كوكتوبەدەگى كەزدەسۋ
ەكى ءبولىمدى دراما شىڭعىس ايتماتوۆپەن بىرلەسىپ جازعان
قاتىناسۋشىلار:
دوسبەرگەن مۇستافايەۆ — سوۆحوزدىڭ اگرونومى
الماگۇل — ايەلى، گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
مامبەت ابايەۆ — تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
ءانۋار — ايەلى دارىگەر،
ءوسىپباي تاتايەۆ — ونى يوسيف تاتايەۆيچ دەپ اتايدى، عىلىم دوكتورى
يسابەك — جۋرناليست جازۋشى.
گۇلجان — ايەلى، اكتريسا
Aيشا اپاي — مۇعاليما، مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى
ورمان جۇمىسكەرى
شوفەر
ءبىرىنشى ءبولىم
الىستان زاڭعار قارلى جوتالاردىڭ سىلەمى شالىنادى. يۋل ايىنىڭ ورتا شەنى. جايساڭ كوكتوبەنىڭ باسى. ساحنا تۇكپىرىنەن بايقالاتىن شاتقالدى جاقپار تاستاردىڭ ەتەگىمەن تاۋ وزەنى اعىپ جاتىر. كۇن سەنبى. ءتۇس اۋعان شاق. وڭ جاقتا تومەننەن توبەگە شىعاتىن جول بارى بەلگىلى. جازدىڭ بابىنا كەلگەن كەزى. ءتۇس اۋىپ بارا جاتقان مەزگىل. قاۋلاپ ەركىن وسكەن شوپتەردىڭ تۇمسا قالپىنا قاراعاندا مال اياعى تۇگەل بۇل اراعا ادام دا سيرەك كەلەتىن ءتارىزدى. ارىرىەكتە تاسپەن تالاسىپ قيسىق-قىڭىر بىتكەن قاراعاشتار كورىنەدى. اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس... تابيعات كوركىنەن باسقا كوزگە شالىنار دانەڭە جوق.
ءبىراق بۇگىن وسى جەردە وزگەشە ءبىر تىرشىلىك نىشانى بايقالادى. ويتكەنى دوسبەرگەننىڭ قالاۋىمەن ءبىزدىڭ كەيىپكەرلەرىمىز بۇرىنعى مەكتەپتەس، مايدانداس دوستار باس قوسقان. ءوسىپبايدان ياعني يوسيف تاتايەۆيچتەن باسقاسى سەيىل-سەرۋەنگە ارنالعان قاراپايىم جۇپىنى كيىمدە. ءاردايىم ءوز دارەجەسىنە لايىق سىرەسكەن گالستۋك، قىرى سىنباعان كيىمدە جۇرەتىن ءوسىپباي عانا. اندا-ساندا بۇراپ قوياتىن موينىنا اسىپ العان ترانزيستورىنا دەيىن بار. ايەلدەر جاعى ءالى كورىنبەيدى. ولار كەيىنىرەك كەلەدى. وعان دەيىن ەركەكتەر شاتىر قۇرۋمەن اۋرە.
مامبەت.(شاتىردىڭ ءبىر بۇرىشىن تارتىپ جاتىپ). دوسبەرگەن، ءسال سولعا تامان. ءاي، ءوسىپباي... يوسيف تاتايەۆيچ، سەن سول ورنىڭنان قوزعالما.
يوسيف تاتايەۆيچ. (گالستۋگىن جوندەپ). ال، قوزعالمادىق ەندەشە. ەسكەرتەتىنىم، — تەك مەنى نە ءوسىپباي نەمەسە يوسيف تاتايەۆيچ دەپ اتاعانىڭ ءجون بولار، جارقىنىم. ەكىنىڭ ءبىرى.
مامبەت. ەگىزدىڭ سىڭارى بولساڭ دا مۇنىڭ وڭايعا تۇسە قويار ما ەكەن. بالا كۇنىڭدە ءوسىپباي ەدىڭ، بۇكىل سوعىس بويى ءوسىپباي بولدىڭ، ماعان، ءقازىر دە ءوسىپبايسىڭ. ءبىراق سەنى بارلىق جەردە مارتەبەڭدى كوتەرىپ يوسيف تاتايەۆيچ دەيتىن بولعان سوڭ سولاردىڭ ىزىمەن باياعى...
يوسيف تاتايەۆيچ. رەسمي جاعىنان كەلگەندە دەيسىڭ عوي، سولاي ما؟
مامبەت (كۇلىپ). جوق، رەسمي دەگەن ءسوز بە ەكەن، حالىقتىڭ قۇرمەتىن ايتام دا...
دوسبەرگەن. دارەجە داۋىن كەيىن شەشە جاتارسىڭدار. (شاتىردىڭ ءار بۇرىشىن زەرلەي قاراپ تۇرعان يسابەككە.) سەن تىم قىڭىر تارتىپ كەتتىڭ، جولداس. مۇنىڭ اقبەرەن ءجۋرناليستىڭ اتىنا لايىق ەمەس، باۋىرىم. كوردىڭ بە، قيسايتىپ جىبەردىڭ.
يسابەك. مەن بار عوي ءوزى، عافۋ ەتەرسىز، ارينە. قۇداي سەندەردىڭ ءبارىڭدى تۇگەل گلازامەردەن قۇرالاقان قالدىرعانىنا مەن كىنالى ەمەسپىن. كاك راز مەن تۋرا ۇستاپ تۇرمىن. ءبۇلدىرىپ جاتقان ءوزىڭ.
مامبەت (ءمان بەرە). گلازامەر دەگەنىڭ ءبىز قولدانا المايتىن قۇرال ەكەنى راس. بۇل جاعىنان ساعان قايدان جەتەيىك.
يوسيف تاتايەۆيچ. مىنا بۇرىشتىڭ ءجىبى قىسقالاۋ ما دەيمىن. قازىققا جەتەتىن ەمەس، ەندى قايتتىك؟
دوسبەرگەن. عىلىم دوكتورىنىڭ گالستۋگىن جالعاۋدان باسقا ەش ىلاج جوق.
يوسيف تاتايەۆيچ. جوق، مۇنىڭ ونشا سىپايىلىققا جاتپايدى، جولداس اگرونوم.
مامبەت. Ay، تارتا بەرمەسەيشى ەندى، ءوسىپ... تو ەست يوسيف تاتايەۆيچ! ءجىپتىڭ قىسقالىعى وڭاي شارۋا، قازىعى مىقتى بولسا بولدى. اڭگىمە قازىقتا. قىبىر ەتپەي، تۇرعان-تۇرعان جەرىندە قازىق ورنىن بەلگىلەڭدەر.
يسابەك. ال بەلگىلەدىك. باستا ەندى. (بالعانىڭ كەزەگى كەلگەندە ءارقايسىسى تۇرعان جەرلەرىندە قازىق قاعادى. باۋلارىن بايلاپ شاتىردى تۇرعىزادى.)
مامبەت. مىنە، كوردىڭىز بە، ءبىر شارۋانىڭ بەتى بەرى قارادى دەگەن وسى.
يوسيف تاتايەۆيچ (كەرىلىپ). ۋف... بۇل ءيتتىڭ مۇنشا ماشاقاتى بارىن بۇرىن-سوڭدى بىلسەمشى.
دوسبەرگەن. باقساق، بۇل باقانداي ءتورت جىگىتتىڭ بىتىرگەن جۇمىسى. ساباز، ءبىزدىڭ بابالارىمىزدى ايتسايشى. ءالى ەسىمدە، شەشەم مارقۇم بالالارىن شۇبىرتىپ ءجۇرىپ-اق كيىز ءۇيدى ءبىر ءوزى تىگىپ، ءبىر ءوزى جيعان. شاتىر دەگەنىڭ كيىز ۇيگە قاراعاندا مۇلىك بوپ پا؟
مامبەت (شاتىرعا اينالا قاراپ). تامامدا، جۇتىنىپ شىعا كەلگەن سياقتى.
يسابەك. ونان دا عىلىم دوكتورىنىڭ گالستۋگى امان قالعانىنا شۇكىرشىلىك ەتىڭدەر.
يوسيف تاتايەۆيچ. بۇل دا بولسا ءبىر ولجا (اينالا قاراپ). مىنا جەرىڭ جۇماق قوي، جانىم-اۋ؟ نەتكەن عاجايىپ، توڭىرەك تامىلجىپ تۇر. جوق، بەكەر كەلمەگەن بولدىق. قۇت-بەرەكە دەگەنىڭ وسىنداي-اق بولار. ءبىراز بيىككە شىعىپپىز-اۋ، سامولەتپەن قاراپ تۇرعاندايمىن.
يسابەك. ءاي، راس ايتاسىڭ وسىنداي جەر جانناتىن بالا كۇنىمىزدە قالاي اڭعارماعانبىز.
مامبەت. كەزىندە اڭعارماعانىمىز از با ءبىزدىڭ.
دوسبەرگەن. اۋ، ول كەزدە مۇنداي ترانسپورت بولدى ما؟ اۋىلدان ازاندا شىعىپ، بۇ جەرگە جەتكەنشە كۇن باتاتىن. ءقازىر ماشيناعا مىنسەڭ بولدى، ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە جەتىپ كەلەسىڭ، ايتا بەرەتىن جيىرماسىنشى عاسىرىڭ وسى.
يوسيف تاتايەۆيچ. دا، جىگىتتەر بىزدەر تاماشا ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. دوسبەرگەن، بەرى قاراشى، اناۋ جازىقتا جاتقان قاي اۋىل ەكەن؟
دوسبەرگەن. اۋ، ول ءبىزدىڭ سوۆحوز عوي. سونىڭ ۇستىمەن كەلگەنى جوقپىز با بۇگىن؟
يوسيف تاتايەۆيچ. ءا، سولاي ەكەن عوي. ياپىراي سول جەردەگىلەر وسى تۇرعان ءبىزدى كورە مە ەكەن، ءاي؟
دوسبەرگەن. يسابەك ايتسىن، مۇنىڭ قۇدايدان ەنشىسىن العان گلازامەرى بار عوي. (ءماز بولىپ كۇلەدى، يسابەك ۇندەمەيدى.)
مامبەت. (يوسيف تاتايەۆيچكە). ءبىزدى قايدام، يسابەك ەكەۋىڭ اۋىل ادامىنىڭ كوزىنە شالىنا بەرمەيتىن بيىكتەسىڭدەر عوي.
يسابەك. مامبەتتىڭ قىرشاڭقى ءتىلى قالمايدى.
دوسبەرگەن. مۇنىڭ ايتىپ تۇرعانى دۇرىس. مەن بولماعاندا ەكەۋىڭ دە ءوز بەتتەرىڭمەن كەلىپ كوكتوبەنى باقىتقا بولەمەس ەدىڭدەر.
يوسيف تاتايەۆيچ. قىزمەت، قىزمەت بابى، جىگىتتەر. دوستارىمەن بىرگە سەرۋەن سالىپ ءجۇرۋدى كىم قالامايدى دەيسىڭ. ءبىراق سوعان...
يسابەك. قالا ادامدارىنىڭ دا جايىن ەسكەرۋ كەرەك. مىنا سەن دوسبەرگەن بولساڭ اگرونومسىڭ، مىنا مامبەت بالالاردى وقىتادى. اۋىلداعىلاردىڭ بوس ۋاقىتىندا قيساپ بار ما. سەندەردىڭ وسى تىرلىكتەرىڭە كەيدە ءارى قىزىعا، ءارى قىزعانا قارايمىن. بىزدەر دەگەندە دوڭگەلەك قۋالاعان تيىن تىشقانداي دامىل جوق.
مامبەت. ونىڭ راس، قۋالاعاندا دا شاڭ ىلەستىرمەيتىن بولۋىڭ كەرەك، بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ جاتقان ماقالالارىڭدى وقۋعا ءبىز دە ۇلگىرە المايمىز.
يوسيف تاتايەۆيچ. قولىنان كەلگەن قونىشىنان باسادى جىگىتتەر، بۇلاي مۇقاتۋدىڭ رەتى كەلمەس.
يسابەك. مىنە ءجون بىلەتىن ادامنىڭ ءسوزى. بۇعان نە ايتاسىڭ.
مامبەت. جەڭىلدىم، جولداس جۋرناليست.
يوسيف تاتايەۆيچ. بەلگىلى جازۋشىنى جۋرناليست دەگەنىڭ ونشا جاراسىپ تۇرعان جوق. تىم بولماسا جۋرناليست مەجدۋنارودنيك دەسەيشى. مىسالى، موسكۆادا جۋرناليست-مەجدۋنارودنيك دەگەندەرگە باس ءيىپ تۇرادى. ونىڭ رەتى دە بار. بىزدەردە بۇل سالاداعى ادامدار وتە سيرەك... سونان كەلىپ...
دوسبەرگەن (ءبولىپ). قۇداي ۇرىپ... كوردىڭىز بە مەن دە بايقاماي جۋرناليست دەپ قويىپ ەدىم. وسى ساۋاتسىزدىق-اق تۇبىمە جەتەتىن بولدى.
يسابەك. قويىڭدارشى، جىگىتتەر، مىنا مامبەت بولماسا اڭگىمە مەندە ەمەس... ەسكى دۇنيە تاريحى، ورتا عاسىر تاريحى تاقياسىنا تار كەلىپ جۇرگەندەي كەيدە ادەبيەتكە كەلىپ كيلىگەتىنىن قايتەرسىڭ.
مامبەت (كۇلىپ). ساعان ەلىكتەپ جۇرگەن جوقپىن با، ءوزىڭ-اق ايتشى؟ سولاي ەمەس پە؟
يوسيف تاتايەۆيچ. (ترانزيستورىن بۇراپ). ول جاعىن ەندى بىلاي قويىپ... وزگەلەر نە ايتار ەكەن ەندى سونى تىڭدايىق.
ترانزيستور... وبلىستىڭ باسقا اۋداندارىندا ازداعام بۇلت شىعادى، كەي جەرلەرىندە جاڭبىر جاۋادى.
يسابەك. ال كەرەك بولسا.
ءبارى اسپانعا قارايدى.
دوسبەرگەن. قورقاتىن دانەڭە دە جوق. شاتىردى نە ءۇشىن قۇردىق؟ سوسىن بار عوي بۇل سينوپتيك دەگەندەرىڭ بارىپ تۇرعان سۋايتتار!
يسابەك. ءوز باسىم تۇنگە قاراي جاڭبىر ءسال-پال سىركىرەسە قارسى بولماس ەدىم. كيىز ۇيدە نەمەسە شاتىردا جاتقاندا جاڭبىردىڭ سىبىرلى سىرىنا نە جەتكەن. بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتىپ الىس الەمگە قيالداپ كەتەسىڭ...
مامبەت. ەسىڭدە بار ما، يسابەك؟
ەندى ويلاسام ارمان ءبىر —
التى قانات اق وردانىڭ،
تۋىرلىعىن سابالاپ،
جاۋار ەدى اق جاڭبىر،
توگەر ەدى تاۋدان نۇر.
تەكەمەتتىڭ سۋ بولعان
قۇنىعا جۇتىپ حوش ءيىسىن،
ەرتەگىگە ەلىگىپ،
سان ويلارعا بەرىلىپ،
كوزىمدى الماي وشاقتاعى
قارا جۋسان شوعىنان
جاتار ەدىم الدىندا
ايىم تۋىپ وڭىمنان
جۇلدىزىم تۋىپ سولىمنان.
قيالىمدى اق كيىزگە وراعان
بەۋ جان انا، سول وتاۋعا،
قارى كوشكەن الاتاۋعا،
ەستەن كەتپەس كۇندەرگە،
اق جاڭبىرلى تۇندەرگە
قالاي،
ءقايتىپ ورالام؟
يسابەك:
كيىز ءۇي دە جوق سونداعى،
سەن دە جوقسىڭ،
تاۋ — ءانى!
اق جاڭبىر دا باياعىداي
ساتىرلاتىپ جاۋادى، —
(ءبارى ءۇنسىز، اركىم ءوز ويىمەن اۋرە. ءسوزدى يسابەك باستايدى.)
قانشاما جىلدار ءوتتى. وتىز با، ودان دا كوپ-اۋ، ايايسىڭ، امال قانشا.
مامبەت. وعان قاي زامان. مەكتەپتىڭ ادەبي ۇيىرمەسىندە سەن وسى ولەڭنىڭ تاس-تالقانىن شىعاراتىنىڭ ەسىڭدە مە؟ ويپىرىم-اي سول كەزدە سەنىڭ بىلمەيتىن سوزدەرىڭ جوق ەدى... «بۇرىنعى ءوتىپ كەتكەن، قارعىس اتقان فەودالدىق ءداۋىردىڭ كيىز ءۇيىن كوكسەۋ، اڭساۋ» — دەپ سۋىرىلا جونەلگەنىڭدە زارەمىز ءزار تۇبىنە كەتكەن.
ءبارى كەلەدى.
يسابەك. بالالىق نە دەگىزبەيدى. ءبارىمىز بالا ەدىك قوي... ۋاقىت، زامان... تاز تاقىرعا وسكەن جاۋقازىندار ەمەسپىز بە. سەن ونان دا، كەيىن قالاي باۋىرلاسىپ كەتكەنىمىزدى ايتسايشى. ارامىزدان قىل وتپەيتىن تاتۋلىق بولدى... «ءبارىمىزدىڭ ورتامىزداعى ەڭ تالانتتى سول» دەگەندى ءومىرى اۋزىمنان تاستاعان ەمەسپىن.
يوسيف تاتايەۆيچ. ءيا، جىگىتتەر، كەيدە تاعدىر دەگەنگە تابىنۋعا دا تۋرا كەلەدى. ءدال وسىلاي بولادى دەگەن ءۇش ۇيىقتاسا كىمنىڭ ويىندا بار ەدى. ارينە، تۇپتەپ كەلگەندە جەل تۇرماسا قامىس باسى قيمىلدامايدى، ياعني بەز پريچينى نەت سلەدستۆيە...
دوسبەرگەن. ءتاڭىرى تىلەۋىڭدى بەرگىرلەر، بۇگىنشە دانىشپاندىقتارىڭدى قويا تۇرىڭدارشى. ونان دا ءقازىر مىنا فۋدزيامانىڭ باسىندا قاتىندارىمىزدى قالاي قارسى الۋدىڭ قامىن ويلايىق.
يسابەك. كوكتوبەنى فۋدزياما دەپ جۇرگەن الماگۇل مە؟
دوسبەرگەن. ەندى كىم دەپ ەدىڭ؟
يسابەك. وي، ازاماتىم-اي! گەوگراف ايەلى بار ادامنىڭ ارمانى بار ما ەكەن؟
دوسبەرگەن. تاپ سودان ايدارىمنان جەل ەسىپ جۇرگەنى شامالى. اۋىلداعى مىسىقتارعا شەيىن ات قويىپ العان. توپونيميكا دەگەن ءبىر پالە شىعاردى، تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. ەكسكۋرسياعا سۇيرەپ وقۋشىلاردىڭ دا ىعىرىن شىعارادى. كوپكە دەيىن مۇنىسىنا ءتىلىم كەلمەي ءجۇردى. «فۋدزياما» دەگەنىڭىز ايتۋعا وڭاي ەمەس ەكەن. «ءاي، ءوزىمىزدىڭ تولىپ جاتقان تاۋلارىمىزدىڭ اتى بۇيىرمادى ما ساعان» دەسەم دە بولار ەمەس. «فۋدزياما» دەگەننىڭ عاجايىپ ءمانى بار، ول كيەلى، قاسيەتتى تاۋ دەپ وتتايدى.
يوسيف تاتايەۆيچ. مۇنىڭ سىرىن بىلتىر مەن ياپونياعا بارعاندا ءبىلدىم. الىستان فۋدزيامانىڭ ءوزىن دە كوردىم. عاجاپ!
يسابەك. مەن بار عوي ءوزى... مۇنىڭ مىناداي ماعىناسى بار. ءاربىر تازا بۋدديست ءوز ومىرىندە ەڭ بولماعاندا ءبىر جولى فۋدزيامانىڭ باسىنا شىعىپ قۇدايمەن تىلدەسەدى. سول كيەلى تاۋدا ءوزىنىڭ يگى ىستەرىمەن، كىنارات، كىناسىن ايتىپ، بۇگىنگى تىلمەن ايتساق قۇدايعا ەسەپ بەرەدى ەكەن.
دوسبەرگەن. ءدىن دەگەندە قىزىق-اۋ ءوزى. ءدىندى ۋاعىزداۋشىلاردىڭ شىعارمايتىنى بولسايشى بۇل.
مامبەت. اڭگىمە مۇندا دىندە، ءدىندارلىقتا ەمەس. ءدىن دەگەن بۇل جەردە جەلەۋ عانا. ءتۇپ-تامىرىنا قاراعاندا بۇل ادام بالاسى ومىرىندە تىم بولماسا ءبىر رەت ءوز ار-يمانىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وزىنە ءوزى جان-جۇرەگىن جايىپ سالۋدى اڭساۋدان تۋعان قۇبىلىس. كۇندەلىكتى پەندەشىلىكتەن ءبىر ءسات قول ءۇزىپ وزىمەن ءوزى سىرلاسۋىن مۇرات تۇتقاندىقتان بولسا كەرەك.
يسابەك. فۋدزياماعا تەك وزىمەن ءوزى سىرلاسۋ ءۇشىن عانا شىقپايدى، قۇدايعا ءمىناجات ەتىپ تابىنۋ ءۇشىن شىعادى. قۇداي دەگەنىڭىز شىرقاۋ بيىكتە. ادام اتاۋلىڭىز وعان قۇرت-قۇمىرسقا سياقتى ورمەلەپ ازاپتانىپ جەتەدى. ءسويتىپ ءوزى جاساعان بار قىلمىسىن جالبارىنىپ جايىپ ساپ كىناسىنەن اقتالادى. ادام بالاسىنىن ومىرگە دەگەن ىنتىزارلىعىمەن بىرگە ۇلىلىعى دا وسىندا جاتىر.
مامبەت. سەنىڭ قۇداي تۋرالى بايىپتاۋىڭ «قۇداي كوكتە، ادام جەردە» دەپ قۇلدىق ۇرعان ورتا عاسىرداعى كور ساۋات شارۋانىڭ ۇعىمىنان اينىمايدى ەكەن. ال قۇداي دەگەنىڭ سايىپ كەلگەندە تەك قانا اتاۋ، قۇداي سول ءوزىڭنىڭ ارىڭ — سول ارىڭنىڭ الدىندا ەسەپتەسۋ عانا بولسا قايتەسىڭ؟ اركىمنىڭ ءبىر قۇدايى بولسا ول ءوزىنىڭ ارى. مۇمكىن، ادام بالاسىنىڭ ءوزىڭ ايتقان ومىرگە ىنتىزارلىعى دا جاساعان كىنالارىن وزىنە ءوزى كەشىرۋگە دارمەنى جەتپەۋدەن تۋعان شىعار.
يسابەك. مەن بار عوي ءوزى... عافۋ ەتىڭىز، بۇل جايىندا يدەاليستەر بىلاي دەگەن...
يوسيف تاتايەۆيچ. وزدەرىڭ قىزىق ەكەنسىڭدەر، وي... قايداعى ءبىر جوقتى قوزدىرىپ سەندەرگە نە بولعان. نەمەنە، سوندا وتىرا قالىپ قۇدايعا تابىنۋىمىز كەرەك پە؟ كەشىرىڭىزدەر، بۇل جەردە وتىرعاننىڭ ءبارى اتەيستەر.
دوسبەرگەن. سوزگە ءسال عانا قوناق بەرىڭىزدەر. ەستەرىڭىزدە مە، ءبارىمىز مايدانعا كىرگەندە ءبىزدىڭ ارامىزدا قۇدايدى ەڭ الدىمەن اۋىزعا العان سابىر بولاتىن. ۆيسلاعا جەتكەندە ءبىر جازعان ولەڭى بار ەدى عوي، بىلەسىڭدەر مە؟ ال سوعان دەيىن، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە ءبارىمىز قوسىلىپ شىرقايتىن ءاندى ءوزى باستاۋشى ەدى عوي. تەكستى بىلاي ەدى!
كانە، قۇداي، بەرمەن قارا،
تۇكىرەيىن تۇمسىعىڭا، —
ار جاعى ەسىمدە جوق، ايتەۋىر وسىلاي كەتە بەرەتىن.
مامبەت. بالالىقتىڭ بوس ساندىراعى دا.
يسابەك. مەن بار عوي ءوزى... كەشىرىڭىز بۇل ساندىراق ەمەس. سول كەزدەگى بەلگىلى اقىننىڭ ولەڭى بولاتىن، ءارى ءتىرى، بۇل كۇندە قارتايعان.
دوسبەرگەن. جوق، مەنىڭ ايتايىن دەپ وتىرعانىم بۇل ەمەس، باسقا. سابىردىڭ ۆيسلادا جازعان ولەڭىن ايتام. ول قۇداي تۋرالى بولاتىن. مەن وعان ول كەزدە تۇسىنە قويعان جوقپىن. ءبىراق بايقايمىن، سول، ءبىر نارسەگە كوزى جەتكەن سوڭ جازدى. سەنىڭ ەسىڭدە قالعان جوق پا مامبەت؟ بىلايشا ايتقاندا...
مامبەت. ءدال ايتۋىم قيىنداۋ بولار، ال ماعىناسى «سەنىڭ قۇدايىڭ بار، ول ارىڭ، ارىڭا سەنسەڭ ول قۇدايىڭا سەنگەندىگىڭ...» دەپ كەلەتىن ۇمىتپاسام.
يسابەك. مەندە ءبىر جەردە وسى ولەڭ جازۋلى. بۇعان ەندى نە دەرسىڭ؟ ازعان اقىن، توزعان تالانت. جارق ەتتى دە جوق بولدى. (ويلانىپ ءۇنسىز قالادى.)
يوسيف تاتايەۆيچ. (ءوز بويىنا جات نازىكتىكپەن). ال ماعان ونىڭ ماحاببات جايلى جىرلارى ۇنايتىن. ءاربىر جولى جۇرەك قىلىن شەرتىپ، ان-اۋەز ىزدەپ تۇراتىن... (پاۋزا. كەنەت سەرپىلىپ، قاتقىل ۇندە.) بارىنە، بارىنە ءوزى كىنالى.
اۋىر ۇنسىزدىك باسادى. وسى ساتتە تومەننەن بۇلارعا جاقىنداي بەرگەن ايەلدەر ءۇنى كەلەدى.
دوسبەرگەن (سەرپىلىپ.) و، ءبىزدىڭ حانۋمدار عوي مىنالار. كەلدى دەگەن وسى، كانە قارسى الايىق. (ءبارى ورىندارىنان تۇرىپ، سولاي قاراي بەتتەيدى.) ءاي، مىقتىلارىم-اي، جەتتىڭدەر مە.
الماگۇل، ءانۋار، گۇلجان قولدارىندا تاعام سالعان سۋمكالار.
شوفەردىڭ قولىندا ساماۋىر. جىگىتتەر كومەككە ۇمتىلادى.
گۇلجان (كىنالاي ازىلدەپ). ىلعي بور كەمىك ماۋباس، تومەنگە ءتۇسىپ قارسى الۋدى دا بىلمەيدى بۇلار.
يسابەك. كەشىرەرسىڭ قىمباتتىم، شاتىر قۇرۋدىڭ اۋرەسىمەن قول بوسامادى. حوش كەلىپسىزدەر، فۋدزيامانىڭ باسىنداعى ءاربىر قادامدارىڭىز قىزعالداقپەن كوركەيسىن، ۇلبىرەگەن سينوريتالار. حور قىزىنداي حانۋمدار، سىزدەرگە ارنالعان پارسى پاتشاسىنىڭ شاتىرىن سۇلۋ ساۋلەلەرىڭىزبەن جارىق ەتىپ ءبىزدى باقىتقا بولەڭىزدەر! مارحابات!
دوسبەرگەن. (شوفەردىڭ قولىنداعى ساماۋىردى الىپ شەتكە شىعارىپ). سەن ءقازىر اۋىلعا تارت، ءبىزدىڭ ۇيگە ايشا اپاي كەلۋ كەرەك، سول كىسىنى وسىندا اكەلەسىڭ دە كەيىن اپارىپ تاستايسىڭ، ۇقتىڭ با؟ ءبىز ەرتەڭگە دەيىن وسىندا بولامىز. مۇمكىن ەرتەڭ كەشتەتىپ قايتارمىز، ءتۇسىندىڭ عوي.
شوفەر. جارايدى. (باسىن يزەپ شىعىپ كەتەدى).
دوسبەرگەن (قولىندا ساماۋىر، شاتىردى يەگىمەن نۇسقاپ، ايەلدەرگە تاعزىم ەتىپ). ۋا، ۇلى مارتەبەلىلەرىم! سىزدەردىڭ تاپسىرمالارىڭىزدى ۋاقتىلى ورىنداعانىمدى حابارلاۋدى وزىمە زور باقىت سانايمىن. شادىمان شاتتىققا قۇرىلعان شاتىرلارىڭىز دايىن.
يوسيف تاتايەۆيچ. پاي، پاي، پاي. سەنىڭ ءدىلمار ەكەنىڭدى باياعىدان بىلمەگەنىمە قايرانمىن.
ءانۋار. سونشا سۋىرىلىپ جاتقاندارىڭ ءبىر شاتىر. بۇدان مىقتى ءىس بىتىرسەڭدەر قالاي كۇمپىلدەر ەكەنسىڭدەر.
مامبەت. بايبىشە سىن ماسەلەسىن تەجەي تۇرايىق.
يسابەك. ءانۋار حانۋم، سىن جاعىنان ءوز بايىڭىز دا ەشكىمنەن كەندە سوعىپ تۇرعان جوق.
گۇلجان (اينالا سۇيسىنە قاراپ). اپىر-اي، راحات بولدى-اۋ. بار دۇنيە الاقانداعىداي كورىنەدى ەكەن.
«كوك تەڭىزدىڭ ورتاسىندا فۋدزياما — كوكتوبە
سونشا بيىك — ۇقسايدى ءوزى اسپانعا بارار وتكەلگە.
شىڭىن ونىڭ مەكەندەيدى — سەنسەڭ ەگەر اڭىزعا
كۇيبەڭ پەندە تىرلىگىنەن ادا دانا ابىزدار.
وسى ولەڭ كىمدىكى ەدى ءوزى، ۇمىتىپ قالىپپىن.
الماگۇل. جاپوندا دا اقىن بار.
گۇلجان. مۇنىڭ اقىل بولار ما، الماگۇل. فۋدزيامانىڭ باسى دا وسىنداي-اق شىعار.
يسابەك (ميىعىنان كۇلىپ). فۋدزيامانىڭ باسىنا شىققان ادام، وزگەگە ايتپاس ەڭ قۇپيا سىرىن اقتاراتىنىن بىلەمىسىڭ، حانۋم؟ فۋدزياما دەپ اتايتىن سەبەبى سول.
گۇلجان. قۇداي الدىندا جان-جۇرەگىمدى جايىپ سالۋعا ءقازىر دايىنمىن. الدىمەن، ەركەك اتاۋلى، وزدەرىڭ باستاپ كورىڭدەرشى، تاباندارىڭ تۇرار ما ەكەن. سولاي ەمەس پە، كەلىنشەكتەر.
الماگۇل. البەتتە، الدىمەن بايلارىمىزدىڭ اۋسەلەسىن كورەيىك، قانشالىقتى قادىر-قاسيەتى بار ەكەن.
ءانۋار. سەن دە بالاسىڭ-اۋ، الماگۇل، شەتىنەن تەسىك دوربا، وسىلاردا نە سىر، نە قۇپيا بار دەيسىڭ.
دوسبەرگەن. ءبىزدى تىم جەرلەي بەرمەڭىز، ءانۋار. ۋاقىتىندا كورەرمىز. ءبىراق گۇلجان يسابەككە قوسىلعانشا سوڭىنان قانشا جىگىت جۇگىرگەنىن جاسىرىپ قالماسا بولدى.
گۇلجان. ونىڭ جاراسى جەڭىل. كەرەك دەسەڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوڭىمنان قالماي جۇگىرىپ، اھ دەگەندە اق جالىن اتىپ جۇرگەندەردى كوزىنەن ءتىزىپ شىعۋىما بولادى.
الماگۇل. ە، باسە، ءسويتىپ سازايىن بەرشى وسىلاردىڭ.
يسابەك. مامبەت تە ءبىراز ۋاعىز ايتىپ كوزىمىزدى اشىپ ەدى، ەندىگىسىنە تاۋەكەل، قانداي قيىن-قىستاۋ بولسا دا بەل بۋدىق.
ءانۋار. ءومىرى بالا وقىتۋمەن كەلە جاتقان قاسقا ەمەس پە، اينالاسىنداعىلاردىڭ ءبارىن بالاسىنۋ مۇنىڭ بويىنا سىڭگەن ناۋقاس. كوزىنە كورىنىپ، قولىنا تۇسكەننىڭ بارىنە اقىل ايتىپ وتىرماسا ىشكەن اسى بويىنا سىڭبەيدى. وعان تاڭدانباي-اق قويىڭدار.
يوسيف تاتايەۆيچ. مىناۋ ءانۋار نە دەيدى، مامبەت-اۋ.
مامبەت. ايتا بەرسىن، ءومىر بويى بالا وقىتۋ دا وڭاي ەمەس.
دوسبەرگەن. (ءبارىنىڭ ءسوزىن ءبولىپ.) ۋا، دوستار، مىنا فۋدزيامانىڭ باسىندا سەندەردەن جاسىراتىن سىر جوق. قۇدايدان دا، سەندەردەن دە ەشتەڭە بۇكپەيمىن. مەنىڭ فيلوسوفيامنىڭ زاڭعار بيىگى تۇرمىس ادامدى بيلەيدى دەگەن قاعيدا. ولاي بولسا قۇدايدىڭ جاردەمىمەن الدىمەن ىشىپ-جەپ تويىپ الايىق، سودان كەيىن بارىپ ءوزىمنىڭ ويىم دا، بويىم دا جەتە بەرمەيتىن، الگى نەمەنە ەدى، ۆىسوكيي ماتەريالارىڭدى تالداۋعا كىرىسەرمىز. ايەلدەر داستارقاندى قامداعانشا، ەركەكتەر قاۋىمى انا وزەنگە بارىپ قول جۋىپ قايتايىق.
يوسيف تاتايەۆيچ. مىنە، ءسوزدىڭ تازاسى. «تابيعات اياسىندا اپەتيت اشىلادى» دەگەن ەكەن ءبىر دانىشپان، جۇرىڭدەر ەندەشە.
(ەركەكتەر كەتەدى)
گۇلجان (كەكەتە). وسىنشا اقىلدى سوزدەردى بۇلار قايدان بىلە بەرەدى، جانىم-اۋ.
ءانۋار. ەركەك اتاۋلىنىڭ ايەلدەردىڭ الدىندا اقىلدى كورىنۋگە بار جانىن سالاتىن ادەتى ەمەس پە، سولاردى قويشى، ونان دا ارامىزداعى ەڭ اتاقتى ءوزىڭ، داستارقاننىڭ قارا جۇمىسىنا ارالاسپاي-اق قوي.
گۇلجان. (تاقپاقتاپ). قايداعى اتاق، كوكىرەك كۇپتى، وي تۇمان، ورىندالعان ارمان جوق. «سۋسىعان دۇنيە بايانسىز!» ياپىراۋ، وسى كىمنىڭ ءسوزى ەدى؟
الماگۇل. سونشا سارناپ نە كورىندى؟
گۇلجان. ءجاي، انشەيىن.
ءانۋار. بايىڭ جازۋشى، ءوزىڭ ايتۋلى اكتريسا، ودان ارتىق نە كەرەك.
گۇلجان. بۇل جەردە بايدىڭ شارۋاسى جوق. ونەر ادامى اركىم وزىنە ءوزى جاۋاپ بەرەدى.
الماگۇل. ونەرگە قاتىسى جوق ادام دانەڭەگە جاۋاپ بەرمەيدى دەمەكپىسىڭ.
گۇلجان. قويشى، قايداعىنى ايتپاي. مەنىڭ ويىمداعى باسقا، ءوز باسىمنىڭ دەرتى، ءوز جانىمنىڭ ءورتى. دەزدەمونادان باستاپ ماريا ستيۋارتتان ءارى كلەوپاترادان ءبىر-اق شىعۋ ەدى ارمانىم. ولاردىڭ جان-دۇنيەسىن حالىققا جاريا ەتكەن ءومىردىڭ وكىنىشى بولماس ەدى. ويتكەنى، ادام تراگەدياسىنىڭ شىڭى سولاردىڭ باسىندا. كەيدە بۇگىنگى ءومىردىڭ سىر-سيپاتىن ۇعۋ ءۇشىن ادام بالاسى الىسقا، ءوزىنىڭ وتكەن شالعايىنا زەر سالادى. ءبىراق، تەاتردىڭ ونىمەن ءىسى جوق. مەن تراگەديادا ويناپ ءبىر سىلكىنگىم كەلەدى. قازىرگى پەسالاردا نە بار، كورىپ جۇرسىڭدەر، ونىڭ نەسىن ايتايىن. ءومىر بولسا ءوتىپ بارادى. مىنە بيىل وتىز سەگىزگە كەلدىم. ويناپ جۇرگەن رولدەرىمنىڭ ءبارىنىڭ ونەرگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. سوندا مەن نە ءبىتىردىم دەي الام. جۇرت وسىلاي بولۋ كەرەك دەپ ويلايتىن شىعار. جوق، جوق، جوق. وسىنىڭ ءبارى ويىما ورالعاندا كەيدە جىندانىپ كەتە جازدايمىن.
الماگۇل. مۇنىڭ ەندى ءسال ارتىقتاۋ. سەن تۋرالى ايتىپ جاتادى، جازىپ جاتادى. گۇلجان دەگەندى بۇكىل ەل بىلەدى، سىيلايدى، رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن ارتيستكا دەگەندى كورىنگەنگە بەرىپ جاتقان جوق قوي. ونەردە قول جەتكەنگە توقمەيىلسىمەۋ ءجون شىعار. ءبىراق مىناۋىڭ تىم اسقاقتاعاندىق-اۋ دەيمىن.
گۇلجان. مىنە، كوردىڭىز بە، كوزى اشىق، كوكىرەگى سارا دەگەن سەن دە مەنى تۇسىنبەيسىڭ. ال، ايتىپ جاتىر، جازىپ جاتىر، ودان نە شىقتى. مەنىڭ الار اسۋلارىم، شىعار شىڭدارىم قايدا. ەل ەسىندە قالار ءبىر وبراز جاساماي قۇرالاقان كەتكەنىم بە ساحنادان.
ءانۋار. بۇل ومىرگە سەنىڭ دە وكپەڭ بار ەكەن-اۋ؟ مىنا مەن سياقتى اۋداننىڭ اۋرۋحاناسىندا، ۇلكەن-كىشىسىنە قاراماي، ەرتەدەن قارا كەشكە «اۋزىڭدى اش، كوزىڭدى جۇم، ءتىلىڭدى شىعار، دەمىڭدى شىعارما» دەۋمەن قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ءومىرىڭ ءوتىپ جاتسا كورەر ەم. ونىڭ ۇستىنە بايىڭ ميعۇلا ءمۇعالىم بولسا.
گۇلجان. اينالايىن ءانۋار، ءبىز بىر-بىرىنە شالعاي، ەكى دۇنيەدەن، ەكى تىلدە سويلەپ تۇرمىز. شىنىم سول. ەكى تىلدە. بىلگىڭ كەلسە، سەن وزىڭە دە، حالىققا دا پايدالى ءىس اتقارىپ ءجۇرسىڭ. سەن ءوز ءىسىڭنىڭ مامانىسىڭ، سولاي ما؟ مەن شە، مەن دە سونداي ءوز ءىسىمنىڭ مامانى بولعىم كەلەدى. مەن ءومىر اتاۋلىنىڭ كوزدەگەن مۇرات-ارمانىن ايتىپ تۇرمىن.
ءانۋار. ارمان دەگەن الدامشى كىمدە عانا جوق دەيسىڭ...
جىگىتتەر كەلە جاتادى.
الماگۇل. (يسابەككە.) ءاي، جازۋشى جولداس، مىنا ايەلىڭنىڭ قايعى-قاسىرەتىنە قالاي شىداپ ءجۇرسىڭ؟ ايەلىڭ ارمانىنان شىعاتىنداي بىردەڭە جازبايمىسىڭ؟
يسابەك. پايعامبار دا تۋعان جەرىنە جات دەگەن بار ەمەس پە. جازۋ جاعىنان بۇدان اياعانىم جوق...
گۇلجان. سەنىڭ جازىپ جۇرگەندەرىڭ...
يسابەك. ايتا بەر، ايتا بەر. ەسىڭىزگە تاعى ءبىر سالايىن، حانۋم، مەنىڭ ەڭبەكتەرىم ۋاقىت تالابىنان تۋادى.
گۇلجان. سەنەن كىم تالاپ ەتسە سول تالاپ ەتسىن ءبارى ءبىر شاما-شارقىڭ پۋبليسيستيكادان اسا المايتىنىڭا الدەقاشان كوزىم جەتكەن.
يسابەك. البەتتە، مەن كلاسسيك ەمەسپىن. ءبىزدىڭ حانۋم ءۇشىن ايتا بەرسەڭ كلاسسيك جوق.
يوسيف تاتايەۆيچ. ەندى قايتتىك اعايىن؟ سەنى ماقتاپ جۇرگەن سىنعا سەنەيىك پە، جوق الدە، مىنا جان جارىڭنىڭ سوزىنە سەنەيىك پە؟
گۇلجان. ابزالى، اركىم وزىنە ءوزى سەنگەنگە نە جەتسىن.
مامبەت (ايىزى قانىپ). ال كەرەك بولسا، گۇلجان، ەندى شامالى اياسايشى جۇرتتى.
يسابەك. مۇسىركەمەي-اق قوي، بار ايتقانى سەنىڭ ويىڭنان شىعىپ وتىر.
دوسبەرگەن. جولداستار، جولداستار! جەرگىلىكتى عانا ماڭىزى بار مايدان باستالماي تۇرعاندا كانە، داستارقانعا بەت بۇرىڭدار-اۋ، وتىرمايمىسىڭدار ەندى.
يسابەك. (قۋانىپ). وسىدان اقىلى بولماس.
ءبارى داستارقانعا اينالا وتىرادى.
الماگۇل. ارينە، ۇيدەگىدەي بولا قويماس، و جاعىن كەشىرەرسىڭدەر، دەگەنمەن ساماۋىرىمىزدى الا كەلدىك.
گۇلجان. وندا تۇرعان دانەڭە دە جوق. ناعىز راقاتى وسى. تابيعاتتىڭ مىنا كوركىنە نە جەتسىن.
يسابەك. بۇل پىكىرىڭىزدى قولداۋعا دايارمىن. مىناداي پوەزياعا تولى توبە تۇرعاندا، ۇيدە تىعىلىپ وتىرعاننىڭ ءوزى قىلمىس. سولاي ەمەس پە، جىگىتتەر؟
دوسبەرگەن. تابىلعان ءسوز. ال ەندى داستارقان باسىنىڭ اجارى ءۇشىن تامادا سايلاۋ مىندەتى تۇر. شىعىس ايەلدەرىنىڭ تەڭدىك الۋىنىڭ تاعى ءبىر جارقىن كورىنىسىن الەمگە ايعاقتاۋ نيەتىمەن داستارقان تاعدىرىن گۇلجانعا تاپسىرساق دەيمىن...
گۇلجان. اۋ، الماگۇل تۇرعاندا ماعان ىڭعايسىز بولار، ءوزى نە ايتار ەكەن؟..
الماگۇل. جو-جوق، مۇندايدىڭ ءجون-جوباسىن سەن مولىراق بىلەسىڭ، باستاي بەر.
يوسيف تاتايەۆيچ. ءقادىرىن بىلگەن ادامعا تامادالىق تا وسال قىزمەت ەمەس.
گۇلجان. قىزىقساڭ قيدىم ساعان.
يوسيف تاتايەۆيچ. ويباي، و نە دەگەنىڭ، تورەڭىزگە قۇلدىق، باس شۇلعيمىز دا وتىرامىز وزىڭىزگە.
گۇلجان. بولسىن ەندەشە. بۇل ءرولدى دە ويناپ كورەيىك.
يسابەك (كەكەتىپ). مۇمكىن تالانتىڭنىڭ تاعى ءبىر قىرىن كورىپ قالارمىز وسى جولى.
گۇلجان. مىنا ەشكى باستىڭ مەنى كەكەتكەن ءتۇرىن قارا، مىڭ جەردەن كەكەتسەڭ دە مەنىڭ اۋزىمنان يسابەك دانىشپان دەگەن ءسوزدى ەستىمەي كەتەرسىڭ بۇل دۇنيەدەن.
يسابەك. حالىق ايتسا بولدى، قالىپ ايتپايدى.
گۇلجان. تاپقان ەكەنسىڭ اقىماقتى.
يسابەك. سەنىڭ مىنەزىڭ وسى وتىرعاننىڭ بارىنە ءمالىم. نە دەسەڭ دە، جۇرتتىڭ قۇلاعى ۇيرەنگەن.
دوسبەرگەن. Ay، اعايىن، بىلاي ەندى. تامادا تاعىنا ءمىندى، ال كەتەمىز.
گۇلجان. نەدەن باستاسام ەكەن؟ الدىمەن قۇيىپ الىڭدار. (ءبارى بىرىنە-بىرى قۇيىپ، تاماق الا باستايدى).
— ماعان سۋحويدان...
— مىناۋ دا جامان ەمەس...
— تاماشا ەكەن.
— شاراپ مىنەمىز بە، جوق اقجورعانىڭ وزىمەن تايپالتامىز با؟
تومەننەن ماشينانىڭ ءۇنى ەستىلەدى.
دوسبەرگەن. مىناۋسى نە تاعى. بۇگىن-ەرتەڭ بۇل جاققا قاراي شىبىن ۇشىرماڭدار دەپ ەدىم عوي.
يسابەك. مىناۋىڭ تاماشا ەكەن. بۇكىل كوكتوبە سەنىڭ مەنشىگىڭدە مە ەدى؟
دوسبەرگەن. (ازىلدەپ). تەرريتوريا سوۆحوزدىكى بولسا، بۇل توبە مەنىڭ مەنشىگىم ەمەي، كىمدىكى؟ كەشىرىڭىزدەر، ايەلىمنىڭ ەنشىسى ەكەن عوي. فۋدزياما دەگەن وسى كىسىنىڭ اشقان گەوگرافيالىق جاڭالىعى. (ماشينا جاققا قول بۇلعاپ.) ءاي، قايدا، قايدا باراسىڭ، قايت كەيىن، قايت دەدىم عوي ساعان، مىناۋ قايتەدى-ەي. (جانىندا شوفەر، اق شاشتى قارتاڭ ايەل كەلە جاتادى. بۇل ايشا اپاي.) ويباي، ماسقارا بولدىم-اۋ، ايشا اپاي عوي. ۋرا-ۋرا!!! بايقاماي قالعانىما كەشىرەرسىز. (ءبارى دە ورىندارىنان تۇرىپ ايشا اپايدى قارسى الادى).
ايشا اپاي. (ەنتىگىن زورعا باسىپ.) امان-ساۋ بارمىسىڭدار، اينالايىندار. ءتۇۋ، جۇرەگى قۇرعىر قاعىپ كەتتى-اۋ قارتايدى دەگەن وسى. ونىڭ ۇستىنە دوسبەرگەننىڭ ايقايىنان شوشىپ، باسقا بىرەۋلەردىڭ ۇستىنەن شىقتىق پا دەپ قورقىپ كەتكەنىم.
دوسبەرگەن. بۇل ەندى مەنىڭ ەسەرسوقتىعىم بولدى، كەشىرەرسىز، ايشا اپاي. (شوفەرگە.) راقمەت، جىگىتىم. (شوفەر كەتەدى.)
يسابەك. مىنە داستارحاننىڭ اجارى ەندى كىردى... كەلگەنىڭىز مۇنداي جاقسى بولار ما، ايشا اپاي.
ايشا اپاي. سەندەر ءۇشىن مەن جەردىڭ تۇبىنە بارۋعا دايارمىن عوي، بالا-باۋىرلارىم-اۋ. القا-قوتان وتىرىپ باس قوسپاعانىمىزعا ءبىراز زاماندار بولدى-اۋ شاماسى...
يوسيف تاتايەۆيچ. بەرى، بەرى تورگە شىعىڭىز. جايعاسىپ وتىرىڭىزشى، ايشا اپاي، سىزبەن كورىسكەنىمىزدىڭ ءوزى قانشاما عانيبەت.
ايشا اپاي. راقمەت، ءوسىپباي. قاراپ وتىرمىن، ءالى باياعى قالپىڭ.
يسابەك. ايشا اپاي، مىنا گۇلجان دەگەن سىپايى كەلىنشەك ءبىزدىڭ ۇيدەگى كەلىنىڭىز بولادى. باسقالارىن ءوزىڭىز تانيتىن شىعارسىز.
Aيشا اپاي. E، اينالايىن-اي، بالا-شاعالارىڭ امان با؟ بۇلاي جۇزبە-جۇز كورىسپەگەنىمىز بولماسا، سىرتىڭنان جاقسى بىلەمىن. اندا-ساندا تەليەۆيزوردان دا كورىپ قالامىن.
گۇلجان. ءسىز تۋرالى كوپ ەستىگەنمىن اپا، شۇكىر، بۇگىن ءوزىڭىزدى كورىپ وتىرمىن. كوڭىل تازادا، قۇتتى قوناق كەلەدى دەگەن وسى.
ايشا اپاي. «ءبارىمىز جينالىپ وسىلاي باراتىن بولدىق، كەلىڭىز» دەپ الماگۇل تەلەفون سوققاندا، جۇرەگىم جارىلىپ كەتەر مە ەكەن دەپ ەدىم.
دوسبەرگەن. بۇل يدەيانىڭ يەسى الدىڭىزدا وتىرعان مىنا مەن بولامىن، اپا.
ايشا اپاي. وعان كۇمانىم جوق، اينالايىن. ماشينا جىبەرىپسىڭ، راقمەت. ايتپەسە بۇل جەرگە جەتە الام با، سەندەردىڭ ۇيلەرىڭە دەيىن اۆتوبۋسپەن كەلگەنمىن، قۇرىسىن ادام دەگەن سىيمايدى. دەمالىس بولعان سوڭ با، ايتەۋىر ىعى-جىعى. ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، وزدەرىڭدى كورگەنىمە شۇكىرلىك ەتىپ وتىرمىن.
مامبەت. ەندى قاي جاعىنان الساق تا ورتا تولدى دەگەن وسى.
يوسيف تاتايەۆيچ. جولداس تامادا، رۇقسات ەتىڭىز.
گۇلجان. ءسوز جولداس تاتايەۆقا بەرىلدى.
يسابەك. (سىبىرلاپ). اركىمنىڭ اتاعىن دا، لاۋازىمىن دا جاريالاپ وتىرۋ كەرەك.
گۇلجان. ونداي دا سالتى بار ما ەدى. ءسوز ينستيتۋت ديرەكتورى، عىلىم دوكتورى (يسابەككە سىبىرلاپ). قاي عىلىمدىكى ەدى ءوزى.
يسابەك (سىبىرلاپ). تاريح، تاريح. سونى دا ۇمىتىپ قالعانسىڭ با؟
گۇلجان. ءقازىر عىلىم دەگەننىڭ سالاسىنا سان جەتپەيدى، قايسى ءبىرى ەستە قالۋشى ەدى...
دوسبەرگەن. ءبىراق ول شۇبىرىندىعا ءوسىپباي كىرمەيتىن شىعار. قۇرىقتى چلەنقورلىققا سالعالى جۇرگەن جوق پا وسى كۇنى.
يوسيف تاتايەۆيچ. جارايدى، قويىڭدارشى ەندى. مەن ەشكىم دە ەمەسپىن. ايشا اپايدىڭ الدىندا ءوسىپبايمىن. ءبىتتى شارۋا. بۇدان بىلاي مەنى ءوسىپباي دەپ اتاۋلارىڭدى وتىنەمىن.
مامبەت. سەنى ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتكەن ەكەن. بىرەسە بىلاي اتا، بىرەسە ولاي اتا دەۋىڭ قاي بۇلتاعىڭ.
يوسيف تاتايەۆيچ. و جاعىن كەيىن، مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم مىناۋ...بۇگىن ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ باس قوسىپ وتىرۋىمىز ۇلكەن مەيرام، جولداستار! مۇنداي باس قوسۋدى جەڭىستىڭ جيىرما بەس جىلدىعىندا باستاعان مەن ەدىم. مىنالاردىڭ ءبارى بولدى، ول كەزدە، ايشا اپاي، ءسىزدى ىزدەستىرىپ تابا المادىق، ءبىر جاققا كەتكەن بولۋىڭىز كەرەك. مىنە، بۇگىن، دوسبەرگەن مەن الماگۇلدىڭ داستارقانىنىڭ باسىندا قولىما تيگەن مۇمكىنشىلىكتى پايدالانىپ، مەكتەپ قابىرعاسىندا بىزگە، وسى وتىرعان جىگىتتەرگە بەرگەن تالىم-تاربيەڭىز ءۇشىن، شىن جۇرەكتەن العىس ايتقىم كەلىپ وتىر. ءقازىر رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن ۇلگىلى ۇستازدىڭ ءبىرىسىز. بىزدەر بولساق وزىڭىزگە بەلگىلى، وتە ماڭىزدى ىستەرمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرمىز.
دوسبەرگەن. ءاي، سەنىڭ ماڭىزدى ءىسىڭنىڭ بۇل جەردە قاجەتى نە؟ ودان باسقا ەسكە الاتىن ەشتەڭە جوق پا بىزدە.
يوسيف تاتايەۆيچ. ەگەر عىلىمي سوۆەتتە بىرەۋ ءدال سەن سياقتى كيلىكسە، «جالتىرات تابانىڭدى» دەپ قۋىپ شىعار ەدىم.
ءبارى كۇلەدى
مامبەت. قۇداي ساقتاپ عىلىمي سوۆەت ەمەس، كوكتوبەنىڭ باسىندا وتىرعانىمىزعا شۇكىرشىلىك. كەشىرەرسىڭ، ءوسىپباي مەنىڭ ەسىمە ءبىر جايلار ءتۇسىپ وتىر. كەلىنشەكتەرگە ايتام. التىنشى كلاسقا كوشكەن جىلىمىز، ايشا اپاي تاريحتان بەرەتىن ءمۇعالىم ەردەن حاسەنوۆيچكە كۇيەۋگە شىقتى دا كەتتى. تۋعان اپامىزدى بىرەۋ الىپ قاشقانداي قىزعانىش دەگەندە شەك جوق. ءوز باسىم بۇل كىسىنىڭ كۇيەۋىنىڭ ساباعىنا بارۋدى دا قويدىم. ول ءۇشىن تالاي سىباعامدى دا الدىم. ەركەك پەن ايەلدىڭ اراسىندا ماحاببات بولادى دەگەن ول كەزدە تۇسىمە دە كىرىپ شىقپايتىن. ءبىز بۇل كىسىلەردىڭ ماحابباتىن وزىمىزگە جاساعان وپاسىزدىق دەپ ۇقتىق. ءاي، بالالىق-اي!
گۇلجان. ول كىسى ءقازىر بار ما؟
ايشا اپاي. جوق، ستالينگرادتا وپات بولدى.
يوسيف تاتايەۆيچ. اسا مەيىربان ادام ەدى مارقۇم.
ايشا اپاي. ءبارى دە ءوتىپ كەتكەن دۇنيە عوي. ءبىراق، ءوزى دە قينالىپ ءجۇردى. بالالار بۇرتيىپ سىرت اينالىپ كەتەتىن كورىنەدى. «اۋ، مىناۋ بوقمۇرىندارىڭا ايتسايشى، ماعان سالەم بەرۋدەن قالىپ بارادى. كىنام قايسى مەنىڭ» دەگەنى ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە.
يسابەك. ول كەزدەگى ايشا اپايدى كورگەن جىگىتتىڭ شارق ۇرماسقا شاماسى جوق. بالا بولساق تا بەكەر قىزعانبادىق-اۋ دەيمىن.
مامبەت. كوردىڭىز بە، ايشا اپا، «قىزدىڭ سورى سۇلۋلىعى، تۇلكىنىڭ سورى قىزىلدىعى» دەگەنگە سوندا كوز جەتتى عوي.
يوسيف تاتايەۆيچ. سوندىقتان دا مەن وسى توستى، ايشا اپا، ءسىزدىڭ انالىق ءازيز جۇرەگىڭىز ءۇشىن، ادامگەرشىلىك بيىك پاراساتىڭىز ءۇشىن، دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن الىپ جىبەرەمىن.
ايشا اپاي. راقمەت اينالايىندار، كوپ جاساڭدار.
يسابەك. مەن ءسىزدىڭ بالاڭىزدى كوردىم عوي. العاشىندا تانىماي قالدىم، دىرداي جىگىت بوپ ءوسىپتى.
ايشا اپاي. اكەسىنە تارتقان با ەكەن؟
يسابەك. اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي.
ايشا اپاي. ءۇيلى-جايلى بولدى، ءقازىر قاراعاندىدا. ەكى نەمەرەمىز بار. كەلىنىم دە جاقسى بالا بولىپ شىقتى. ءىشى-باۋىرىڭا كىرىپ تۇرادى. كوزىم تىرىدە ءوزىم اسىراپ، تاربيەلەپ بەرەم، بالانىڭ كوبى جاقسى دەپ قۇلاقتارىنا قۇيىپ وتىرام. بىزدەر بولساق، سوعىستىڭ كەسىرىنەن تىلەۋىمىز كەسىلىپ قالدى. جولداسىم مارقۇم مايدانعا اتتاناردا «بالامىز بىرەۋ-اق» دەپ ارمان قىپ كەتكەن-دى. جالعىزىڭدى كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتا، بۇدان ايرىلساڭ ءبىزدىڭ جەر بەتىندەگى تامىرىمىز تارتىلىپ، جۇلىنىمىز ءۇزىلدى دەي بەر، ودان قالعان تىرشىلىك تۇل-تۇنەك دەپ ەدى. «ەگەر دە نەمەرە كورگەنشە ءتىرى بولساڭ، ءوزىڭدى باقىتتى سانا، ەشتەڭەگە وكىنىش ايتۋشى بولما» دەگەنى جانە بار. «كىتاپتارىمدى بالام ءۇشىن ساقتا، مەنىڭ بالاما بۇدان ارتىق قالدىرار مۇرام جوق» — دەپ قايتا-قايتا تاپسىردى. ورالماسىن سوندا ءوزى دە بىلگەن ەكەن مارقۇم. ءبارى دە، ءبارى دە بولدى عوي، ماحاببات تا، شاڭىراق تا جاراستى. تەك بايانى از بولدى. دەمەك تاعدىر سولاي... سەندەرگە، جاستارعا قاراپ قۋانام دا، بەكەر ءومىر كەشپەپپىن دەپ كوڭىلگە مەدەت سانايمىن.
گۇلجان (يسابەككە). ءاي، جازۋشىسىماقتار، ادەبيەتتى ساۋداعا سالۋدان باسقا كاسىپتەرىڭ بار ما، سەيلون ساپارى، مالي ساپارى، تاعى باسقا ساپارلارىڭ جايلى كەز كەلگەن سپراۆوچنيكتەن وقۋعا بولاتىن شاتپاقتارمەن اۋرەسىڭدەر. ونى جانە تۋىندى دەيسىڭدەر-اۋ، تۋماي تۋا شوككىرلەر.
يسابەك. مۇنىمەن نە ايتقىڭىز كەلىپ ەدى؟
گۇلجان. جان-جۇيەڭدى بيلەپ، جۇرەك تەبىرەنتەر شىعارماڭ قايدا؟ اقپاننىڭ الاي-تۇلەي بورانىنداي ارپالىسقان ادام تاعدىرى قايدا؟ قيت ەتسە «ءبىز شەكسپير ەمەسپىز، ءبىز شەكسپير ەمەسپىز» دەپ شىعا كەلەسىڭدەر. بۇل ارينە، ونەردىڭ جالىنا جارماسقان دارىنسىزدىڭ دارمەنسىز دالەلى عانا. شەكسپير بولماساڭ دا ءوز بويىڭا شاق شىندىقتى ايتۋعا شاماڭ كەلە مە؟ سەنىڭ كىتابىڭنىڭ بەتىندە جۇرەگىڭنىڭ ورتىنە ورانىپ شىققان ءبىر وي قاشان بولادى.
يسابەك. سەن، جارقىنىم، تەاتر ساحناسىندا تۇرعان جوقسىڭ، فۋدزيامانىڭ باسىندا بىلاي ويناما.
گۇلجان. البەتتە، ءبىراق سەن دە ادەبيەتپەن بىلاي ويناما. مەنىڭ جارام جەڭىل. سەندەردىڭ قولدارىڭنان ويىمداعىداي دۇنيە تۋسا سونى ويناۋ ۇستىندە، ساحنادا ءولىپ كەتۋگە دايارمىن. ال سەن شە؟ سەن ءوز ەڭبەگىڭنىڭ ادالدىعىنا باسىڭدى بەرۋگە بەل بايلاي الامىسىڭ؟
يسابەك. مەن وعان بار ءومىرىمدى باعىشتاعان اداممىن، سونىڭ ءبارى سەن ءۇشىن شىعار، بايقا، مەنەن اۋلاق.
الماگۇل. گۇلجان ساعان نە بولدى؟
گۇلجان. مەن ونەردىڭ ورەسىن ايتىپ تۇرمىن. تەك بۇرا، بۇزا تۇسىنبەڭدەر.
مامبەت. ءوز باسىم، گۇلجاننىڭ ايتقانىنا قوسىلام.
يسابەك. قوسىلعاندا قانداي، مۇندايعا سەن ءاردايىم دايارسىڭ. سىناۋ مەن مىنەۋ كىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى.
مامبەت. اڭگىمە سىناۋدا دا، مىنەۋدە دە ەمەس. بۇكىل ادام بالاسىنىڭ تاريحىندا ءار ۇرپاقتىڭ كەشكەن ءومىرى، وپىق پەن وكىنىشى، جەڭىسى مەن جەمىسى ارالاس جولى ادەبيەت پەن ونەردە عانا ءوز ولشەمىن تابادى. سول تارازىعا ءبىز دە تۇسەمىز. بىزدەن دە كەلەشەككە قالار ۇلگى-ۇردىس، شۇكىر، بارشىلىق. قالاي ءومىر كەشتىك، نە ءۇشىن كۇرەستىك؟ بىزدەن كەيىن قالاي بولۋ كەرەك؟ وسىنىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەتىن تەك قانا ادەبيەت پەن ونەر.
ءانۋار. و، جاراتقان، مىناۋ تاعى دا جۇرتتىڭ كوزىن اشىپ، ۋاعىز ايتۋعا كەتتى.
يسابەك. ادەبيەت جايلى وسى جىلى سوزدەرىڭە راقمەت. ءبىراق وسىنشا جۇكتى تەك قانا ادەبيەت ارقالاپ شىعادى دەگەنىڭىز ارتىقتاۋ سياقتى. ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى تاراپقا سالار ودان دا باسقا تاريحتىڭ قۇبىلىستارى بارىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ادەبيەت دەگەن نە؟ ونىڭ قولىنان نە كەلەدى؟
مامبەت. بىزدەر بالا ەمەسپىز عوي يسابەك. ءبىزدى وكشەلەس ۇرپاق الدىندا جالاڭ قابات شىعارىپ سالا قوياتىن ادەبيەتتىڭ ماعان كەرەگى جوق. ءبىز وتكەن كەزەڭنىڭ ءوز ۇلىلىعى بار ەمەس پە؟ مىسالى، مىنا وتىرعان ايشا اپايدىڭ شاشى كۇنگە اعارعان جوق، ءار تال اق شاشىندا ءارقايسىمىزدىڭ تاعدىرىمىز بار ەمەس پە؟ ءوز باسىم وسى كىسىنىڭ بەينەسى ادەبيەتتە جايداق جارشى ەمەس، بار بولمىسىمەن، جان-جۇيەسىمەن كورىنسە ەكەن دەمەكپىن. ءوزىمىز جايلى ايتار شىندىق از با. ماسەلە سوندا جاتىر عوي، جانىم-اۋ. ويتكەنى كەلەر ۇرپاق قادىر-قاسيەتىڭدى باعالاي وتىرىپ، قاتەلىگىڭدى بەتىڭە باسۋدى دا بىلەدى. ءوزىڭ مويىنداپ كەتسەڭ ۇلگى بولماسپىسىڭ، كەلەشەك قامى، سەنىڭ قاتەلىگىڭدى قايتالاماۋدا جاتقان جوق پا...
گۇلجان. مىنە ازاماتتىڭ، ەركەكتىڭ اڭگىمەسى دەپ وسىنى ايت. قۇدايدى، كوز الدىڭدا، وسى فۋدزيامانىڭ باسىندا بار دەپ قويايىق — سول قۇدايدىڭ الدىندا تەك شىندىقتى، تەك شىندىقتى عانا ايتايىقشى. قۇپيانىڭ قۇلپىن، سىر ساندىقتىڭ كىلتىمەن اشايىق. سىزدەن باستادىق يوسيف تاتايەۆيچ.
يوسيف تاتايەۆيچ. مەنى ءوسىپباي دەپ اتاڭدار دەگەن ءوتىنىش ايتقانىم بار ەمەس پە.
گۇلجان. عافۋ، عافۋ، وزىڭىزدەن باستالسىن ءوسىپباي. قىزمەت دارەجەسى جاعىنان دا سەنەن جوعارعىسى جوق ەكەن.
يوسيف تاتايەۆيچ. اڭگىمە دارەجەدە ەمەس، ءوزى بىلاي عوي جولداستار. مەن وسى، جاڭا عانا سويلەگەن سياقتى ەدىم، سوندىقتان...
الماگۇل. جوق، ايشا اپايدىڭ اڭساپ وتىرعانى باسقا.
يوسيف تاتايەۆيچ. ەندەشە بىلاي، باياعى ءوزىڭىز اتتاندىرعان مايدان ساپارىنان بەرى تالاي-تالاي زاماندار ءوتتى. الدىمەن ارتيللەريستەر دايىندايتىن ۋچيليششەدە وقىدىق، سودان كەيىن سوعىستىق، اقىرى امان-ساۋ ورالدىق... قىسقاسى وسى.
ءانۋار. مۇنىڭ ءبارى جالپىلاما ءسوز. سەن باسقا جاققا تارتىپ كەتتىڭ. اركىم ءوزى تۋرالى، ءوزىنىڭ تىنىس تىرلىگى جايلى ايتسىن دەپ وتىرعان جوقپىز با؟
ايشا اپا. يە، يە ماعان سودان ارتىق جىردىڭ دا، سىردىڭ دا كەرەگى جوق. ءوز قولىڭنان ۇشقان بالاپاننىڭ، ازامات بولىپ، ات ارقاسىنا مىنگەندەگى قۋانىشىنا نە جەتسىن...
يوسيف تاتايەۆيچ (گالستۋگىن جوندەپ). سوندا تەك ءوزىم تۋرالى عوي...
مامبەت. نەگە قينالىپ وتىرسىڭ؟
يوسيف تاتايەۆيچ. جوق، اڭگىمە وندا ەمەس. مەن بىلەتىن راۋاياتتاردا مۇندايدا ءسوزدى تامادانىڭ ءوزى باستاپ، باسقاعا باعىت-باعدار سىلتەۋشى ەدى...
يسابەك. وندا مەن-اق باستايىن. (ءبارى دە «تامادا»، «تامادا» دەپ شۋلاپ قويا بەرەدى.)
گۇلجان. ءا، ءا سولاي ما، اڭدىعاندارىڭ مەن، ىزدەگەندەرىڭ شىندىق بولسا قينالار ءجايىم جوق، باستادىم ەندەشە. (ايشا اپايعا.) اپاي، ءسىز دە كەلىنىڭىزدىڭ كىم ەكەنىن بىلگەنىڭىز ابزال.
ايشا اپاي. ءوي، اينالايىن، ءسويتشى.
گۇلجان. سونىمەن اكتريسامىن. مەنى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. (پاۋزا.) سوعىس كەزى، تۇرمىس اۋىر، اكە-اعالار مايدانعا كەتكەن. قىرىق ءتورتىنشى جىلى ون ءتورت جاسىمدا تىگىن فابريكاسىندا ىستەدىم. سوندا ءجۇرىپ ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت ۇرلىق جاسادىم.
يسابەك. (نامىستانىپ). مىناۋ نە دەپ كەتتى. باسقا ءبىر ءجونى ءتۇزۋ ءسوز تۇسپەدى مە اۋزىڭا...
گۇلجان. بولمە ءسوزىمدى. مەن ءۇشىن نامىستانباي-اق قوي... شىندىقتان ارتىق ءجونى ءتۇزۋ نە بولۋشى ەدى. «سەنىڭ ساحناداعى ويىنىڭدا شىندىق شامالى» دەپ سىناعانىڭدا مەن ۇندەمەيمىن عوي. ويتكەنى شىندىقتى سۋعا، ءومىردى دۋعا اينالدىرىپ جازۋعا ءوزىڭنىڭ ەتىڭ ابدەن ۇيرەنگەن. سەن جازىپ، مەن ويناي الماسام اڭگىمە باسقا. ال ءدال ءقازىر ءوزىم تۋرالى بار شىندىقتى ايتۋعا پراۆوم بار شىعار.
ايشا اپاي. ءوي، اينالايىن، قىسىلما ءبارى ءوزىمىز عوي...
گۇلجان. ول ۇرلىقتى مەن جەتىسكەنىمنەن جاساعان جوقپىن. شەشەم اۋىرىپ جاتتى، وزىمنەن كىشى ءىنىم بار. كارتوچكاعا العان ناننىڭ ءجايى بەلگىلى. ءبىر كۇنى اكەمنىڭ قارالى قاعازى كەلدى. مايداندا وپات بولىپتى. كورشىلەر كوڭىل ايتىپ كەلە باستادى. ولارعا ءدام اۋىز تيگىزۋگە جاعداي شامالى. ەشكىمنەن كوك تيىن قارىز، قوس ۋىس ءدان الا المايسىڭ. سودان كەيىن كەلدىم دە ىشىمنەن ەكى ەركەك كويلەكتى كيىپ فابريكادان شىقتىم. ەرتەڭىنە بازارعا اپارىپ ساتىپ، سونىڭ اقشاسىنا كەلگەنىنشە كارتوشكا، ۇن، از عانا ماي الىپ اكەمنىڭ جەتىسىن بەردىك. وسى كەزدە ويلاپ كەتسەم سول ەكى كويلەك تانىمە كىرپىكشەشەندەي قادالىپ تۇرعانداي بولادى. كەيدە تۇسىمە ەنگەندە شوشىپ ويانامىن. ەگەر وسى فۋدزيامانىڭ باسىندا ادىلەت قۇدايى بار بولسا — كەشىرە گور وسى قىلمىسىمدى دەپ جالبارىنامىن بۇگىن.
يسابەك (ىزالانىپ.) تاعى، تاعى دا، تاعى دا قانداي ۇرلىق جاسادىڭ؟
گۇلجان. كەرەك بولسا ونى دا ايتام... جاسىمنان ونەرپازدار ۇيىرمەسىنە جاقىن ءجۇردىم. سوعىس بىتىسىمەن تەاتر ۋچيليششەسىنە ءتۇسىپ، وقىپ جۇرگەندە مىنا سۇمىرايعا كەزدەستىم.
يسابەك. ءماسساعان. جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ بايى مەندەي سۇمىراي بولسا، قۇدايىنا كۇندە ءبىر قوي شالىپ وتىرار ەدى.
گۇلجان. مەن سەن ءۇشىن قوي تۇگىل، تىشقان مۇرنىن دا قاناتپاس ەدىم.
دوسبەرگەن. Ay، اعايىندار، اعايىندار! بۇل جەردە سەندەردەن باسقا جۇرت بار ەكەنىن ۇمىتپاڭدار!
گۇلجان. كەشىرەرسىڭ دوسبەرگەن، شەگىنىسكە جول جوق، ايتىپ بولايىن. بۇل وقۋىن ءبىتىرىپ گازەتكە مەن تەاترعا ورنالاستىم. (پاۋزا.) سوندا بارىپ، سوندا بارىپ ەشبىر قۇداي كەشپەيتىن، كەشىرمەيتىن ۇرلىعىمدى جاسادىم. ونى ءوزىم دە كەشپەيمىن، قۇدايدان دا كەشىرىم سۇراۋعا بەتىم جوق. ول كىنام «ءازىر باسىمىز جاس، بالا قايدا قاشار» دەگەن مىنا جاۋىزدىڭ ءتىلىن العاندىعىم، سول ءبىر قارعىس اتقان ءتۇنى جاساعان ۇرلىعىم... ءمىنى سودان بەرى، سودان بەرى...
يسابەك. سەن ءوزىڭ ماس بولىپ قالعان ەكەنسىڭ!
گۇلجان. ءيا ماسپىن، قانىمدى قارايتقان ءوز ۋىما ءوزىم ماس بولىپ تۇرمىن. ايشا اپا، ءسىز اناسىز ءسىز ءوز بالاڭىز عانا ەمەس، كوپكە انا بولدىڭىز. ءوزى انا بولماعان ادام، مايداندا بالالارىن جوعالتقان انالاردىڭ ءرولىن قان جىلاماي قالاي ويناماق. باقسام مايداندا بالاسىن جوعالتقان انا مەنەن الدە قايدا باقىتتى ەكەن. ويتكەنى وندا ەمىرەنگەن انالىق سەزىم بولدى عوي. ال مەن بولسام، ءوز قولىمنان، ءوز قولىمنان... نەگە عانا، نەگە عانا... كەشىرىڭىزدەر، كەشىرىڭىزدەر، قۇداي ءۇشىن كەشىرىڭىزدەر... (بۋلىعىپ شىعىپ كەتەدى).
يسابەك (قيپالاقتاپ). مەن بار عوي... وقاسى جوق كەيدە مۇنىڭ وسىنداي مىنەزدەرى بولىپ تۇرادى. وعان ءمان بەرمەڭىزدەر، مەن ءقازىر ءوزىم اكەلەم. (كەتەدى.)
ايشا اپاي (وكىنىشتى). وبال-اي، بايقاماي اپ-ادەمى وتىرىستارىڭنىڭ شىرقىن بۇزدىم-اۋ.
مامبەت. ءسىز قىسىلماڭىز اپاي، و نە دەگەنىڭىز، اڭگىمە سىزدە ەمەس، گۇلجان اق كوڭىل، اشىق مىنەزدى ادام. كۇيىنىپ ءجۇرىپ شىنىن ايتادى، شىنىن ايتىپ، تاعى كۇيىنەدى.
ايشا اپاي. ءيا، سولاي ەكەن عوي ءوزى.
يوسيف تاتايەۆيچ. اركىمنىڭ ءبىر ارمانى بار دەگەن وسى. بالانىڭ بارىنا نە جەتسىن، ءبىراق ءقازىر سونى تاربيەلەۋ دە وڭاي ەمەس.
دوسبەرگەن. دۇرىس ايتاسىڭ، ءسابي كۇنىندە ءبىر ءسارى، ال قازىرگى جاستاردى ءتۇسىنۋ قيىن. ءومىرى سەن ەستىمەگەن، ءۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىنە كىرمەيتىن بىردەڭەلەردى سوعىپ وتىرعاندا ەسىڭ شىعادى. ءبىر نارسە دەي باستاسىڭ، «وسى اقىلىڭ دا جەتەر، تويدىق» دەپ اۋىزىڭدى اشتىرمايدى.
الماگۇل. نەگە سولاي ەكەنىن ويلاعان كۇنىڭ بولدى ما؟ مۇمكىن ولار سەنەن ۇلگى تۇتار قاسيەت كورمەيتىن شىعار؟ ولاردىڭ بويىنان سەن نەندەي جاقسىلىق بايقايسىڭ؟ ءوز باسىڭ قانداي اقىل بەرە الاسىڭ؟ ءوزارا سويلەسكەندە ولاردىڭ كوڭىلىنە قونار، ويىن بايىتار قانداي جاڭا ينفورماسيالارىڭ بولادى؟
دوسبەرگەن. قايدا سىلتەپ باراسىڭ، جانىم-اۋ. مىناۋ اياق الىسىڭا قاراعاندا ۇزاماي ەرلى-زايىپتى ادامدار دا ءبىر-بىرىن جاڭا ينفورماسيالارمەن بايىتىپ وتىرۋ كەرەك دەگەندى شىعارارسىڭ.
الماگۇل. شىعارۋ ەمەس، ءدال وسىنداي ءجاي ەڭ الدىمەن ەرلى-زايىپتى ادامداردىڭ اراسىندا مىقتى بولۋى شارت.
يوسيف تاتايەۆيچ. كەشىرىڭىز، ارينە، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ باس يەرى الدىمەن ماحاببات.
الماگۇل. ارينە، ماحاببات نەمەسە جاڭا مەنىڭ بايىم ايتقان ءبىرىن-بىرى جاڭا ينفورماسيامەن بايىتىپ وتىرۋ.
دوسبەرگەن. ۇقسام بۇيىرماسىن... سوندا ءبىز ەكەۋمىز قالاي بولعانىمىز؟ مەن سياقتا قاراپايىم اگرونوم، ءوز باسىم سەنى جاڭا ينفورماسيامەن بايىتىپ ءجۇرمىن دەي المايمىن.
الماگۇل. مەن دە قاراپايىم مۇعاليمامىن. ءبىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە بۇل تۋرالى ساعان دا ايتار بولارمىن.
دوسبەرگەن. كوردىڭىز بە، ايشا اپاي، بۇل زاماننىڭ ايەلدەرى قالاي-قالاي قيعىستايدى. شىركىن، دۇنيە-اي، فەوداليزم كەزىندەگى ايەلدەر قاراسىن كورسەتپەي كەتتى-اۋ. و زاماندا بايىڭ ايتتى، ءبىتتى شارۋا.
ءانۋار. ءويتىپ زارلاماي-اق قوي، دوسبەرگەن. ءالى دە سەندەردى شاما-شارىقتارىڭا قاراي ەركەلەتپەي جۇرگەمىز جوق.
مامبەت. ءبىزدى نەگە ەركەلەتەتىندەرىڭدى بىلۋگە بولا ما؟ جاڭاعى شاما-شارقى دەگەننىڭ شەگى بار ما؟
ءانۋار. بار، نەگە بولماسىن.
دوسبەرگەن. عىلىمي-تەحنيكالىق ريەۆوليۋسيانىڭ شالقىپ تۇرعان زامانىندا ايەلگە باي بولۋ وڭاي ەمەس ەكەن.
مامبەت. بارىنەن وزىڭمەن ءوزىڭ بولۋ قيىن.
الماگۇل. بۇل ءسوزىڭدى قۇپتاۋعا بولادى.
يوسيف تاتايەۆيچ. وزىڭمەن ءوزىڭ بولۋ دەگەن نە دەگەن ءسوز؟ مامبەت ەكەۋىڭ تاعى نە باستاپ وتىرسىڭدار؟
الماگۇل. وندا نە تۇر؟ بۇل قىم-قيعاش ستاندارتيزاسيانىڭ تۋعىزعان پروبلەماسى. سوسيولوگتاردىڭ بۇگىنگى باس قاتىرىپ وتىرعانى وسى.
يوسيف تاتايەۆيچ. ال سەندەرگە نە جوق، سولاي-اق بولسىن دەيىك، نەمەنە كورىنگەننىڭ كورپەسىن ولشەپ ءجۇرۋ كەرەك پە؟ بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى. تاريحتىڭ تەگەرشىگى كەرى اينالمايدى. سەندەر نە دەسەڭدەر، و دەڭدەر، نە بولۋ كەرەك، سول بولادى.
مامبەت. اۋ، ءبىراق ادام ءاربىر تاريحي پروسەسكە وزىنشە وي جۇگىرتىپ، بايىپپەن قاراماس پا.
ءانۋار. سەن وسى تاريحقا بايىپپەن وي جۇگىرتىپ قاراۋدان باسقا قولىڭنان نە كەلىپ جاتىر. ودان نە ءبىتىردىڭ. تاريح بولسا ءوز بەتىمەن كەتە بەرەدى، سەن بولساڭ سول باياعى مەكتەبىڭنىڭ قابىرعاسىنان ءارى ۇزامايسىڭ.
دوسبەرگەن. ايشا اپا، ءقازىر وسىلاردىڭ ءبارىن فۋدزيامانىڭ باسىنان قۋىپ شىعايىن با؟ نەمەنە، سەندەر وسىندا ايتىس ۇيىمداستىرىپ دانىشپاندىقتارىڭدى دالەلدەۋ ءۇشىن كەلدىڭدەر مە؟ ايشا اپاي ەكەۋىمىزدىڭ ميىمىزدى اشىتتىڭدار عوي، ءتايت ءارى، اقىلدارىڭدى باستارىڭا شايناپ جاق.
ايشا اپاي. قوي، قوي ولاي دەمە، دوسبەرگەن. بۇلاردىڭ سوزىنە مەن دە ۇيىپ وتىرمىن.
دوسبەرگەن. جو، جوق، بۇلاي بولمايدى. بۇل جەردە حوزياين مەن، بۇلار قوناق. قوناق ەكەنسىڭ ءىش، جە، كوڭىل كوتەر. نە بوپ بارادى ءوزى. بىرەۋى ءوزارا كەرىلدەسىپ تايىپ بەردى. ەندى بىرەۋلەرى عىلىمي-سوسيولوگيالىق كوكپارعا ءتۇسىپ جاتىر. مىنا، مەن سورلى، ايەلىم ينفورماسيامەن بايىتا قويمايتىن قاسقا، دالادا قالۋىم كەرەك پە؟ كونە الماسپىن بۇعان. كەشىرىڭىزدەر، انالاردى سۇيرەپ اكەلەيىن. (كەتەدى.)
ايشا اپاي. ءاي، بالاپاندارىم! باياعى بالا كۇندەرىڭ ەسىمە ءتۇسىپ، بۇگىنگى قالىپتارىڭا بويىم ۇيرەنبەي وتىر. ءبارى وزگەرگەن، يە، ۋاقىت دەگەن ءوز وكىمىنە كوندىرەدى.
(پاۋزا)
ءانۋار. جولداس ديرەكتور، ءوسىپباي جارقىنىم، بىلاي شىعىپ شامالى اڭگىمەلەسەيىكشى، ءبارىبىر سەنىڭ قابىلداۋ بولمەڭە ءبىزدىڭ قولىمىز جەتىپ جاتىر ما؟
يوسيف تاتايەۆيچ. سول دا ءسوز بوپ پا ەكەن؟ مەنىڭ ەسىگىم كىمگە بولسا دا ءاردايىم اشىق. ال سەن دەگەندە قاقپا الدىنا شىعىپ قارسى الۋعا دايارمىن. ءبىراق، ءبارىبىر، سەن كەلمەيسىڭ عوي... كەتتىك.
ءانۋار. مامبەت! ماقسۋدا ماسكەۋدەن ورالعاندا تاپا-تال تۇستە ەكەۋى قول ۇستاسىپ كەتتى دەرسىڭ. (مامبەت باسىن يزەپ كۇلەدى، تاتايەۆ، ءانۋار شەتكە شىعادى.) ءوسىپباي، سەن ەندى مامبەتكە قول ۇشىن بەرسەڭ نەتتى. قالاعا كوشكىم كەلەدى. كەيدە پرەزيديۋمدا وتىرعان ءوزىڭدى تەليەۆيزوردان كورگەندە ءىشىم ۋداي اشيدى. الىستاعى الدامشى ساعىمداي بار ءومىر بوسقا ءوتىپ بارادى. (پاۋزا.) سوناۋ ءبىر كەش ەسىڭدە مە؟ مەن ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ بارا جاتتىم. سەن بولساڭ ماقسۋدامەن قالدىڭ. بارعان سوڭ مامبەتپەن كەزدەستىم. اتتەڭ سول كەزدە عوي سەنىڭ ءبىراۋىز جىلى ءسوزىن بولعاندا... قويشى ايتەۋىر، ءبارى ءوتتى دە كەتتى، ونى ەسكە العاننان نە پايدا؟
يوسيف تاتايەۆيچ (كىسىمسىپ). ۆوت يمەننو. ءۇيدىڭ مىزعىماس مۇلكىندەي الدەقاشان ورنى-ورنىمىزعا مەلشيىپ تۇرىپ قالعانبىز. بۇل تىرلىك نەگە بۇلاي بولدى ەكەن؟ ءومىر وكىنىشكە تولى. امالىڭ قانشا؟ تاعدىر، تاعدىر... ءانۋار.
ءانۋار. البەتتە، البەتتە، جالپى ول دا، سەن دە بىر-بىرىڭە دەگەندەي... مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم ول ەمەس ەدى، ونان دا ءبىر بەت قىڭىرلىعىنان كوك تيىن پايدا جوق ەكەندىگىنە مامبەتتىڭ كوزىن جەتكىزۋ كەرەك. مۇنىڭ قولىنان ءبارى كەلەتىن ادام.
يوسيف تاتايەۆيچ. كەلگەندە قانداي. وسىنىڭ ورنىندا باسقا بىرەۋ بولسا الدەقاشان اكادەميادا وتىرار ەدى. ءبىراق سەنىڭ ءتۇسىنۋىڭ كەرەك — بۇل ءقازىر توقىراپ قالعان ادام. ارينە، ءبىر مەكتەپتە زاۆۋچ ەتىپ ورنالاستىرۋعا ۇسىنىس جاساپ كورۋىمە بولادى. ال، ودان ءارى اسا المايتىنى ەسىڭدە بولسىن. ءوزىڭ كورىپ وتىرسىڭ، نە ءبارى ورتا مەكتەپتىڭ ءمۇعالىمى عانا. سوعان قاراماي كەڭ ويلاپ، كەسەك تۋراعىسى كەلەدى، نەتكەن مەنمەندىك دەسەيشى. ءوز باسىم ارعى بەرگىنى تۇسىنەتىندىكتەن، ونىڭ ۇستىنە بالا كۇنىمىزدەن بىرگە وسكەسىن شىداپ وتىرمىن. ال مەنىڭ ورنىمدا باسقا بىرەۋ بولسا، بىرگە وتىرماق تۇگىلى مۇنىمەن سويلەۋدى وزىنە ار سانار ەدى.
ءانۋار. قايت دەيسىڭ ەندى. ەم قونبايتىن دون-كيحوتتىڭ ءوزى. ءبىراق اڭگىمە مۇنىڭ باسىندا دا ەمەس. اڭعارىپ وتىرعان شىعارسىڭ... اشىعىن ايتپاي ونىڭ نەسىن سەنەن جاسىرام. قانشا ايتقانمەن سەنەن بۇككەن سىرىم بولعان جوق قوي. قايتكەن كۇندە دە وسى مەكتەپتەن تىپتەن، وسى اۋداننان بىزگە كەتۋ كەرەك. بايقايمىن الماگۇل مەن مامبەتتىڭ اراسىندا ءبىر پالە بار. ونى ىشتەي سەزەم. (جىلايدى.)
يوسيف تاتايەۆيچ. قوي، قايداعىنى ايتپا، ول مۇمكىن ەمەس. و نە دەگەنىڭ؟ سەندەي ايەلدىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋ دەگەن... ونىڭ ەندى ابدەن كوزىڭ جەتتى مە؟ سەن دەگەن، كورىك دەسەڭ كورىك... قوي، ولاي ەمەس شىعار، ءا؟
ءانۋار. بىلمەيمىن... بىلمەيمىن. ايتەۋىر باعانا الماگۇل «ەرلى-زايىپتى ادام ءبىرىن-بىرى ينفورماسيامەن بايىتىپ وتىرۋ كەرەك» دەگەندى بەكەر ايتقان جوق. مامبەتتىڭ دە تەورياسى وسى.
يوسيف تاتايەۆيچ. بۇل جاعىن دوسبەرگەن سەزە مە؟
ءانۋار. جوق، ول بەيحابار، بايقاتپايدى عوي. تەك مەن ءوزىم عانا سەزەم. قۇداي ءۇشىن ساعان عانا ايتىپ وتىرمىن. تىسىڭنەن شىعارا كورمە، بەتى اۋلاق...
يوسيف تاتايەۆيچ. مەنىڭ ىشىمدە تۇلكى تۇنشىعىپ، ارىستان ارام ءولىم جاتا بەرەدى. و جاعىنان قام جەمە. (بۇلار داستارحان باسىنا كەلەدى.)
Aيشa anaي. ءوسىپباي اينالايىن، سۇراۋعا باتا المايمىن. وسى سەنىڭ ۇيىڭدەگى كەلىن قايدا؟
يوسيف تاتايەۆيچ. ايتۋعا مەنىڭ دە ەسىمنەن شىعىپ كەتىپتى، كەلىنىڭىز ماقسۋدا — حيميك، ديسسەرتاسياسىنىڭ شارۋاسىمەن ماسكەۋگە كەتكەن. ەكى بالامىز بار، ۇلكەنى بيىل ينستيتۋتتىڭ ءۇشىنشى كۋرسىندا، قىزىمىز توعىزىنشى كلاستا وقيدى. شۇكىر، ومىرگە ءازىر وكپەم جوق.
ايشا اپاي. ءبارى قايىرلى بولسىن، جاقسى ەكەن، جاقسى ەكەن...
يوسيف تاتايەۆيچ. ازىرشە ءبىر عىلىمي ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى بولىپ ءجۇرىپ جاتىرمىن. جۇمىس ءارى جاۋاپتى، ءارى كۇردەلى، سونىسىمەن قىزىق. ءبىراق جاقىندا جوعارى جەرگە شاقىرىپ كەڭەسكەندەي بولدى، شاماسى ۇزاماي قىزمەت بابىنان ءبىر وزگەرىس بولاتىن سىڭايى بار. ءومىر تالابىنان كەنجە قالعىڭ كەلمەيدى — دەمەك ديسسەرتاسيانى دا قورعاپ الدىق... (گۇلجان، يسابەك، دوسبەرگەندەر كەلەدى.)
يسابەك. كەزىندە ءبىر دانىشپان «سەمەينىي سەنانى — كاپيتالنىي رەمونت ليۋبۆي» — دەگەن ەكەن، اقىرى سولاي بولاتىن شىعار، كەشىرىڭىزدەر، اعايىن.
گۇلجان (اق جارقىن). نازار اۋدارماڭىزدار، ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە كاپيتالنىي رەمونت دەگەن ءجيى بولىپ تۇرادى.
ءانۋار. وي، قويىڭدارشى، الدەقاشان ۇمىتىپ كەتتى ونداي اڭگىمەنى...
گۇلجان. دۇرىس، دۇرىس سونداي-اق بولسىن. كانىكي، ونان دا جۇمىسىمىزعا كىرىسەيىك. فۋدزيامانىڭ باسىنداعى سىرلاسۋدى جالعاستىرايىق... كانە، ەندىگى كەزەك كىمدىكى ەدى؟
يوسيف تاتايەۆيچ. ونان دا كوڭىل كوتەرىپ، ءان سالىپ، ەركىن وتىرمايمىز با؟ سونداي ويىننىڭ كەرەگى نە؟
گۇلجان. ءا، مىناڭ قارا، تاپقان ەكەنسىڭدەر! ماعان ءبارىن ايتقىزىپ الىپ، وزدەرىڭ سۇتتەن اق، سۋدان تازا بوپ شىققىلارىڭ كەلىپ وتىر ەكەن عوي، جوق بولمايدى، اعايىندار، مەن ونى ويىن دەپ باستاعان جوقپىن، باستا كەلىستىك پە سولاي، ءبىتتى شارۋا. ەندىگى كەزەك سىزدىكى، جولداس ءوسىپباي، جولداس يوسيف تاتايەۆيچ، قۇلاعىمىز سىزدە.
يوسيف تاتايەۆيچ. Ay، بۇل نەمەنە، تەرگەۋ مە؟
گۇلجان. بەتى اۋلاق، ءبىراق جولداستارىڭىزدى دا سىيلاڭىز.
ايشا اپاي. ويىنعا اينالدىرماڭدارشى ەندى. ءوسىپباي اينالايىن، جاڭا تىم ءتاۋىر باستاپ ايتىپ كەلە جاتىر ەدىڭ...
يوسيف تاتايەۆيچ. جارايدى، تەك ءسىزدىڭ قۇرمەتىڭىز ءۇشىن عانا ايشا اپا. سونىمەن عىلىم دوكتورىمىن. مەن مۇندا ءۇي ءىشىم، قىزمەتىم جايلى ايتتىم. ەندى ءوزى بەلگىلى عوي، تاك، ديسسەرتاسيا قورعالدى، جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر دەدىك. ايەل دە قورعاۋدىڭ قامىندا، ءوزىم جاڭا ءبىر ەڭبەگىمدى جارىققا شىعارۋدىڭ ارەكەتىندەمىن. وقىمىستى بولعان سوڭ، ەڭبەگىڭنىڭ ۋاقتىلى شىعىپ تۇرعانىنان زيان جوق.
ءانۋار. ويباي-اۋ، ونىڭ نە زيانى بولۋشى ەدى. مىنا مامبەتكە «اينالاڭا قاراسايشى جارقىنىم، ولاردىڭ اقىلى سەنەن اسىپ بارا جاتقان جوق، باسى ەكەۋ ەمەس» دەدىم عوي مەن تالاي رەت. ءبىز بىلەتىندەردىڭ قانشاماسى ديسسەرتاسيا قورعادى! دانەڭەلەرى كەتكەن جوق، قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق ءجۇرىپ جاتىر. سول مۇنىڭ قولىنان دا كەلەدى. ءبىراق كەجەگەسى كەيىن تارتىپ باسپايدى. «مەن عىلىمدا شاباق اۋلاعىم كەلمەيدى» دەپ شىرەنەدى. سەنىڭ شاباق، شورتاڭىڭدا جۇرتتىڭ نەسى بار، كەرەك تاقىرىپقا جازدىڭ با ءبىتتى.
يوسيف تاتايەۆيچ. تاقىرىپ ءوز الدىنا، ونىڭ اكتۋالدى جاعىن ويلay كەرەك، ماتەريال جيناۋ دا وڭاي ەمەس، ەڭ باستىسى قاتەلەسپەۋدە جاتىر.
مامبەت. وسى اڭگىمەنى بەكەر قوزعادىڭ، ءانۋار.
ءانۋار. قويدىم، قويدىم، مەكتەبىڭنەن ايرىلما. ولە-ولگەنشە ۋ-شۋدىڭ ورتاسىندا، بىرەۋدىڭ بالالارىن وقىتۋمەن كەت. ءوزىڭنىڭ دە، وزگەنىڭ دە جانىن جەگىدەي جە دە ءجۇر. بۇل دۇنيەدەن اتىڭ دا، زاتىڭ دا بەلگىسىز بوپ كەتسىن. و باستان كەتكەن ءبىر قاتەلىك، ەندى جوندەلمەيدى.
الماگۇل. مەنىڭشە مامبەت دۇرىس ايتىپ وتىر.
ءانۋار. ارينە، اندەرىڭ الدەقاشان جاراسىپ ءجۇر عوي.
الماگۇل. ومىردە اركىمنىڭ ءوز ورنى بار. مامبەت بىرەۋدىڭ بالاسىن وقىتىپ تاربيەلەيدى. ال، ءوسىپباي بولسا «رەسپۋبليكامىزدىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىنداعى ەڭبەكشىلەر اراسىنداعى ينتەرناسيونالدىق تاربيە» ءجايلى ديسسەرتاسيا جازادى. ايتپاقشى، نەگە وڭتۇستىك اۋدانداردا؟ سوندا باتىس، شىعىس، تەرىستىك اۋداندارداعى ينتەرناسيونالدىق تاربيە باسقا ادىسپەن جۇرە مە؟ وسى جاعى ماعان تۇسىنىكسىزدەۋ.
يوسيف تاتايەۆيچ. (قىزىنىپ). باسقاشا ءادىس بار دەپ ەشكىم ايتپاسا كەرەك، تەك عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەن اۋداندار كورسەتىلگەن.
Aلماگۇل. عىلىمي-زەرتتەۋ دەدىڭ ءا؟ مەن ديسسەرتاسياڭدى وقىپ شىقتىم. كوبىنە، وتكىزىلگەن جيىنداردىڭ ەسەبى، گازەت ماقالالارىنان بايانداۋ، قاي ۇلتتان قانشا قىزدىڭ قاي ۇلتقا شىققانىن -ينتەرناسيوناليزمنىڭ شىرقاۋ بيىگى دەگەندى دالەلدەۋگە تىرىسىپسىڭ. ول دا ءسوز بولىپ پا، سودان باسقا تاعى نە بار ەدى؟
دوسبەرگەن (ايەلىنە). Ay، قايدا-قايدا كەتىپ باراسىڭ شىنىمەن داۋلاسقىڭ كەلىپ وتىر ما؟ شىراعىم-اۋ، ءوسىپباي سوعان عىلىمي دارەجە الدى عوي... ارينە ءوزى ءۇشىن... بايقاپ، بايقاپ سويلە. نەمەنە، ءوسىپباي جالعىز دەيمىسىڭ... قوي، ءارى، و نە دەگەنى... دوعار اڭگىمەڭدى...
يوسيف تاتايەۆيچ (دوسبەرگەنگە). سەن دە كوڭىرسىتىپ باراسىڭ، الدىمەن ءوزىڭ دوعار اڭگىمەنى. بۇل پىكىرىڭە ءتۇپ-تامىرىنا دەيىن قارسىمىن. مەن بۇل سالاداعى بۇكىل تاجىريبەنى سارالاپ، سالماقتاپ شىقتىم. ينتەرناسيوناليزم دەگەنىمىز — كوممۋنيستىك قۇرىلىستاعى ەڭ ماڭىزدى ءپرينسيپتىڭ ءبىرى.
مامبەت. وعان نە داۋ بار. ەكى جەردەگى ەكىدەن ءتورت شىعۋى قانداي اقيقات بولسا، بۇل دا سونداي اقيقات. اڭگىمە سەنىڭ عىلىمعا قانشالىقتى ۇلەس قوسقانىڭدا بولىپ وتىرعان جوق پا؟
يوسيف تاتايەۆيچ. سول عىلىم توڭىرەگىندەگى جۇرت تا، بىردەڭە تۇسىنەتىن شىعار، باۋىرىم. شىنتۋايتىنا كەلگەندە پىكىر ايتاتىنداي سەن كىم ەدىڭ؟ بۇل ماسەلەدە سەنىڭ نە شارۋاڭ بار؟
مامبەت. شارۋام بولعاندا قانداي. «ءوزىڭنىڭ دە، وزگەنىڭ دە جانىن جەگىدەي جەپ ۋ-شۋدىڭ ورتاسىندا بىرەۋدىڭ بالالارىن وقىتۋمەن كەت» دەپ ءبىزدىڭ ايەل جاڭا عانا ايتتى عوي. مەن تاريحتان ساباق بەرەم. مەن ءبىراق قاي سوعىستىڭ قاشان، كىممەن بولعانىنىڭ دەرەگىن بايانداۋ ەمەس، ەڭ الدىمەن ادام بالاسىنىڭ تاريحى، وتكەن جولى بۇگىنگىلەردىڭ ومىرىنە ساباق بولۋىنا بار كۇشىمدى سالام. مەن، ينتەرناسيونالدىق ىنتىماق، ەلدىكتىڭ، بوستاندىقتىڭ، بىرلىكتىڭ، تەرەزەسى تەڭدىكتىڭ بىردەن-بىر ءتۇپ قازىعى ەكەندىگىن ۇعىنعانشا، ادام قاۋىمى قانشاما قيىن كەزەڭ، اۋىر جولداردان وتكەنىن وقۋشىلارىم دا، تىڭداۋشىلارىم دا تەرەڭ تۇسىنسە ەكەن دەيمىن.
يوسيف تاتايەۆيچ. جەتەر، جەتەر سەن مەكتەپتە ساباق بەرىپ تۇرعان جوقسىڭ. ونى ءبىز دە بىلەمىز. ءبارى دە ايدان انىق.
مامبەت. ءدال سەن ويلاعانداي عانا ساباق بەرىپ جۇرسەم مەنىڭ قۇنىم كوك تيىن. جوق، باۋىرىم، مەكتەپتە شىن مانىندە ۇستاز بولۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ءاربىر ءىستىڭ ءوز مۇراتى، ءوزىنىڭ قات-قابات ماتەماتيكاسى بار. ءوز باسىم بۇل جاعىن تولىق مەڭگەردىم دەپ بىلەمىن. وسىعان وراي وزگەلەردىڭ دە ونەردى قالجاعا، عىلىمدى ساۋداعا اينالدىرماي ءوز ءىسىنىڭ قات-قابات ماتەماتيكاسىنىڭ سىر-قۇپياسىنا جەتى جۇيرىك ساڭلاق بولعانىن قالار ەدىم.
ءانۋار. قويشى ءارى، ءوز باسىڭدى جارىلقادىڭ دا، ەندى بىرەۋگە اقىل ايتۋىڭ قالدى ما؟
مامبەت. سەن بار عوي ەندى...
يوسيف تاتايەۆيچ. ءاي، وسى بۇدان بۇرىن ايتساڭ قايدا قالدىڭ؟ مەن ەڭبەگىمدى بارلىق دوستارىما جىبەردىم، ءبىر دە بىرەۋى «مىناۋىڭ بىلاي ەكەن» دەگەن جوق. سوندا ءوزىڭ نەگە ۇندەمەي قالدىڭ؟ عىلىم جولىندا جورا-جولداستىق دەگەن بولمايدى، كەلىپ عىلىمي سوۆەتتە نەگە سويلەمەدىڭ، ءقازىر، مىنە ەندى...
مامبەت. توقتا، توقتا! (پاۋزا.) بۇعان كىنالىمىن، مويىندايمىن. تەك بۇل ساپار بولسا عانا جاراسى جەڭىل عوي. ءبىراق وسى ۇندەمەي قالۋدىڭ ارقاسىندا تالاي كۇناحار بولعان جوقپىز با؟ باسقانى بىلاي قويعاندا، مىنە، ءبارىمىز دە باس قوسىپ وتىرمىز...
يسابەك. (جەدەل ءبولىپ.) مامبەت، بوسقا ارامتەر بولىپ كەرەگى نە؟ تۇيمەدەيدەن تۇيە كورۋگە قۇمارلىعىڭ-اي سەنىڭ. قۇداي-اۋ، تۇككە اسپايتىن دۇنيەگە سونشا قىزىل كەڭىردەك بولاتىن نەسى بار. ءومىر دەگەن زاۋلاپ ءوتىپ بارادى. ءبارىمىزدىڭ دە بارار جەرىمىز بەلگىلى، سولاي ەمەس پە. ءوزىڭنىڭ دە، جانىڭدا وتىرعان اعايىنداردىڭ دا كوڭىلىنە قاراسايشى. ويباي-اۋ، بۇل جەردە ديسسەرتاسيا دەگەن دە اڭگىمە بوپ پا، ونى شەشەتىن عىلىمي سوۆەت دەگەن بار. بىلگىشتەردىڭ ءبارى سوندا، ايدالادا وتىرىپ، بىزگە نە جورىق...
مامبەت. مەنىڭشە، وسىلاي ءوزارا دوستار باس قوسقاندا اقتان جارىلىپ سويلەسكەننىڭ زيانى جوق دەپ ويلايمىن.
يسابەك. ولاي بولسا ەندىگى كەزەك مەنىكى.
دوسبەرگەن. ۋا، جوعارى مارتەبەلى ينتەلليگەنسيا، جەتەر ەندى ينتەللەكتۋالدىق داۋ-شارلارىڭدى جيىپ قويىڭدار. پوسلۋشايتە مەنيا، سوزداتەليا ماتەريالنىح بلاگ، پوتومۋ چتو بەز مەنيا ۆى نيكتو، پۋستوە مەستو. دا، نە سموتريتە تاك نا مەنيا! اينالايىن ايشا اپا، ويناپ ايتام، بۇلاردىڭ داۋ-دالباسى اشەيىن اڭگىمە، وعان كوڭىل ءبولىپ رەنجىمەي-اق قويىڭىز، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدىڭ، ءبارىمىزدىڭ باياعى دوستىق ىقىلاسىمىز سول قالپى. ءسىز ءبىزدىڭ ءومىر باقي سۇيىكتى ۇستازىمىز بولىپ قالا بەرەسىز. ال ەندى ءوزىم تۋرالى كەتتىم، ايشا اپا. كورىپ وتىرسىزدار، مىنا مەن باس اگرونوممىن. مەنىڭ كوممۋنيزمىم — ءوزىمنىڭ ۇيىمنەن باستالادى. بالا-شاعانىڭ قارنى توق پا، كيىمى ءبۇتىن بە، دەندەرى ساۋ ما، شارۋا ءبىتتى. ماعان تەك سوعىس بولماسا بولدى. ەشكىمگە وتىرىك ايتپايمىن. قىزمەت بابىندا ەشكىمدى الدامايمىن، ۇرلىق جاسامايمىن، ءوزىمنىڭ ادال ەڭبەگىممەن ءجۇرىپ جاتىرمىن، ماعان سول دا جەتەدى.
ايشا اپاي. مىنە ءسوزدىڭ سۇلتانى، ءوز ەڭبەگىنە قاناعات ەتكەنگە نە جەتسىن.
دوسبەرگەن. تۇرمىسىم جامان ەمەس. جەكە مەنشىك ءۇي بولسا جاساۋلى، ماشينامىز دا بار. مەنىڭ دۇنيە جيناعانىم ايەلىمە ونشا ۇنامايدى. «تىم قۇنىعىپ باراسىڭ» دەيتىندى شىعاردى. ونسىز بولا ما؟ Ay، اگرونوم بولعان سوڭ وزىنە لايىق قوناعى بار، ەڭ ار جاعى شەتەلدەن دەلەگاسيالار كەلگەندە ءبىزدىڭ ۇيدەن باستايدى، سولاردىڭ الدىندا سوۆەت اگرونومىنا جۇپىنى كورىنۋدىڭ دە ءوزى ۇيات ەمەس پە، ول دۇنيەقورلىق ەمەس، كوزى اشىق ادامعا مۇنىڭ ار جاعىندا ساياسات جاتىر.
الماگۇل. دوسبەرگەننىڭ وسى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ءىشى مەبەل ماگازينىنەن اينىمايدى.
ءانۋار. مولودەس، دوسبەرگەن. ازامات دەپ وسىنى ايت. ءومىردىڭ راقاتىن مىقتاپ كورىپ وتىرعان دوسبەرگەن سياقتىلاردىڭ دەنساۋلىعىنا ءبىر الىپ جىبەرەيىكشى.
گۇلجان. ماعان دوسبەرگەننىڭ بارىن بىلتەلەمەي، اعىنان جارىلىپ، اقتارىلا ايتقانى ۇناپ وتىر. ءوزى تۋرالى جالتارعان دا جوق، جاسىرعان دا جوق، ءجايىپ سالدى.
دوسبەرگەن. جانىم-اۋ، نەسىن جاسىرامىن؟
ايشا اپاي (ويلانىپ). يە، ۋاقىت وتكەن سايىن، ادام دا وزگەرە بەرەدى ەكەن-اۋ. قاراپتان-قاراپ وتىرىپ تاڭقالام... ءالى ەسىمدە سابىردىڭ دوستارىنىڭ ىشىندە ەڭ بولبىرى، دا اڭقاۋى دا وسى دوسبەرگەن بولاتىن.
دوسبەرگەن. وعان تاڭداناتىن نە بار، ايشا اپا-اۋ، ءومىر تالقىسى بارىنە ۇيرەتەدى. دۇنيەنىڭ ەڭ ەبەدەيسىز ماقلۇقاتى ايۋدىڭ ءوزى دە ءبىر ءتۇيىر قانت ءۇشىن سيركتە كەشكە دەيىن بيلەيدى عوي. (ءبارى كۇلەدى.)
يسابەك. پا، پا، پا مىناۋىڭ شىقتى ەندى، ەتو وبرازنو! (ايشا اپا دوسبەرگەنگە ەكى ويلى قاراپ قالادى.)
دوسبەرگەن. ارينە، كۇلكى ءۇشىن ايتام، ايشا اپا. ايۋ ءوز بەتىمەن كەتسىن، مەنىڭ ءجونىم ءبىر باسقا. دوسبەرگەن سياقتى اق كوڭىل، اڭقاۋلارعا مىنا يسابەكتەي دانىشپاندار ءماز بولىپ كۇلە بەرسىن، مەيلى، ءبارىبىر مەنى بۇلار باعالاپ، ءتۇسىنىپ جاتقان جوق.
مامبەت. سەنىڭ وسى ءبىر كوزگە ۇرىپ تۇراتىن اڭقاۋلىعىڭدى دا تۇسىنە قويۋ وڭاي ەمەس شىعار.
ايشا اپا. اينالىپ كەتەيىندەر. سەندەرگە قاراپ وتىرىپ قۋانىشىمدا شەك جوق. بىرەسە داۋلاسىپ، بىرەسە ويناپ-كۇلىپ وتىرعاندارىڭا مىڭ قاتتا شۇكىر، ويتكەنى مەنىڭ بار ءومىرىم، تاعدىر-تالانىم سەندەرمەن ساباقتاسىپ جاتىر عوي. مەن پەدتەحنيكۋمدى ءبىتىرىپ ينتەرناتقا تاربيەشى بوپ كەلگەندە ون سەگىزگە تولعان جوق ەدىم. اۋىل بالالارىنا ارنالعان قالاداعى جالعىز ينتەرنات بولاتىن. وندا مىنا تورتەۋى ەكىنشى كلاستا وقيتىن. ايتا بەرسە تالاي حيكايالار بولدى عوي...
گۇلجان. ءمىنى، ءمىنى سول جاعىن ايتىڭىزشى، اپاي. ايتپەسە بۇلاردىڭ ءبارى پەرىشتە بولىپ كورىنگىسى كەلەدى.
ايشا اپاي. بۇلارعا قاراعاندا ول كەزدە پەرىشتە جولدا قالادى. عاجايىپ بالالار ەدى. سوعىستىڭ باسىندا مەنى ديرەكتور ەتىپ تاعايىندادى. قۇرىسىن، نە قيىندىق كورمەدىك، كادىمگى قىرىق ەكىنشى جىل، سوعىستىڭ قان ساپىرىپ تۇرعان كەزى، ءبىر كۇنى بەسەۋى قازداي ءتىزىلىپ، قول ۇستاسىپ كەلىپ تۇر، يە، نە؟ «ءبىز مايدانعا اتتانامىز» دەمەسى بار ما. جانىم شىعىپ كەتە جازدادى. «بۇل قاي سۇمدىقتارىڭ، ون جەتىگە بيىل كەلدىڭدەر، الدىمەن مەكتەپ ءبىتىرۋ كەرەك ەمەس پە» دەسەم بۇلارعا ءسوز قونۋدان كەتىپتى. وزدەرى ابدەن بەل بۋعان. مەنەن بۇرىن ۆوەنكوماتقا بارىپ كەلىپتى.
يسابەك. ايشا اپاي، وسى جاعىن باسا ايتىڭىزشى. سونداي وقيعا بولعان دەسەم، گۇلجان وسى كۇنگە سەنبەيدى. بۇل ينيسياتيۆانى ەڭ الدىمەن باستاعان مەن ەدىم عوي، ەسىڭىزدە مە، ايشا اپا.
ايشا اپاي. جاڭىلماسام، ءبارىن باستاعان سابىر بولاتىن.
گۇلجان. (كۇلىپ.) سۋايتتىعىڭ كورىنىپ قالدى-اۋ.
يسابەك. ءبىراق ەندى ءوزى...
يوسيف تاتايەۆيچ. وعان تالاسپاي-اق قوي. باستاعان سابىر بولاتىن.
يسابەك. (مامبەت پەن دوسبەرگەنگە). ءاي، سەندەر نەگە ايتپايسىڭدار بىردەڭەلەرىڭ كەتە مە؟ يسابەك ەدى دەسەڭدەرشى.
مامبەت. دەي المايمىز. ءوسىپبايدىڭ تىلىمەن ايتقاندا مورالدىق پراۆومىز جوق. وناندا ءسوزدى بولمە.
ايشا اپاي. اڭگىمە كىمنىڭ بۇرىن باستاعانى ەمەس قوي، ءقازىر وندا نە تۇر؟ ءبارى دە ءبىر كلاستا وقيدى. ءبىر بولمەدە تۇرادى. مەنىڭ كابينەتىمە بەسەۋى بىردەي كىردى. سونىڭ الدىندا سابىر كەلىپ بەسەۋمىزدى بۇگىنگى ساباقتان بوساتىڭىز تىعىز شارۋامىز بولىپ تۇر دەگەن. سودان كەيىن ءبارى بىرگە كەلىپ: «اپاي، سىزدەن ءبىر ۇلكەن ءوتىنىش بولىپ تۇر» — دەدى، «ال، ايتا قويىڭدار، نە بوپ قالدى سونشا؟» — «ءبىز ۆوەنكوماتقا بارىپ ەدىك قايتارىپ جىبەردى. مەكتەپ ديرەكتورىنان ءوز ەرىكتەرىمەن مايدانعا اتتانۋلارىنا قارسىلىق جوق دەگەن ونىڭ ۇستىنە بەسەۋىڭدى دە ءبىر اسكەري بولىمگە جىبەرۋ ءجايلى وتىنىشتەرىڭدى كورسەتكەن قاعاز الىپ كەلىڭدەر دەدى». جۇرەگىم تاس توبەمە شىقتى، ەسىمنەن تانىپ قالدىم. ەندى نە دەمەكپىن، ارانىن اشىپ جاتقان اجالعا بار دەيىن بە، الدە باسقالار بارا بەرسىن سەندەر قالىڭدار دەيىن بە؟ ابدەن ساسقانىمنان «ەرتەڭ كەلىڭدەر!» دەپ شىعارىپ سالدىم. جالعىزدان-جالعىز ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، ەندى ءقايتتىم؟ ءالى بۋىندارى بەكىمەگەن بالا. شەتىنەن وپات بوپ كەتسە، نە عىلام؟ الدە جارىمجان بوپ ورالسا نە بەتىمدى ايتام؟ ەسەبىن تاۋىپ بالالاردى مايدانعا جىبەرمەڭدەر دەسەم بە ەكەن؟ بۇلاردىڭ وتانعا دەگەن پاك ماحابباتى مەن ىستىق ىقىلاسىنىڭ بەتىن قايتارىپ، جىگەرىن قۇم قىلعاننان نە پايدا تابام؟ قويشى ايتەۋىر ءارى تولعانىپ، بەرى تولعانىپ باسىم دال بولدى. بولماعان سوڭ كەشكە رايكومعا بارىپ ءبارىن باياندادىم. ەندى قايتەم دەيمىن عوي باياعى. رايكوم سەكرەتارى «بالالار وزىڭىزدىكى، ءوزىڭىز شەشىڭىز» دەپ قاراپ تۇر. ەرتەڭىنە بۇلار دا كەلدى. قاعازىن جازىپ ۆوەنكوماتقا جىبەردىم. شىعارىپ سالۋعا ءوزىم باردىم. قىزىل ۆاگونعا بەسەۋىن مىنگىزدىم. قاراسام كەتىپ بارا جاتقانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاستارى وسىلار... «قۇداي-اۋ، مەنى نە قارا باستى، مۇنىم نە؟» — دەپ ءوزىمدى ءوزىم جەرلەپ تاڭ اتقانشا جىلايىن. كەيىن سابىردىڭ اتاسى كەلگەندە قورىققانىمدى كورسەڭدەر. تەرەزەدەن قاراسام تۇيەلى بىرەۋ كەلىپ ءتۇسىپ جاتىر. سابىر ونىڭ جالعىز نەمەرەسى بولاتىن. سابىردىڭ اكەسى اۋىلداعى ءبىرىنشى تراكتوريست ەدى، ونى كۋلاكتار تراكتورىمەن قوسا ورتەپ جىبەرگەن. ەندى نەمەرەم قايدا دەپ شال قىرعىندى سالادى-اۋ. وعان نە دەپ جاۋاپ بەرەم دەگەن سايىن، ۇرەي جوق، قالشىلداپ بارام. سويتسەم الگى شال بالالاردى شىعارىپ سالۋعا ۇلگىرە المادىم دەپ كەشىرىم سۇراۋعا كەلىپتى... مۇنداي دا ادال جاندار بولادى ەكەن. بۇرىن قۇدايعا سەنبەسەم دە سول كۇننەن باستاپ «وسى كەتكەن جاس جاۋقازىندارىمدى امان-ەسەن ۇيىرىنە قوسا كور» دەپ جالىنباعان، جالبارىنباعان قۇدايىم جوق. (پاۋزا.) ەندى مىنە، سول كوز جاسىممەن سۇراپ تىلەپ العان بالا-باۋىرلارىم، تەك باقىتتى بولىڭدار. ءاردايىم ابىرويدان ايىرماسىن، سەندەردىڭ وتباسى، بالا-شاعالارىڭ امان بولسىن!..
يسابەك. ايشا اپايدىڭ مىنا عاجاپ نيەتى ءۇشىن، وتكەن كۇندەرىمىزدىڭ شۇعىلالى ساۋلەسى ءۇشىن الىپ جىبەرەيىك. (ءبارى سوعىستىرىپ ىشەدى.)
ايشا اپا. سەندەردى كورسەم بولدى، ەسىمە سابىر تۇسەدى. ءوزى ءبىر جالىن اتىپ تۇرعان بالا ەدى عوي.
يسابەك. قۇداي ءۇشىن، ءسوزىڭىزدى بولگەنىمە كەشىرىم سۇرايمىن، وسى ءبىر ءساتتى پايدالانىپ، ءبىر توست ايتىپ جىبەرۋگە رۇقسات ەتىڭىزدەر... ايشا اپاي ءبىزدى مايدانعا اتتاندىرعاندا ءبىر كلاستا وقىعان بەس بالا ەدىك. سونىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى ەڭ تالانتتى، ەڭ پاراساتتى، بارىمىزدەن وق بويى وزىق بولاتىن. ادەيى اسىرىپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن، جاسى بىزبەن تۇيدەي قۇرداس بولسا دا، اقىلعا دەگەندە اكەمىزدەي ەدى. سوندىقتان، جولداستار، ارامىزدا جوق بولسا دا مىنا ايشا اپايدىڭ الدىندا سول سابىر ءۇشىن ءبىر الىپ قويايىق.
ايشا اپاي. باعى جانباعان بەيشارا بولدى عوي، ەستۋىمە قاراعاندا ءىشىپ كەتكەن كورىنەدى.
يسابەك. قانشا دەگەنمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن سونىڭ بۇرىنعى تالانتتى شاعىنا تابىنباي جۇرە المايمىن.
ايشا اپاي. بۇلاردىڭ مەكتەپتەگى بالالىق كەزى قىزىق ەدى. ءوزىمىزدىڭ قابىرعا گازەتىنە سابىر دا، يسابەك تە نومەر سايىن ولەڭ جازاتىن. ءبىر جولى، ۇمىتپاسام جەتىنشى نويابر مەرەكەسىنىڭ الدى، سابىردىڭ ولەڭىنىڭ استىنا مەرگەنوۆ يسابەك دەپ ءوزىنىڭ اتىن جازىپ قويىپتى. ال، ايقاي بولسىن.
يسابەك. ول دا بالالىقتىڭ ءبىر ءتۇرى، كەشىرىڭىز، ارينە، شىنىنا كەلگەندە ادەيى ءبىزدى شاتاستىرۋ ءۇشىن مىنا ءوسىپباي سياقتى قۋلاردىڭ ىستەپ جۇرگەنى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، پروۆوكاسيوننىە پرويسكي...
ءوسىپباي. ءاي، باۋىرىم، جالاڭنان اۋلاق، بەكەر شاتپا جۇرتتى.
مامبەت. سونى كىم جازسا دە سەنىڭ مىنەزىڭدى بىلەتىن ادام جازعان.
يسابەك. جوق، جوق، ولاي ەمەس، اعايىن، ەڭ الدىمەن مەنىڭ اقىندىعىمنىڭ ودان تومەن ەكەندىگى جۇرتتىڭ بارىنە ايان-دى. ونى ءوزىم دە مويىندايتىنمىن. سابىردىڭ سەرپىپ سىلتەۋى دەگەن بولەك، اسقاق جاتاتىن. كەيدە ارسى-گۇرسى توگىپ تاستاۋشى ەدى-اۋ. ارامىزدان قىل وتپەيتىن. ورىن جەتپەگەندە ەگىز قوزىداي ءبىر كروۆاتتا جاتىپ تا جۇردىك. سولاي ەمەس پە، ايشا اپاي.
ايشا اپاي. ول كەزدەگى تاتۋلىقتارىڭا جۇرت قايران قالاتىن.
يسابەك. بىلگەن ادامعا ءبىزدىڭ بۋىننىڭ تاريحى تاماشا. مىنا ايەلدەرىمىز ونىڭ كوبىن تۇسىنە بەرمەيدى... سودان الگى جەردە ارتيللەريا ۋچيليششەسىن بىتىرىسىمەن ءبىزدى مايدانعا جىبەردى. ءبارىمىز دە باتارەيادامىز. ارميانىڭ ارترەزەرۆىندە تۇرعان كەزىمىز... ەندى سول جەردە تۇرعاندا... نە ايتايىن دەپ ەدىم قۇداي-اۋ ەسىمنەن شىعىپ كەتكەنىن قاراشى.
يوسيف تاتايەۆيچ. مۇمكىن، مەنىڭ سەندەردەن قالىپ قويام دەپ گوسپيتالدان قاشىپ شىعىپ قۋىپ جەتكەنىمدى ايتايىن دەگەن شىعارسىڭ.
يسابەك. ءيا، ءيا، ونداي دا بولعان. بىر-بىرىمىزدەن ايىرىلىپ قالساق ارام ولەتىندەي كورەتىنبىز. قايتسەك تە بىرگە بولعىمىز كەلەتىن.
مامبەت. ءيا، مايدان دەگەنىڭ بۇرىنعىدان دا باۋىرلاستىرىپ جىبەردى عوي. سوندىقتان دا وق جاۋىپ تۇرعاننىڭ وزىندە ءوز باسىمىزدى ويلاماي بىر-بىرىمىزدەن ايرىلىپ قالامىز با دەپ، قورقاتىنبىز... وسى كۇنى ويلاپ وتىرسام ءبارىمىزدىڭ ۇيتقىمىز سابىر بولعان ەكەن. ونىڭ بىزدەن گورى ەرتە ەسەيۋى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى كەكسە كەمەڭگەرلىكتىڭ سىڭايىن تانىتاتىن. قازاق، قىرعىز تىلىندە شىعاتىن ديۆيزيانىڭ گازەتىندە رەداكتورلىققا شاقىرعاننىڭ وزىندە ءبىزدى قيماي زورعا كەتتى. سوندا نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وزىمىزدەن-وزىمىز ويسىراپ جەتىمسىرەپ قالدىق. سودان با، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ەسەبىن تاۋىپ بىزگە ءبىر سوعىپ كەتەدى. سوعان قاراماستان سابىردىڭ ەكى ۇلتتىڭ گازەتىنە رەداكتور بولعانىنا ىشتەي ماقتانىپ جارىلا جازداپ جۇردىك. امان-ساۋ جەڭىسكە قولىمىز ءبىر جەتسە، ەرتەڭ رەسپۋبليكالىق گازەتتىڭ رەداكتورى ءوز ورتامىزدان شىعادى، جاۋىنگەر، ايتۋلى اقىن، بۇل بولماعاندا كىم بولادى دەپ تالاي بوسكەن كۇندەرىمىز دە بولدى. بالالىق پا، اڭقاۋلىق پا كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر سولاي سىلتەۋشى ەدىك.
يسابەك. ءبارى دۇرىس-اۋ، ءبىراق كەيبىر جاعداياتتاردى ۇمىتىپ كەتىپ وتىرسىڭ. مىسالى سابىردىڭ مايداندا جازعان ولەڭدەرىنىڭ بولماشى جەرىنەن ىلگەشەك ىزدەپ وزەۋرەپ وتىراتىن كىم ەدى؟ اقىنجاندى ادام تورەلىكتى الدىمەن سەنەن ىزدەسە، سەن كەلىپ...
مامبەت. ايتا بەر... ايتا بەر...
دوسبەرگەن. Ay، جولداستار، اعايىندار، بۇل نەمەنە، قايدا وتىرعاندارىڭدى بىلەسىڭدەر مە؟ مەنىڭ داستارقانىمنىڭ ۇستىندە فۋدزيامانىڭ باسىندا...
ايشا اپا. قوي، بالالار، وتكەن كۇننىڭ كوزىنە كىرەۋكە تۇسپەسىن. اسىرەسە مايداننان جازعان حاتتارىڭدى ايتسايشى. ءبارىن دە جىلاپ وتىرىپ وقۋشى ەدىم. سابىر ىلعي «اسا ءقادىرلى ايشا اپا، ءوسىپباي، يسابەك، مامبەتتىڭ امان-ساۋلىعىن حابارلاۋعا رۇقسات ەتىڭىز. شايقاستا بۇلار تالاي فاشيستكە قان جالاتتى. مەن دە سوندايمىن» دەپ جازار ەدى. ءبىر جولى يسابەكتىڭ «بۇگىن ءتورت ءفاشيستى جايراتتىم، اپا» دەگەن حاتى كەلدى. قورىققانىم سونشا: «بالاپانىم-اۋ، ءوزىڭ امان قالعانىڭا شۇكىر» دەدىم ىشىمنەن. (ءبارى كۇلەدى.)
دوسبەرگەن. ءاي ەشكىباس، مىناۋىڭ نە؟ اپا-اۋ، مەنىڭ جانىمدا قوبىلاندى دا، ەر تارعىن دا بولعان جوق، وسى يسابەك بولاتىن. ونداي قايراتىن ءوزىم كورگەن جوقپىن. قايداعى ءتورت فاشيست؟ مۇمكىن سەن ولاردى بىزدەن ۇرلانىپ ءجۇرىپ ولتىرگەن شىعارسىڭ؟
گۇلجان. و بەيباق، جورگەگىڭنەن قاعىنىپ، سول كەزدە-اق سورلى سۇمپايىنىڭ قامىتىن كيگەن ەكەنسىڭ عوي...
يسابەك. سەندەر قىزىق ەكەنسىڭدەر، تىلداعىلاردىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن جازعانىمدى نەگە تۇسىنبەي وتىرسىڭدار. شىنتۋايتقا كەلگەندە ءبىزدىڭ سناريادتار جۇزدەپ، مىڭداپ جايپاپ جاتتى. نەۋجەلي سولاردىڭ تورتەۋى مەنىڭ ەنشىمە تيمەيدى.
مامبەت. و باققۇمارلىق، تاريحتىڭ تەگەۋرىنىنىڭ تەتىگى قايدا جاتىر!
يوسيف تاتايەۆيچ. دەگەنمەن سەن يسابەك ينساپتى جىگىت ەكەنسىڭ. مىناۋ ەسىسىڭمەن ءجۇزىن ءولتىردىم دەسەڭ دە جۇرت سەنەتىن ءتۇرى بار.
ايشا اپا. قويىڭدارشى، يسابەككە ءبارىڭ بىردەي شۇيلىكپەي، سول حاتى قۇرعىر قايدان ەسىمە ساپ ەتە قالدى... ءبىراق ەندى ول دا تۇسىنىكتى. ويتكەنى ول كەزدە ماعان كۇش-قۋات بەرگەن دە سەندەردىڭ حاتتارىڭ عوي. كەيدە گازەتتەن سابىردىڭ مايداننان جازعان ولەڭدەرىن وقىعاندا شۇكىر، مايدانداعى بالالارىم ءتىرى ەكەن، مىنە ولەڭمەن سالەم جولداپ جاتىر دەپ توبەم كوككە تالاي جەتكەن. سول كەزدە گازەتتەن قيىپ العاندارىم ءالى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى. ىشىندە سەنىڭ دە ولەڭدەرىڭ بار يسابەك.
يسابەك. وي، ايشا اپاي-اي، كەزىندە بولدى عوي ءبىراز نارسە، ءبىراق، اسىرەسە الگى... اتتەڭ... ونى ەسكە العاننان نە پايدا ءقازىر...
ايشا اپا. بىلەم، بىلەم، امال نە، وسى كۇنگە دەيىن سونىڭ انىعىنا جەتە الماي-اق قويدىم. (پاۋزا.)
يسابەك. ءوتىپ كەتكەن سوڭ، قانشا ايتقانمەن وي دا سەرگىمەيدى، بوي دا سەرگىمەيدى...
يوسيف تاتايەۆيچ. وتكەندى كوڭىرسىتىپ كەرەگى نە وسى؟
مامبەت. و نە دەگەنىن، وتكەندى ۇمىتقاندا قايدا قوياسىڭ؟ قالاي ۇمىتاسىڭ، ەرتە مە، كەش پە ءبارى ءبىر وسى اڭگىمە ايتىلۋى كەرەك ەدى. نەسىن جاسىرامىز، سابىردىڭ تاعدىرىنا وسى وتىرعان تورتەۋمىز دە ورتاقپىز.
يوسيف تاتايەۆيچ. مۇنى نە پيعىلمەن ايتىپ وتىرعانىڭا تۇسىنبەيمىن. بىلەتىنىم سول — ءوز ارىم تازا. ادەبيەتتىڭ بىلگىرى دە، ءدۇلد ۇلى دە وسى يسابەك ەكەۋىڭ. سابىرمەن كەيدە ايتىسىپ، كەيدە اسپانعا كوتەرىپ ولەڭىن جاتقا سوعىپ جۇرەتىن سەندەر بولاتىنسىڭدار.
مامبەت. ءوسىپباي، سەن ول بۇلتاعىڭدى قوي، سەن دە بەرمەن قارا دوسبەرگەن. ونىڭ ولەڭدەرىنە ءبارىمىز دە باس يزەپ، قۇلشىنا تىڭداپ قۇلدىق ۇردىق پا، ۇردىق. وتىرىك پە وسى؟ ول ءاربىر جازعان جولىن بىزگە كورسەتەتىن. ەندى نە جازار ەكەن دەپ كۇتىپ جۇرەتىنبىز. مۇمكىن ءبىز بولماساق ونداي اقىن تۋماس پا ەدى، كىم ءبىلسىن. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ اقىندىق قۇدىرەت قۋاتىن الدىمەن ءبىزدىڭ تەز تالقىمىزدان وتكىزەتىن. دالىرەك ايتقاندا مۇزبالاق اقىننىڭ توپشىسىن قايرايتىن جارتاسى، تالانتىن شىڭدايتىن جالىنى ءبىز بولاتىنبىز. ول ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى تۋ ەتتى.
يوسيف تاتايەۆيچ. البەتتە، البىرت جاس كەزىمىز، ارامىزدا سابىر بولدى، ونى جالعان دەي المايمىن. ءبىراق ات قۇيرىعىن كەسىپ ايتارىم، الگى وزىنە پالە بولىپ جابىسقان پوەماسىن مەن قۇپتامايمىن. نەگە ول جۇرتتىڭ بارىنەن اقىلدى، اسپاننان تۇسكەن فيلوسوف بولىپ كورىنگىسى كەلدى. ول تەگىن ەمەس. ونداي ولەڭدەر مەنىڭ وي دۇنيەمە دە، جان سەزىمىمە دە جات.
مامبەت. مەن ساعان جانىڭا جات دۇنيەنى جاقسى كور دەپ وتىرعان جوقپىن عوي. بىلگىم كەلەرى — ءبىراق نارسە. ول — سابىردىڭ باسىن كولەڭكە شالعاندا ءبارىمىزدىڭ اپ-ساتتە تايقىپ شىعا كەلگەنىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟ ارينە، ادام بولعان سوڭ، كۇن سايىن قان كەشىپ، قازاعا ءسۇرىنىپ جۇرگەن سوڭ ءبىر قاتەلەستى-اۋ دەيىك. ءبىراق ءبىز ونىمەن بىرگە وستىك. ونىڭ جان سىرىن بىزدەن ارتىق بىلەتىن كىم بار ەدى. «قولىنا قارۋ الماسا تۋعان اعام ماعان جات...» دەگەن ولەڭدى جازعان سول عوي. وسىنداي جىرلارىمەن، ءوزىنىڭ ءورت مىنەزىمەن ءبىزدى باۋراپ العان جوق پا ەدى. ول بولماسا مۇمكىن سول باياعى ونىنشى كلاسىمىزدا وقىپ قالا بەرمەس پە ەدىك. مۇمكىن سول سابىر بولماسا بۇگىن ءدال وسى جەردە، مايداندا ءويتتى مايداندا بۇيتتىك دەپ لەپىرىپ سەن دە كوكىرەگىڭدى بىلاي سوعىپ وتىرماعان بولار ەدىڭ.
يوسيف تاتايەۆيچ. سەنىڭ وسى نە ايتقىڭ كەلەدى، جارقىنىم؟ ال ونى كەيىن بوساتتى، اقتادى، ەندى نە كەرەك. ءقازىر اراقتان باسقا اعايىنى جوق، بور كەمىك بولىپ شىققانىنا كىم كىنالى؟
مامبەت. بۇنداي سوزگە قالاي اۋزىڭ بارادى، و نە دەگەنىڭ؟
يوسيف تاتايەۆيچ. مەن ءوزىمنىڭ بەرىپ وتىرعان باعامنىڭ دالدىگىنە دە، ادىلدىگىنە دە كامىل سەنەمىن.
مامبەت. ءمىنى، ءمىنى كوردىڭ بە، سەن كەشە مايداندا بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق، قاي جەردە قىلجيىپ قالاتىنىمىزدى بىلمەي جان تالاسىپ جۇرگەننىڭ وزىندە، قايتكەندە جاقسى كورىنۋ، قاي جاعى پايدالى ەكەنىن ەكى ەلى ەسىڭنەن شىعارماۋشى ەدىڭ.
يوسيف تاتايەۆيچ. ءاي، سەن نە دەپ كوكىپ باراسىڭ؟ ءوزىڭ قايدا بولدىڭ سوندا، ادىلەت شىندىقتى ايتۋعا قۇمار بولساڭ سول كەزدە ءتىلىڭدى بىرەۋ سۋىرىپ الىپ كەتتى مە؟ وسىدان كەيىن مەنىڭ ءدال سەنىڭ ءوز باسىڭا كۇمانىم بار. كانە، مىقتى بولساڭ اقتالىپ كورشى. اقتالشى كانە، فاكتى، ماعان فاكتى كەرەك. شتابقا بارىپ سابىردىڭ ۇستىنەن ءوزىڭ جەتكىزبەگەنىڭە كىم كەپىل بولا الادى. ەندى كەلىپ بۇگىن ءوزىڭدى بەيكۇنا پەرىشتەگە بالاپ، جۇرتتىڭ بارىنە قىر كورسەتىپ ايىپكەر ىزدەيسىڭ. سوزگە كەلگەندە سورلى ەمەسسىڭ، ءبىراق ونىڭ سەنىڭ اقتىعىڭا تيگىزىپ جاتقان پايداسى شامالى. Ay، باياعىدا ءوتىپ كەتكەن وقيعا، شۇقىلايسىڭ كەلىپ، شۇقىلايسىڭ كەلىپ، مۇمكىن ءوز كىناڭدى بىرەۋگە اۋدارۋدىڭ ءتاسىلى شىعار بۇل دا. ولاي ەمەس دەپ دالەلدەپ كورشى كانە. دالەلدەشى ەگەر ءتۇپ قازىعىنا تاياپ ايتسام، مەن سەندەردىڭ بارىڭە دە، مامبەت ساعان دا، دوسبەرگەن ساعان دا، يسابەك ساعان دا كۇمانىم بار. ەستەرىڭدە بولسىن بۇدان اۋلاقپىن، ويتكەنى ءوزىمدى ءوزىم بىلەم.
مامبەت. سەنىڭ بارىمىزگە دە كۇماندانۋعا حاقىڭ بار. ءبىز بىر-بىرىمىزگە سونىڭ ىشىندە ساعان دا كۇماندىمىز. نەتكەن سۇمدىق، ءبىراق سۇمدىقتىڭ ەڭ كوكەسى سابىردى الىپ كەتكەندە ءبارىمىزدىڭ ءۇنسىز قالعانىمىزدا جاتىر... ءبىزدىڭ قارا بەت، ماسقارا بولعان جەرىمىز سول. سول ۇنسىزدىكتى ءوز باسىما ولگەنشە كەشىرمەيمىن. مەن سەن سياقتى جۇرتتىڭ بارىنە كۇماندانعىم كەلمەيدى. ماعان سابىرعا جالا جاپقان ادامنىڭ كىم ەكەنىن، نەگە ويتكەنىن بىلسەم بولدى... بىلگەن كۇندە دە ول ادامعا نە ىستەرىم بەيمالىم. تەك وسى ومىردەن تىنىش كەتەر ەدىم.
دوسبەرگەن. ادام بولعانداعى ءتۇرىمىز وسى بولسا جەتىسكەن ەكەمىز. شەتىمىزدەن كۇناكار يتتەن جارالعان بولىپ شىقتىق قوي. ويپىرىم-اي، نە دەپ كەتتىڭدەر! ەندى قالاي كۇن كوردىك... ال اڭگىمە بىلاي، وتكەندى قايتا-قايتا ايتىپ شاشىڭدى جۇلعانمەن، ودان سابىرعا تيەر كوك تيىن پايدا جوق. سابىرعا مەنىڭ جانىم اشىماي ما، اشيدى. پوەزيا دەگەننىڭ مەنىڭ مۇرنىما ءيسى دە كىرمەيتىنىن وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر... سابىردىڭ ولەڭدەرى، ەندى دۇرىس قوي، ءبىر كەزدەگى مەنى مازاقتاپ الگى نە دەۋشى ەدى، ەپيگرامما دەگەننىڭ تالايىن جازدى. ودان يسابەك تە، ءوسىپباي دا قۇر قالعان جوق. يسابەكتى «سويلەپ كەتسە اۆتومات، ۇيىقتاپ جاتىپ ماقتاناد» دەسە، ءوسىپبايدى «اسحانانىڭ ءبورىسى، مەكتەپتىڭ جاياۋ سەرىسى» — دەپ قاتىراتىن. مەنى دە وڭدىرمايتىن، ۇستىڭنەن ءدال ءتۇسىپ جاتسا قالاي رەنجيسىڭ، مەن مۇنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرعانىم، جولداستار...
يسابەك. توقتا، توقتا، الالاماي ايت، ايتقىش بولساڭ، مىنا مامبەت تە سىباعاسىن العان. ەسىڭدە مە، «ادىلەت دەپ مامبەتىم ەڭىرەيدى، كوز الدىندا تۇرسا-داعى كورمەيدى» دەۋشى مە ەدى؟
دوسبەرگەن. تالاي سىلەيتتى عوي. شىنىندا دا سابىر وزىنە قانداي سەنسە، بىزگە دە سونداي سەنەتىن. بەت-جۇزىنە قاراماي باسىپ سالاتىن. دوستىققا ءبارى جاراسادى ەكەن عوي. الدە، سول، ەڭسەمىز ءتۇسىپ جۇرگەندە كوڭىل كوتەرسىن دەدى مە، كىم ءبىلسىن... ايتىپ-ايتپاي نەمەنە، بولار ءىس بولدى، بوياۋى ءسىڭدى، قۇر بەكەرگە ماڭداي توبەلەگەننەن نە پايدا، ونان دا داۆاي زامنەم، ۆوپروس دليا ياسنوستي.
الماگۇل. جوق، جوق كەشىر، دوسبەرگەن، ابزالى مىنا بىزدەر وتىرعاندا بۇل اڭگىمەنى باستاماۋلارىڭ كەرەك ەدى، وزدەرىڭ جەكە كەزدەسكەندە ءبىر ءسارى. ال ەندى باستاعان ەكەنسىڭدەر وندا...
گۇلجان. الماگۇل دۇرىس ايتادى. ەندى سەندەردىڭ ايەلدەرىڭ ءبىر كەزدەرى ارالارىڭدا نە بولعانىن بىلمەي قويمايدى... ونىڭ ۇستىنە وتىرعان جۇرتتى سىيلاۋ كەرەك. ءبىزدى بىلاي قويعاندا ايشا اپاي قانداي ويدا وتىرعانىن كىم ءبىلسىن، بەسەۋىڭنىڭ ءبارىڭ ءتىرى، ولگەن ەشكىم جوق، سەندەر ءبىرىڭ تۋرالى ولگەن، جوعالعان ادامداي ايتىپ وتىرسىڭدار... سوندا سەندەر ءجايلى ءبىز نە ويلاۋىمىز كەرەك؟ بۇل نە دەگەن سۇمدىق. جو-جوق، بىلاي قالدىرۋعا بولمايدى، ونان دا اقيقاتىنا جەتۋدى قاراستىرايىق.
مامبەت. ونىڭ اقيقاتىنا جەتسە ءوزىمدى ەڭ باقىتتىنىڭ ءبىرى دەر ەدىم.
يسابەك. جالعىز سەن ەمەس باۋىرىم، ءبارىمىز دە سول.
ايشا اپا. ۇزىن قۇلاقتان ەستۋىمە قاراعاندا سابىر مايداندا ءبىر پوەما جازادى، سول ءۇشىن ايىپتالىپ سوتتالادى، كەيىن بەيكۇنالىگى انىقتالىپ اقتالادى. ءبىراق ونىڭ نەدەن باستالىپ، قالاي بولعانى سەندەرگە عانا ءمالىم. تەك ايتارىم، سەندەردىڭ بەسەۋىڭ دە ماعان قولىمنىڭ بەس ساۋساعىنداي بىردەي قىمباتسىڭدار. سابىردى سوعىس كەزىندە جاستار سونشالىقتى جاقسى كورەتىن. ونىڭ ولەڭدەرىن ءوزىنىڭ انتىنداي جاتقا سوعاتىن. جۋىردا ينتەرناتتىڭ قىرىق جىلدىعىنا بايلانىستى مەكتەپ مۋزەيىنە ماتەريالدارىڭدى جىبەر دەگەن حاتىما «اسا قۇرمەتتى ايشا اپا، مەنى ۇلى وتان سوعىسىندا قازا تاپقان دەي سالىڭىز! سابىر» — دەپ قول قويىپتى. بۇعان نە ايتارسىڭ. (پاۋزا.) بۇل نەتكەن جۇمباق؟ (پاۋزا.)
يسابەك. وسى جۇمباق توڭىرەگىندە كوپ ويلاندىم... ءبىز مايدانعا باتىس ۋكراينادا تۇستىك. فاشيستەر ءبىزدىڭ شابۋىلىمىزدى توقتاتۋعا بار كۇشىن سالىپ باقتى. ءبىراق تەگەۋىرىنگە شىداماي شەگىنىپ بارا جاتتى. ۇزاماي شەكاراعا جەتەمىز - وتان ازات بولاتىنىن ءبارىمىز دە بىلدىك. سوعىس دەگەننىڭ بولەك زاڭى، بوتەن ەرەجەسى بولادى، ادامنىڭ وي-سەزىمىن دە باعىندىرىپ وزگەشە سەرگەك سەرپىن تۋعىزادى. سول كەزدەگى سابىر تاماشا جالىندى جىرلار جازدى، ول تۋىندىلار جاڭا ايشا اپاي ايتقانداي بۇكىل جاستاردىڭ، ءبىزدىڭ تۋىمىزعا اينالدى. مىنا الدارىڭىزدا وتىرعان پاقىرىڭىز دا سول ءبىر كۇندەرى توگىپ-توگىپ تاستادى. مەنىڭ جازعانىمنىڭ ءبارىن دە سابىر ءوز گازەتىندە جاريالادى. ەندى سول مايدان جىرلارىمدى تاڭدامالى شىعارمالارىما ەنگىزگەلى وتىرمىن. ونشا كوپ ەمەس، ءۇش تومداي بولىپ قالار، يۋبيلەي دەگەننىڭ دە توبەسى كورىنىپ كەلەدى. ايتا بەرەتىن ەلۋ «جىلدارىمنىڭ جەمىسى وسى» دەپ، ونى دا كىمنىڭ دۇرىس قارسى العىسى كەلمەيدى دەيسىڭ.
گۇلجان. ءتىرى بولساق كورە جاتارمىز... سونىمەن سابىردىڭ جاعدايى نە بولدى؟
يسابەك. قىرعىن شايقاسپەن مەملەكەتتىك شەكاراعا جەتتىك-اۋ ايتەۋىر. وتان باسقىنشىلاردان ماڭگى باقي بوسادى دەگەن قۋانىشتا شەك جوق. سودان كەيىن... بۇل مەنىڭ جەكە ءوز باسىمنىڭ پىكىرى، بايقايمىن سابىردىڭ مىنەزى وزگەرىپ سالا بەردى. ءبىر جولى ءوزىنىڭ جىگەرلى جىرلارىنا ۇقسامايتىن، ءتىپتى سابىر جازدى دەۋگە كەلمەيتىن ولەڭ وقىدى. ول كەسەل بوپ جابىسقان پوەماسىنىڭ باس جاعى بولاتىن. ءدال ءقازىر ەسىمدە جوق، ءبىراق ماعىناسى «قان قازادان جيرەندىم، شايقاستان دا جالىقتىم، ازات بولدى ۇلى وتان. ەندى، تاعدىر، قانات بەر، الاتاۋعا ۇشامىن»، — دەپ كەلەدى دە ءارى قاراي كەتە بەرەدى. سونداي ءبىر مۇڭ-زارعا تولى دۇنيە...
الماگۇل. وندا نە تۇر، ادام بالاسىنا ءتان سەزىم تولقىنى ەمەس پە، اڭساۋ، ارمان، ساعىنىش...
يسابەك. سابىر ەت، الماگۇل، مۇنىڭ توركىنى تەگىن دۇنيە ەمەس.
مامبەت. وسى ولەڭدى نەگە جازعانىن سول كەزدە ءوز باسىم تۇسىنگەن جوقپىن... راس، ءوز جەرىمىزدى جاۋدان ازات ەتتىك، ءبىراق شايقاس ونىمەن اياقتالعان جوق قوي. تاريحتىڭ تارازىسىندا ەۆروپا حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تۇردى. ولاردى فاشيزم شەڭگەلىنەن ازات ەتۋگە قۇدىرەت كۇشى جەتەتىن تەك ءبىز عانا بولدىق. وتانىنا شەكسىز بەرىلگەن پاراساتتى اقىن-ازاماتتىڭ وسىعان تۇسىنبەۋى قالاي؟ ءوز پوەماسىنىڭ رۋحىنا جات جىلايماندىقتىڭ قايدان پايدا بولعانىنا تاڭ قالدىم؟ «باعزى زاماننان تاريح سوعىسقا سوعىسپەن جاۋاپ بەرىپ كەلەدى. سەن وسىنى ءتۇسىن، سابىر، سوعىس مۇراتى — جەڭىس» — دەپ تالاي ايتتىم.
گۇلجان. نەمەنە، سوندا ساعان قارسى دالەلى بولدى ما؟
مامبەت. قايدان بولسىن، تەك ءبىر جولى، «وسىنىڭ قانشاما ءومىردى قىرشىنىنان قيىپ، قانشاما قان قازاعا دۋشار ەتەتىنىن بايقايسىڭ با»، — دەدى. مەن تۇرىپ، «وعان نە داۋ بار، قانشاما قىرعىن بولسا دا تاريحتىڭ بىزگە قويىپ وتىرعان ءبىر-اق تالابى بار — ول جەڭىس سالتاناتى» — دەدىم. «دۇرىس ايتاسىڭ، بۇل اقيقاتتى مويىندايمىن»، — دەي تۇرا سول العاشقى باعىتتا پوەماسىن جازا بەردى. قولى قالت ەتسە سونىڭ ۇستىندە، ۇيقىسى دا، كۇلكىسى دە ازايدى. تىپتەن كوز الدىمىزدا قارتايىپ بارا جاتقانداي بولدى... پوەماسى، «دابىل ءۇنى وشكەندە» دەپ اتالاتىن.
قالسا ءبىر ءسات دابىل ءۇنى ءۇزىلىپ،
ورە تۇرىپ ءارۋاقتار ورىمدەي،
جۇرت كوزىنە كورىنبەي،
ماعان قاراي شۇبىرادى ءتىزىلىپ.
كومەگىم جوق، قول قىسقا،
كورسەتە المان كوزدەرىڭە تاڭداردى،
قانداي سوزبەن جۇباتارمىن
كەشە الاپات سوعىستا،
وپات بولعان جانداردىڭ
اجال ءبارىن تەڭگەردى.
زور ادامدى، پەندەنى،
قاراعا دا، حانعا دا،
جاقسىعا دا، جامانعا.
بولمەيدى ەشكىم ولگەندى.
كەلسە الدىما جيىلىپ،
وتىنسە ەگەر قيىلىپ،
نە ايتارمىن ولارعا —
جاقىندا ەمەس، جات تا ەمەس،
كىم دەپ ەندى ساپارعا!
اسىق ەتىپ ادامدى —
اتىپ وينار الدە بىرەۋ بار ما ەكەن؟
قايعى-زارعا قاماۋلى —
ادام دەگەن الدە سورلى اڭ با ەكەن؟
سەندىرەم بە،
كوندىرەم بە ۋاجىممەن
ءبىرى قالماي ماعان كەلگەن كۇندە دە.
كەلىپ كەتەر نە بار مەنىڭ سوزىمنەن
جۇرگەندەرگە ەندى باسقا دۇنيەدە.
وسىلاي كەتە بەرەدى كادىمگى ءوز جان-كۇيىنىڭ تولعاعى. قان كەشۋدەن جانى تۇرشىككەن ادۋىن اقىن ادال جۇرەكتىڭ، تاعدىر تالانتىنىڭ جانىن قيناعان ساۋالىنا جاۋاپ ىزدەيدى. ءار جاڭا تاراۋى بىتىسىمەن بىزگە اكەلىپ وقيتىن. كەيدە ءبارىمىز — كەيدە ەكى-ۇشەۋىمىز باس قوسىپ قالامىز. داۋىستاپ وقۋعا جانى قۇمار ەدى. تىڭداۋشىلارى بارىنا ءماز بولىپ راقاتتاناتىن...
ءانۋار. بەت الدىنا شۇبىرتا بەرمەي، اقىرى نە بولدى، سونى ايتسايشى.
مامبەت. قىسقا قايىراتىن بۇل قىلجاق انەكدوت ەمەس.
يسابەك. قىسقا قايىرۋ تالانتپەن قارىنداس.
مامبەت. قىسقا شىعارمادان العان اقشا كۇرمەۋگە كەلمەيدى دەۋشى ەدىڭ ءبىر كەزدە سەن!
يسابەك (قىسىلىپ قالىپ). ءدال وسى جەرىڭ ورىنسىز، دوستىم! كەرەگى نە سوندايدىڭ...
مامبەت. ءسوزىمدى بولە بەرمە، نەمەسە ءوزىڭ ايت. داۋسىڭ دىرىلدەپ، كوزىڭ جاساۋراپ، سابىردىڭ ولەڭدەرىن الدىمەن ماقتايتىن سەن بولاتىنسىڭ.
يسابەك. اينالايىن ءوزىڭ باستادىڭ، ەندى ءوزىڭ اياقتا. مەن ماقتاسام، اقىن سابىردىڭ ولەڭدەرىن ماقتادىم، ونىڭ ءجونى ءبىر باسقا.
مامبەت. ءبىر باسقا دەگەنىڭە جول بولسىن! بىرگە وستىك، بىرگە سوعىستىق، ءبارىمىزدىڭ تىنىس، تىرلىگىمىز ورتاق ەمەس پە ەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە سەنىڭ وعان شىندىقتى بەتىنە باسىپ ايتۋعا باتىلىڭ جەتپەدى.
يسابەك. ءبىز دە حاباردار بولايىق، جارقىنىم. سەن قاي شىندىقتى ايتىپ قارىق قىلىپ ەدىڭ؟
مامبەت. مەن ءوز ويىمدى ودان ەشقاشان بۇككەن جوقپىن. شامام كەلگەنشە ساقتاندىرۋعا تىرىستىم. «مىنا پوەمانىڭ يدەيالىق ورەسىنە قارسىمىن. قانشاما تاماشا جازعانىڭمەن ءوزىمىز ازاپتاعىلاردى ازات ەتۋشىلەر بولا تۇرىپ، قازا تاپقانداردىڭ بارىنە جوقتاۋ ايتىپ، قارا جامىلىپ، زار شەگۋىمىز ءدال ءقازىر ورىنسىز، ورىنسىز ەمەس-اۋ، اعاتتىق، اداسقاندىق»، — دەدىم. «ولار بوستاندىق ءۇشىن جانىن پيدا ەتتى، ەندى ءبىز بۇگىن كۇرەستەن باس تارتىپ، سولاردى جوقتاپ قول قۋسىرىپ وتىرۋىمىز كەرەك پە» دەدىم!
الماگۇل. ادام قاشان دا بولسا ولگەندەردى ازا تۇتادى.
مامبەت. جەڭىسكە جەتتىك، ازا تۇتۋ از بولدى ما؟ ول كەزدە سوعىس ءالى اياقتالعان جوق. الەم ءومىر مەن ءولىم ءۇشىن ارپالىسىپ جاتتى.
يسابەك. ارينە، سابىردىڭ پوەماسىنىڭ يدەيالىق كۇڭگىرتتىگى بىلاي تۇرسىن، تۇپ-تامىرىمەن قاتە بولاتىن.
مامبەت. مۇنى بۇگىن ايتىپ وتىرسىڭ عوي، ول كەزدە ماقتاعاندا اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەۋشى ەدىڭ. ول سەنىڭ سوزىڭە قۇدايداي سەنەتىن، اقىرى سول ماقتاۋىڭ ورعا جىقتى.
يسابەك. ماقتادىم، ودان ءقازىر دە باس تارتپايمىن. ولەڭدىگىن العاندا سيرەك كەزدەسەر شىرقاۋ شابىتتىڭ جەمىسى بولاتىن. جاسىرمايمىن، جان جۇرەگىممەن قۋاندىم. ال اشىعىنا كەلسە سابىر ەكەۋىمىزدىڭ دوستىعىمىز سەن سياقتى توبەلەسپەن اياقتالىپ، ارتىنشا شتابقا جۇگىرگەن مەن ەمەس.
مامبەت. اقىرى ەسكە سالعانىڭ مۇنداي جاقسى بولار ما. وسىنى سەن ايتاتىنىڭدى ءبىلىپ ەدىم.
يسابەك. كوزى اشىق اۋليەلىگىڭدى باسىڭا شايناپ جاق. ءوز ارىم تازا، ءبىتتى. سەن نە بولساڭ ول بول، وندا ءىسىم جوق.
دوسبەرگەن. شامالى بىلاي ايقاي-شۋسىز بولا ما. بۇگىن بارىڭە بىردەي نە جاۋ ءتيدى؟ نەمەنە سونشا؟ قايدا وتىرعاندارىڭدى ويلاساڭدارشى؟ جوق، جىگىتتەر، بۇل...
ايشا اپا. مامبەت، سابىرعا قول جۇمساۋعا قالاي ءداتىڭ باردى.
مامبەت. بولارى بولدى، ايشا اپا، ءبارى سول پوەمانىڭ كەسىرىنەن. بلينداجدا سابىر ەكەۋىمىز عانا وتىر ەدىك. ەرەگىسە كەلە «اقىنىم، سەن ادال، ءادىل جولىڭنان اداستىڭ» دەدىم. «ونەردە سالۋلى capا جول جوق، ءار اقىننىڭ جۇرەگى وزىنشە جول تابادى — ولشەمىڭ وزىڭە» — دەدى اشۋعا بۋلىعىپ. «ولاي بولسا سەن بارىپ تۇرعان قارا باسىڭدى عانا ويلايتىن قورقاق، سۋ جۇرەكتىڭ ءوزىسىڭ» دەدىم. سۇپ-سۇر بولىپ الدى دا جاعىما تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. شىدايىن با مەن دە سىلتەپ قالدىم. توبەلەس باستالىپ كەتتى. سوسىن، سوسىن جالت بۇرىلدى دا الدى-ارتىنا قاراماستان كەتە باردى. قۋىپ جەتىپ، «ەكەۋىمىز بۇگىننەن باستاپ جاۋمىز، ەرتەڭ بىرەۋمىز وققا ۇشساق، جۇرەگىمىز سەلت ەتپەيتىن بولسىن!» دەگەندى ايتپاقشى دا بولدىم، ونىڭ رەتى كەلمەدى. ۇزاق جىلدار كورىسپەي كەتۋىمىزدىڭ باسى سول كۇننەن باستالاتىنىن مەن وندا قايدان بىلەيىن. توبەلەسكەنىمە استە وكىنبەيمىن، سونداعى ايتقان اۋىر-اۋىر سوزدەرىمە وكىنەم. قان مايداندا ءجۇرىپ قايران اقىن بۇكىل ادام بالاسىنىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەتتىڭ سالماعىن سەزگەن ەكەن. سونداي ادال دوسىمنىڭ بەت جۇزىنە قاراماي بالاعاتتاپ، سونشا كىنالاۋعا قالاي اۋزىم باردى ەكەن دەسەيشى. باقسام، ول ادام اتاۋلىعا ءتان اقيقاتتىڭ ماڭگى قۇپياسىنان سىر شەرتپەك ەكەن. ونىڭ كىلتيپانى دا كوپ، كەشەگى قىرىستىق كورىنەتىن اقىندىق اسقاق قۇدىرەتى دە سوندا جاتىر ەكەن. امال نە، ونىڭ ءبارىن كەش، سوعىستان كەيىن، ۇقتىم. سول ەكەۋمىز شەكىسىپ قالعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي ونى قولجازبالارىمەن الىپ كەتىپ، ۇزاق جىلدار ۇيىرىنەن ايىرماعاندا مۇمكىن مىنا بىزدەر ءداۋىرىمىزدىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ بىرىمەن زامانداس اتانار ما ەدى كىم ءبىلسىن!
يسابەك. تاماشا! ءارى ىرعاپ، بەرى ىرعاپ وتىرىپ اقىرى ءبىر بايلامعا تىرەلدىڭ-اۋ سەن دە. سابىردىڭ سول پوەماسىنداعى نەگىزگى ويدىڭ وزەگى تۇپتەپ كەلگەندە تەرىس دەمەيسىڭ عوي، سولاي ما؟ دەمە مەن كەزىندە ونىڭ ولەڭدەرىن «داۋىسىم قالتىراپ، كوزىم جاساۋراپ» بەكەر ماقتاماعان ەكەنمىن. اقىن جۇرەگىمەن اقىن ءارۋاعىن سوندا اڭعارعان بوپ شىقتىم عوي...
مامبەت (ءبولىپ). سەن تۇلكى بۇلتاققا سالعاندى قوي. ءوزىڭ جاڭا عانا «سابىردىڭ پوەماسىنىڭ يدەيالىق كومەسكى كۇڭگىرتتىگى بىلاي تۇرسىن، تۇبىرىمەن قاتە بولاتىن» دەگەن جوقسىڭ با؟ مەن وزىمشە تالداي وتىرىپ ءتۇپ-تامىرىن تانۋعا تىرىسسام، سەن قيعاشتاي كەلىپ كيلىگەسىڭ دە، تاعى ءوز پايداڭا قاراي تارتاسىڭ. (پاۋزا.) اڭگىمە سابىردى تەرەڭ تولعاندىرعان رۋحاني قات-قابات قايشىلىقتىڭ، سول كەزدەگى ىشكى سىرىن وسى تورتەۋىمىزدىڭ ءبىرىمىز ۇقپاعانىمىزدا جاتىر. تولعانىس ۇستىندەگى رۋحاني قايشىلىق سۋرەتكەردىڭ قىلمىس، كىناسى ەمەس، ونىڭ شىنايى شىندىقتى ىزدەنۋ جولىنداعى ديالەكتيكاسى. وتەلمەس وكىنىشىم دە — وسىنى كەزىندە اڭعارماعاندىعىم.
يسابەك. بايقايمىن، سەن بۇگىن ءبىراز سىرعىدىڭ. بۇل قاي قىرىڭ كورسەتىپ وتىرعان. مەنىڭ ادالدىعىما كۇمان كەلتىرۋگە قانداي پراۆوڭ بار. جانىم-اۋ، شتابقا تۇرا جۇگىرگەن مەن ەمەس شىعارمىن.
مامبەت. ارينە، سەن ەمەس، مەن، مەن جۇگىرگەن.
شىمىلدىق.
ەكىنشى ءبولىم
العاشقى وتىرىستان وزگەرىس جوق. اڭگىمەنى تاعى دا مامبەت باستايدى.
مامبەت. سابىر سول پالەگە ۇشىرايتىن كۇنى شتابقا بارعانمىن. ديۆيزيا كومانديرى «سەنىڭ قولىڭ جاقسى، ناگراداعا ۇسىنىلعانداردىڭ دوكۋمەنتتەرىن تولتىرۋعا شتابقا بارىپ كومەكتەس» دەدى. كەشكە دەيىن سوندا بولدىم. تىزىمنەن باسقا دانەڭە جازعان جوقپىن. بلينداجعا ءتۇن ورتاسىندا كەلدىم. سەندەر ۇيىقتاپ قالىپسىڭدار. ەكى كۇننەن كەيىن سابىردى بارلىق قولجازبالارىمەن ارناۋلى ءبولىم الىپ كەتتى دەگەندى ءبىر-اق بىلدىك. وڭاي دۇنيە ەمەس ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندىم. قانشا دەگەنمەن سوعىس ۋاقىتى، نەمەن بىتەرىن كىم ءبىلسىن، جەدەل ارەكەت جاساپ، ءبىر ەسەبىن تاۋىپ قول ۇشىن بەرەيىك دەدىم. ءوزارا كەڭەستىك. ءبولىم كومانديرىنەن باستاپ ءارى قاراي ىزدەنەيىك دەگەنىمدە، الدىمەن سەن، ءوسىپباي، يسابەك، سەن دە، دوسبەرگەن، سەن دە — ۇشەۋىڭ قوسىلىپ الىپ مەنى ۇگىتتەدىڭدەر. سوندا سەندەرگە قۇلاق اسقانىما وسى كۇنگە دەيىن وكىنەمىن. ءبىر قىلمىسىم بولسا سول «ارميانىڭ ۋستاۆى بويىنشا ىزدەنۋگە بولمايدى، كەرەك دەسە وزدەرى شاقىرىپ سۇرايدى، ىزدەنەم دەپ قايتا كەسىر تيگىزىپ الاسىڭ، اناۋ بولمايدى، مىناۋ بولمايدى» دەپ توقسان توعىز دالەل ايتىپ كوندىردىڭدەر تۇگە. سونىمەن ءبارىمىز قىبىر ەتپەي ءۇنسىز قالدىق. سابىرعا سول جولى ىزدەگەندە كومەگىم تيەر مە ەدى، جوق پا، بىلمەيمىن، ءبىراق... (پاۋزا.)
دوسبەرگەن. ماعان ءسوزدىڭ تازاسى كەرەك. «سابىردىڭ سول ولەڭدەرى جايلى ءدال ءقازىر نە ويلايسىڭ» دەسە «ءوزىڭنىڭ دە وزگەنىڭ دە باسىن اۋىرتپا» دەپ قارايمىن دا وتىرام. سوعىستان كەيىن بەيبىتشىلىكتەن باسقا ءان سالعان جوقپىز. بەيبىتشىلىك ساقتالسا بولدى! اناۋ-مىناۋ سولقىلداقتىعىڭنىڭ ماعان كوك تيىنعا كەرەگى جوق. پوەزيا دەگەنىڭمەن ءومىرى كورشى قونعان ەمەسپىن. ءوز باسىم ول كەزدە ۇندەمەي قالعانىمدى ءجون سانادىم. شاقىرىپ الىپ سۇراسا اڭگىمە باسقا، وندا دا وڭدىرىپ ەشتەڭە ايتا الماس ەدىم. كىم ءبىلسىن، بىردەڭە دەر ەدىك تە.
يوسيف تاتايەۆيچ. ءويتتىم-بۇيتتىم دەپ كوكىرەك قاعا المايمىن. كوبىسى ەسىمدە قالماپتى، باسى-قاسىندا بولعان جوقپىن. ءوز باسىمنىڭ قاتىسى شامالى. ءبىراق، سابىر دا پەرىشتە ەمەس، دەمەك ءبىر پالەسى بار، ايتپەسە تەگىننەن-تەگىن ايىپتاپ سۇرگىنگە سالماسا كەرەك.
الماگۇل. Ay، ونى كەيىن اقتاپ جىبەردى عوي.
يوسيف تاتايەۆيچ. ونىڭ ءبارى كەيىن، ول كەزدە كەيىن دەيتىن ۇعىم بولمايتىن.
مامبەت. باياعىدان بەرى سەنىڭ مۇنداي قانىپەزەر ادام ەكەنىڭدى بىلسەكشى...
يوسيف تاتايەۆيچ. نە دەسەڭ و دە، مەن زاماننىڭ ادامىمىن، ەشكىمدى دە جەكپە-جەككە شاقىرمايمىن، وزگەگە قياناتىم جوق، اتاعىم دا، ابىرويىم دا ءوز ەڭبەگىمنىڭ ارقاسىندا كەلگەن. سىيلايتىنىم ءتارتىپ، دەمەك ويلانۋدىڭ ءوزى، ويدىڭ ءوزى تارتىپكە باعىنسىن، كەرەك دەسەڭ ولەڭگە دە ءتارتىپ كەرەك. ال ەندى مەن قانىپەزەر اداممىن با، باسقامىن با، ول ءوز الدىنا ماسەلە. مەنىڭ ءبىر بىلەتىنىم — سول وقيعانىڭ كەزىندە شتابقا بارعان مەن ەمەس، مىنا سەن بولاتىنسىڭ.
يسابەك. مامبەت، بار پالەنى باستاعان سەن، ساعان كۇدىگىم بار دەۋگە اۋزىم بارمايدى. ارينە، ءبىراق سول شتابقا بارعانىڭ ويىما ورالعان سايىن وزىمە ءوزىم جاۋاپ تاپپاي قينالامىن.
مامبەت. ول ءبىر ماعان تاعدىردىڭ باسقان تاڭباسى دا.
يسابەك. بىلمەيمىن، بىلمەيمىن.
ايشا اپا. باسىم زەڭىپ كەتتى-اۋ، سەندەردى تىڭداپ وتىرىپ اڭ-تاڭ قالام. بىرگە وستىڭدەر، مايداندا بىرگە بولدىڭدار، ال ءبىرىڭنىڭ باسىڭا ءىس ءتۇسىپ ەدى، ونى بۇرىن-سوڭدى بىلمەگەن، كورمەگەن ادامداي اركىم باستارىڭمەن اۋرە بوپ قالا بەردىڭدەر، مۇنداي دا بولادى ەكەن، ءا؟
يسابەك. سابىرعا قول ۇشىن بەرمەدى ەكەن دەپ ويلاماڭىز، ايشا اپا. مەن ءوز باسىمدى الايىن، انا جاقتان كەلىسىمەن-اق قولىنان جەتەكتەپ وتىرىپ رەداكسياعا ورنالاستىردىم. ءىشىپ ءجۇرىپ ودان شىعىپ قالدى. تاعى دا ءبىر رەداكسياعا اپارىپ تىقتىم. ودان دا كەتتى. راديوعا تەلىدىم، ەم قونبادى، نە كەرەك تايعاناقتاي بەردى.
گۇلجان. وسىنىڭ ءبارىن ءبىرىنشى رەت بۇگىن ەستىپ وتىرمىن. (يسابەككە.) سابىر تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادىڭ؟
يسابەك. ونىڭ ساعان ايتاتىن نەسى بار؟
گۇلجان. Ay، بىرگە وسكەن دوستارىڭ ەمەس پە؟ بالالىق بازار، تالاي سىرلارىڭ ورتاق بولدى عوي. ەندى ءوز دەگەندەرىڭە قولدارىڭ جەتىپ جۇرگەن دوستارىسىڭدار. ولاي بولسا سابىردى بۇگىن وسىندا نەگە ەرتىپ كەلمەدىڭدەر.
يسابەك. سەن نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ ول ابدەن ماسكۇنەم بوپ بىتكەن ادام. ايەلى الدەقاشان كەتىپ قالعان... ەڭ ار جاعى قىزى دا جۋىردا كۇيەۋگە شىققان تويىنا شاقىرماپتى! (پاۋزادان كەيىن.) ءبارىبىر ارقان سالىپ سۇيرەسەڭ دە ول مۇندا كەلمەيتىن ەدى.
يوسيف تاتايەۆيچ. بارىنە ءوزى كىنالى. جالعىز سول ما، ورالىپ كەلگەندەردىڭ تالايلارى ەكى بىلەكتى سىبانىپ ەڭبەككە ارالاسىپ ەل قاتارىندا ءجۇرىپ جاتىر. كىمدى كىنالايدى، كىمگە وكپەلەيدى، تاريحقا ما؟ ۇلكەن تاريحي كەزەڭدەردە وزىنە لايىق قاتەلىگى بولمايتىن ول قانداي تاريح؟ ءومىر دەگەن وڭاي دۇنيە ەمەس. اڭگىمە سونىڭ قىم-قيعاش قيىندىعىن جەڭە بىلۋدە. مۇندايدا ءوز بەتىڭدى، اتىڭدى جوعالتپاس ءۇشىن، بيىك سانا، قايتپاس جىگەر كەرەك. ول شە؟ تابانسىز تالانت، جىگەرسىز ادام، جوق بولدى دا جۇرە بەردى.
گۇلجان. بولدىڭدار-اۋ دەيمىن، ەندى ماعان قۇلاق اسىڭدار.
دوسبەرگەن. بۇعان دا شۇكىر. ال ەندى تامادا كەتتى. ۋرا!
گۇلجان. الگىدەن بەرى سابىر حيكاياسىن بار زەيىن-زەردەممەن تىڭداپ وتىردىم. بايقاعانىم سوعىستىڭ سۇمدىعىن كوزىمەن كورىپ جۇرگەن سابىر مۇڭ-زارعا تولى پوەما جازا باستايدى. سوعىس اتاۋلى ادام بالاسىنا اپات، سولاي ەمەس پە؟ (پاۋزا.) ءبىراق «جاۋدى ءوز ورداسىندا تالقانداماي تىنبايمىز» دەگەن ۇرانمەن بارا جاتقاندا مۇنداي جىرلار بىلايشا ايتقاندا سوعىستان باس تارتقان بولىپ تانىلۋعا مۇمكىن. سولاي ەمەس پە؟ (پاۋزا.) مەنىڭ ءوز اكەم مايداندا قايتىس بولدى، سول كەزدە مۇنداي ولەڭ وقىسام مەن دە ءدال وسىلاي ويلاۋىم عاجاپ ەمەس. (پاۋزا.)
الماگۇل. مەنىڭ ەكى اعايىم دا قىرشىن كەتتى. ءبىرى لوچيك، ەكىنشىسى تانكيست ەدى. ارينە، اڭگىمە ءقازىر ولار تۋرالى ەمەس. مەن دە باستان-اياق تىڭداپ وتىرمىن. ەندى وسى وقيعا نەگە بىلاي بولدى دەگەن ساۋالعا بيتاراپ قالۋ مۇمكىن ەمەس. الدىمەن باسىن اشىپ الايىق. ەگەر سابىردىڭ پوەماسى نە گازەتتە، نە جۋرنالدا باسىلماسا، راديو ارقىلى بەرىلمەسە سوندا...
يسابەك. ەش جەردە جارىق كورگەن جوق. سىرتى كوك، قالىڭ داپتەر بولاتىن. ونى ءبارىمىز دە بىلەمىز.
الماگۇل. دەمەك، ءوزىنىڭ كۇندەلىك داپتەرى عوي؟ نەبارى كۇندەلىك داپتەر عانا. اقىن ادام اينالاسىنداعى كوز كورگەن وقيعانى وزىنشە باعالاپ، ءوز توپشىلاۋىن جازۋعا قاقىسى بار عوي. مەنىڭ وسى تۇسىنىگىم دۇرىس پا؟ ەندەشە قاتەلەسۋى دە مۇمكىن.
يسابەك. مۇمكىن بە، مۇمكىن ەمەس پە دەگەن نە ءسوز؟ بىلگىڭ كەلسە بىلاي. ول سول پوەماسىنداعى يدەيادان ۆەنا قالاسىنا كىرگەنشە باس تارتقان جوق، اقىرى ايدالىپ تىندى.
الماگۇل. ءبىراق مايدان دالاسىندا ءوز قارۋىن تاستاپ، جاۋىنگەرلىك بورىشىنان باس تارتقان جوق قوي. ول وزىنشە سەزگەن، تۇيگەنىن جىر دۇنيەسىندە ويلاپ...
يوسيف تاتايەۆيچ. ونىڭ تاعدىرىن شەشكەندەر باسقاشا ويلاعان بولار. اينالىپ كەتەيىن-اۋ، ويلاپ-ويلاپ دەيسىڭ، الدىمەن قالاي ويلاۋدى ءبىلۋ كەرەك قوي. ءبىزدىڭ بار ويىمىز دا، جىگەرىمىز دە تۇگەلدەي جەڭىس جولىنا جۇمسالدى، سوندىقتان دا جەڭىسكە جەتتىك...
دوسبەرگەن. ءويتىپ كۇيە جاقپا، ءوسىپباي. سابىر سەنى مەن مەنەن كەم جاۋىنگەر بولعان جوق. ۆەنانىڭ تۇبىندە ءبىر ءجۋرناليستىڭ سابىردىڭ بىزگە جازعان حاتىن اكەپ بەرگەنى ەسىڭدە عوي. «شترافنوي باتالونعا سۇرانىپ ەدىم. قابىلدامادى، حوش بولىڭدار» دەپ ەكى-ۇش اۋىز-اق ءسوز جازىپتى. سول حاتتى نەگە جىبەرگەنىن بىلەسىڭ بە؟ سەبەبىن ويلاعان كۇنىڭ بولدى ما؟
يوسيف تاتايەۆيچ. كۇناسىن قانىمەن اقتاعىسى كەلگەن دە. ءبىراق شترافنويعا دا جىبەرمەۋىنىڭ ءوزى تەگىن ەمەس. ول — سەنبەدى دەگەن ءسوز.
گۇلجان. ءبىراق ءوز باسى سەندەرگە سەندى عوي. ال سەندەردىڭ بىرەۋىڭ بۇعىپ ءجۇرىپ بۇلدىرگەنسىڭدەر.
ءانۋار. قۇداي ءۇشىن قويىڭدارشى ەندى. سەن دە ەمەسسىڭ، سەن دە ەمەسسىڭ، مۇمكىن سەندەردەن باسقا بىرەۋ كورسەتكەن شىعار، ونى كىم بىلەدى، وندايلار از با؟
يسابەك. ءاي، قايدام وعان ەندى...
مامبەت. ديۆيزيا بويىنشا ءبىزدىڭ تىلگە تۇسىنەتىن، سابىردى بىلاي قويعاندا وسى تورتەۋىمىزدەن باسقا ەشكىم بولعان جوق. ولەڭدى تۇسىنەتىن ادام وقيدى عوي، سوعان قاراعاندا...
گۇلجان. مەن بايقاپ وتىرمىن، جولداستار، ءبارىڭ دە بەيكۇنا ءسابي، اق قاناتتى پەرىشتە بولىپ كورىنگىلەرىڭ كەلەدى. نە دەسەڭدەر، و دەڭدەر، سابىرعا جاساعاندارىڭ — بارىپ تۇرعان جاۋىزدىق. (پاۋزا.)
يسابەك. سەن اسىرا سىلتەپ كەتتىڭ-اۋ.
يوسيف تاتايەۆيچ. مەن مۇنداي فورمۋليروۆكانى قابىلداي المايمىن. بۇكىل قاۋىم مۇددەسى ءۇشىن جاسالعان ارەكەت — ەش ۋاقىتتا جاۋىزدىققا سانالمايدى. سەندەر مەنى ءوز باسىن اقتاپ وتىر دەپ ويلاپ قالماڭدار. مەن جاۋىزدىققا بارعان جوقپىن، بارا قويعان كۇندە ايتارىم الگى.
گۇلجان. مىنا سوزىڭە قاراعاندا كەز كەلگەن جاۋىزدىقتى اقتاۋعا بولادى عوي.
يوسيف تاتايەۆيچ. ايتارىمدى ايتتىم، قايتىپ الارىم جوق. اركىمنىڭ ءوز ءپرينسيپى بار.
دوسبەرگەن. Ay، اعايىندار ماعان دا جاندارىڭ اششىسىن دا، سورلى باسىم، مىنا جىن سوعىپ كەتكەن فۋدزيامانىڭ باسىنا سەندەردى نەگە اكەلدىم ەكەن. اپ-ادەمى كوكتوبەگە قايداعى جاپوننىڭ ايدارىن تاققان سەن قاتىن. سوندىقتان دا مىنالار بىزدە قوناقتا وتىرعانىن وكونچاتەلنىي ۇمىتتى. الگى بۋددانىڭ قۇدايى دەي مە، سونىمەن سىرلاسامىز دەپ نە تاپتىڭدار كانە؟ جوق، جولداستار، مۇنداي قىسىر تالاسپەن ەشكىمدى جارىلقامايسىڭدار. ءبارىن دە ۇمىتايىق، دۇرىس ايتتىم با، ايشا اپا؟
ايشا اپا. بۇل دا ءجون. سەندەر ءبارىبىر ءقازىر بۇل تاس ءتۇيىندى شەشە الاتىن تۇرلەرىڭ جوق، وزدەرىڭدى دە، وزگەلەردى دە بەكەر قيناماي-اق قويىڭدار.
دوسبەرگەن. كانە، كانە، ىشىپ-جەپ، ويناپ-كۇلىپ دەگەندەي، مىنا تازا تابيعاتتىڭ راقاتىن كورمەيمىز بە؟ ءقازىر كوستەر دايىندايمىن. كوكتوبەنىڭ باسىنداعى كوستەردىڭ جالىنى بۇكىل الەمگە ءبىر-اق كورىنەتىن بولسىن. تامادا، تامادا، كانە قۇيدىق، تاڭداي كەۋىپ بارادى.
ءبارى دە سەرپىلىپ قالادى، ىدىستارعا قۇيادى. مامبەت پالاتكاعا قاراي بەتتەدى.
الماگۇل. ويباي-اۋ، ساماۋىرىم الدەقاشان ءسونىپ قالىپتى عوي. (مامبەتكە ەرە، ىلە-شالا.) سابىر تۋرالى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر اۋىز سىر ايتپاعانىڭ نە؟
مامبەت. مۇنىڭ بار حيكاياسىن دوسبەرگەننەن بىلەدى دەپ ءجۇرمىن عوي. شىنىنا كەلگەندە مۇندايدى ايتۋدىڭ دا ءوزى وڭاي ەمەس ەكەن.
الماگۇل. ءبارىبىر ەڭ الدىمەن وسىنى تەك سەن، سەن عانا ايتۋىڭ كەرەك ەدى ماعان. ءمىنى ءقازىر، ءقازىر باسىم اينالىپ، جۇرەگىم ءبىر ءتۇرلى سۋىلداپ... اتتەڭ قوناق يەسىمىن، ايتپەسە ءقازىر تايار ەدىم وسى جەردەن... بىلەم، بىلەم سابىردى ساتقان سەن ەمەس! ساعان سەنەم، ساعان سەنەم. جوق، جوق سەن ەمەس، سەن ەمەس.
مامبەت. مەنىڭ دالەلىم جوق قوي، دالەلىم جوق. سابىرعا سول كەزدە قول ۇشىن بەرە المادىم، ەندى، ەندىگىمنىڭ ءبارى بەكەر...
ءانۋار (جايىمەن يوسيف تاتايەۆيچكە). مامبەتتىڭ جاڭاعى اڭگىمەلەرىنەن كەيىن... سەن ەندى وعان كومەكتەسپەيتىن شىعارسىڭ، ءا؟
يوسيف تاتايەۆيچ. و جاعىنان قام جەمە، ءبارى دە مامبەتتىڭ وزىنە بايلانىستى، كەلگىسى كەلە مە، ءبىتتى. ءبىر-اق، ونىڭ بويىنداعى قىڭىرلىق پەن نادان نامىسقويلىعى جىبەرمەيدى. (پاۋزا.) ءاي، ءانۋار، ءانۋار، قالاعان تەڭىزىڭنىڭ جاعاسىندا وزىڭمەن قول ۇستاسىپ سەرۋەندى سالىپ جۇرەر مە ەدى... سەن سياقتى ايەلمەن... اتتەڭ دۇنيە جۇرەگىڭدى ءجايىپ سالىپ دەگەندەي. امال جوق، امال جوق، اياق تۇساۋلى، قول بۇعاۋدا. مۇرشا، مۇرشا كەلمەيدى.
(شاتىر جانىندا.)
الماگۇل. جوق، سابىر الدىندا ارىڭ تازا. بىلەمىن، بىلەمىن، سەن ەمەس. ءجۇر، ءجۇر، انالارعا بارايىق. انا ساماۋىردى الا ءجۇر. كانە، كەتتى مامبەت. (مامبەت ساماۋىردى اكەلەدى دە، شاتىر جاققا بەتتەيدى. الماگۇل داستارقان باسىنا كەلەدى.)
دوسبەرگەن. و، ايشا اپا، نەسىن ايتاسىز، سابىرمەن بىرگە تالاي قىزىققا باتتىم عوي. اتاماڭىز دەيمىن. ولەڭدەرى بارلىق گازەت-جۋرنالداردا باسىلىپ جاتتى، تالايىن انگە سالىپ ايتىپ ءجۇردى جۇرت. اسىرەسە قىزداردان كوپ حاتتار كەلەتىن. وقىپ ۇلگىرە المايسىڭ. سىزدەن جاسىراتىن نە سىر بار. ءوزىم سابىر بولىپ تالاي قىزدارعا حات جازدىم... سابىر وعان كۇلەتىن. ويدوي، تالاي ماحاببات جالىنىنا جىلىندىق قوي! حات ارقىلى ويباي، ءبارى دە حات ارقىلى. ەڭ ازابى ءاربىر حاتتىڭ اياعىنا بىر-ەكى اۋىز ولەڭ جازۋ شارت. بۇل جاعىنان مەنىڭ قوق ەتپەيتىنىمدى ءوزىڭىز بىلەسىز. وندايدان ايتەۋىر، وبالىنا نە كەرەك، يسابەك قۇتقاراتىن. ول كەزدە بۇل دا ولەڭدى بۇرقىراتىپ جۇرەتىن.
ايشا اپا. يسابەك تىم ءتاۋىر جازاتىن، بەكەر تاستاپ كەتتى.
گۇلجان. شىنىمەن تىم ءتاۋىر مە؟
يسابەك. جاسىندا ولەڭدى كىم جازبايدى دەيسىز؟ ول دا ىزدەنۋدىڭ ءبىر جولى. اقىرىندا ءوزىمدى بايسالدى دا، قۇدىرەتتى پروزادان ءبىر-اق تاپتىم. (مامبەت كەلەدى.)
گۇلجان. وسى ايتىپ تۇرعانىڭا ءوزىڭ سەنەسىڭ بە؟
يسابەك. «ايەلىڭە ءقادىرىڭ جوق ەتىڭدى كورەدى، اعايىنعا ءقادىرىڭ جوق بەتىڭدى كورەدى» دەگەندەي، ايشا اپا، ونىڭ ۇستىنە قالامداس جولداستارىڭ دا قىزعانشاق، كۇنشىل.
گۇلجان. ءبارى تۇسىنىكتى. ايەلىڭ مويىندامايدى. اينالاڭنىڭ ءبارى سالەري. كۇندەلىكتى ءانىڭ عوي.
يسابەك. نەگە بولماسىن؟ ءار موسارتتىڭ ءوز سالەريى بار. تابيعات و باستا سولاي جاراتقان. پەندە بولعان سوڭ باياعى پەندەشىلىك...
دوسبەرگەن. (ءبولىپ). وسى سەن ەت جاعىنا قالاي ەدىڭ ەي؟
يسابەك. اكەلە بەر.
دوسبەرگەن. ءقازىر، ءقازىر. (كەتەدى.)
يسابەك. جاسىراتىنى جوق، ايشا اپا، تىرلىك ەتۋ دە، جۇمىس ىستەۋ دە كۇننەن كۇنگە قيىنداپ بارادى. حابارىڭىز بار، ءوزىم ازيا-افريكا جازۋشىلارىنىڭ كونفەرەنسيالارىنا بەلسەندى قاتىسامىن. اسىرەسە باسقا مەملەكەتتەردى ارالاۋدان العان اسەرلەرىم جەكە كىتاپ بولىپ شىقپاي ما، سودان باستاپ، اشىق دۇشپان، جاسىرىن دۇشپان دەگەندەردەن اياق الىپ جۇرە المايمىن. قۇرىسىن، ادام ىعىر بولادى ەكەن... «كورشىنىڭ قۋانىشىنا كورشىنىڭ قانى قاشسا ودان قايىر كۇتپە» — دەپ بەكەرگە ايتپاعان عوي، اپا.
ايشا اپا. وندايعا نازار اۋدارىپ قايتەسىڭ. جۇمىسىڭدى ىستەپ جۇرە بەر، ەشكىمگە زيانىڭ تيمەسىن.
يسابەك. جۇمىس جاعىنا مىقتىمىن-اۋ، بۇكىل جان-جۇرەگىم سونىڭ ۇستىندە. ۇيقىسىز تۇندەردە قيساپ جوق. ءبىراق مىنا كۇنشىلدىك دەگەنىڭىز سور بولدى. كىتابىم شىعا قالسا بولدى مىقتى دەگەن جازۋشىلارىڭىزدىڭ ءوزى بۇكىل ەڭبەگىمدى حالتۋرا دەپ جار سالادى. ءبارىن جوققا شىعارادى. بۇعان نە ايتارسىڭ؟ امال جوق، ءىزىڭدى اڭدىعان سالەريزممەن بار مۇمكىنشىلىگىڭدى پايدالانا مايدانعا شىعىسىڭ. قانىڭمەن جازعانىڭدى حالتۋرا دەسە ءوزىڭدى حالتۋرششيك دەسە، قالاي شىدارسىڭ؟
مامبەت. ەسىڭىزگە سالا كەتەيىن. سالەري موسارتتى ەش ۋاقىتتا حالتۋرششيك دەپ اتاعان ەمەس. ول موسارتتىڭ دانىشپاندىعىن جىلاپ وتىرىپ مويىنداعان ادام. ءسويتىپ ءجۇرىپ دانىشپاندى ۋ بەرىپ ولتىرسە دە — ودان اسا المادى، مۇراتىنا جەتە الماي ءومىرى قورلىق، كۇيزەلىسپەن ءوتتى. جىلاپ ءجۇرىپ زورلىق جاسايتىنداردىڭ اقىرى سولاي بىتپەك.
يسابەك. اي، مامبەت-اي، قۇدايىم قازىرگى سالەريلەردەن ساقتاسىن دە ونان دا. انا سالەري ماەسترو. ول ەركە ازامات، زۇلىمدىقتى ءوز قولىمەن ىستەدى. وندايلاردى قۇرمەتتەۋ كەرەك. بۇل كەزدەگى سالەريلەر شە؟ ءوزى ەمەس، بىرەۋلەر ارقىلى تۇبىڭە جەتەدى. جينالىس سايىن بەتىڭدى تىرناتادى، گازەتكە جازدىرادى، قولما-قول ولتىرە المايدى، جۇيكەڭدى جەگى قۇرتتاي جەپ ولتىرەدى.
مامبەت. بايقايمىن، ساعان نان تابۋ دا وڭاي ەمەس ەكەن، باۋىرىم.
يسابەك. دۇرىس ايتاسىڭ، كەيدە كىرپىك قاقپاي شىعاتىن تۇندەرىم بولادى.
مامبەت. وي سوڭىنداسىڭ عوي باياعى؟ نە ويلايسىڭ؟
يسابەك. وي باياعى بىرەۋ — سۇم تىرلىكتىڭ قامى. ءومىر شىركىن زاۋلاپ ءوتىپ بارادى. (پاۋزا.) ايتپاقشى، ايشا اپا، سوعىس جىلدارىندا سابىردىڭ ولەڭدەرى باسىلعان بارلىق گازەت، جۋرنالداردى سىزگە ءوزىم تاۋىپ بەرەم. مەندە ءبارى بار. ەڭ ار جاعى مايدان گازەتتەرىنە دەيىن تابىلادى. ونىڭ شىعارمالارىن ءتىس-تىرناقتاپ ءجۇرىپ، مەندەي جيناعان ادام جوق. ەندى ءبارىن ءبىر جيناق ەتىپ باسپاعا ۇسىنايىن دەپ وتىرمىن. وسىعان وراي سىزدەن ءبىر ءوتىنىشىم بار، ايشا اپا. الگى ءوزىمىز وقىعان مەكتەپتىڭ مۋزەيىن جابدىقتاعان كەزدە سابىردىڭ قاتارىنا مەنىڭ دە شىعارمالارىمدى قويارسىز.
ايشا اپا. قام جەمە، بۇل ءوتىنىشىڭدى ەسكەرەم.
مامبەت (يسابەككە). ونىڭ قاجەتى نە؟ سوققى جەگەن جاننىڭ قاسىندا، «مۇراتىما جەتتىم، ءتورت قۇبىلام تۇگەل» دەپ سالتانات قۇرىپ تۇرعىڭ كەلە مە؟
يسابەك. سەن دە سوعاسىڭ-اۋ. مەن مۇنىمەن ەكەۋىمىزدىڭ رۋحاني تامىرلاس جاتقانىمىزدى دالەلدەمەكپىن. وسىنداي قىڭىر ويلار ساعان قايدان كەلەدى؟ (پاۋزا.) Cay ەمەسسىڭ، سالەري ەكەنىڭدى مويىنداۋىڭ كەرەك.
مامبەت. سوندا سەنى كۇندەپ ءجۇرمىن بە؟
يسابەك. ول دا عاجاپ ەمەس.
مامبەت. جوق، باۋىرىم، قاۋىپسىنبەي-اق قوي، ويتكەنى سەن موسارت ەمەسسىڭ.
الماگۇل. وسى جاقىندا مەن ءبىر جۋرنالدان ماقالا وقىدىم. سوندا سالەري تۋرالى قىزىق پىكىر ايتىلعان. «ءاربىر ءىستىڭ ءوز موسارتى، ءوز سالەريى بار، سوندىقتان ءاردايىم تەك قانا دانىشپاندى قولداپ، ەكىنشى جاعىن ەسەپكە الماۋ قيانات. كۇن مەن ءتۇننىڭ الماسۋى، ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ ارباسۋى تىرلىك تەتىگى ءتارىزدى. ادام قاۋىمى تەك دانىشپاندار قاۋىمى عانا بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەيدى.
يسابەك. مم... پىكىرى قىزىق ەكەن. تاۋىپ الىپ وقيتىن دۇنيە.
مامبەت. ولاي بولسا گەنيي مەن زلودەيستۆو پروبلەماسىن قايدا قويامىز؟ اۆتور بۇل تاراپىنان ءبىر جاڭالىق اشپاي ما؟
الماگۇل. اشا قويماعان. ءبىراق ماقالا اۆتورىنىڭ ايتۋىنشا، ءبارىبىر ادام اتاۋلىنىڭ سالەريسىز كۇنى جوق بولسا، ونىڭ كۇنشىل كۇيبەڭ تىرىلىگىنە دە، بەيباق حالىنە دە، شەگەر ازابىنا دا ادامگەرشىلىك ايانىشپەن قاراۋ كەرەك دەيدى.
گۇلجان. عاجاپ ەكەن. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. سوندا نەمەنە «قىزعانىشپەن كۇنشىلدىكتىڭ ق ۇلى جاساسىن» دەيمىز بە؟
يوسيف تاتايەۆيچ. بۇعان تاڭداناتىن نە بار؟ ومىردە اركىم ءوزى ءۇشىن كۇرەسەدى. ادام دۇنيەگە ەكى قايتارا كەلمەيدى، ءبىر كەلدى مە، بىلگەنىن ىستەيدى، وزگەدەن كەم بولماۋعا تىرىسادى. نەمەنە دانىشپان اتاق ابىرويدىڭ ۇشار شىڭىنا شىرقاپ بارا جاتقاندا ول ەتەكتە ءماز بولىپ قاراپ تۇرا بەرۋى كەرەك پە؟ جوق، كەشىرىڭىزدەر، ول ءوزى ءۇشىن كۇرەسكە شىعادى، قوزى جاۋىرىن جەبەمەن شىڭ باسىنداعى دانىشپانىڭىزدى تارتىپ جىبەرىپ، توڭكەرىپ تۇسىرەدى. سالەريدىڭ ءوزىن تانىتار ومىردەگى ورنى وسى.
گۇلجان. ادال، اقىل ايقاسى ەمەس، باياعى باقاستىق، باياعى زۇلىمدىق.
يوسيف تاتايەۆيچ. اينالىپ كەتەيىن، گۇلجان، مەن بۇل جولى دا ءوز كوزقاراسىمدى قورعاپ، ءوز ءپرينسيپىمدى ۇستاپ قالا بەرەم.
يسابەك. وتكەن جىلى سەيلوندا بولعاندا ءبىر بۋددانىڭ موناعىمەن شايقاسقانىم بار. مەن وعان «ەگەر جەر بەتىندە جاماندىق جويىلىپ، تەك قانا جاقسىلىق قالسا، ءومىر اتاۋلى ءورىسىن جوعالتادى، ءبارى بىتەدى» دەگەنىمدە جۇمعان اۋىزىن اشا الماي قالدى.
مامبەت. مۇمكىن جاماندىق پەن جاقسىلىقتىڭ كۇرەسى بىتكەن كۇندە بولار.
يسابەك. ارينە، ارينە. سودان كەيىن پاكيستاننىڭ جازۋشىلارىمەن كەزدەسكەنىمدە...
گۇلجان. ال باستالدى. اراۆيادا پالەن جازۋشىنىڭ اۋزىن اڭقيتىپ كەتتىم، سەنەگالدا سىلتىدەي تىندىردىم، ينديادا ءۇنىن شىعارمادىم، ەگيپەتتە ەسەڭگىرەپ قالدى، قامبودجادا قايران بوپتى، نە كەرەك، مۇنىڭ جەڭبەگەن جازۋشىلارى شامالى. سوعان قاراعاندا وسىمەن سويلەسكەندەردىڭ كوبىسى جارىمەس-اۋ، دەيمىن.
قولىندا وجاۋى دوسبەرگەن كەلەدى.
دوسبەرگەن. ۋا، قۇرمەتتى قوناقتار، توقتىنىڭ ەتى دە جاقىنداپ قالدى. ۇزاماي بۇگىنگى فۋدزياما باسىنداعى ادامداردىڭ اڭساعان ارمانى ورىندالادى.
ايشا اپا. كۇن دە ءبىراز بوپ قالدى... ال ەندى مەن جۇرەيىن.
دوسبەرگەن. ايشا اپا، مىنالاردىڭ مەنىڭ ميىم جەتە بەرمەيتىن تالاس-تالقىسى باستالماي تۇرعاندا بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ قالايىن. بۇگىنگى كۇننەن تاپقان باس ولجام، ءوزىڭىزدىڭ ورتامىزدان تابىلعاندىعىڭىز. كوكتوبەنىڭ باسىندا تاعى دا ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىزگە راقمەت ايتىپ، ارينە، ماشينامىز تومەندە كۇتىپ تۇر. اسىقپاڭىز، ءسوز اراسىنداعى اڭگىمە عوي، نە، سونىمەن كوپ جىلعى ۇستازدىق ەڭبەگىڭىزدى ەسكە الىپ، ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىزعا تارتىپ جىبەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز. تۇلەكتەرىڭىزدىڭ كىم بولعانىن ءوز كوزىڭىزبەن كورىپ وتىرسىز... وپاسىز ادام بولعىم كەلمەيدى. بويىمىزدا نە جاقسى قاسيەت بولسا ءبارى ءسىزدىڭ ەككەن ۇرىعىڭىز. ءمىنى، ءسىزدىڭ ۇلى جۇرەگىڭىز، ۇزاق دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن كەتتىم.
يوسيف تاتايەۆيچ. شىن جۇرەكتەن ايتىلار العىسىمىزدىڭ ءبارى سىزگە ارنالادى، ايشا اپا. قانشاما عاجايىپ ادامدار تاربيەلەدىڭىز. انا ەسەبىندە، ۇستاز ەسەبىندە قالاي ماقتانساڭىز دا جاراسىپ جاتىر. باسقاسىن بىلاي قويعاندا مىنا وتىرعان يسابەك مەرگەنوۆتى الايىق، مۇنى ءقازىر كىم بىلمەيدى! مامبەت بولسا رەسپۋبليكامىزداعى بەلگىلى مۇعالىمدەرىمىزدىڭ ءبىرى، ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن استانالىق ءبىر مەكتەپكە باراتىن ۋاقىتى دا جەتتى. دوسبەرگەنىڭىز مىناۋ، باس اگرونوم، ءوز ماماندىعىنىڭ شەبەرى... قوناق جايلىلىگى ءوز الدىنا.
دوسبەرگەن. ەح، دوستارىم، بۇل ءومىر ەمەس، پەيىش قوي. ءوزىڭدى ۇمىتىپ كەتپە، ءوسىپباي. بەس مينۋتتان كەيىن اكادەميك، ءتىپتى ودان ءارى قايسىسى ەدى... سەن ءالى مينيستر بولىپ قاراماي كەتىپ جۇرمە.
يوسيف تاتايەۆيچ. كۇلە تۇر، كۇلە تۇر. ايشا اپا، سىزدەن ءبىر ءوتىنىشىم مىناۋ. 7 نويابردە ءبىزدىڭ ۇيدە بولىڭىز. وسى فۋدزيامانىڭ باسىنداعىلاردىڭ ءبارى دە سول كۇنى سىزبەن بىرگە بولادى دەگەن ۇمىتتەمىن. ماقسۋدا قۋانىپ قالادى، ول ءوزى تاماشا ايەل، كەلىنىڭىزدى ايتام.
ايشا اپا. بارۋىنا بارايىن، ءبىراق مەنەن دە ءبىر ءوتىنىش، سول كۇنى بەسەۋىڭدى بىرگە كورسەم دەپ ەدىم.
يوسيف تاتايەۆيچ. وعان قۇلدىق، مەن دايىن...
دوسبەرگەن. ونىڭ رەتى كەلە قويار ما ەكەن، ايشا اپا. سابىرمەن ءوزىم سويلەستىم عوي. «وتكەننىڭ بارىنە سالاۋات، ءۇي-جايىڭدى ءبارىن دايىنداپ بەرەم، اۋىلعا ءجۇر، بىرگە بولايىق» دەپ قانشاما جالىندىم... قولىن ءبىر سىلتەپ قۇلاق اسقان جوق.
ايشا اپا. اينالىپ كەتەيىندەر، مەن دە ەندى جۇرەيىن. سەندەرگە بارىنە راقمەت. (پاۋزا.) مەن ءبىر كەزدە ويلاۋشى ەم... ءوزىم كوز اشقالى سوۆەت وكىمەتىمەن بىرگە جاساپ كەلگەن اداممىن. بەس جاسىمدا اكەمدى دە، شەشەمدى دە باسماشىلار كوزبە-كوز ءولتىرىپ كەتتى. دەتدومعا الىندىم، وقىدىم. حات تانىپ، كىتاپ وقي باستاعاننان كوكىرەك كوزى، بۇكىل الەمنىڭ ەسىگى اشىلعانداي بولدى. سول جىلدارى، وزىمشە، كوپ ۇزاماي جۇرتتىڭ ءبارى ءبىلىم الادى، سودان كەيىن بۇلاق سۋىنداي ءمولدىر مۇڭ-مۇقتاجسىز، مادەنيەتى سانالى ءومىردىڭ سالتاناتى باستالادى دەپ ويلاۋشى ەدىم. سويتسەم، ءومىر دەگەن ءيىرىمى مەن تولقىنى ارپالىسىپ، ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ اعىپ جاتقان ادۋىن وزەن ەكەن. قاراپ وتىرسام، بىلەتىندەرىڭ دە مول تالاس-تارتىستارىڭ دا ورىندى... ءبىزدىڭ دە تالاسىمىز وسى رەۋىشتەس — دۇنيەدە نە جاقسى، نە جاماننىڭ توڭىرەگىندە بولاتىن. ادام بالاسى ادىلەت پەن اقيقاتقا ەجەلدەن عاشىق بوپ تۋعان. ونىڭ بار سىر-سيپاتىن اڭساۋدا شەك بولمايدى. ءبارىن تاپتىم، بارىنە جەتتىم دەگەن كۇنى... (پاۋزا.) ءبارىبىر مۇنى سابىردان ارتىق ايتا المايسىڭ. سول ولەڭى جۋرنالعا جاريالانعاندا ونشا بايىبىنا بارا قويعان جوق ەدىم. ءبىراق ەسىمدە قالىپتى. كەيىن جىلدار وتكەن سايىن ءمان ماعىناسىنا تۇسىنە باستادىم. «قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟»
يسابەك. «ماڭگى تالاس، ماڭگى داۋ».
ايشا اپا. ماڭگى تالاس، ماڭگى داۋ،
قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟
قان ساسىعان سوعىستا دا سول سۇراۋ —
قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟
ۇرانداعان جورىقتا جورىقتا دا سول سۇراۋ —
قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟
تۋرا اجال كەپ، قورىققاندا دا سول سۇراۋ —
قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟
مامبەت. جاۋدان قاشىپ جاسىعاندا سول سۇراۋ —
قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟
جاۋدى جەڭىپ تاسىعاندا سول سۇراۋ —
قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟
كىم ءبىزدى وسى داۋ-تالاسقا قالدىرعان،
قاشان بولسىن شىعا كەلەر الدىڭنان.
ايتىڭدارشى،
قايتكەندە ادام قالادى ادام بولىپ؟
گۇلجان. جاپ-جاس كەزىندە قالاي ايتقان، ءا؟
الماگۇل. لەرمونتوۆ شە؟
يسابەك. سوعىس، باۋىرلارىم، سوعىس. سوعىس دەگەنىڭ دۇنيە تانۋدىڭ ەڭ اۋىر مەكتەبى.
گۇلجان. ءبىراق سول اۋىر مەكتەپ جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي ساباق بولا بەرمەگەن سياقتى.
يسابەك. بۇل ساپاردا سەن جالعىز مەنى عانا مۇقاتىپ وتىرعان جوقسىڭ. اينالا قارا، مەن جالعىز ەمەسپىن، ءار نارسەنىڭ ورنى بار.
يوسيف تاتايەۆيچ. بوسقا ارامتەر بولماي-اق قوي، يسابەك. ءوز باسىم شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيمىن. ال، الگى ولەڭ جاعىنا كەلسە قالاي دەۋگە بولادى؟ بۇل ولەڭدە ماسەلە تىم ابستراكتنو قويىلعان. ەڭ الدىمەن ۋاقىتتىڭ نىشانى جوق، ەكىنشىدەن اڭگىمە قايداعى، قانداي ادام تۋرالى بولىپ وتىر؟
مامبەت. بۇل ولەڭ ماعان وسى بولمىسىمەن قىمبات. بۇكىل ادام بالاسىنا ورتاق وي. ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك بيىگىمىز، وتكەن جولىمىز، بۇكىل ادام بالاسىنىڭ اتىنان سويلەۋگە مۇمكىنشىلىك بەرىپ وتىر. تاريحتا بىردە-بىر قوعام بىزدەر وتكەن اۋىر جولدى باسىنان ءالى كەشىرمەگەنى بارىڭە ايان...
ءانۋار. لەرمونتوۆ كىم؟ قايداعى ءبىر سابىر دەگەن كىم؟ سىپايىلاپ ايتقاندا تاپقان ەكەنسىڭدەر كىمگە تەڭەۋدى.
مامبەت. ارينە، سەن ءۇشىن ول قايداعى بىرەۋ، ال مەن ءۇشىن تاعدىرى تامىرلاس، ءوزى باۋىرلاس.
يسابەك. سەن، ءويتىپ سابىردى ءوز مەنشىگىنە اينالدىرما، وزگەلەرگە ءبارىبىر، كۇيزەلەتىن دە، قينالاتىن دا جالعىز سەندەي-اق و نە دەگەنىڭ؟
دوسبەرگەن. و قاسقا قۇداي-اي، سەندەرگە نە بولعان وسى؟ تاعى دا سابىر، اتتاپ باسۋدان قالدىق قوي، كيت ەتسە بار اڭگىمە سابىرعا كەلىپ تىرەلەدى دە جاتادى. ءاي، وعان دا ءبىر شامالى تىنىشتىق بەرسەڭدەرشى. باسقانى قويعاندا، ايشا اپانى سىيلاساڭدارشى. قوشتاسىپ كەتكىسى كەلىپ وتىرعان ادامنىڭ اۋزىن اشتىرماي قويدىڭدار عوي.
ايشا اپا. جو-جوق، دوسبەرگەن، اينالايىن، سابىردىڭ دۇرىستىعىن دا، بۇرىستىعىن دا تالداپ جاتپايمىن، ال ەندى كۇنى بويى سابىردى اۋىزدارىڭنان تاستاماي، قايتا-قايتا ەسكە العاندارىڭنىڭ ءوزى سەندەردىڭ ونى قيمايتىندارىڭا دالەل. دەگەنمەن ول ءالى بىزبەن بىرگە... (ورنىنان تۇرا بەرىپ.) وتىرا بەرىڭدەر، وتىرا بەرىڭدەر، جو-جوق...
ءبارى. و نە دەگەنىڭىز؟
— ءبارىمىز شىعارىپ سالامىز.
— ونسىز بولا ما؟
— كوپ-كوپ راقمەت، ايشا اپا!..
ايشا اپا. ساۋ-سالامات بولىڭدار، وتىرا بەرىڭدەر، قوزعالماڭدار، قوزعالماڭدار، ءوزىم، ءوزىم جايىمەن تومەن تۇسەم... مەن دە جەتىسىپ تۇرعان جوقپىن. (پاۋزادان كەيىن.) انا بولىپ ونىڭ تاعدىر-تالانىنا تالاسىپ ەشكىمنىڭ ەسىگىن قاقپاپپىن. (پاۋزا.) مەنى، قارت كوممۋنيست ەسەبىندە جۇرتتىڭ بارىنە ۇلگى ەتىپ پرەزيديۋمعا وتىرعىزادى، ءسوز سويلەيمىن. جو-جوق، بۇگىننەن باستاپ ماعان تىنىش تىرلىك تۇل، سەندەرگە دە تىلەيتىنىم، بەرەر اقىلىم سول... ال، ساۋ بولىڭدار ەندى. (كەتەدى. ايەلدەر ونى شىعارىپ سالۋعا بەتتەيدى. پاۋزا.)
يسابەك. اينالا قاراڭدارشى، قاس قارايىپ كەلە جاتقاندا نەتكەن عاجاپ. ءتۇن جامىلا باستاعاندا تاۋ قۇدىرەتى وزگەشە كورىنەدى.
مامبەت. يە، قۇدىرەت دەسەڭ، قۇدىرەت.
دوسبەرگەن. (ستاكان كونياك اكەلىپ). بەرى قاراڭدار، باۋىرلارىم. تۋراسىن ايتسام سەندەردىڭ جاياۋ كوكپارلارىڭنىڭ كەسىرىنەن كۇنى بويى دۇرىستاپ ىشە دە المادىق. كانە، كەلىڭدەر، ايەلدەر جوقتا باياعى سولداتتارشا اكەسىن تانىتىپ ءبىر-بىر تارتىپ جىبەرەيىك. ءاي، ادام سياقتى كوڭىل كوتەرەيىكشى. وسى تاۋدىڭ باسىنا بەكەر تۇنەپ قالىپ وتىرمىز با؟ اندەتىپ ايقاي-شۋمەن الەمدى باسقا كوتەرەيىك. (دوسبەرگەن بۋتىلكا كونياكتى ءبولىپ قۇيادى. بۇلاردىڭ ۋ-شۋىنا تاۋ جاڭعىرىعادى. دوسبەرگەن جابايى ادامنىڭ داۋسىنا سالىپ ءماز بولادى، وعان ءبارى كۇلەدى.)
— كانە كۇشتەرىڭدى كورەيىن تاس لاقتىرىپ كورىڭدەرشى. مەن باستادىم، مەن جاسىمدا قوي باقتىم عوي، سونداعى ەڭ جاقسى كورەتىن ەرمەگىم وسى بولاتىن، ال كەتتىك.
يسابەك. تاس دومالاتقاندا نە تۇر؟ ال ءبىز دە كەتتىك، قايسىسىمىز مىقتى ەكەنبىز، كورەيىك.
(يوسيف تاتايەۆيچ پيدجاگىن، گالستۋگىن شەشىپ، ەكى بىلەكتى سىبانىپ كىرىسەدى. تومەندە تاستار دىبىسى.)
ءانۋار. قۇداي اۋ، مىنالار نە عىپ جاتىر؟ مۇنىسى نەسى؟
گۇلجان. تاس لاقتىرىپ، كۇش سىناسىپ جاتىر. وزدەرىنە جان كىرە باستاپتى. قالانىڭ ادامدارى بوي جازعىسى كەلەدى دە.
يسابەك. (تاستى لاقتىرىپ). ءبارىبىر ماعان جەتە المادىڭ، ءوسىپباي. شۇكىر، كۇش دەگەن بار ەكەن وزىمىزدە.
يوسيف تاتايەۆيچ. ءاي، جىگىتتەر، مىنا ايەلدەر كۋا بولسىن، وسال ەمەسپىز عوي ءالى، كانە كورسەتەيىك شامامىزدى.
مامبەت. بىلاي، بىلاي تۇرىڭدارشى جىگىتتەر، مەنىڭ كوز اينەگىم وسى جەرگە ءتۇستى. (جەر سيپالاپ ىزدەيدى.) تۇك كورمەيمىن الگى قاي جەرگە ءتۇستى.
يوسيف تاتايەۆيچ. شالعايعا ورالماي، ءارى، ءارى جانىم.
دوسبەرگەن. كوردىڭ بە، مىناۋ تاۋىق كوز ينتەلليگەنتتى. ال كەتتىم.
ءانۋار. قويىڭدار، بايقاڭدار، تاستىڭ استىندا كەيدە جىلان جاتادى.
يوسيف تاتايەۆيچ. جىلان دەيدى، تاپقان ەكەنسىڭ قورقاتىن ادامدى. ەندەشە جىلانىمەن قوسا، ءما، انە كەتتى، ءما تاعى دا...
گۇلجان. مىنە، ازامات، مەن دە كورەيىنشى.
دوسبەرگەن. ال، ايەلدەر كەتتى جارىسقا. كانە، سەندەردىڭ دە حالدەرىڭدى بايقايىق. (بۇلار دا مايدا-شۇيدە تاستاردى لاقتىرعان بولادى.)
ءانۋار. گالستۋگىڭ قايدا قالعان، ءوسىپباي؟
يوسيف تاتايەۆيچ. قايدا قالسا، وندا قالسىن. ۇيدە ەكى جۇزدەن اساسى بار.
مامبەت. الماگۇل، مەنى شاتىر جاققا اپارشى دانەڭە كورمەيمىن. (الماگۇل مامبەتتى پالاتكاعا الىپ كەتەدى، باسقاسى تاس لاقتىرۋمەن اۋرە.)
الماگۇل. كوز اينەگىڭدى جوعالتىپ العانسىڭ با؟
مامبەت. بىرەۋ باسىپ كەتىپ سىندىرىپ الماسا، ازاندا تاۋىپ الام عوي.
الماگۇل. قولىڭدى بەرى اكەل. (مامبەتتى توقتاتىپ.) انە، اناۋ اسپانعا شاپشىپ جاتقان جالىندى كورەسىڭ بە؟
مامبەت. ءيا، كوردىم، كوردىم، و نەمەنە؟
الماگۇل. پيونەرلەردىڭ كوستەرى. سول جەردە پيونەر لاگەرى بار.
مامبەت. ا سولاي ەكەن عوي... تاماشا، بۇل ءوزى عاجاپ. اينالا تاستاي قاراڭعى تۇنەرگەن تاۋ، الدىندا جالىنى جاعالاسا اتىپ جاتقان وت ويرانى. الما ءوزى... ءبىزدىڭ عوي پيونەر كەزدەرىمىز باياعىدا...
الماگۇل. جالىنى ءسونىپ، وتى وشكەنى قاشان... ءبىزدىڭ دە ءتۇرىمىز مىناۋ.
مامبەت. وسىندايدا ءبىر وي تۇسەدى. اناۋ كوستەردىڭ اينالاسىنداعى بالالاردى ايتام-اۋ، الدارىندا نە كۇتىپ تۇرعانىمەن ءىسى جوق، اندەتىپ، ۋلاپ-شۋلاپ بيلەپ ماز-مەيرام بولىپ ءجۇر. ەرتەڭ ولاردىڭ ورتاسىنان بىزدەي ادامدار شىعۋى مۇمكىن عوي. ارالارىندا سەندەي ءبىر الماگ ۇلى بولىپ، ونى مەن سياقتى ءبىر بەيباق جاقسى كورىپ جەر سيپاپ قالا بەرەتىن شىعار. كىم بىلەدى، ءوسىپباي مەن يسابەگى دە بولار. ءوزىنىڭ گۇلجانى، مۇمكىن سابىرى دا ءوسىپ كەلە مە الدە.
الماگۇل. سابىرى بولسا تاعدىرى دا باسقا، دوستارى دا سەندەردەي ەمەس باسقا بولسا، باعى جاناردا... (پاۋزا.)
مامبەت. ءوز باسىم ساعان وكپەلەمەيمىن. (پاۋزا.) سابىر بار عوي وسى كۇنگە دەيىن مەنەن قاشادى. سونىڭ ءبارى كەيدە تۇسىمە ەنەدى. سوندا مۇزداي تەرگە ءتۇسىپ ويانام... ۇرەيدەن شوشىپ ويانام... ءيا، ءوتتى، كەتتى، ورالمايدى، شينەل توزدى، ەتىك تە قالدى... سول ءقازىر ەسىمدە دە جوق.
الماگۇل. (كۇلىپ). سەنىڭ شينەل، ەتىگىڭمەن جۇرگەنىڭ ءالى كوز الدىمدا. ونى سەن اڭعارماعان دا شىعارسىڭ. ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ ءبىرىنشى مۇعالىمدەر كونفەرەنسياسىنا باردىم. سەن مەنىڭ الدىمدا بىر-ەكى قاتار ىلگەرى وتىردىڭ. ءالسىن-السىن ماعان قاراپ قوياسىڭ. بىرەۋ سەزىپ قويا ما دەپ قىسىلىپ وتىردىم... سەن قاراعان سايىن جۇرەگىم جىلىپ قويا بەرەدى. ماعان سوندا جۇرتتىڭ ءبارى ەكەۋىمىزدى اڭدىپ وتىرعانداي كورىنبەسى بار ما.
مامبەت. ول كۇندى بىلەم. ءۇزىلىستىڭ كەزىندە سەنى ىزدەپ تىم بولماسا ءبىر ستاكان ليموناد الىپ بەرەيىن دەپ ەدىم.
الماگۇل. سونى نەگە ىستەمەدىڭ؟
مامبەت. باتىلىم جەتپەدى، ۇيالدىم. جاپ-جاس قىز، اينالا قورشاعان جاس جىگىتتەر، ال مەن بولسام...
الماگۇل. نەگە سوندا سەن كەلىپ... قۇدايىم-اۋ، ستاكان ليموناد، نەبارى ءبىر ستاكان ليموناد.
مامبەت. اڭگىمە وندا ەمەس... سونان كەيىن سەنىڭ ءىز-تۇزىڭدى جوعالتىپ الدىم. كوپ جىلداردان كەيىن تيان-شاننان ورالىپ كەلگەندە مەكتەپتە سەنى كەزدەستىردىم. سويتسەم، سويتسەم مەنىڭ مايدانداس دوسىمنىڭ ايەلى بولىپ شىقتىڭ. تاعدىر، تاعدىرعا تالاس جوق.
الماگۇل. مەن ءقازىر اناۋ كوستەر اينالاسىنداعى بالالارعا قىزىعا-قىزعانا قارايمىن. ولار ءوز اراسىندا مامبەتتىڭ بار ەكەنىن، الماگۇلدىڭ بار ەكەنىن سەزبەيدى، بىلە قالسا ولارعا دا جەڭىل ەمەس. مۇمكىن قۋانار دا. ءجۇر شاتىرعا اپارايىن. (ەكەۋى كەتەدى، داۋىس ەستىلەدى.)
دوسبەرگەن داۋسى. مەن قىز-جارتاستاعى جابايى اداممىن،ۇڭگىردەن باسقا مەكەنىم جوق.
يوسيف تاتايەۆيچ. (داۋسى). جابايى ادام بولعانعا نە جەتسىن. بار بوستاندىق سوندا، قولىڭا تۇسكەن ايەلدى ارقالاپ ۇڭگىرگە الىپ كەتە بەرەسىڭ...
ءانۋاردىڭ داۋسى. سەنىڭ ۇڭگىرىڭ، ۇڭگىرىڭ قايدا دەيمىن.
يسابەكتىڭ داۋسى. جاساسىن، جابايى جارتاستىڭ ادامى، جاساسىن بوستاندىق!
گۇلجاننىڭ داۋسى. بايقا، بايقا، يسابەك، ەسىرىپ ءجۇرىپ جاردان قۇلاپ جوق بولارسىڭ...
ساۋلە ءسونىپ، قايتادان جارىق بولادى. ەرتەڭگىلىك شاق. كوكتوبەنىڭ ەتەگىندەگى وزەن بويى. دوسبەرگەن، مامبەت، يوسيف تاتايەۆيچ، يسابەك جۋىنىپ ءجۇر.
يوسيف تاتايەۆيچ. (رەنجىپ). بىلاي بولمايدى، جىگىتتەر، جاسىراتىنى جوق، سەندەرگە رەنجىپ قالدىم.
يسابەك. قايداعىنى ايتپاشى، ءوسىپباي. تازا اۋادا تاماشا دەم الدىق، كوڭىل كوتەردى ودان ارتىق نە كەرەك.
يوسيف تاتايەۆيچ. ول جاعىن قويشى، ول ءوز الدىنا. ءبىز وسى ەركەكپىز بە، جوق پا؟ ايەل جارىقتىقتىڭ تەڭدىگىنەن زورلىعى باسىپ بارا ما، قالاي؟ اينالىپ كەتەيىن اتا-بابام «قوينىڭداعى قاتىنىڭا سەنبە، استىڭداعى اتىڭا سەنبە»، دەپ باسىنان وتكەن سوڭ ايتقان ەكەن عوي. كەشە وسىنشا ەركەك وتىرىپ، ايەلدەردىڭ الدىندا اۋزىمىزعا كەلگەندى وتتاپ ماسقارا بولدىق، ەرتەڭ قوڭىراۋلاتىپ الا جونەلسە سوندا كورەرسىڭدەر قىزىقتى.
يسابەك. نەسىن قوڭىراۋلاتادى، نە ايتتىق سونداي-اق؟
يوسيف تاتايەۆيچ. دەگەنمەن مۇندايدا اۋىزعا ساق بولۋ كەرەك. شۇكىر، كەشە ءبىزدىڭ ايەل بولمادى. ايتپەسە قولقامىزدى سۋىرىپ قولىمىزعا ۇستاتىپ كەتەتىن سول ەدى. راحاتقا سوندا باتاتىن ەدىڭدەر.
يسابەك. ءويتىپ، قۇدايعا كۇپىر بولما، ماقسۋدا بايسالدى ادام.
يوسيف تاتايەۆيچ. ارينە، سەندەرگە سولاي. كىسى قاتىنى قىزداي كورىنەتىن ادەتى ەمەس پە. ونىڭ توزاعىنا مەن قۋىرىلىپ جاتىرمىن عوي. سوندىقتان بىردەڭەنى بىلەتىن شىعارمىن.
دوسبەرگەن. مۇنىڭ ەندى تىم اسىرا سىلتەۋ، ءوسىپباي.
يوسيف تاتايەۆيچ. ويپىرىم-اي، سەندەر جەتىسىپ جۇرگەن شىعارسىڭدار. بەلگىلى عوي، مايداننان كوزىمىز قاراۋىتىپ كەلدى. كەزدەستى ءبارى قىز جىبەك كورىندى، ۇيلەندىك. بالالى-شاعالى بولدىق. قىزمەت دارەجە جانە بار. قيت ەتسەڭ، ءسىزدىڭ مورالدىق جاعىڭىز دەپ باستايدى. قايدا باراسىڭ؟ باسقا ەلدەردە وت باسى، وشاق قاسىنا ەشكىم كوسەۋ جۇگىرتپەيدى. ۇيلەنەسىڭ بە ۇيلەن، اجىراساسىڭ با اجىراس. تەك ءوز ىسىڭە مىقتى بول. ال بىزدە شە، ءا دەسەڭ ءما دەپ، جۇگەن قۇرىعىڭدى سىپىرىپ الىپ قويا بەرەدى.
دوسبەرگەن. يە جولداس ديرەكتور، عىلىم دوكتورى، كورگەن كۇنىڭ كۇن ەمەس ەكەن. جاعدايىڭ تىم ناشارلاپ كەتىپتى.
يوسيف تاتايەۆيچ. الدىمەن سەن ءوز قامىڭدى ويلاسايشى. ايدارىڭنان جەل ەسىپ جۇرگەندەي و نەسى ەي؟
دوسبەرگەن. جەل ەسپەگەندە نەمەنە؟ قاراقۇسىمنان بىرەۋ قۇدىق قازىپ جاتىر ما؟
يوسيف تاتايەۆيچ. (ەسىنە ءتۇسىپ كەتىپ). مەنىكى اشەيىن ءجاي اڭگىمە.
دوسبەرگەن. نە كوڭىرسىتىپ وتىرسىڭ. ءوشىڭدى مەنەن الماقسىڭ با، قاي قىلىعىم ءۇشىن؟
يوسيف تاتايەۆيچ. عافۋ، عافۋ، دوسبەرگەن. دۇرىس ايتاسىڭ، ءوش الۋ ەمەس، سەندەي دوستىڭ الدىندا كۇپتى جۇرەكتىڭ جۇگىن جەڭىلدەتۋ عوي باياعى...
مامبەت. (ايقايلاپ). ءاي، جىگىتتەر، ءمىنى، ءمىنى اينەگىمدى تاپتىم ايتەۋىر.
يوسيف تاتايەۆيچ. قايىرلى بولسىن. (مامبەتتى نۇسقاپ). تاڭ اتپاي جىنىمدى كەلتىرمەسى بار ما مىنانىڭ. كوزىمىزدى اشار-اشپاستان «جىگىتتەر، تۇسىمدە سابىردى كوردىم» — دەپ تاعى سىرنايلاتىپ كەلەمىز، تاعى دا مايداندا، تاعى دا ولەڭ وقىپ ءماز بوپ ءجۇر ەكەنبىز دەيدى. نەلزيا جە تاك. كەشە كۇنى بويى ءبىر-بىرىمىزدى شاباقتاپ باقتىق. نۋ ليۋبيلي، ليۋبيم، نۋ چتو جە يز ەتوگو، جولداستار، بىلاي ءبىر شامانى ءبىلۋ كەرەك قوي.
مامبەت. نەمەنە سونشا؟ بارا-بارا ءتۇس كورۋدەن دە قورقاتىن بولعانىمىز با؟
يسابەك. سەن وسى مىنەزىڭمەن ادامنىڭ قانىن ىشەسىڭ.
مامبەت. ءبىراق تۇسىمدە شىنىمدى ايتىپ قويام با دەپ قورقاتىندار بولادى.
يسابەك. بۇل قاي تۇسپالىن سوندا؟
مامبەت. تۇسپالىم ەمەس، اتتەڭ ايتار ەدىم، ءبىراق دايەكتى دالەلىم جوق.
يسابەك. و جاعىنا باسىڭدى قاتىرماي-اق قوي. سول ىزدەگەن ادامىڭ اقىر تۇبىندە ءوزىڭ بولىپ شىعىپ جۇرمە.
مامبەت. كىم بىلەدى، ول دا عاجاپ ەمەس، ايتەۋىر ءبىر ادام مويىنداۋ كەرەك قوي، سول ءبىر ادام وسى تورتەۋىمىزدىڭ ءبىرىمىز.
دوسبەرگەن. مەنىڭ ميىما كىرمەي-اق قويدى. كەشەدەن بەرى جوق جەردەن شاتاق شىعارىپ، فاكتى جوق، دالەل جوق، ايدالادا بىر-بىرىمىزدەن سەزىكتەنىپ سونشاما ارامتەر بولعاننان نە پايدا تاپتىق وسى؟
يوسيف تاتايەۆيچ. بىلاي ءوزى، جاي اقىلعا سالىپ كورەيىكشى. مەن كەشە تاريحي كەزەڭ جايلى بەكەر ايتقان جوقپىن. وزىنە ءتان قاتەسى بولمايتىن ول قانداي تاريح؟
مامبەت. سول تاريحي قاتەلىكتىڭ قۇربانى ءوزىڭ بولساڭ بۇل ويىڭدى ءومىرى ايتپاس ەدىڭ.
يوسيف تاتايەۆيچ. مەنىڭ بىلەتىنىم...
مامبەت. (ءبولىپ). ءبىزدىڭ تاريحىمىز ءوز قاتەسىن ءوزى جوندەدى. ادىلدىگى دە، ۇلىلىعى دا وسىندا جاتىر. «ءومىر مەنى وگەي بالاسىنداي كورەدى» دەۋگە سابىردىڭ ەشقانداي پراۆوسى جوق. ءبارى ورنىنا كەلدى. قاي جاعىنان الساڭ دا وسى وزىمىزدەي ازامات.
يوسيف تاتايەۆيچ. دۇرىس، مەنىڭ دە ايتىپ وتىرعانىم سول عوي. ونىڭ وكپەلەۋىنە ەشقانداي وبەكتيۆتىك سەبەپ جوق.
مامبەت. جالپى وبەكتيۆتىك سەبەپتەن باسقا، جالقى سۋبەكتيۆتىك سەبەپ دەيتىن بار ەمەس پە؟ جەكە باسقا ول دا جەڭىل جۇك ەمەس. ودان تۇسكەن جارا اسقىنا كەلە قاي جارعا سوقتىرارىن كىم ءبىلسىن. ەندى ءمىنى سوعان سەبەپكەر، كۇناكار ءوزىمىز ەكەنىن انىق بىلە تۇرا، بىرەۋىمىزدىڭ مويىنداعىمىز كەلمەيدى. ءبىزدىڭ ومىردەن العان ۇپايىمىز تۇگەل، «ول بولسا ءىشىپ كەتتى، تالانت ەدى، ءوشتى، بور كەمىك جىگەرسىز ەكەن، بارىنە ءوزى كىنالى» دەپ شىرەنەمىز. سابىردىڭ تۇبىنە جەتكەن ءوزىمىز، ءسويتىپ وتىرىپ ونى ايىپتايمىز. بۇعان قانىڭ قالاي قايناماس.
يسابەك. سەن بار عوي، وسى سەن، يلي ۆەليكيي اكتەر، نەمەسە بار عوي... بارىپ تۇرعان بەيباق سورلى ادامسىڭ. (پاۋزا.) جان-جۇيەڭدە ينە شانشار ساڭلاۋ جوق تۇنەك، ناعىز قارا جۇرەكتىڭ ءوزى ەكەنسىڭ. تەك قانا مەكتەپ وقىتۋشىسى، اق كوڭىل اڭقاۋ بولىپ كورىنگىڭ كەلەدى، ال شىن مانىندە ىشىنە كەزدىك اينالمايتىن قىزعانشاق، بولعاندى كورە الماي، بۇكىل الەمگە ءوتىڭدى شاشۋعا دايار تۇراسىڭ. سەن اۋرۋ ادامسىڭ، ساعان ەمدەلۋ كەرەك.
دوسبەرگەن. ال ەندى، وسى جەردە بىرەۋىڭ اۋزىڭدى اشساڭ مەنەن جاقسىلىق كۇتپەڭدەر. بۇيتكەن فۋدزياماسىن قارعىس اتسىن، جەلكەلەرىڭنەن ۇستاپ تۇرىپ، ارتتارىڭنان ءبىر-بىر تەۋىپ، قۋىپ شىعام. نەمەنە، مەنىڭ ءتۇز-دامىمدى تارىك ەتىپ، داستارقانىمدى تاپتاپ كىمدى باسىنعىلارىڭ كەلەدى؟ قاتىنىم بايعۇس دەنى ساۋ قوناق كەلەدى دەپ ءبىر جەتى ابىگەرگە ءتۇسىپ دايىندالادى، سەندەر بولساڭدار كەلىپ الىپ، يتشە ىرىلداساسىڭدار. قايسىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدە ءىسىم جوق، بارىڭە تۇكىرگەنىم بار، نەمەنە سونشا! مەن جاي عانا اگرونوممىن، ءوز ىسىمە ءوزىم بەرىكپىن، جۇرتتىڭ ءبارى سولاي بولسا ەكەن دەيمىن. اۋ، بىلاي ادام دەگەندى سىيلاۋ كەرەك قوي. بولمايدى ەكەن، ۆىسوكوي ماتەريالارىڭمەن قوسا تايىپ تۇرىڭدار بۇل جەردەن.
مامبەت. سەنى رەنجىتەيىن دەگەن جوق ەدىم، دوسبەرگەن. كەشىرەرسىڭ، عافۋ ەت ەندى... قويدىم...
يسابەك. دوسەكە، ساباڭا ءتۇس. سەنىكى ءجون.
دوسبەرگەن (ساعاتىنا قاراپ). ۋاقىت تا ونشا كوپ قالعان جوق. ۇزاماي ماشينالار دا كەلەدى. (كۇلىپ.) ۇمىتايىقشى ءبارىن دە، جىگىتتەر. ءوي، ەنەسىن... تو ەست ونان دا بىلاي ادام سياقتى ۋاقىت وتكىزىپ دەگەندەي، الدىن الا كەلىسىپ الايىق. وسى ساتتەن باستاپ سابىر تۋرالى ءسوز ءبىتتى. ونان دا ايەلدەرىمىزدىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ويناپ-كۇلىپ وتىرايىق. تاعى دا كەڭىردەكتەسىپ كەتىپ ماسقارا بولارمىز.
يوسيف تاتايەۆيچ. ءمىنى، ءسوزدىڭ تازاسى.
دوسبەرگەن. اينالا تاۋ، تاماشا اۋا، وسىنىڭ راحاتىن كورىپ دەم الۋ كەرەك قوي.
يسابەك. جەكسەنبىدە بۇدان ارتىق نە كەرەك ادامعا؟
دوسبەرگەن. جۇرىڭدەر شاتىردى جيناستىرايىق. (ساحنا اينالادى. ايەلدەر تاعام دايىنداپ جاتىر. ساماۋىر ءتۇتىنى شالقيدى.)
گۇلجان. جان-جاعىنان جاۋاپقا الا باستاعاندا وزدەرى دە قاتتى ساستى. ءبىز دە اياعان جوقپىز-اۋ دەيمىن. بايقۇستار ايشا اپايدان جامان قىسىلدى. شىنىمەن يتتىك جاساسا، وزدەرىنە دە سول كەرەك.
الماگۇل. اينالىپ كەلگەندە سول يتتىكتى جاساعان بىرەۋىمىزدىڭ بايىمىز-اۋ دەيمىن...
گۇلجان. دۇرىس ايتاسىڭ، الما.
ءانۋار. ول دا مۇمكىن. انە، وزدەرى دە كەلە جاتىر. جارايدى ەندى دەمالىستارىنىڭ شىرقىن بۇزبايىق. ۇزاماي كەتەيىك دەپ وتىرعاندا، قايتا-قايتا كەرەگى نە؟
مامبەت. ۋا، حانۋمدارعا جالىندى سالەم.
يسابەك. كوكتوبەدەگى كورىكتى ارۋلارعا باس يدىك.
الماگۇل. ويپىرىم-اي، تاڭ اتپاي تىلدەرىنىڭ ءتاتتىسىن قاراشى.
ءانۋار. كەلىڭدەر، كەلىڭدەر، قالاي ۇيىقتادىڭدار، جاۋراعان جوقسىڭدار ما؟
دوسبەرگەن. ءبىز توڭا قويعان جوقپىز. سپالنىي مەشوك دەگەنىڭ راقات. وزدەرىڭ قالاي؟
گۇلجان. شاتىردىڭ ءىشى جىلى بولدى. ۇيقى جاعىنا وكپەمىز جوق.
يوسيف تاتايەۆيچ.. الگى نەمە ەدى، ماسا جاعى شە؟ مازالارىڭىزدى العان جوق پا؟ سىزدەردىڭ دەنەلەرىڭىز دەگەن تىم نازىك...
گۇلجان. جو-جوق، مۇنداعى ماسالار سىپايى، مادەنيەتتى بولىپ شىقتى.
مامبەت. سىزدەرگە، گۇلجان، ءبىراز كومپليمەنت ايتقىمىز كەلىپ ەدى.
گۇلجان. ماسالارعا بايلانىستى ما، ولارىڭا راقمەت.
مامبەت. اتتاپ باستىرمايسىڭ-اۋ، وسىندايدا يسابەككە جانىم اشيدى. (يوسيف تاتايەۆيچ ترانزيستورىن بۇرايدى.)
ديكتور داۋسى. شولپان پلانەتاسىنا ۇشىرىلعان اۆتوماتيكالىق ستانسيا ادام بالاسىنا تابيعاتتىڭ تالاي قۇپيالارىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى... بىزگە سىرى جۇمباق پلانەتانىڭ...
دوسبەرگەن. ءوشىر ءارى، كوسموس دەگەنىڭنىڭ ماعان كوك تيىنعا كەرەگى جوق. ءبارىبىر مەن وعان بارىپ جەر جىرتىپ، ەگىن ەكپەيمىن. ەگىن شىقپايتىن پلانەتانىڭ كىمگە پايداسى بار.
يسابەك. كوسموستىڭ قۇپياسىن زەرتتەۋدەن، دوسبەرگەن، ەڭبەك اقتالادى!
دوسبەرگەن. اقتالا ما، جوق پا، ونى مەنەن نەگە سۇرامايدى؟ مەن دە قۇر الاقان ادام ەمەسپىن. جوسپار دەگەنىڭىزدى جىل سايىن ورىندايمىن. بار ءومىرىمدى سوعان باعىشتاعان اداممىن. دەمەك مەنىڭ، مەنىڭ دە پىكىرىممەن ساناسۋ كەرەك. تىم بولماسا سۇراماي ما... كەرەك كەزىندە جاڭبىر جاۋدىر، ارتىق بولىپ باراتسا الىپ كەت. ماعان كەرەك عىلىم وسى. تامشىعا زار بولىپ، كوك اتاۋلى كۇيىپ بارا جاتقاندا جانىڭدى قويارعا جەر تاپپايسىڭ، نەمەسە نوسەردەن كوز اشپاي ەگىن تامىرى ءشىرىپ جاتقاندا بۇكىل دۇنيەنى، اسپانداعى قۇدايىڭمەن قوسا جىبەرەسىڭ...
الماگۇل. اۋا رايىن مەڭگەرۋ ءۇشىن جەر شارىنىڭ توڭىرەگىندەگى قۇبىلىستاردى ءبىلۋ شارت. سوندىقتان كوسموستى زەرتتەۋ قاجەت دەگەن ۇعىمعا كەيىن ءوزىڭ دە كەلەسىڭ.
يسابەك. بايقاپ وتىرمىن، دوسبەرگەن، سەنىڭ پسيحولوگياڭ قولما-قول ساۋداگەردىڭ كاسىبى. «ماعان جاڭبىر بەر، ماعان انانى بەر، ماعان مىنانى بەر» بۇل دا ءسوز بە ەكەن. ءبىزدىڭ قاراپايىم ەڭبەككەرلەرىمىزدىڭ ەرلىگى قيىندىقتاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قيراتا جەڭە وتىرىپ، قىم-قيعاش، قيىن-قىستاۋ جاعدايدا قينالماي ەڭبەك ەتۋىندە جاتىر.
دوسبەرگەن. ال مەن ونداي ەڭبەك ەرى بولعىم كەلمەيدى. ءوز ءىسىمنىڭ ەگەسى، قۇدىرەت قۇدايى بولسام جەتتى. قينالۋىڭنىڭ دا، قيىندىعىڭنىڭ دا بەتىن كورگىم كەلمەيدى.
يسابەك. ءومىر ونسىز بولمايدى عوي.
دوسبەرگەن. ساعان ءبارى وڭاي بولادى دا، ماعان نەگە بولمايدى.
يسابەك. نەمەنە، سەنىڭ ويىڭشا جازۋشىلاردان ەشتەڭە تالاپ ەتپەيدى دەيمىسىڭ. مىنا سەن سياقتىلاردان جاعىمدى وبراز، زامانىمىزدىڭ تولىققاندى كەيىپكەرىن جاساپ كور! ەڭ ار جاعى قاراپايىم قيىندىقتى جەڭەتىن ەڭبەك ەرى بولعىڭ كەلمەيتىن سەنەن قانداي جاعىمدى وبراز شىعادى؟
مامبەت. سوندا قالاي، ەڭبەك ەرى بولۋ جۇرتتىڭ بارىنە ماقسات پا؟
يوسيف تاتايەۆيچ. ايتپەسە ادام جەر ۇستىندە نەگە ءومىر سۇرەدى.
ءانۋار. ارينە، ەرلىكتەن اسقان نە مۇرات بار؟
يسابەك. اڭگىمە يسكۋسستۆو جايلى بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ تىلمەن ايتقاندا، بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىنا ارنالعان شىعارماداعى تيپتىك جاعدايداعى تيپتىك سيتۋاسيا دەپ اتايمىز.
مامبەت. تيپتىك سيتۋاسيا دەگەنىڭ نە سوندا؟ شىعارمانىڭ ىشىندە نە بولۋ كەرەك، نە بولماۋ كەرەك دەگەندى الدىن الا ءبىلىپ وتىرۋ ما؟ وندايدىڭ قاي جەرى يسكۋسستۆو؟
يوسيف تاتايەۆيچ. سەندە بار عوي، مامبەت، جۇرت سياقتى ۇعىنۋ، ءتۇسىنۋ دەگەن جوق، قيت ەتسە بايلانىسا كەتەسىڭ. نەمەنە، وسى ادەتىڭدى ءبىر جاقسىلىق، ەرەكشەلىك دەپ ويلامايسىڭ؟ جوق، باۋىرىم، قانداي جاعدايدا بولماسىن ءتارتىپ، ءتارتىپ كەرەك. ويدىڭ ءوزىن تارتىپپەن ويلاعان ءجون. مەنى نە دەسەڭ و دە، ەرىك وزىڭدە. مەن ەش ۋاقىتتا العان جولىمنان اداسپايمىن. ال سەنىڭ پوزيسياڭ ماعان تىم سولقىلداق كورىنەدى. ءمىنى ءقازىر يسابەك دەرگەنوۆتىڭ كىتابىن سىناپ وتىرسىڭ، وندا سەنىڭ نەڭ بار؟
ءانۋار (كۇيەۋىنە). سونشاما بىلگىر بولساڭ، ءوزىڭ نەگە جازبايسىڭ. و نەسى-ەي، ماعان.
يوسيف تاتايەۆيچ. اڭگىمە وندا ەمەس، يسكۋسستۆو دەگەننىڭ نەگىزگى ماقساتى نە؟ ادىلدىككە، تازالىققا، شىندىققا، تاباندىلىققا، ۇلگىلى مىنەزگە، ەرلىككە تاربيەلەۋ. مەن ءوز زامانداسىمدى قاي سالادا بولماسىن تەك قانا ەرلىك كەيىپتە كورگىم كەلەدى. مىنە، بىزدەر كەشەگى سوعىستا باستان اياعىنا دەيىن بولدىق وسىنىڭ ءوزى جاستار ءۇشىن ەلىكتەۋگە ۇلگى ەمەس پە؟
مامبەت. ءبارى دۇرىس، قۇپتايمىن، باس يەم — يسكۋسستۆو ادامدى بيىك پاراسات، ونەگەلى ورەگە باۋلۋ كەرەك. ءبىراق، ونەر قايتكەندە سول مۇراتىنا جەتەدى. ءاربىر جازۋشىنىڭ شەبەر جۇمباعى سول. جاڭا سەن كوزىنەن ءتىزىپ ايتقان قاسيەتتەردىڭ ءبارىن ءبىر سوزبەن قورىتقاندا — ادامگەرشىلىك، تەك قانا ادامگەرشىلىك. ونەر اتاۋلىنىڭ بەرەر تاربيەسى دە، ۇسىنار ۇلگىسى دە كوزدەگەن مۇراتى دا وسى عانا. ال سەنىڭ، مەنىڭ بۇل پىكىرىمنەن قانداي سولقىلداق پوزيسيا كورىپ وتىرعانىڭدى تۇسىنبەيمىن. وسىعان وراي ءبىر اقىننىڭ:
«جارتى ءبىلىم، جارتى اقىل،
تاس جارمايدى، ءتۇبى باستى جارادى:
مەنىكى ءجون، سەن ءتىلىڭدى تارتا تۇر
دەپ تاريحتىڭ جاعاسىنان الادى».
دەگەنى ەسكە تۇسەدى.
يسابەك. بىلەمىز، بىلەمىز، تۇسىنىكتى. وتكەن جىلى گۆينەيادا بولعانىمدا...
گۇلجان. يسابەك...
يسابەك. ونەرگە دەگەن مەنىڭ وزىمشە كوزقاراسىم بار مىسالى.
يوسيف تاتايەۆيچ. كوزقاراستىڭ تىم كوبەيە بەرگەنىنەن ومىرگە دە، وزىڭە دە پايدا شامالى، جىگىتتەر.
دوسبەرگەن. ءمىنى، ءادىل ءسوز. ۇزاققا بارماي-اق وسى وتىرعان ءوزىمىزدى الايىق. وسى قارعىس اتقان توبەنىڭ باسىنا نە ىزدەپ كەلدىك دەيمىن وزىمە ءوزىم؟ وتكەندى ەسكە الىپ، بۇگىنگە شۇكىرلىك ەتۋ مە؟ الدە، قالاي ءومىر كەشۋ كەرەك، تىرلىگىمىزدىڭ ءمانى نە دەپ باس جوق، كوز جوق قىزىل وڭەش بولا بەرۋ مە؟ وندا نە تۇر؟ بىزگە بۇل تالاستىڭ كەرەگى نە دەيمىن؟ ادام ادام بولعالى ىزدەپ كەلە جاتقان شىندىقتى وسى توبەنىڭ باسىندا وتىرىپ ءبىز اشپاقپىز با؟
مامبەت. اۋ، بىزدەر دە ادامبىز عوي، شىندىقتى ىزدەۋ، ىزدەنۋ بىزگە دە ءتان وسالدىق ەمەس پە.
الماگۇل. فۋدزيامانىڭ باسىندا تەك ىشىپ-جەگەنگە ءماز بولماي، ءومىر ءجايلى، ونەر ءجايلى ءبىراز جەرگە باردىق، راقات. دەمەك اڭساۋ، ارمانداۋ رۋحى بىزدەن ءازىر ۇزاماپتى. سوعان قاراعاندا ءالى جاسپىز-اۋ دەيمىن.
يوسيف تاتايەۆيچ ترانزيستورىن بۇرايدى. كوڭىلدى مۋزىكا ءۇنى شالقي باستايدى.
دوسبەرگەن (تومەنگە قاراپ). مىنا بىرەۋ قايدان كەلە جاتىر. (سولاي قاراي بەتتەپ، ايقايلاپ.) ءاي، قايدا، قايدا باراسىڭ؟ تومەندە ماشينالار كەلىپ پە، بايقامادىڭ با؟ (ورمان جۇمىسشىسى شىعادى.)
جۇمىسشى. جاڭا ءبىر ماشينا كەلدى. بۇل جەردە نەعىپ جۇرسىزدەر؟
دوسبەرگەن. بۇل قاي ساۋال. دەم الىپ ءجۇرمىز.
جۇمىسشى. قاشاننان بەرى؟ وسىندا تۇنەپ شىقتىڭىزدار ما؟
يسابەك (جايمەن). قايدان پايدا بولعان تيپ...
دوسبەرگەن. تۇندە دە وسىندا بولدىق. سەنىڭ وندا نە شارۋاڭ بار ەدى؟
جۇمىسشى. سۇراعانىما قاراعاندا، شارۋا بولعانى عوي!
ءانۋار. قاراي گور ءوزىن! تاۋدى قىزعانىپ جۇرگەننىڭ ءبىرى بولماسىن؟ ءتۇرىن جەكسۇرىننىڭ.
مامبەت. سونشالىق نە بوپ قالدى؟ ءورت شىققان جوق، تاۋىڭىز ورنىندا.
يوسيف تاتايەۆيچ. ءاي، شىراعىم، يناباتتى ادامدارمەن كەزدەسكەندە سالەم بەرۋدى دە ۇمىتقانسىڭ با؟
جۇمىسشى. سالەم بەرۋ نەگە ۇمىتىلسىن. ءبىراق كەيدە وعان مۇرشا بولمايتىن دا جايلار كەزدەسەدى ەكەن.
يوسيف تاتايەۆيچ.. و نە دەگەنىڭ، كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىڭدى بىلەمىسىڭ ءوزىڭ؟
جۇمىسشى. بىلگەندە نەعىلام؟
دوسبەرگەن. ءاي، جىگىتىم، بەرى قارا بەرى، مۇنداعى قوجايىن مەن. شارۋاڭ بولسا مەنىمەن ءبىتىر. مەن سوۆحوزدىڭ باس اگرونومىمىن، بۇلار مەنىڭ قوناقتارىم.
جۇمىسشى. ءسىزدى بىلەمىن عوي، بۇل ايماقتا ءسىزدى تانىمايتىن كىم بار؟
دوسبەرگەن. سەن نەگە مەنىمەن بۇلاي سويلەسەسىڭ، قايدان ءجۇرسىڭ ءوزىڭ؟
جۇمىسشى. مەن مىنا سوۆحوزدانمىن. ءقايبىر جەتىسكەننەن كەلىپ تۇر دەيسىز. دەمالىس، قالاعا بارىپ قايتايىن دەپ شىعىپ ەدىم، وسى تۇستان وتە بەرگەنىمدە تومەندە ميليسيونەر توقتاتتى. «موتوسيكلدى بىلاي قوي، كۋا بولاسىڭ» دەپ قاراپ تۇر. سويتسەم ءبىر ايەل ءولىپ جاتىر ەكەن. (ءبارى «ءولىپ جاتىر، بانديتتەر شىعار» دەسەدى.) جوق، قايداعى بانديت! تاس ءتيىپ ولگەن. مىنا جار قاباقتا وتەتىن جول بار عوي، سونىڭ ۇستىندە. باسىنا ءتيىپتى، قىزىل-الا قانعا بويالىپ جاتىر.
يسابەك (ۇرەيى ۇشىپ). نە دەيدى... ءبىراق، ءبىزدىڭ وندا نەمىز بار... (پاۋزا. ءبارى ءۇنسىز ويلانىپ قالعان.)
دوسبەرگەن. نە شاتىپ تۇرسىڭ ءوزىڭ... ادام سياقتى اشىپ ايتسايشى، قاشان، قانداي جاعدايدا ءوزى؟
جۇمىسشى. ەرىگىپ كەلدى دەيسىز بە. ءبارى سىزدەردەن!
يوسيف تاتايەۆيچ. «ءبارى سىزدەردەن» دەگەنىڭە جول بولسىن؟ نە ايتىپ، نە قويعانىڭدى بىلەمىسىڭ، جارقىنىم؟
دوسبەرگەن. تۇرا تۇرىڭدار. اۋەلى انىقتاپ الايىقشى. سەن ءوزىڭنىڭ كورگەن-بىلگەنىڭدى جوندەپ ايتشى، جىگىتىم. ءسوز اياعىن سۋعا جىبەرمە.
جۇمىسشى. مەن نە ءبىلۋشى ەم؟ قوي فەرماسىنداعى ەردەن شالدىڭ كەمپىرى كەشە سوۆحوز ورتالىعىنا كەتكەن ەكەن، كەلەدى دەپ تۇنىمەن كۇتىپ وتىرسا، تاڭ اتا كەمپىردىڭ ءوزى جوق، اتى بوس كەلىپتى. شال تۇرا ىزدەيدى. كەلسە كەمپىرى مىنا ەتەكتە جول ۇستىندە ءولىپ جاتىر. ءوزىمىزدىڭ ۋچاسكەدەگى ميليسياعا حابارلاپ شاقىرتقان. ەسىنەن تانىپ قالعان شالدى اۋرۋحاناعا الىپ كەتكەن. تومەننەن داۋىستارىڭىزدى ەسىتكەن سوڭ سىزدەرگە مەنى جىبەردى. تەرگەۋشىلەر اۋداننان كەلمەك. ۇرىستىڭىزدار ما، قايدام، ايتەۋىر ايقايلاسىپ جاتتىڭىزدار.
ءانۋار. وسى كەرىلدەسۋدىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا سوقپايتىنىن ءوزىم دە ءبىلىپ ەدىم.
مامبەت. توقتاي تۇرشى، مىنانى تىڭدايىق.
يسابەك. سودان كەيىن.
جۇمىسشى. ار جاعى بەلگىلى، ۋچاسكەلىك ميليسيونەر قالادان تەرگەۋشى ەكسپەرتيز كەلگەنشە سىزدەردى ورىندارىنان قوزعالماسىن، سونى بارىپ ەسكەرت دەدى.
پاۋزا. ۇزاق ۇنسىزدىك.
يوسيف تاتايەۆيچ. بىزگە ونداي بۇيرىق بەرۋگە قانداي پراۆوسى بار؟ ءبىز مىنا فۋدزيامانىڭ باسىندامىز، ولگەن ادام تومەندە، كەزدەيسوق اجالعا تاپ بولعانى دا.
جۇمىسشى. ءفۋدزي-سۋدزيىڭىزدى مەن بىلمەيمىن، سىزدەرگە جەتكىز دەگەنىن ايتىپ تۇرمىن.
مامبەت. جارايدى، سولاي-اق بولسىن. ۋچاستكوۆوي بىزگە نەگە ەسكەرتەدى؟ مۇمكىن جار قۇلاعاننان وپات بولعان شىعار؟
جۇمىسشى. وعان ۇقسامايدى. اينالا قارادىق، وندايدىڭ نىشانى جوق. جول ۇستىندە ون شاقتى تاستار جاتىر. جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي كادىمگى جالاڭ تاستار. سونىڭ ءبىرى تۋرا باسىنا تيسە كەرەك.
مامبەت. وسى جەردەن شامالاپ، ولىكتىڭ قاي تۇستا جاتقانىن كورسەتە الاسىز با؟
جۇمىسشى. شاماسى وسى تۇس. (ءبارى دە ورىندارىنان تاپجىلمايدى. مامبەت كەشەگى تاس لاقتىرعان جەرگە بارادى.) ءمىنى، وسىدان تۇپ-تۋرا ۇستىنەن تۇسەدى.
مامبەت (جايىمەن). ەندى تۇسىنىكتى...
يوسيف تاتايەۆيچ (جۇلىپ العانداي). نەسى تۇسىنىكتى؟ جۇرتتىڭ اتىنان تۇجىرىم ايتۋعا قانداي پراۆوڭ بار.
مامبەت. مەن ەشقانداي تۇجىرىم ايتىپ تۇرعان جوقپىن. تەك ءوز ويىم عانا...
جۇمىسشى. بايقاۋىمشا ءبارىڭىز دە زاڭ-زاكونعا جەتى سانالى ادامدارسىزدار... ۋاقىتتى بەكەر وتكىزىپ قايتەسىزدەر؟ ونان دا مەن سىزدەردىڭ اتى-جوندەرىڭىزدى جازىپ ۋچاسكوۆويعا تاپسىرىپ جولىمنان قالماي كەتە بەرەيىن. وزدەرىڭىز ميليسيونەردى وسىندا كۇتىپ تۇسىنىسە جاتارسىزدار (پاۋزا ءبارى دە ءۇنسىز يوسيف تاتايەۆيچكە.) وسىنداعى ەڭ ۇلكەن باستىعى ءسىز بولۋىڭىز كەرەك، كانە وزىڭىزدەن باستايىن. كىمسىز، قايدان، فاميلياڭىز؟
يوسيف تاتايەۆيچ. سۇراققا جاۋاپ بەرۋ بىلاي تۇرسىن، جالپى مەن ەشتەڭەنى بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلمەيدى.
جۇمىسشى. مەن سىزگە دانەڭە دەگەن جوقپىن عوي... تەك قانا فاميلياڭىزدى سۇراپ تۇرمىن - كىمسىز سوندا؟
يوسيف تاتايەۆيچ. سىزگە مەن ايتتىم عوي دەيمىن! ونان دا باسقالارىنان سۇراڭىز.
جۇمىسشى. ەرىك وزىڭىزدە...
يسابەك. رەسمي تۇرعىدان قاراعاندا تەرگەۋگە الۋعا ءسىزدىڭ ەشقانداي پراۆوڭىز جوق. جۇرتتان جاۋاپ الاتىنداي ءسىز كىمسىز ءوزىڭىز؟
جۇمىسشى. اۋ، جاڭا ايتتىم عوي، لەسحوزدىڭ جۇمىسكەرىمىن. وسى تۇستان ءوتىپ بارا جاتقاندا ميليسيونەر ۇستاپ سىزدەرگە جىبەردى...
دوسبەرگەن. جارايدى، بولدى... سەن، جىگىتىم، تومەنگە تۇسە بەر. سۇراعان ادامعا ءوزىمىز ءۇشىن ءوزىمىز جاۋاپ بەرەمىز. كىم ەكەنىمىزدى، مۇندا نەعىپ جۇرگەنىمىزدى ءبارىن ايتامىز.
جۇمىسشى. وزدەرىڭىز بىلىڭىزدەر، ماعان ءبارىبىر. ال تۇر، تۇستەرىڭىز ەندى ماعان تانىس. (كەتەدى.)
دوسبەرگەن. ال ەندى قايتەمىز. اقىلداسايىق.
مامبەت. نە اقىلداساتىنى بار. قالاي بولدى، سولاي ايتامىز.
يوسيف تاتايەۆيچ. «سولاي ايتامىزىڭ» نە سەنىڭ؟ جۇرتتان بۇرىن نەعىپ بەلسەندى بولا قالدىڭ؟ مۇنىڭ اقىرى نەگە سوعارىن بىلەمىسىڭ؟ قانداي شىرعالاڭ، قانداي اڭگىمەگە دۋشار بولاتىنىمىزدى ويلاساڭشى. (پاۋزا.) وسى قاراڭ قالعىر فۋدزياماعا قانداي تۇلەن ءتۇرتىپ شىعاردى ەكەن مەنى.
دوسبەرگەن. بولار ءىس بولدى، ءوزىڭدى-وزىڭ شاباقتاعاننان پايدا جوق. ەندى قايتەمىز، سول جاعىن ويلانايىق، ميليسيا كەلگەنشە ءبىر امالىن تابايىق.
يوسيف تاتايەۆيچ. ەندەشە بىلاي، اقىلدىڭ دا، ايلانىڭ دا كەرەك جەرى وسى، ءبارىمىزدىڭ دە قىزمەت ورنىمىز، ءۇي-جايىمىز، بالالارىمىز بار. سوندىقتان بار جاۋاپكەرشىلىكتى بىرەۋىمىز عانا مويىنداپ، قالعانىمىزدى اۋلاق ۇستايىق داۋدان.
يسابەك. نەمەنە، سەن ەسىڭنەن اداسقانسىڭ با؟ بۇل نە دەگەنىڭ؟ «ءۇي-جايىمىز، بالالارىمىز بار»، ال سوندا بالاسى جوق، ادامدار قايتپەك كەرەك؟
گۇلجان (ىزالى). قالاي، قالاي اۋزىڭ بارادى! ول ءوز باسىمنىڭ قاسىرەتى! نەتكەن پاسىق جاندار ەدى. (جىلايدى.)
الماگۇل (قۇشاقتاپ جۇباتىپ). گۇلجان، قويشى اينالايىن، سولاردىڭ ءسوزى نە؟ ءوزى نە؟ قۇلاق اسپا. سونداي دا ءسوز بولا ما ەكەن... (كۇيەۋىنە.) ءاي، دوسبەرگەن سەن نەعىپ مەلشيىپ قالدىڭ، ءۇي يەسى ەمەسسىڭ بە، بىردەڭە دەسەيشى.
دوسبەرگەن. نە قىل دەيسىڭ ءۇي يەسى بولعانىمنان پە پايدا... مەنىڭ ويىمشا ءوزىم بىلاي... قارسى بولمايسىڭدار عوي. ءبىز تاس لاقتىرعانىمىزدا ارامىزدا ايەلدەر بولعان جوق.
ءانۋار. ودان نە شىعادى؟
دوسبەرگەن. قايدان بىلەيىن.
گۇلجان. نە دەگەن ماسقارا! نە دەگەن سۇمدىق!
يوسيف تاتايەۆيچ. بىلاي ەندەشە. مەنىڭ جاساعان قاتەلىگىم وسى تاۋدىڭ باسىنا شىققاندىعىمدا بولىپ تۇر. ءبىراق، مىناۋ ءىستى شيەلەنىستىرگىم دە كەلمەيدى. بۇل وقيعادان ءوزىمدى اۋلاق ۇستاۋ ءۇشىن اۋداندىق ميليسياعا جاۋاپ بەرىپ اۋرە بولمايمىن. مينيسترمەن كەلىسىپ الماي بىردە-بىر ادامعا جاۋاپ بەرمەيمىن. سەندەرگە بەرەتىن ۋادەم، ايالداماي، بىردەن قالاعا تارتىپ كەتەم دە، ءبارىمىزدىڭ جاعدايىمىزدى جەڭىلدەتۋگە كىرىسەم.
يسابەك. تۋۋ، ابدەن ميىم اشىپ كەتكەن بە... (ساعاتىنا قاراپ.) ەندى قايتسەم ەكەن، ەكى ساعاتتان كەيىن اەروپورتتان شەت ەلدەن كەلەتىن قوناقتاردى قارسى الۋىم كەرەك ەكەن-اۋ.
ءانۋار. ويباي-اۋ، مەنىڭ بۇگىن دەجۋرستۆوم بار ەكەن عوي. اۋرۋحانانىڭ ءجايى بەلگىلى، ورنىڭدا بولماساڭ تاعى پالە. مەن دە كەتۋىم كەرەك...
گۇلجان (باسىن شايقاپ، سىبىرلاپ). نە دەگەن سۇمدىق! نە دەگەن سۇمدىق! ءبىزدىڭ كەسىرىمىزدەن تومەندە ءبىر ايەل ءولىپ جاتىر، ەشقايسىسىڭنىڭ ونىمەن ىستەرىڭ جوق، ەشقايسىڭ مويىنداعىلارىڭ كەلمەيدى. تىم بولماسا بارىپ تىزە بۇگىپ كەشىرىم سۇراۋعا پاراساتتارىڭ جەتپەيدى! ولەتىن ادام ءولدى. سەندەر بولساڭدار سۋعا باتىپ بارا جاتقان كەمەنىڭ كورتىشقانىنداي بەت-بەتتەرىڭە قاشاسىڭدار! و، جاراتقان، نە بوپ كەتكەن! نەتكەن سۋ جۇرەك، سۇمپايى، ۇساق جاندار!
يسابەك. توقتات ەندى، ءوشىر ءۇنىڭدى! سەنىڭ سارناۋىڭدى تىڭدايتىن ۋاقىت جوق. ال مەن كەتتىم، ءوزىڭ ءبىل، جۇرەتىن بولساڭ جينال جىلدام.
يوسيف تاتايەۆيچ. تيشە، ۇرەي، ۇرەيدەن اۋلاق. تاعى دا ايتارىم: مەن قالاعا جەتىسىمەن جاعدايدى جەڭىلدەتۋدىڭ قامىنا كىرىسەم. كەتتىك يسابەك، ماشينا تومەندە كۇتىپ تۇر.
يسابەك. گۇلجان قيمىلداسايشى ەندى تەزىرەك.
گۇلجان. و سۇم تاعدىر، ەندى ءقايتتىم، ساقتاعان سىباعاڭنىڭ ءتۇرى وسى ما ەدى؟
(يوسيف تاتايەۆيچ، يسابەك، ءانۋار، گۇلجان تومەن تۇسە بەرەدى.)
دوسبەرگەن. ءبىتتى. كەتتىم! (سولاردىڭ ىزىنشە كەتەدى.)
الماگۇل. دوسبەرگەن، سەن قايدا باراسىڭ؟
دوسبەرگەن. مەنىڭ دە، مەنىڭ دە تىعىز شارۋام بار. (جۇگىرە باسىپ كەتەدى.)
(پاۋزا)
الماگۇل. ءمىنى، فۋدزيامانىڭ باسىندا جالعىز ءبىز قالدىق... سابىردى سەنىڭ ساتپاعانىڭا الدەقاشان كوزىم جەتىپ ەدى... (پاۋزا.) بۇگىن قاراشى، مۇنداي دا اۋىر كۇن بولادى ەكەن-اۋ...
مامبەت. مۇمكىن مۇنداي كۇنسىز، ءومىردىڭ دە ءمان-مازمۇنى تىم ارزان شىعار...
دوسبەرگەن كورىنەدى.
الماگۇل. دوسبەرگەن كەلە جاتىر. شۇكىر، بۇل دا سابىردان امان ەكەن عوي. جاراتقان، اداستىرا كورمە...
شىمىلدىق.
You Might Also Like
-
12 مىڭ قازاقستاندىق ءمۇعالىم سيفرلىق ينكليۋزيۆتى وقۋ كۋرستارىنان وتەدى.
