى ماعان بەرسەڭ؟ – دەيدى.

— جارايدى، بەرەيىن، – دەيدى شال. جىلان شالدىڭ مالدارىن وزىنە قايتارادى. شال بالالارىمەن اتتارىنا ءمىنىپ، تۇيەلەرىن جەتەكتەپ، بوس مالدارىن ايداپ، ۇيىنە كەلەدى. كوكجان باتىر اعالارى مەن اكەسىنىڭ الدىنان شىعىپ:

— ەندى سىزدەرگە مەن جوقپىن، – دەپ، تۇلپارىمەن جاندارىنان جاناپ وتە بەرەدى. سول ۋاقىتتا اكەسى:

— شىراعىم، تىم بولماسا، جارىڭنىڭ قاسىنا ءبىر تۇنەپ كەتسەيشى، – دەپ جالىنادى. اكەسىنىڭ ءسوزىن قايتالاپ اعالارى دا جالىنادى. اكەسى مەن اعالارىنىڭ ءسوزىن قيماعان كوكجان ءبىر ءتۇن توقتاپ، جارىنىڭ قاسىنا تۇنەيدى.

ەرتەڭىنە كوكجان باتىر ايداھارعا قاراي جول تارتادى. بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ ايداھارعا كەلەدى. كەلىسىمەن، ايداھار كوكجان باتىردى الىس جەرگە التىن شاشتى قىزدى الىپ كەلۋگە جۇمسايدى. كوكجان باتىر جولدا ءبىر سالت اتتى ادامعا جولىعادى. ەكەۋى تانىسىپ كوكجان باتىر: «اڭگىمە ايت»، – دەپ قولقالايدى.

— ەستىگەنىمدى ايتايىن با، بىلگەنىمدى ايتايىن با؟ – دەيدى تانىسى.

— ەستىگەن جالعان بولادى، بىلگەنىڭدى ايت، – دەيدى كوكجان باتىر.

— بىلگەنىمدى ايتسام، مەنىڭ بىلەتىنىم: تۇندە قارساقتىڭ ىزىنە تۇسەم، – دەيدى.

ەكەۋى ازىلدەسىپ كەلە جاتسا، تاعى ءبىر سالت اتتىعا كەزدەسەدى. ونىمەن تانىسىپ، وعان دا: «جول قىسقارسىن، اڭگىمە ايت!» – دەيدى كوكجان باتىر.

— ەستىگەنىمدى ايتايىن با، جوق، بىلگەنىمدى ايتايىن با؟ – دەيدى ەكىنشى ادام. سوندا كوكجان باتىر:

— ەستىگەن جالعان بولادى، بىلگەنىڭدى ايت! – دەيدى. سوندا الگى كىسى:

— مەن اسپانداعى جۇلدىزدىڭ سانىن بىلەم، – دەيدى. سوندا ۇشەۋى دوستاسىپ كەلە جاتسا، ولارعا تاعى ءبىر سالت اتتى كىسى تاپ بولادى. ونىمەن دە تانىسىپ كوكجان باتىر: «اڭگىمە ايت!» – دەيدى.

— بىلگەنىمدى ايتايىن با، ەستىگەنىمدى ايتايىن با؟ – دەيدى ول دا. كوكجان باتىر تۇرىپ:

— ەستىگەن جالعان بولار، بىلگەنىڭدى ايت! – دەيدى.

— مەن جەر ۇستىندەگى بارلىق بالىقتىڭ سانىن بىلەم، – دەيدى ول.

ەندى تورتەۋى دوستاسىپ ءجۇرىپ كەلە جاتسا، ءبىر باي جۇرتىنا جار سالىپ جاتىر ەكەن. «كىم تىگىلگەن التىن قاباقتى اتىپ تۇسىرسە، كىم كۇرەسىپ بالۋانىمدى جىقسا، سوعان قىزىمدى بەرەمىن»، – دەپ. جينالعان جۇرتتىڭ بىرەۋى دە بايدىڭ التىن قاباعىن اتىپ تۇسىرە المايدى، بالۋانىن جىعا المايدى. تويعا كەز بولعان كوكجان باتىر باعىن سىناپ، ونەر جارىسىنا تۇسەدى. التىن قابىعىن اتىپ ءتۇسىرىپ، وگىز بالۋانىن الىپ ۇرادى. جۇرتتان ونەرى اسىپ، بايدىڭ قىزىن الادى. ولجا قىزىن كوكجان قاسىنا ەرگەن اۋەلگى جولداسىنا بەرەدى.

قىزدى الىپ جول ءجۇرىپ كەلە جاتسا، توي بولىپ جاتقان تاعى ءبىر اۋىلدى كورەدى، ول دا جامبى تىگىپ، بالۋان شىعارىپ، قىز ۇزاتىپ جاتقان توي ەكەن. بۇل باي دا جامبىمدى اتىپ تۇسىرگەن، بالۋانىمدى جىققان كىسىگە قىزىمدى قوسامىن»، – دەپ جۇرتقا جار سالىپتى. كوكجان باتىر تاعى دا باعىن سىناۋعا تاۋەكەل ەتىپتى. مۇنىسىن جولداستارى دا قوش كورىپتى. جامبىسىن اتىپ ءتۇسىرىپ، بالۋانىن جەر قاپتىرىپ، قىزدى الىپتى. ەكىنشى قىزدى ەكىنشى دوسىنا سىيلاپتى. التاۋ بولىپ جول ءجۇرىپ كەلە جاتسا، قىز ۇزاتىپ، توي جاساپ جاتقان ءۇشىنشى اۋىلعا كەزىگەدى. مۇندا دا قىزدى قابىعىن اتىپ، بالۋانىن جىققان كىسى الادى ەكەن. كوكجان باتىر تاعى دا بالۋانىن جىعىپ، التىن قابىعىن اتىپ ءتۇسىرىپ، قىزدى الادى. ءۇشىنشى قىزدى قاسىنداعى ءۇشىنشى جولداسىنا قوسادى.

ەندى جەتەۋ بولىپ جولعا شىعادى. بىرنەشە كۇن جول جۇرگەننەن كەيىن ءۇش قىز العان ۇشەۋى كوكجان باتىردان ءبولىنىپ قالادى. كوكجان باتىر جالعىز ءوزى ءبىر اۋىلعا كەلسە، ۇلكەن توي بولىپ جاتىر ەكەن. ەستىگەن قۇلاققا قىز بەدەلى جەر جارادى. اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار، ءبىر بايدىڭ كەرەمەت كەرىم، التىن شاشتى سۇلۋ قىزى ەكەن. بايدىڭ شارتى: «التىن قابىقتى اتىپ تۇسىرگەن، بالۋانىن كۇشى اسىپ جىققان كىسىگە قىزىن اتاستىرماق ەكەن»، –دەيدى. جۇرتتىڭ بىردە-بىرى بايدىڭ بۇل شارتىن ورىنداي الماپتى. تەك شەتتەن كەلىپ قوسىلعان جولاۋشى كوكجان باتىر عانا بايدىڭ شارتىن تۇگەل ورىنداپ، قىزىن الادى دا ايداھارعا جول تارتادى. ەكەۋى جول ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، ايدالادا تۇرعان اق وتاۋدى كورەدى. اق وتاۋدىڭ قاسىندا سارقىراپ اققان ۇلكەن وزەن بار ەكەن. ونىڭ ارجاعىندا القا-قوتان تىگىلگەن شاعالا اپپاق اۋىل كورىنەدى. سول يەسىز اق وتاۋدى پانالاپ كوكجان باتىر مەن قىز اڭ اۋلاپ، كۇن كورەدى. ءبىر كۇنى كوكجان باتىر اڭ اۋلاۋعا كەتكەندە، قىز وزەننىڭ جاعاسىنا باسىن جۋۋعا بارسا، ەدىلدىڭ ار جاعىنان ءبىر كىسى كەلىپ، ول دا باسىن جۋادى. قىزدىڭ ءبىر تال التىن شاشى سۋمەن اعىپ، جىگىتتىڭ الدىنا بارادى. شاشتى قولىنا ۇستاپ، جىگىت كۇركەدە جاتقان جالماۋىز كەمپىرگە الىپ كەلەدى.

— مىناۋ مەنىڭ ايىرىلىپ كەتكەن ايەلىمنىڭ التىن شاشىنا ۇقسايدى، مەنىڭ ايەلىم بولماسا يگى ەدى، ول ءبىرازدان بەرى ەدىلدىڭ ار جاعىنداعى اق وتاۋدا بەلگىسىز بىرەۋدىڭ قولىندا كورىنەدى. سونى ماعان قالايدا الىپ بەر، – دەپ جالىنادى. كەمپىر:

— جارايدى، الىپ بەرەيىن، تەك ماعان ءبىر التىن قايىق، ءبىر تورسىق شاراپ دايارلا، – دەيدى.

جىگىت التىن قايىعى مەن شارابىن دايارلاپ، كەمپىرگە الىپ كەلەدى. كەمپىر شارابىن الىپ قايىقپەن ەدىلدىڭ ار جاعىنا وتەدى. ەدىل جاعاسىنداعى قالىڭ قامىسقا قايىعىن بايلاپ، وتاۋدا وتىرعان قىزعا كەلەدى. كەلىپ امان-ساۋلىقتى سۇراسقاننان كەيىن، ودان قاشان، قايدان، نە ءۇشىن، كىممەن كەلگەنىن سۇراپ بىلەدى. «مىناۋ اق وردا مەنىڭ ءۇيىم ەدى، رۇقساتسىز كىردىڭدەر!» – دەپ زىركىلدەيدى كەمپىر. قىز ۇندەمەيدى. «ايتپاساڭ ولتىرەمىن، اعاڭنىڭ جانىن ايتساڭ ولتىرمەيمىن»، – دەيدى.

— جارايدى، سۇرايىن ايتسا، – دەيدى قىز. كەمپىر كەلەتىن كۇنىن ايتىپ شىعىپ كەتەدى. كوكجان باتىر اڭنان قايتىپ كەلەدى.

قىز اعاسىنان:

— كوكە، وسى ءسىزدىڭ جانىڭىز قايدا بولادى؟ – دەپ سۇرايدى. اعاسى ايتپايدى. كوكجان باتىر تاعى دا اڭعا كەتەدى. جالماۋىز كەمپىر كەلىپ: «نە ءبىلدىڭ؟» – دەيدى. قىز تۇرىپ: «كوكەم ايتپادى»، – دەيدى. زالىم كەمپىر قىزعا اقىل بەرەدى. «ەندى كەلگەندە ايتپاسا، سەن مەنىڭ اعام ەمەسسىڭ، مەن سەنىڭ قارىنداسىڭ ەمەسپىن دەپ جىلا، سوندا ايتادى» – دەيدى. سونى ايتىپ كەمپىر تاعى كەتىپ قالادى.

كوكجان باتىر اڭنان قايتىپ كەلگەن سوڭ، قىز سۇراپ ەدى، اعاسى ايتپادى. ايتپاعان سوڭ، قىز جىلادى. سوندا كوكجان باتىر ويلانىپ: «ايتسام ايتايىن، جىلاپ بولمادىڭ عوي!» – دەيدى.

— مەنىڭ جانىم وڭ جاق كورپەنىڭ استىندا، باكىنىڭ ۇشىندا، ءتىرى جانعا ءتىس جارىپ ايتۋشى بولما، – دەيدى دە ەرتەڭىنە تاعى اڭعا كەتەدى.

كەمپىر كەلىپ سۇراعاندا، قىز ايتادى: «كوكەمنىڭ جانى وڭ جاق كورپەنىڭ استىندا باكىنىڭ ۇشىندا ەكەن»، – دەيدى. ونى ەستىپ قۋانعان قۋ كەمپىر قىزدى شاراپ بەرىپ ماس قىلىپ، وڭ جاق كورپەنىڭ استىنداعى باكىنى الىپ، وتقا قىزدىرىپ، سۋعا لاقتىرىپ جىبەرەدى. ەس-تۇسىنەن ايىرىلعان قىزدى قايىققا سالىپ، كەمپىر ەدىلدىڭ ارجاعىنا وتەدى. بارىسىمەن، قىزدى التىن سارايعا قاماپ تاستايدى.

سول ۋاقىتتا باياعى بىرگە كەتكەن ءۇش كىسىنىڭ كوڭىلدەرى قاياۋ، قاباقتارى كىربەڭ تارتىپ، ءبىر سەزىك پايدا بولادى. سوندا جۇلدىزدىڭ سانىن بىلەتىن كىسى: «جارىق جۇلدىز اعىپ ءتۇستى. كوكجان باتىر دۇنيەدەن ءوتىپتى. ەندى ونىڭ سۇيەگىن ىزدەپ تابۋ كەرەك»، – دەيدى. قارساقتىڭ ىزىنە تۇسەتىن كىسى كوكجان باتىردىڭ ىزىمەن ماناعى اق وردانىڭ ۇستىنەن شىعادى. كەلسە، كوكجان باتىر ءولىپ جاتىر ەكەن. بالىقتىڭ سانىن بىلەتىن كىسى بالىقتارىن تۇگەندەسە، شورتان جوق ەكەن. ول دەرەۋ شەشىنىپ سۋعا ءتۇسىپ، ەدىلدىڭ تەرەڭ جەرىنەن شورتاندى تاۋىپ الادى. ۇيگە اكەلىپ شورتاننىڭ ءىشىن جارسا، ىشىنەن باكى شىعادى. ونى كوكجان باتىر جاتقان كورپەنىڭ وڭ جاق استىنا تىعادى. سول ۋاقىتتا قوزعالعانداي بولادى. كوكجان باتىردىڭ جانى ەكەنىن ولار سوندا بىلەدى. باكىنى الىپ وتقا قىزدىرىپ سۋعا مالادى دا كورپەنىڭ استىنا قايتا تىعىپ قويىپ ەدى، كوكجان باتىر ويانىپ: «قاتتى ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنمىن عوي»، – دەپ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلەدى. قارساقتىڭ ىزىنە تۇسەتىن كىسى:

— جوق، سەن ۇيىقتاعان جوقسىڭ، ءولىپ قالىپسىڭ، ءبىز ءتىرىلتىپ الدىق، –دەيدى. سونى ايتىپ، ولار قايتىپ كەتەدى.

ەندى كوكجان باتىر قىزدى ىزدەپ ەدىلدىڭ ارجاعىنا وتەدى. اۋىل شەتىندەگى جەرگە كەلسە، ءبىر كەمپىر وتىر ەكەن. كەمپىرمەن سويلەسىپ، كوپ حابار ەستيدى. سول اۋىلدا ءبىر حان قىزىن ۇزاتايىن دەپ جاتىر ەكەن. كوكجان باتىردىڭ تۇلپارى دا سوندا ەكەن. كەمپىرگە كوكجان باتىر ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتپايدى.

— شەشە، ءجۇرىڭىز، – دەيدى. — تويعا بىرگە بارايىق! – دەيدى باتىر.

— بارساق بارايىق، – دەيدى كەمپىر. تويعا بارسا، بايگە جارىسى بولعالى جاتىر ەكەن. بايگەگە قوسايىن دەسە، كوكجان باتىردىڭ تۇلپارى ماڭايىنا ءتىرى جاندى جولاتپايدى. مۇنى كورگەن كوكجان باتىر: «تۇلپاردى ماعان بەرىڭىزدەر، مەن ءمىنىپ ۇيرەتىپ بەرەيىن»، – دەيدى. ونىڭ ءسوزىن ەشكىم ەلەمەيدى. «سەن تۇگىل، اكەڭدەي كىسى ۇيرەتە الماي ءجۇر، ساعان ونداي ونەر قايدان كەلدى؟» – دەيدى جۇرت. سۇراپ بولماعان سوڭ، اقىرىندا اتتى بەرەدى. كوكجان باتىر ۇستىنە مىنگەندە تۇلپار تانىپ وقىرانادى. جينالعان جۇرت ونى دا ەلەڭ قىلمايدى. كوكجان باتىردىڭ قارۋ-جاراعى كيىمىنىڭ ىشىندە بۋۋلى ەكەن، تۇلپارىنا ءمىنىپ الىپ، قىلىشىن قولعا الىپ ايعايلاپ:

— ۇيرەتۋ ولاي ەمەس، بىلاي! – دەپ شابا جونەلەدى. بىلاي شىعىپ ءبىر سارايعا كەلەدى. ساراي جابىق ەكەن. كىلتىن بۇراپ سىندىرىپ اشىپ قاراسا، ىشىندە ماس بولىپ جاتقان قىزدى كورەدى. كوكجان قىزدى سارايدان الىپ شىعادى. ەكەۋى باياعى التىن قايىققا وتىرىپ، تۇلپاردى ءجۇزدىرىپ، ەدىلدىڭ بەرگى جاعىنا وتەدى.

ەندى كوكجان باتىر ايداھاردى ىزدەيدى. بىرنەشە اي جول ءجۇرىپ ايداھاردىڭ تۇرعان جەرىنە كەلسە، ايداھاردىڭ قاسىندا تورى اتتى ءبىر قارا جىگىت جاتىر ەكەن. انادايدان كورىپ، قارا جىگىتتى كوكجان باتىر اتادى. قارا جىگىت قوزعالمايدى. قانشا اتسا دا وعى دارىمايدى. اتا-اتا باتىردىڭ وعى تاۋسىلادى.

ءتىپتى بولماعان سوڭ، كوكجان باتىر قارا جىگىتتىڭ قاسىنا كەلىپ ءجون سۇرايدى:

— مىنا سەنىڭ ولتىرگەن ايداھارىڭ مەنىڭ دوسىم ەدى. سەن ونى نەگە ءولتىردىڭ؟ – دەيدى كوكجان باتىر.

— مەن نەگە ولتىرمەيىن. مەن انامنىڭ قۇرساعىندا جاتقاندا، ول مەنىڭ اكەمدى الىپ كەتىپتى. سوندىقتان مەن ونى ءولتىرىپ كەگىمدى الدىم، – دەيدى قارا جىگىت.

— اكەڭ اتى كىم؟

— كوكجان باتىر

— سويتسە، ول كوكجان باتىر ەلدەن كەتكەندە، ىشتە قالعان بالاسى ەكەن. اكەلى-بالالى ەكەۋى سول جەردە قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، تابىسىپتى، امان-ەسەن ەلىنە كەلىپ، بارشا مۇراتىنا جەتىپتى.

 

---