شىڭداعى شىنار
(كينوسەناريي)
م. اۋەزوۆتىڭ «وسكەن وركەن» رومانىنىڭ كەيبىر تاراۋلارىنىڭ سارىنىمەن جازىلعان سەناريي.
ەرتەڭگىلىك ۋاقىت. ارقان بويى كوتەرىلگەن، قىستىڭ تەگەنەدەي كىرپىكسىز قىزعىلت كۇنى. الاڭدا قول بۇلعاي بىر-بىرىنە كۇلە قاراسقان جۇرتتىڭ ءۇنىن ءبىز ەستىمەيمىز. ءوڭ مەن ءتۇس ارالاسقانداي دۇنيە. بۇل كورىنىستەردىڭ ءبارى كەنەت ۇيتقي سوققان قار بوراننىڭ قۇشاعاندا جوق بولىپ كەتە باردى..
كوز الدىمىزدا تەڭسەلە تولقي توڭكەرىلگەن قارلى جازيرا... الدە ءبىر ادۋىن الىپ كۇش تۇتقاسىنان ۇستاپ الىپ، اۋدارا قاراپ، اقتارا توڭكەرىپ جاتىر ما، قالاي؟..
ۇشار باسىمەن اسپاندى تىرەپ تۇرعانداي كوككە شانشىلا كورىنگەن، جول ۇستىندە بار بولمىسى سىرەڭكە قابىعىنداي، ۇزدىك-سوزدىق ماشينالار تىزبەگى جۇلدىزعا ساپار شەككەن بە، نەگە بۇلاي كورىندى؟.. مىنە، مىنە، جول ءوز جونىنە تۇسە بەردى. كەنەت الگى اۋدارىلا تولقىعان دۇنيە باياعى قالپىنا كەلدى...
ترۋبكالار... بۋلىعا — تۇيىلە ءتۇتىن اتقان ترۋبالار...
ۆەرتولەت ءۇنى. ءدال وسى ۇننەن تۋىنداعانداي ىلەسە شىققان مۋزىكاعا ۇلاسادى... قار جولاعى ارالاس دالا كورىنىسى... قاراۋىتا كورىنگەن اعاش باۋلار... قارلى الاڭ... انە، قۇمىرسقا يلەۋىندەي قىبىرلاعان كوك بازار دا ءبىر تولقىپ جوعالدى.
قايىس بەلبەۋدەي تارتىلعان تەمىر جولدان وتە بەردىك... ەرسىلى-قارسىلى ءوتىپ جاتقان پوەزدار... جاڭا دالا كورىنەدى... بەس-التى قابات اسەم ۇيلەر... كەڭ كوشەلەر... قارلى جەلەك جامىلعان جاس اعاشتار...
ترۋبالار... ترۋبالار...
كادر سىرتىنان داۋىس: — بۇل سەمەنت زاۆودى...
قالا، تاعى دا دالا كورىنىسى... قالا كەيپى دارا قويۋ تۇمان...
ۇلكەن جولدىڭ تارامىستاي تامىرلارى شاعىن-شاعىن اۋىل قىستاقتارعا بارىپ سۇڭگىپ جوعالىپ جاتىر... ەندى اۋىل-قىستاق كورىنىستەرى دە، جول تاراۋلارى دا سيرەي باستادى... الەمدى قالىڭ قار تۇمشالاپ العان.
تاراۋ تارماقسىز ۇلكەن قاسقا جول ەركىندىك العانداي قارلى دالانىڭ كۇرە تامىرىنداي شىرقاۋ تارتىپ كەتتى. جول ءۇستى ماشينالار، ءبىز ونى كەيدە جاقىننان، كەيدە ۇزاقتان كورەمىز. ماشينالاردىڭ ءبارى ءبىر باعىتتا ءشوپ تارتىپ بارا جاتىر. جانە بۇلارعا قارسى كەلە جاتقان بوس ماشينالار توبى بايقالادى. اراكىدىك تانك-ۆەزدەحود مىنگەن الدە بىرەۋلەر ءشوپ ارتقان ماشينالاردان وكشەلەپ وزىپ، كەيدە توقتاپ، كەيدە كەيىن شەگىنىپ، جول-جوبا سىلتەپ، بۇيرىقتار بەرىپ جۇرگەن باستىقتار سياقتى. كەيىن بۇل كورىنىس، الگى ءبىر ترۋباسى ۇلكەن قالادان ەل ۇدەرە كەشىپ بارا جاتقانداي كەيىپ تانىتادى. سۋىق ىزعارلى ايدالاعا سونشا جانتالاسا شۇباپ بارا جاتقان نەسى ەكەن؟
ءبىر بۇيىردەن تاعى دا تەمىر جول كورىندى. قيعاش كورىنگەن شاعىن جاس دالانى دا اڭعارىپ دالامىز. ءارى كەتتى تاعى دا الگى كورىنىس. جول، ماشينا؛ ماشينا، دالا. مەڭىرەۋ قارلى دالا. ماڭگى وسىلاي جاتامىز دەگەندەي بەدىرەيگەن بەدەۋ دالا.
الدەن سوڭ قاراۋىتقان جوتا كورىندى... جاقىنداي بەردىك. بۇل قاراتاۋ ەكەن. وسى وقيعانىڭ باستان-اياق وتكەن كورىنىستەرىنىڭ جالعىز كۋاسى ۆەرتولەت كابيناسىندا كەلە جاتقان كارپوۆ. ونىڭ قولىندا وسى ايماق كارتاسى، سوعان ۇڭىلۋمەن، كەيدە جول ۇستىندەگى كورىنىستەرگە بايىپتاپ قاراپ، كارتانىڭ ءار جەرىنە بەلگى سوعىپ، الدە بىرەۋلەرمەن راديو-تەلەفوندار ارقىلى حابارلاسىپ، جاي-جاپساردى بىلە، بۇيىرا، كەيدە ماقۇلداپ كەلەدى.
— يە، ايتىپ بولدىڭىز با؟ لينيانى بوسات.
— اللو، ماعان سەلحوز ۋپراۆلەنيەنىڭ باستىعىن قوسىڭىز.
— اللاۋ، جايلىبەكوۆپىسىڭ. يە، ءبارىن ەستىدىم. مۇقاشيەۆ ايتتى. اڭگىمە مىنادا: مالدى امان الىپ دالۋ مىندەت. ءبىراق ودان دا باستى مىندەت بار. ول: شوپان ءوز الدىنا، ولاردىڭ سەمياسىنان بىردە-بىر جان مىناۋ ستيحيانىڭ قۇربانى بولىپ جۇرمەسىن. سەنىڭ دە، مەنىڭ دە پارتيالىق باسشىلىقتاعى ەڭبەگىمىزدىڭ قۇنى وسىمەن ولشەنەدى. اينالايىن، سەن مىنانى ۇعىپ ال: جۇرتتىڭ جەتەگىندە كەتە بەرسە سونى جەلەۋ ەتىپ حالىق الدىندا اقتالماق بولساق، سەنى مەن مەنىڭ باعامىز نە بولماق. سوندا باعى زامانداعى جۇتىڭ مەن بۇگىنگىنىڭ ايىرماسى نە؟ كۇرەسە الماعان باسشىلىقتىڭ، قامقور بولا الماعان باسشىلىقتىڭ كىمگە كەرەگى بار؟ وسى ايتقانىمدى بارىنە جەتكىز. سەنەمىن، سەنەمىن. ءبىراق ءاربىر شوپاندى ءوز كوزىممەن كورىپ، حال-كۇيىن تانىپ، ءوزىم تۇگەلدەي ارالاپ شىقپاي تىنار ەمەسپىن. سول ماقساتپەن كەلەمىن!..
شاتقالداعى قيسىق جول. ومبى قار باسىپ قالعان. وڭەشكە كەلىپ كەپتەلگەندەي تىركەسكەن ماشينالار. ولاردىڭ الدىندا جول اشىپ بارا جاتقان بۋلدوزەرلەر. جول ءقاۋىپتى. قاراتاۋ اسۋىنىڭ القىمى، تار قىسپاق، تايعاق اعۋدىڭ ءوزى... بۇل قيىندىق ءوز الدىنا، ويدا جوق جەردە ارعى ستەكتەن اسىپ كەلە جاتقان بىرنەشە وتارلار جۇك ارتقان ماشينانى كورە جانتالاسا لاپ قويدى. جول تازارتۋ جايىنا قالدى. ايقاي-شۋ ارالاس ءشوپ تيەلگەن ماشينالارعا ولىمتىگىن ارتا ۇمتىلعان مال توپىرى... ولار شوپان قايىرۋىنا، شوفەرلەردىڭ قايتارۋىنا ىرىڭ بەرەر ەمەس. مال تىرلىگىن ويلاعان شوپاندار دا كەزدەستىك-اۋ دەپ قۋانعان كەيىپتە ماشيناداعى شوپكە قول سالا بەرگەندە شوفەرلەر يتەرمەلەپ جۋىتپايدى. ايقاي-شۋ ۇلعايا بەردى.
بۇل كورىنىسكە اڭ-تاڭ كارپوۆ. وسى جەرگە قونۋ كەرەك ەكەندىگىن پيلوتقا ايتقانمەن ول دا ىڭعايلى جەر تاپپاي، اينالا ۇشۋمەن ءجۇر. اينالا شاتقال، جارتاس، از عانا الاڭعىت جەردى قوي باسىپ دالعان.
وسى ساتتە تۇيىققا تىرەلگەنىن سەزگەندەي، بىرەۋ ماشينادان قارعىپ ءتۇستى دە، اياعىنا شاڭعىسىن بايلاپ، شەتكەرىلەۋ قوي قايىرىپ جۇرگەن شوپان جانىنا باردى. الدەنەلەر سويلەسكەندەي بولدى، شوپان بۇرىلىپ، جول سىلتەگەندەي بايانداپ جاتىر. الگى شاڭعىمەن بارعان كىسىنىڭ كيىم كيىسى نە دالا ادامىنا، نە دالا ادامىنا ۇقسامايدى. ول شوپانعا ۇقتىم دەگەندەي باس يزەدى دە، ارعى ەڭىسكە قاراي زىرعي جونەلدى.
شوپان قويىن العا جىلجىتا بەردى، الاڭ بوسادى. ۆەرتولەت تە قوندى. قويلار ۇركە، ىعىسا بەردى. ۆەرتولەت كوتەرگەن قار بوراسىنى تىندى. ءۇن باسىلدى. كارپوۆ شىقتى. كولوننانى الىپ كەلە جاتقان، العاش كورگەن تانك-ۆەزدەحودتاعى باسشىلار، شوپاندار كارپوۆقا قاراي ءوزارا داۋلاسا، شۋلاسا ۇمتىلدى:
— ايتقانىم ايتقان. مالدارىڭدى قىرىپ العىلارىڭ كەلمەسە، جىلجي بەرىڭدەر.
— ءاي، قاراعىم-اي، سەندەردى دە باسشى دەيمىز-اۋ!
— ونى ءوز باستىعىڭا ايت. شوپتەرىڭ ارتتا كەلەدى، بۇل سوزاق اۋدانىنىكى.
— ءبىزدىڭ باققانىمىز جاۋدىڭ مالى ما.
— اركىم ءوز اۋدانىنا جاۋاپ بەرەدى.
— ەت جەگەندە قاي اۋداننىڭ مالىنان دەپ سۇرامايتىن شىعارسىڭ.
— ءيا، وندا نە تۇر.
— قوي دا سونداي، ءشوپ بولسا ءبىتتى، اۋدانىندا ونىڭ جۇمىسى جوق.
— شۋلاماڭدار، كەيىن، كەيىن، مالدارىڭا يە بولىڭدار! — دەپ، جۇرتتى قاقبايلاي وسى قاقتىعىستى ەستىپ كەلە جاتقان كارپوۆقا ۇمتىلا بەرەدى. جۇزىندە، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە جۇرتقا باس بولىپ جۇرگەنىنە، كارپوۆتىڭ كورگەنىنە ريزالىق ماقتانىش سەزىمى بار. ەلدەن ەرەك الشاڭداي باسا كارموۆقا قولىن ۇسىنا، ءشوپ تيەلگەن ماشينالارىنا «كوردىڭىز بە» دەگەندەي قورازدانا دارادى. شۋلاسقان شوپاندار دا جاقىنداي بەردى.
— مولودسوم، ەسداۋلەتوۆ!
ەندى ەسداۋلەتوۆتى وزىنە تارتىپ سىبىرلاپ:
— اۋدار ءشوبىڭدى، بۇل تۇرىستارىڭنان جول دا بوسامايدى. مال دا جىلجىمايدى.
ەسداۋلەتوۆ اڭ-تاڭ.
— ارتتا كەلە جاتقان ءشوپتى سەن الىپ كەتەسىڭ!
شوپاندارمەن كارپوۆ جىلى شىراي، قامقور پەيىلدە، ءارقايسىسىنىڭ قولىن الىپ امانداسا بەردى.
— ايتەۋىر ولىم-جىتىمنەن امانسىڭدار ما؟
— شۇكىر، ءوزىڭ كورىپ تۇرسىڭ، قاراعىم! ارقامىزدا ءۇيىمىز، قوينىمىزدا نانىمىز. الدىمىزدا مالىمىز. قار جاستانىپ، مۇز توسەنىپ كەلە جاتقان قالپىمىز وسى.
ەكىنشى شال:
— قايتا ورالعان قىسىڭ دا، قايىرىمسىز جۇتىڭ دا، قاسارىسقان باسشىڭ دا — ءبارىبىر، — دەپ ەسداۋلەتوۆتىڭ بەتىنە قارادى.
ەسداۋلەتوۆ اش بۇيىردەن وق تيگەندەي جالما-جان:
— ويباي، الىڭدار انا ءشوپتى (شوفەرلارعا ايعاي سالا)، اۋدارىڭدار ءبارىن دە...
مىنا ءسوزدى ەستىگەندە بىرىنە ءبىرى قاراسىپ، قۋانىپ قالعان شالداردىڭ كوڭىلى كوتەرىلىپ سالا بەردى...
— كانە، پاپيروستارىڭنان نە بار.
كارپوۆ «قازبەك» ۇسىنادى. ءبارى بىر-بىردەن الىپ تۇتاندىرىپ، ءماز بولىپ جاتىر.
— شۇكىر، ايتەۋىر، باياعى جۇتتىڭ بەتى اۋلاق، ىزدەۋشىسى بار مالشىنىڭ ارمانى نە؟— دەدى ءبىر شال كوڭىلدەنىپ.
— ءشوبى تۇگەل، تاماعى، شاي-پايعا دەيىن اكەپ توگىپ جاتىر. وكىمەت اينالايىن ايانىپ جاتقان جوق-اۋ، — دەيدى ەكىنشى شال ەسداۋلەتوۆكە ريزالىق بىلدىرگەندەي.
— مىنا سياقتى ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا جۇت دەگەنىڭ ءسوز بە ءتايىرى؟
ەسداۋلەتوۆ كارپوۆقا قاراپ، ەستىدىڭىز بە دەگەندەي قورازدانىپ قويادى.
كارپوۆ تا شالداردىڭ كوڭىلىنە ريزا.
— تۇگەلسىڭدەر مە.
شالدار بىر-بىرىنە قاراپ:
— ءبىز تۇگەل سياقتىمىز.
كارپوۆ ەسداۋلەتوۆكە:
— سەندەر شە؟
ماقتانىشتى ۇنمەن:
ول جاعىنان قام جەمەڭىز، نيل پەتروۆيچ! مىسىعىنا دەيىن مۇرتى قيسايماي كەلە جاتىر.
تاۋىپ ايتتىم-اۋ دەگەندەي جۇرتتىڭ دۋ كۇلگەنىنە ءماز بولىپ تۇر.
وزدەرىڭ امانبىسىڭدار، شىراقتارىم، اللادان تىلەيتىنىم سول. قامقورلىقتارىڭ قۇدايدان قايتسىن، — دەيدى ءبىر شال.
كارپوۆ ەسداۋلەتوۆكە قاراپ:
— ءوز كوزىممەن كوردىم. راقمەت، جولداس ەسداۋلەتوۆ، وسىلاي بولسا كەرە-شالدارمەن ءدال الىسىپ، جۇرۋگە ىڭعايلانادى. ۆەرتولەتكە دەيىن ءبارى شۇبىرىپ شىعارىپ سالادى. ۆەرتولەت ۇشىپ كەتتى. جۇرت قاراپ تۇر. وسى ساتتە توبەدەن اسىپ ءتۇسىپ بارا جاتقان شاڭعىلى جىگىت كورىندى.
— اناۋ كىم؟
— جۇرت جانتالاسىپ جۇرسە، وعان قىز كەرەك. جاڭا قىستاۋىن سىلتەدىم.
— قاي قىزدى؟
— تاڭات شالدىڭ ايسۇلۋىن!
ءبىر شال ۇرەيلەنە ەسداۋلەتوۆكە قاراپ ايتادى.
— ايتپاقشى، كەشە كولحوز باستىعى تاڭاتتى جوعالىپ كەتتى دەپ زار قاعىپ ىزدەپ جۇرگەن.
شالدار ۆەرتولەت ۇشىپ كەتكەن جاققا قاراپ:
— قاپ، وتىرىكشى بولدىڭ-اۋ.
العاش سەسكەنىپ قالىپ، ەندى بويىن تەجەپ جەكىرە:
— نەمەنە، ءسۇيىنشى سۇرايىن دەپ پە ەدىڭدەر. نەچاۋا، ونان دا ءوز مالدارىڭا نە بولىڭدار!
ۆەرتولەتتەن كارپوۆتىڭ كورەتىنى:
تىگىلىپ جاتقان جاپپا ۇيلەر، جاعىلعان وتتار، شوپكە قۇنىعا باس سالعان مالدار، نە كەرە تاۋ بەكتەرى قايناعان تىرشىلىك تىنىسىنا تولى.
بىر-بىرىنە جالعاسا تاۋ ىقتاسىنا ورنالاسقان مالشىلار اۋىلى ۇزاپ دالا بەردى. بۇلار تاۋ بوكتەرلەپ ۇشىپ كەلەدى. بوراسىن جەل ۆەرتولەتتى وڭدى-سولدى شايقاپ قويادى. ەندى تاۋدان دا قول ءۇزىپ ايدىن دالاعا شىقتى. وسى ءسات ازداپ بوران دا تولاستاعانداي بولدى. تەرەزەدەن ۇڭىلە قاراپ كەلە جاتقان كارپوۆ ەندى ەلسىز دالاعا شىققان سوڭ جۇمىسى بىتكەندەي جايعاسىپ وتىردى. مۇنى بايقاعان پەترو:
— ەندى نە بۇيىراسىز؟
— قايتامىز.
— كەلگەن مارشرۋتپەن بە؟
— ءوزىڭ ءبىل.
— ول جول ورالما.
— مەيلىڭ، تۋرا تارت.
— ەندەشە توتە جولعا سالدىق. بەتباقدالانىڭ ۇستىمەن ءبىر-اق شىعامىز، — دەپ ۆەرتولەتتى بۇرا بەردى.
اپپاق قار جامىلعان مەڭىرەۋ دالادا تىرشىلىك نىشانى سەزىلمەيدى. ءبىرازدان كەيىن بەتباقدالا ەركەسى — ءبىر ءۇيىر اق بوكەن جوسىلىپ بارا جاتقانى كورىندى. ەكەۋى تاڭدانا قارادى.
— وسىلاردىكى راقات، مالشى دا كەرەك ەمەس، ءشوپ تە تىلەمەيدى،— دەدى كارپوۆ كۇلە.
— جوسپارعا دا كىرمەيدى، پايداسى دا تيمەيدى،— دەدى پەترو. ەكەۋى دە كۇلەدى. بوران كۇشەيە ءتۇستى. ءدال ءقازىر اسپان مەن جەردىڭ ايىرماسى دا بايقالمايدى. الاساپىران.
جەل مەن دار بوراسىنى ارالاس، ۆەرتولەت ءبىر تومەن، ءبىر جوعارى الىسىپ كەلەدى. كەنەتتەن كوزگە ءبىر نارسە شالىنعانداي بولدى. پەترو كارپوۆكە «قاراڭىز» دەگەندەي شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ يەگىمەن نۇسقادى. كارپوۆ جالما-جان، تەرەزەگە ءۇڭىلدى. بۇلار قيعاش ۇشىپ بارا جاتقان. قاراۋىتا كورىنگەن ءبىر بۇيىردە قالا بەردى. سول ساتتە كارپوۆ:
— سولاي قاراي بۇرشى.
ۆەرتولەت بۇرىلىپ ەدى، الگى قاراۋىتقان قوي وتارى بولىپ شىقتى. الدا شاتقال ىقتاسىنعا توقتاعان ەكەن. ادامى كورىنبەيدى. ەكەۋى دە بىر-بىرىنە تاڭدانا دارادى. مۇمكىن، شاتقال ىشىندە جۇرگەن شىعار دەگەن ويمەن سولاي قاراي ۇشا بەردى. كوزگە ەشنارسە شالىنبايدى... پەترو «ەندى كايتتىك» دەگەندەي كارپوۆدا دارادى. كارپوۆ قاباعىن ءتۇيىپ العان، الدەنەدەن قاۋىپسىنگەندەي قالپى اڭعارىلادى. ءۇن جوق. ۆەرتولەت ءالى شاتقالدى بويلاي ۇشىپ كەلەدى. جوق، ءتىرى جان جوق.
— ەندى قايتامىز با؟
كارپوۆ جاۋاپ بەرمەيدى. وعان وزىنشە تۇسىنگەن پەترو:
— كورىنگەن وتاردى اينالا بەرسە دالاعا جەتە الماي قالامىز.
كارپوۆتا ءۇن جوق. وسى ساتتە پەترو بەنزومەردى كورسەتىپ:
— مىناعان جەتكەنشە مەن ءسىزدىڭ ەركىڭىزدەمىن. بۇدان كەيىن تۋرا تارتۋدان باسقا جول جوق.
ءالى ءۇنسىز كەلە جاتقان كارپوۆ:
— مەن ءقازىر سەكرەتار ەمەسپىن، جاعدايدىڭ قۇلىمىن. اڭگىمە وتاردا تۇرعان جوق، پەترو، ادام تاعدىرىندا، ادام ءۇشىن الىسۋدا جاتىر.
وتاردى اينالا ۇشا بەرەدى. اينالعان سايىن شەڭبەرى كوبەيىپ بارادى. ءالى ەشتەڭە كورىنبەيدى. جاياۋ بوراسىن قايتا كوتەرىلدى. قارلى قۇيىن ءبىرىن-بىرى دۋالايدى. جەل دە كۇشىنە ءمىنىپ كەلەدى. ۆەرتولەت ارى-بەرى شايقالا باستادى.
— دا، مال باعۋ دا ستراشنو، داجە پودۋمات ستراشنو،— دەدى پەترو. كارپوۆ تەرەزەدەن سىعالاۋمەن وتىر. ءالى سول مەڭىرەۋ قارلى قالا.
— ءدال وسىنىڭ اركتيكا مەن انتاركتيدادان ايىرماسى نە؟
ۆەرتولەت ءبىر تومەن، ءبىر جوعارى الاساپىران جەلمەن الىسىپ كەلەدى. پەترونىڭ بۇل تۇسىنىگىنە دە كارپوۆ ىشتەي ريزا. ءبىر ۋاقىتتارى پەترو بەنزومەردى كورسەتىپ، ەندى قايتامىز دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. كارپوۆ ساعاتىنا قارادى دا تەمەكىسىن الىپ، ءبىرىن تۇتاندىرىپ پەتروعا ۇسىنىپ، ەكىنشىسىن ءوزى شەكتى. كارپوۆ كۇرسىنە قاباعىن شىتىپ:
— جارايدى، امال نە، قايتامىز. ءبىراق تىم بولماسا كىمنىڭ مالى ەكەنىن بىلە كەتەيى وتاردىڭ جانىنا قوندىر.
— ادام جوق قوي، قويدىڭ وزىمەن سويلەسەسىز بە؟ — دەپ پەترو كۇلەدى.
— قويلاردىڭ ءسوزى قۇلاعىنداعى سىرعاسىندا،— دەدى كارپوۆ. پەترو ۇيالىپ قالدى. ۆەرتولەت وتارعا تۋرا بەتتەي تومەندەي ۇشتى. ۇيلىعىپ ءيىن تىرەسىپ قالعان قويلار سەلت ەتەر ەمەس. ۆەرتولەت جاقىنداي بەرەدى. ول وتار جانىنا كەلىپ قونا بەرگەندە عانا قويلار ۇركي جىلجيدى. موتور ەشتى. قويلار جىلجىپ كەتكەندە ونىڭ ورنىنان قاراۋىتقان ءبىر نارسە كورىندى. «ياپىراۋ ادام با» دەگەندەي كارپوۆ پەن پەترو بىر-بىرىنە ۇرەيلەنە دارادى. سول ساتتە الگى قاراۋىتقان ورنىنان ءىلبي تۇرا بەردى دە، تاياعىمەن جان-جاعىن تۇرتپەكتەي قاراپ، «ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن عوي» دەگەن كىسىشە ەسەڭگىرەگەن قالپى قوي سوڭىنان جىلجي بەردى. سول بەتتە قايتا ۇيلىققان قويدىڭ ورتاسىنا بارىپ قيسايا كەتتى. ۆەرتولەتتەن تۇسكەن كارپوۆ پەن پەترو ونىڭ وسى جاعدايىن كورىپ كەلە جاتتى. بۇلار جاقىنداي بەردى. «بەيتانىس بۇلار كىم» دەگەندەي، قويلار ىعىسا باستادى. مۇنى تەك سوقىر سەزىمنىڭ بولجاۋىمەن اڭعارعانداي، الگى قاراۋىتقان قوي ورتاسىنان ەربيىپ كوتەرىلدى دە، قايتا جوق بولدى. شاماسى، ەش نارسەنى اڭعاراتىن حال جوق. ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي كارپوۆ پەن پەترو قوي ورتاسىن جارا جەتىپ كەلدى. بۇك ءتۇسىپ جاتقان شوپان، ولار قولداسا كوتەرە بەردى. ساقال، مۇرتى، قاس، كىرپىك قىراۋلانىپ بىتكەن. كوز ورنىندا بولار-بولماس بىردەڭە جىلتىرايدى. بىر-بىرىنە شوشىنا قاراعان كارپوۆ، پەترو.
كارپوۆ جالما-جان قولعابىن شەشىپ جىبەرىپ، الگى ادامنىڭ كىرپى قاسىنان سيپاي وتكەندە بارىپ، نۇرسىز كوز، ءالسىز دىبىرلاعان ەرىندى عانا كوردى. كارپوۆ تاني كەتىپ: «ۋا، تانەكە» — دەپ سىلكىپ ەدى، شال ءالسىز عانا ىرجيعانداي بولدى. بۇل بىرنەشە كۇن تابيعات تىلسىمىمەن الىسىپ، ابدەن ەسەڭگىرەگەن ۇيقىلى-وياۋ جاننىڭ كەيپى. سويلەۋ بىلاي تۇرسىن، ادام تانىر دا ءحالى جوق.
كارپوۆ پەن پەترو ۆەرتولەتكە ەندى. مىناداي قالىڭ كيىممەن كابيناعا سىيماسىن سەزگەن پەترو شالدىڭ مۇزعا سىرەسكەن تونىن سىپىردى. شال ۆەرتولەت كابيناسىنا كىرگەندە بارىپ ەس جيعانداي بولدى. پەترو شەلە بانكىلەردى سىرتقا لاقتىرىپ قارتقا ورىن قامداۋدا. كارپوۆ شالدىڭ تۇلىپ-تونىن كيدى. ونىڭ بۇل قالپىنا قارت تاڭدانا قاراپ ەدى، كارپوۆ قام جەمە دەگەندەي يشارات ەتتى. كارپوۆ جۇزىندە اشۋ-ىزا ارالاس. شالدىڭ كىم ەكەنىن دە تانىپ تۇر.
— پەترو، تۋرا اۋدانعا تارت. جەرگە كىرىپ كەتسە دە ەسداۋلەتوۆتى تاۋىپ كەل، مىسىقتىڭ مۇرتىنىڭ قالاي قيساياتىنىن كورسىن،— دەدى كارپوۆ ىزالى ۇنمەن. باستىقتىڭ اۋىر جاعدايدا قالىپ بارا جاتقانىنا پەترو قينالىپ ءجۇر. ۆەرتولەتتەن شىققان قانار قاپتارىن، شەلە باقا-شوكەنى ءبىر جەرگە بەلگى ەسەبىندە ءۇيىپ جاتىر، پەترو ءبارىن ءبىتىردىم دەگەندەي.
— نيل پەتروۆيچ، وسى بەلگىنىڭ ماڭىنان ىزدەيمىن. ەكى ساعاتتان قالماي ورالامىن.
كارپوۆ ساعاتىنا قارايدى. ەندى كارپوۆ شالمەن قوشتاسۋعا ۇمتىلا بەرگەندە ەسىن ەندى جيا باستاعان شال، كارپوۆتى جىعا تانىماسا دا، وسى ادامنىڭ ءوز ورنىنا قالاتىنىن سەزىپ، تىماعى مەن تاياعىن ۇسىنادى. كارپوۆ وعان ءوز باس كيىمىن كيگىزەدى. ۇزاماي ۆەرتولەت تە كوتەرىلدى. كارپوۆ بىرەسە وتارعا، بىرەسە ۇزاپ بارا جاتقان ۆەرتولەتكە جاۋتاڭداي قارادى. ۆەرتولەت كوزدەن عايىپ بولدى. اينالا جىم-جىرت. ەندى توڭا باستاعان كارپوۆ تىماقتى كيە بەرگەندە ىشىنەن اق شۇبەرەككە وراۋلى جارتى ءتىلىم نان شىقتى. اۋەلى مىرس ەتىپ كۇلگەندەي بولدى دا، كەنەت ويلانا نانعا قارادى.
— دا،— دەدى ءبىرازدان سوڭ وزىنە ءوزى كارپوۆ، — يە، كيەلى نانىم، بار گاپ وزىڭدە جاتىر.
كارپوۆ ناندى ورتاسىنان ءبولىپ، قالتاسىنا سالماقشى بولىپ ەدى، قاتىپ قالعان نان سىنا قويمادى. ارى-بەرى قاراپ تۇردى دا، قوينىنا تىقتى. تىماقتى باسا كيىپ، تاياقتى الىپ، جەلمەن ىقتاپ بارا جاتقان مالدىڭ سوڭىنا ەردى. تىماق پەن تاياق، تۇلىپ ىشىندەگى كارپوۆ كانىگى قويشىلاردان اينىماي قالدى. تىرلىك ءۇشىن ارپالىسىپ بارا جاتقان وتاردى قايىرىپ توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. اردادان سوققان جەل كۇشەيە بەردى. جاياۋ بوراسىن قايتا كوتەرىلدى. كەيدە شاتقالدارعا كەزدەسەتىن ارەكىدىك قىلتيعان قاراعان، قاردا شوككەن تۇيە دارىندار كورىنە قالسا، جول-جونەكەي وتاي بارادى، بەتى تاۋ، بار تىرلىك تىنىسى سودان تابىلاتىن سياقتى. «ەنشىمىزگە تيگەن سەندەر» دەگەندەي جەل دە ءىشىن تارتا ىسقىرا، كەيدە وكسي سوعادى. قۋىرشاعىمەن ويناعان بالاداي بوراسىن دا وراعىتا، تۇلدانا كوتەرىلەدى. كارپوۆ اندا-ساندا ساعاتىنا ۇڭىلەدى. وسى ارپالىس جىلجۋىمەن ەكى-ۇش ساعات ۋاقىت تا ءوتتى. كارپوۆ ەلەڭدەي جوعارى قارايدى، كوزگە ەشنارسە كورىنبەيدى. ەڭ ار جاعى تاياعىنىڭ ۇشىن كوتەرىپ باقسا، بوراسىننان ونىڭ دا باسى كورىنبەي كەتەدى. الدىندا قاراڭداپ بارا جاتقان وتار ىزىمەن ءىلبىپ كەلەدى. ياپىراۋ، الدە جەل مە، الدە ءوزى مە، موتور داۋسى ەستىلگەندەي بولادى. ايىرا تىڭداۋعا مۇرسا بەرمەي ۇزدىك-سوزدىق ءۇندى دە وكپەك جەل جۇتىپ كەتىپ جاتىر. ءمىنى تاعى دا، تاعى دا، ەندى انىق، ايقىن ەستىلەدى، موتور، ۆەرتولەت ءۇنى، امال قانشا، ول تۇگىل تاياق ۇشىن كورۋ دە وڭاي ەمەس. قىراۋ قارمەن باتتاسقان قويلاردىڭ دا جوعارىدان كورىنەر نىشانى قالماعان. جىلجىعان دۇنيە، قار، قار، قار!
اۋدان ورتالىعىنىڭ ءبىر شەتى. بۇلتتان شىعا كەلدى دە سانيتارلىق سامولەت قونا بەردى. تابانىنا شاڭعى بايلاعان سامولەت زىرعىعان بويى كۇتىپ تۇرعان كوپشىلىككە جاقىنداي بەرە توقتادى. سامولەت ىشىنەن دارىگەر شىقتى.
— اۋرۋلارىڭ قايدا؟
ۇرەيلى ۇنمەن ءبىر ايەل.
— اۋرۋ بارىنا بار ەدى...
جانىنداعى پيلوتقا قاراپ:
— نە دەيدى؟
دارىگەر كەشىگىپ قالدىم-اۋ دەگەندەي وكىنىپ:
— قاپ، وبال بولعان ەكەن، ءا. راسىندا كىم بولدى، تۋىستارىنا حابارلادىڭدار ما؟
— ويباي، و نە دەگەنىڭىز، قاشىپ كەتتى!
دارىگەر اڭ-تاڭ، ولگەن ادام قالاي قاشادى دەگەندەي تۇككە تۇسىنبەي جۇرتقا قاراي بەرگەنىندە، قولىنا قامشى ۇستاعان زاۆفەرما اشۋلى ۇندە:
— ءولۋى بىلاي تۇرسىن، مەنىڭ اتىمدى ءمىنىپ كەتىپتى سايتان.
سەسترا قوسارلانىپ:
توڭباسام بولدى-اۋ دەگەنى-اۋ شاماسى، قابات-قابات حالاتتىڭ ۇستىنە شوفەردىڭ تونى مەن پيماسىن دا كيىپ تايىپتى.
— و نەسى.
جۇرتتىڭ ءبارى باياعى ۆەرتولەتىمەن ۇشىپ جۇرگەن كارپوۆ بولنيساعا تۇسكەن ەكەن دەپ شۇبىرىپ كوڭىل سۇراۋعا كەلە جاتقان ەكەن، سويتسە قويشى شال بولىپ شىقتى. سول جەردە يسپولكوم تۇرىپ:
— جامان ايتپاي جاقسى جوق، وسىدان كارپوۆ ءبىر نارسەگە ۇشىراسا، وبلىسقا سەن جاۋاپ بەرەسىڭ، — دەپ ازىلدەپ كەتىپ ەدىم، سوعان زارەسى ۇشقان شال تايىپ بەرگەن عوي شاماسى.
جۇرتتىڭ دۋ كۇلكىسى باسىلماي-اق بۇلت ىشىنەن شىعا كەلگەن ۆەرتولەت قونا باستادى. «ە، كارپوۆتىڭ ءوزى دە كەلدى» دەسىپ ءبارى دە سولاي قاراي جۇگىرىستى. ۆەرتولەتتەن قاباعى قارس جابىلعان رايكوم سەكرەتارى ەسداۋلەتوۆ ءتۇستى دە، ەشكىممەن امانداسپاستان:
— الگى قاقباس قايدا؟
— ەندى سونى ىزدەۋ كەرە ۆەرتولەتىڭىزدى بەرىڭىز،— دەدى ءىلياس جاقىنداي بەرىپ.
— قويشى تۇگىل، وبكوم سەكرەتارىن تابا الماي كەلدى شىراعىم، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز بوران،— دەدى پەترو قوسىمشا. ءىلياستىڭ كوزى اۋرۋحانانىڭ ىعىندا تۇرعان گازيككە ءتۇستى.
قاي مەزگىل ەكەنىن دە اڭعارۋ قيىن. قويلار ءالى جاياۋ بوراسىن جەتەگىندە. كارپوۆ ساعاتىنا ءبىر، اسپانعا ءبىر جالتاڭ-جالتاڭ قاراۋمەن كەلەدى. بۇل ماشاحات بىر-ەكى ساعاتقا عانا سوزىلار دەپ ويلاعان كارپوۆ، ەندى ءتۇندى وسىندا ەتكىزۋگە تۋرا كەلەتىنىنە ابدەن كوزى جەتتى دە، «تاۋەكەل» دەگەن كىسىشە ءبىر كۇرسىنىپ، تەمەكى تۇتاتىپ شەكتى. ءبىراق ءالى ءۇمىتىن ۇزبەگەن ءتارىزدى، كەيدە ەلەڭدەي اسپانعا قاراپ تىڭ تىڭداعانداي بولادى.
بۇرسەڭ قاعىپ بارا جاتقان قويلارعا كوز تاستاپ، جاعاسىن قىمتانا ءتۇسىپ مىرس ەتىپ كۇلدى دە:
— ن...دا...وت ۆەليكوگو دو سمەشنوگو ودين شاگ. تەپەر ۋزناەش پوچەم فۋنت مياسا، نيل پەتروۆيچ،— دەدى.
تاۋ ەتەگى كوزگە شالىنعانداي بولدى. قويلار ءبىر ويپاڭعا ءتۇسىپ پانا تاپقانداي ءجۇرىسىن باياۋلاتتى. وسى ساتتە الدەنەدەن ۇرىككەندەي قاق جارىلا ءبولىنىپ ءارى جىلجي بەردى.
كارپوۆ سەسكەنىپ تە قالدى. قاسقىر بولماسىن دەگەندەي، باسقا قارۋ جوق، تاياعىن وڭتايلاي كىلت توقتاپ قالدى. جۇزىندە ابىرجۋ، تولقۋ، قورقىنىش رەڭى بار.
قويلار سوقتىعىسا، ءيىن تىرەسە ەندى عانا بۇرىنعى قالپىنشا جىلجي بەرگەندە ەڭگەزەردەي بىرەۋ كورىندى. كارپوۆ ادام كەزدەسكەنىنە جۇرەگى ورنىنا ءتۇسىپ قۋانىپ تا قالعان ءتارىزدى. ەكەۋى دە بىر-بىرىنە قارسى جاقىنداي بەرەدى. بۇل باعانا ءتۇس مەزگىلىندە شاتقال ەتەگىمەن كەتىپ بارا جاتقان شاڭعىلى سۇمەلەكتىڭ» ءوزى بولىپ شىقتى.
ەكەۋى دە ءۇنسىز-تۇنسىز بەتتەسىپ دالدى. شاڭعىلى جىگىت كارپوۆقا ۇڭىلە، تەسىلە قاراۋدا.
— كىمدى جوعالتىپ ەدىڭ؟
— ىزدەگەنىم ۇرعاشى.
— كەشىرىڭىز، ونىڭىز بولماي شىقتى. — كارپوۆتىڭ كەكەتكەنىن سەزگەن الگى جىگىت، ادەپسىزدەردىڭ قىلىعىنا باسىپ، ەكى ساۋساعىمەن تىستەنە، شۇقىپ الايىن با دەگەندەي «ۋ» دەپ كوزىنە تاقاي ۇمتىلىپ، جاسقانا بەرگەن كارپوۆتىڭ اۋزىنداعى تەمەكىسىن الدى دا، ءوز اۋزىنا سالىپ جۇرە بەردى.
كارپوۆ ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە دەگەندەي مەلشيىپ ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن كەتىپ بارا جاتقان جىگىتتىڭ ىزىنە قادالىپ قالىپتى. قويلاردىڭ ۇزاپ بارا جاتقانى ەندى ەسىنە ءتۇسىپ، بۇل دا ءجۇرىپ كەتتى. وسى ساتتە:
— ءاۋ شال، الدىڭدا قاشار بار، ءوتىپ كەتپە،— دەگەن الگى جىگىتتىڭ ءۇنىن ەسىتتى.
«شۇكىر، ادام ەكەن ءوزى» دەگەن كىسىشە كارپوۆ ريزالىق سەزىممەن باسىن يزەگەندەي ارتىنا قاراسا، الگى جىگىتىمىز كوزدەن عايىپ، ءتۇن قۇشاعىنا ەنىپ كەتىپتى... ءدال سولاي كارپوۆ تا كوزدەن عايىپ بولدى.
ءبىرازدان سوڭ الگى جىگىتىمىز ىزدەگەنىن تابا الماي بوراندى ءتۇن قوينىنان قايتا شىعا كەلگەندە ابدەن قالجىراعان قويلار قاشارعا جەتىپ، شوپ-جەم بولماسا دا، ىقتاسىننان راحات تاپقانداي مۇلگىپ قالعان ەدى. بوساعا جاقتا تونىن قىمتانىپ قالعىعانداي كارپوۆ وتىر. جىگىت كەلدى دە، ونىمەن جۇمىسى بولماي، وزىنە ىڭعايلى ورىن ىزدەگەندەي ارى-بەرى قاراپ ەدى، شالدىڭ وتىرعان جەرىنەن ۇتىمدىسى كورىنبەدى. ءبىر جاعىنان شالعا جانى اشىعانسىپ، ەكىنشى جاعىنان ورىندى كوزدەپ، ونىڭ جانىنا سۇيكەنە وتىرىپ:
— ءاي، شال، ۇيىقتاما، قاتىپ قالاسىڭ! كارپوۆ كوزىن اشىپ «باعاناعى ەكەن عوي» دەپ ونىڭ دورەكى قيمىلىن ۇناتپاي:
— ءاۋۋۋ-دىڭ ءوزىمىسىڭ! — دەپ سەرىك تابىلعانىنا قۋانعانداي ۇندە ايتتى. ونى ادام دەپ وتىرعان جىگىت جوق. ءوز ويىمەن ءوزى اۋرە. ىزا كەرنەگەن، ونىڭ ۇستىنە شارشاۋ بار، سىركەسى سۋ كوتەرمەيتىن قالىپتا. ونىڭ بۇل تارىنىپ قالعانىن سەزگەن كارپوۆ قامقورسىعان ۇندە:
— ىزدەگەنىڭدى تاپتىڭ با؟
بۇل سۇراق ويىن ءدال باسقانداي، جىگىت:
— ماعان ءتىرى بولسا بولدى. ول قانشىقتى جاھاننامنىڭ تۇبىندە بولسا دا تابام! — دەپ اشۋلى ۇنمەن بەرى قاتال بايلاۋىن ايتتى.
وسىنىڭ جىنىن قوزدىرماي تىنىش بولعان ارتىق دەگەن ويعا كەلگەن كارپوۆ ورنىنان تۇرىپ، مال قورانىڭ اينالاسىنا زەر سالۋعا شىقتى. وتىن تاپسا جاعىپ جىلىنار ەدى، قارايلاستىرىپ جۇرگەنى دە سول. جاقىن ماڭدا وتقا جاعار قىلاڭ جوق. تۋىرلىق-شيلەرىن الىپ كەتكەن تىگۋلى كيىز ءۇيدىڭ قاڭقا سۇيەگى وشاقتىڭ ورنىندا جالاڭاش بەسىك جەل كەۋلەپ ازىناپ تۇر. قاشاردىڭ ءار جەرىندەگى تىرەلگەن اعاشتى الىپ جاعۋ مۇمكىن ەمەس، وندا قويلاردى باسىپ دالادى. «ولسەك تە مەكەنىمىز وسى بولسىن» دەگەندەي قويلار دا شىعار ەمەس.
ەشنارسە تاپپاعان كارپوۆ قايتا ورالدى. الگى جىگىتىمىز ماۋجىراپ جاياۋ قورىلعا باسىپ جاتىر ەكەن. كارپوۆ وعان «قايدان تاپ بولدىم ەكەن» دەگەن ادامشا از ۋاقىت قاراپ تۇردى دا، جىگىتتى جاعاسىنان تارتىپ.
— تۇر، ۇيىقتاما.
— ا، ا، ۆينوۆات، گراجدانين ناچالنيك! — دەپ اپاق-ساپاق ۇشىپ تۇردى... جىگىت ءوزىنىڭ شوشىنا ويانعان قالپىن ءتۇسىنىپ، بويعا سىڭگەن ادەتىن ويدا-جوقتا كورسەتىپ العانىنا وكىنگەندەي بولدى. وسىنىڭ ءبارىن جۋىپ-شايعىسى كەلىپ ءمان-ماعىناسىز ءبىر كۇلكىگە باستى. جىگىتتىڭ دورەكى مىنەزى مەن قياس قىلىقتارىنا ويلانىپ قالعان كارپوۆ باعدارلاي قاراپ وتىر. جىگىت تە كارپوۆ ويىن بولگىسى كەلگەندەي ارى-بەرى ءجۇرىپ، كەيدە قارعي سەكىرىپ بويىن جىلىتقان بولىپ ءجۇر. ءبىراق توڭازىعان دەنە يكەمگە كەلە بەرمەيدى. ءبىرازدان سوڭ كارپوۆ ۇستىندەگى تونعا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ويلاعان ماقساتى جاساعان قيمىلىنان ءبىر-اق كورىندى.
ونىسى كارپوۆ ۇستىندەگى توڭدى اۋەلى ۇستاپ كورىپ، كەيىن ىشكى ءوڭىرىن اشىپ قاراعانىنان بايقالادى. سوندا عانا ەرسى مىنەزى ەسىنە تۇسكەندەي قولىن تارتىپ الا قويدى. وسى ساتتە عانا وزىنە تەسىلە قاراپ قالعان كارپوۆتىڭ كوزىنە كەزدەستى. تۇمشالاي كيىپ، باۋى بايلاۋلى تىماقتان كارپوۆتىڭ قىراۋ باسقان قاباعىنان جىلتىراعان كوزى مەن مۇرنى عانا كورىنەدى، ءدال قازىرگى قالپىندا ونىڭ ورىس، قازاعىن دا اڭعارۋ قيىن. ءتىلىن ايىرۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى كارپوۆ قازاقشاعا سۋداي.
كارپوۆ كوزىندە بويى تۇرشىگە «جىگىتىم، كىم ەكەنىڭ ەندى تۇسىنىكتى» دەگەندەي سىر بار. جىگىت ءجۇزىپ تايدىرىپ الىپ، تاعى دا ارى-بەرى تەڭسەلە ءجۇرىپ كەتتى دە، كەنەت قىلىعىنا ۇيالدى ما، تۇنەك تۇڭعيىقتىعىنان ءبىر نارسە ىزدەگەندەي الىسقا ءۇنسىز قاراپ قالدى. ونىڭ نيەتىن اڭعارعان كارپوۆ ۇستىندەگى توندى شەشتى دە، تەرىس قاراپ تۇرعان جىگىتتىڭ يىعىنا ءىلدى.
ماقساتى ورىندالعان جىگىت بەتى بۇلك ەتپەستەن توندى جوندەپ كيدى دە، كارپوۆتىڭ ورنىنا بارىپ وتىرا كەتتى. اياز قاتايا ءتۇستى. تۇلىپتان ايرىلعان كارپوۆ ءوزىنىڭ شولاق تونىنىڭ مىنا سۋىقتا قورعانىس بولا المايتىنىنا كوزى جەتتى... مۇمكىن ءبىرازدان كەيىن «تۇلىپتى كەزەك كيەيىك» دەپ ايتا ما دەگەن ۇمىتپەن جىگىتتىڭ جانىنا دا باردى. ءبىراق ول قاننەن-قاپەرسىز ابدەن جىلىنعان سوڭ قورىلعا باسىپ جاتىر. وياتۋعا تاعى ءداتى بارماي كارپوۆ تۇر. ازدان سوڭ جىلىنۋعا سەبى بولار ما دەگەن نيەتپەن قويدىڭ اراسىنا بارىپ كىردى، قالجىراعان، ءدىرىل قاعىپ تۇرعان قويلاردان دا قايىر جوق. ويانسا راحىمى تۇسەر دەپ جىگىتتىڭ قاسىنا كەلىپ سۇيكەنە قيسايىپ ەدى، ول «ۇيقىمدى بۇزدىڭ» دەگەن كىسىشە جامان كوزىمەن اتا ءبىر قارادى دا، قىمتانا قايتا كوزىن جۇمدى. الگى كوز قاراستان اياۋشىلىق بىلاي تۇرسىن، قاتىپ قالساڭ دا قايرىلماس سىڭايدى تانىدى. بۇدان ءۇمىتىن ۇزگەن كارپوۆ ساعاتىنا قاراپ تاڭنىڭ اتۋىنا دا ءالى تالاي زامان بار ەكەنىن بايقاپ، ودان بەتەر ۇرەي، مۇڭ، قورقىنىش ارالاس باسىن شايقادى.
اينالا جىم-جىرت. تەك ءالسىن-السىن سوققان وكپەك جەلدەن كيىز ءۇيدىڭ جالاڭاش سۇيەگى ازناپ-سارناپ، ءارتۇرلى قورقىنىشتى ۇنگە سالعانداي بولادى. ونىڭ كەيدە ۇلىعانداي، كەيدە سىڭسي جىلاعانداي دىبىسى قورقىنىشتى بۇرىنعىدان دا كۇشەيتىپ، ازا بويىن تىك تۇرعىزادى. وسى سان قيلى دىبىستار ءۇسىپ ءولۋ قاۋپىندا وتىرعان كارپوۆدا جوقتاۋدىڭ قارالى مۋزىكاسىنداي ەستىلەدى. قورقىنىشتى ويدان سىلكىنە قاشقانداي كارپوۆ ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا، ازىناپ تۇرعان كيىز ءۇي قاڭقاسىنا ۇمتىلدى. «سەن نەگە قويمايسىڭ» دەگەن كىسىشە كەرەگە باسىنا بار سالماعىمەن اسىلىپ ەدى، ءۇن توقتاتۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعىدان بەتەر سىقىرلاي ازىناپ قويا بەردى. اشۋلانىپ تاعى دا تارتىپ قالعاندا، ايازبەن شىڭدالىپ تۇرعان كەرەگەنىڭ ءبىر باسى سارت ەتىپ سىندى دا، شاڭىراقتان شىعىپ كەتكەن ەكى-ۇش ۋىق توبەسىنە ءتۇستى. كارپوۆ جاسقانا بەردى. يىعىنا اسىلىپ قالعان ۋىقتى ۇستاپ ءبىراز قاراپ تۇردى. ەندى ويىنا ءبىر نارسە ءتۇسىپ، سوعان بەل بايلاعانداي ۋىقتى تارتىپ قالدى.
جىگىت ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا. ءتۇس كورىپ جاتىر ما، شالىقتاعان سابيدەي الدەنەگە جىميىپ كۇلگەن بولادى. مۇنىڭ ءبارى مازداعان وتتىڭ جىلۋىنان شىعار، شارتىلداي جانعان ۋىق كەرەگەنىڭ ءبىر ۇشقىنى بەتىنە ءتۇسىپ ەدى، ۇيقىسىراپ جاتقان ول ماسا شاققانداي باسىن ءبىر شايقادى دا سالدەن سوڭ كوزىن اشتى. ونى كارپوۆ اڭعارعان جوق. مازداعان وتقا ابدەن راحاتتانعانمەن، تەرەڭ ءبىر ويدىڭ سوڭىندا ەكەنىن كورەمىز. قاسىنداعى ۋىق قارىنىڭ ورنەگىنە بايىپپەن اۋدارىستىرا قاراپ:
— تورىڭدە تۋىپ، بوساعاڭنان اتتاعان جاندار كەشىرەر،— دەدى دە وتقا سالدى، — ونىڭ شارت-شۇرت جانعان ءۇنى الدە ءبىر بەلگىسىز كۇشتىڭ نارازىلىعىنداي ەستىلىپ، جىلىنىپ وتىرسا دا، كارپوۆتى تىتىرەتكەندەي بولدى. ورتاسىنان بولىنگەن سوڭعى ۋىقتى الىپ كۇرسىنگەنى سەزىلدى. السىرەپ بارا جاتقان وتقا الگى ۋىقتى سالا بەرىپ:
— م...دا، ءومىر...بىرەۋلەر جاسايدى، بىرەۋلەر جاعادى... كەشىرىلمەس كۇنا، وتەلمەس قارىز جوق. بۇدان دا بەرىك بوساعاعا يە بولاسىڭ، حالىق. وعان كۇمان جوق،— دەدى دە، سەن كۋا بول دەگەندەي باياۋ جانىپ جاتقان وتتان كوزىن ايىرماي قادالىپ قاراپ قالدى... «كەلىستىك» دەگەندەي وت تا ۇزىلە شوققا اينالا بەردى.
جىگىت كوزىن ۋقالاپ جىبەردى دە، وتقا جاقىنداي يتىنە ءتۇستى. وت ءسونىپ بارادى... جىگىت كارپوۆقا «اكەل تاعى دا» دەپ يەگىمەن نۇسقادى. كارپوۆ ويلانا قاراپ قالدى. جىگىت دورەكى مىنەزىنە باسىپ:
— تۇر ورنىڭنان...
كارپوۆ قوزعالۋ بىلاي تۇرسىن، سول قادالعان كۇيى تاڭدانا باسىن شايقادى.
جىگىت ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، تۇلىپتى تاستاي سالدى دا، وتتان اتتاپ ءوتىپ، ءوزى كەتتى... ىشكە كىردى دە، شاڭىراقتى كوتەرىپ تۇرعان ون شاقتى ۋىققا جابىسا كەتىپ تارتىپ دالدى. سول ساتتە زورعا تۇرعان شاڭىراق جىگىتتىڭ ۇستىنە كۇرس قۇلاي، جالتارا بەرگەن ونىڭ شەكەسىن سوعىپ ءوتتى دە، جالاڭاش بەسىكتى قۇشاعىنا العانداي ساقىر-سۇقىر زار شەگە جاۋىپ قالدى. شەكەسىن ۋقالاعان جىگىت شاڭىراق پەن بەسىككە از قاراپ تۇردى دا، ۋىق پەن كەرەگەلەردى سۇيرەتە جونەلدى. ەندى ءۇي ورنىندا جالاڭاش بەسىك ۇستىنە توڭكەرىلگەن شاڭىراقتى عانا كورەمىز. اناداي جەردەن قاراعاندا الىپتىڭ اعىپ تۇسكەن جالعىز كوزىندەي ۇرەيلى قورقىنىش تۋعىزادى. جىگىتتىڭ ونىمەن ءىسى جوق، جاقىنداي بەردى دە، اكەلگەن ءۇي سۇيەكتەرىن، تىزەگە، تابانعا سالىپ، قيراتا بۇتاپ، وتقا تاستاي بەردى. مۇنىڭ دۇلەي قيمىلىنا كارپوۆ شىداماعانداي ورنىنان تۇرىپ كەتتى دە، قويلارعا باردى. ءبىر جاعىنان جاتا بەرسە قاتىپ قالار دەگەن ويمەن قويلاردى ۇركىتە ورنىنان قوزعادى. وسى كەزدە شارت-شۇرت لاۋلاعان وت اينالانى اپ-ساتتە جاپ-جارىق ەتتى. بۇعان قاراعان قويلاردىڭ كوزدەرى جالىنمەن شارپىسقان كوك الماستاي جالت-جۇلت ەتىپ تۇردى.
وتقا قالانا، راقاتتانا تۇسكەن جىگىت پيماسىن شەشىپ، شۇلعاۋلارىن كەپتىرە باستاعاندا كارپوۆ كەلدى. وسى ساتتە جىگىت ەكى اياعىن پيمانىڭ ۇستىنە سالىپ، تابانىنا دەيىن جىلىتىپ وتىر ەدى. قولى بىلاي تۇرسىن، اياعىنان باستاپ توبىعىنا قاراي كەتكەن ءتۇرلى تاتۋيروۆكانىڭ ءوزى مۇنىڭ ءومىر شەجىرەسىندەي ايگىلەپ تۇر. باعانا زەر سالا قاراعان كارپوۆ «تاعدىر كىممەن دۋشار ەتتى» دەگەندەي ىشتەي كۇلىمسىرەپ وتىرا كەتكەندە، شۇلعاۋىن وراپ، راحاتتانا پيماسىن كيىپ جاتقان جىگىت قويلارعا ءبىر قاراپ، وتقا ءبىر قاراپ:
— شاشلىككە باسايىق... — دەپ وتتى يەگىمەن نۇسقادى. كارپوۆ قوينىنان باياعى شال تاستاپ كەتكەن جارتى تاپا ناندى الدى دا ومىرىپ ءبىر بولەگىن بەردى. جىگىت كارپوۆتىڭ قوينىنا ءوزى سالىپ قويعانداي ناندى الدى دا، ءاي-جاي جوق تىسكە باستى. قاتىپ قالعان نان كونە قويمادى. ەندى وتقا قالاي بەردى. قولى وتقا شىداماعان سوڭ ۋىقتىڭ ءبىر جاڭقاسىن ايىرىپ الدى دا، ناندى سوعان شانشىپ قار سەۋىپ جالىنعا توستى. قار ەرىپ بۋساعان ناننىڭ ءيسى مۇرىندى جارىپ بارادى. جىگىت جىلىپ جۇمساعان ناندى قوماعايلانا جەي باستادى. ەندى بىردەڭە ەستىگەندەي ەلەڭ ەتە قالدى. ءسويتتى دە جالما-جان ورنىنان تۇرىپ تىڭداعان بولدى. جەل ۇشىرعان ۇزدىك-سوزدىق گۋىل مە، گۇرىل مە، انىق اڭعارۋ قيىن، ءۇن ەستىلگەندەي. ول جار قاباقتىڭ ارعى بەتىنەن شىعىپ تۇرعان ءتارىزدى. جىگىت جۇلىپ العانداي:
— ماشينا.
كارپوۆ تا ەلەڭ ەتىپ تىڭدايدى. وسى ساتتە الگى ءۇن جوعالدى. اسىعىپ-ۇسىگىپ شاڭعىسىن اياعىنا ءىلىپ، جىگىت كارپوۆپەن قوشتاسۋ دا جوق، «جانىم ساقتالسا بولدى» دەگەندەي تۇرا جونەلەدى. ۇلكەن تۇلىپ ورنىندا قالدى.
جانتالسا جارقاباقتىڭ ۇستىنەن اسپاق ءۇشىن ەڭبەكتەپ بارادى. تاعى دا ءبىر وزگەشە ءۇن كەلدى. كارپوۆ تىڭداي قالىپ ەدى، ۇلىعان اش قاسقىردىڭ ءۇنى ەكەن. جىگىتتىڭ ىزىنشە:
— قاسقىر! — دەپ ايعايلادى.
جىگىت تە سەلك ەتىپ توقتاي قالدى دا، دەمىن ىشىنە تارتا قۇلاق ءتۇرىپ العاشقىدان دا اششىراق، قوسارلانا ۇلىعان قاسقىر ۇندەرىن انىق ەستىدى. شوشىعان جىگىت جار قاباقتان كەيىن سىپىرىلىپ ءتۇستى دە، كارپوۆتىڭ جانىنا كەلدى. ماشينا ءوتىپ كەتەدى-اۋ دەگەن وكىنىش تە جوق ەمەس سياقتى. ءوزىنىڭ العاش جالعىز كەتكەنىنە كارپوۆتان كەشىرىم سۇراۋ بىلاي تۇرسىن، قايتا دورەكىلەنىپ:
— ءجۇر، كەتتىك! — دەپ جەڭىنەن جۇلقا تارتىپ قالدى.
بۇل كارپوۆقا جانى اشىعانداي ايتقانمەن، نەگىزىندە ءوزى جالعىز بارۋعا قورقىپ تۇر. ءوزارا بۇلار كەلىسە الماي جاتقاندا جار قاباق جوتاسىنا ارعى بەتتەن كىلكىلدەگەن ساۋلە اسىلا بەردى. ەكەۋىنىڭ دە بۇل ساۋلەنىڭ ماشينا ەكەنىنە انىق كوزى جەتتى. كەلە جاتقاندارعا بەلگى بولسىن دەگەندەي كارپوۆ وتتى كوسەپ جىبەرىپ بۇتاۋلى كەرەگە، ۋىقتاردى تاستاي سالعاندا، ازدان سوڭ لاۋلاي جانا جونەلدى. سونى بايقاعانداي الگى ساۋلە مولايا، ءتۇسىندىم دەگەندەي ءبىر جانىپ، ءبىر ءسوندى. بەرى بۇرىلىپ جوتاعا شىعا بەردى.
— ويباي، قۇلايدى! — دەپ كارپوۆ جان ۇشىرىپ جۇگىردى. ونىڭ ىزىنشە جىگىت تە ويقاستاپ كەلەدى. بۇلار تىربانىپ، جوعارى شىعام دەگەنشە ماشينا جار قاباققا بايقاماي كەلىپ قالدى دا، قۇلاپ كەتەر ءقاۋپىن زاماتىندا سەزىپ، جالت قيمىلمەن قيعاشتاپ بۇرىلا بەرگەندە جوتانىڭ قىر ارقاسىن جاپقان مول ساۋلە بيىك جارتاسقا ءتۇستى. ءبىراق ماشينانىڭ سول جاق ەكى دوڭگەلەگى قاباقتاعى قاردى وپىرىپ جىبەردى دە، اۋادا بوسقا اينالىپ شوگىپ قالدى. مول ساۋلەمەن جار باسىنداعى جالعىز بەيىت كوزگە انىق شالىندى. ماشينادان تۇسكەن ءبىر ادام ماشيناسىنىڭ الدى-ارتىن قاراپ، بوسقا اينالىپ جاتقان دوڭگەلەگىن كورگەننەن كەيىن، قولىن ءبىر-اق سىلتەپ موتوردى ءوشىردى دە، شامىن دا ءسوندىردى. ءبىرازدان كەيىن ىزدەۋشىلەرگە بەلگى بولسىن دەگەندەي الدىڭعى فاردى قايتادان جاعىپ، جامباس جاقتاعى پروجەكتور فاردى كارپوۆتار وتىرعان جاققا بۇردى. كارپوۆ پەن جىگىت مول ساۋلەنىڭ استىندا قالدى. قولىندا دارىگەر سۋمكاسى بار ماشينا يەسى جارقاباقتان سىپىرىلىپ تومەن ءتۇستى دە، الگى ەكەۋىنىڭ جانىنان ءبىر-اق شىقتى. كەلدى دە تىماقتى شالعا:
— سالامات بارسىز با؟ — دەپ قولىن ۇسىنا بەردى دە، «ءىلياس» دەپ ءوزىن اتادى. جۇزىنەن ۇرەي كەتپەگەن كارپوۆ قولىن الا بەرىپ:
— ياپىراي، بالام، كويلەگىڭمەن تۋعان ەكەنسىڭ!
— سىزدەردىڭ وتتارىڭىز جار استىنان شىعا كەلمەگەندە كەتىپ ەدىم، — دەپ جىگىتتىڭ قولىنان ۇستاي بەردى. وعان دا دارىگەر ءىلياس دەپ ءوز اتىن ايتتى. جىگىت تە قول الىسىپ جاتىپ:
— سانيا! — دەپ مىڭق ەتە قالدى. كارپوۆ ماشيناعا قاراپ:
— باسقالارىڭ قايدا، شاقىر.
— وزىمنەن باسقا ەشكىم جوق.
بۇل بوراندا جالعىز نەعىپ ءجۇرسىڭ دەگەندەي سۇراۋلى قارايدى كارپوۆ. ۇشەۋى وتقا بەتتەي جۇرەدى.
— ءبىر اتتى ادام كوزدەرىڭە شالىنعان جوق پا،— دەدى ءىلياس.
— جوق.
— سونى ىزدەپ شىعىپ ەدىم.
ۇشەۋى دە وتتىڭ قاسىنا كەلىپ وتىردى. ءىلياستىڭ امان قالعانىنا كارپوۆ قۋانادى. دالادا قالماي سەرىك كەزدەسكەنىنە ءىلياس قۋانىشتى. ويدا جوقتا كەزدەسكەن ماشينانىڭ بۇزىلىپ قالعانىنا سانيا رەنجىپ وتىر. ۇشەۋى دە كەنەت ءۇنسىز دالدى. ءارقايسىسى ءوز ويىنىڭ قۇشاعىندا. بۇل تىنىشتىقتى بۇزعىسى كەلگەن ءىلياس:
— اۋرۋ-سىرقاۋدان امانسىڭدار ما؟
— شۇكىر. ول جوق،— دەدى كارپوۆ. ءىلياس استىنا قويىپ وتىرعان دارىگەر قوبديشاعا قادالا قاراعان سانيا.
— مەن امان ەمەسپىن.
— يە. مەن دايىن،— دەدى ءىلياس.
— تاماعىم جىبىرلاپ وتىر، جۇتاتىن ءجۇز گرامم ءسپيرتىڭ بار ما؟
— نەگە بولماسىن، جەتەدى. ءبىراق تەك ماقتامەن تامىزامىن.
— حۆاتيت شەستەريت، گوني! — دەپ سانيا قولىن سوزادى. مۇنىڭ تەرمينولوگياسىنان سەسكەنگەن ءىلياس كارپوۆقا قارايدى كارپوۆ تا «سەرىگىمنىڭ ءتۇرى وسى» دەگەندەي كۇلە قارايدى.
— نۋ تى؟! — دەپ سانيا ءتۇرتىپ دالعاندا، ءوزىنىڭ قاعىلەز قالپىنا قاراماي ءىلياس ونىڭ قولىن ۇستاپ الادى دا، سامبو ادىسىنە سالىپ، كوزىن ايىرماي تۋرا قاراپ وتىرىپ، سانيانىڭ قولىن بۇراپ اپارىپ تىزەسىنە قويادى. وسى ساتتە ەكەۋى دە ارباسا قاراستى. ءىلياس دولىنىڭ تەگەۋىرىندى كۇشىن سەزگەن سانيا ءۇنسىز وتىرىپ دالدى. كارپوۆ بۇلارىڭ نە دەگەندەي ۇرەيلەنە اراشا تۇسكەلى ىڭعايلانا بەرگەندە، ءىلياس كۇلىپ سانياعا:
— ۋ ۆاس پۋلس نورمالنىي، ۋۆاجاەمىي پاسيەنت، — سودان كەيىن كارپوۆقا قاراپ:
— اقساقال، سپيرت شىعىنداۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەن.
شالدىڭ ءماز بولىپ قالعانىنا نامىستانعان سانيا يەگىمەن نۇسقاپ:
— سۆوي ۆ دوسكۋ، — دەپ قارق-قارق دورەكى كۇلكىسىنە باستى دا، «جارايسىڭ، جىگىتىم، سىننان ءوتتىڭ» دەگەن كىسىشە ءىلياستىڭ ارقاسىنان قاعىپ، جۋىپ-شايعان بولدى. ەكەۋىنىڭ ۇرىس-كەرىسسىز باسىلعانىنا كارپوۆ قۋانىپ قالدى.
ءبىراق بۇلار وتىرعان وت باسىن بەيمالىم اۋىر ۇنسىزدىك باستى. ءىلياس ءوز ىشىنەن سانيانى «بەلگىلى بەك بيكەنىڭ ءوزى وكوپ، بۇل مۇندا نە ءبىتىرىپ كەلگەن» دەپ ويلاسا، سانيا، ءارى مامان، ءارى سىمبات كەلبەتى جانە بار، مەن دە وسىنداي نەگە بولمادىم ەكەن دەپ ىشتەي قىزعانا، ءارى ءوزىنىن ۇساقتىعىنا كۇيىنە قارايدى. كارپوۆ بولسا، ءىلياستاي العان تاربيە-بىلىم ارقاسىندا ازاماتتىق بورىشىن وتەۋ جولىنداعىنى كورگەنگە سۇيسىنە قاراسا، ال سانياداي ەر ازاماتتىڭ وسىنداي قيسىق جولمەن كەتىپ رۋحاني جۇدەۋشىلىككە دۋشار بولعانىنا قىنجىلا، قايعىرا «تاربيە جولىندا وزىمىزدەن كەتكەن قاتەنىڭ ءبىر كورىنىسى» دەپ ىشتەن باس شايقايدى. شاڭىراق قاراۋىتىپ كورىندى. ءىلياستىڭ كوزى سوعان ءتۇسىپ، شاڭىراق جانىنا بارىپ، از تۇردى دا، ۇزاماي ويلى كەيىپتە ورالدى. كارپوۆ الدەنەدەن سەزىكتەنگەندەي:
— نەمەنە، جىگىتىم، كيىز ۇيدە وسكەنىڭ ەسىڭە ءتۇستى مە؟
— جوق، مەن دالادا تۋعانمىن.
— دۋرا دالادا تۋىپ وسسەد، مۇندا نە ساندالىپ ءجۇرسىڭ.
ءىلياستىڭ ودان سايىن ويعا باتقان قالپى بار. قاباق شىتپاي وي ارپالىسىنداعى كۇيىن بايقايمىز.
— قالادان قول ۇزگەنىڭە وكىنەسىڭ بە، جىگىتىم؟
— جوق دەر ەدىم، ىزدەگەنىم تابىلسا.
كارپوۆ پەن سانيا قاراپ قالادى. بۇل تەگىن قاراۋ بولماي وتىر. قولدان كەلسە كارپوۆ ايانار ەمەس. مۇنىڭ جوعىن بىرگە ىزدەۋگە دايار ەكەندىگىن ءىلياس ونىڭ كوز قاراسىنان سەزدى. ءىلياستىڭ نە ىزدەگەنىن سەزبەسە دە، ءوزىنىڭ ىزدەپ جۇرگەنى ويىنا ءتۇسىپ، دۇلەي-توپاس سانيانىڭ دا ءجۇزى جىلىپ تەلمىرە قالىپتى. ونىڭ بۇل جىلى شىرايىنا ءىلياس تاڭدانا قارادى. سونىمەن ءبىرىن-بىرى ءومىرى كورمەگەن ءۇش ادام ايدالانىڭ قارلى بوراندى تۇنىندە باس قوسىپ وتىر. بۇلاردى وسىلاي توقايلاستىرعان قانداي تاعدىر ەكەن. مۇندايدا ءتۇن قىسقارتۋ ءۇشىن اركىمنىڭ ءوز سىرىن اقتارا ايتاتىن ادەتى ەمەس پە، جۇرت نازارى وزىنە اۋىپ وتىرعانىن سەزگەن ءىلياس باستاپ كەتتى. وسى ساتتە سانيا ءىلياسقا سيگارەت ۇسىندى دا، وتقا ەكى اعاش تاستاي بەردى.
— ونىڭ سەبەبى بىلاي،— دەدى ءىلياس سيگارەتىن تۇتاندىرماي شيراتىپ وتىرىپ. ەندىگى اڭگىمە ەلەسكە اينالىپ وقيعا تىزبەكتەرىنە تاپ بولامىز...
الماتىنىڭ گۇل الاڭى. قالاشا كيىنبەگەن قىز سىمباتتى سۇلۋ بويىنا ونشا قونا قويمايتىن ۇزىن جەڭ، ءون بويى كەڭ وڭتۇستىك ۇلگىسىندە پىشىلگەن جىبەك كويلەك كيگەن، اياعىنداعىسى دا ونشا تالعاۋمەن الىنباعان جالپاق تۇمسىقتاۋ جۇپىنى عاپا قارا تۋفلي. ونىڭ شۇلىعى دا جاي عانا جىپتەن توقىلىپ، سول قالىڭداۋ، قالا ۇلگىسىنە قونىمسىزداۋ كورىنەدى. گۇل الاڭىنىڭ قاسىنا جالعىز، اقىرىن باسىن بارىپ بۇرىپ ءوزى كورمەگەن كوپ گۇلدەرگە ءۇڭىلىپ، تاڭدانا قاراپ قالدى. مۇندا لۆيننىي زيەۆ، كاننا، كوپ بوياۋلى گەورگينا، الۋان ءتۇستى روزالار، ونىڭ كوزىن ماگنيتپەن تارتقانداي وزدەرىنە قاراي بۇرىپ، بار ىقىلاسىن ءسۇيسىنۋ سەزىمىن وزدەرىنە اۋداردى. ءوزى گۇلگە تاقاي بەرگەندە ۇزىنشا ورىندىقتا وتىرعان ءبىر توپ جاستار سىرتتاي سىبىرلاسىپ قالعاندارىن سەزدى.
بۇل وتىرعاندار شاماسى ينستيتۋتتىڭ اقىرعى كۋرسىنداعى ستۋدەنتتەر — ءبارى تاڭدانا قىزعا قاراپ قالعان. ۇزىن بويلى كەلبەتتى اشاڭ جىگىت تە ولاردان وقشاۋ قادالىپ قاپتى. وكشەگە تۇسكەن ءسۇمبىل شاش، ءمولدىر دارا كوز، كەپتەر يىق، قاز ومىراۋ، بالعىن جۇمىر دەنە — ءبارى جاراسىپ-اق تۇر. ەلجىرەگەن جىگىتىمىز — ءىلياس قيالداپ-اق كەتتى. بەلگىلى مۇسىنشىلەردەي كوزىن ءسال قىسا، قادالا قاراپ «جاقسى كيىندىرسە، ءوڭىنىڭ كۇنگە توتىققان ءسال قوڭىرقاي بوياۋىن كەتىرىپ، ءوزىنىڭ اق سارعىش جۇزىنە جۇقالاڭ قىزىلى بىلىنگەن سۇلۋ اجارىن بەرسە، قانداي شىن سۇلۋ، ناعىز نۇر سۇلۋ» بولار ەدى دەپ تۇر ىشىنەن. وسى ويلارىنىڭ ءبارى ەلەس، ءوزى بىرگە ەلەس بولىپ ەتەدى. وي تىزگىنىن جيعان ءىلياس باياۋ باسىپ، قىزدىڭ جانىنا بارادى. جۇزىندە ۇيالۋ، ابىرجۋ، قىسىلۋ ارالاس. وزىنشە بۇل دا گۇلدەردى بۇگىن كورگەن كىسىشە بايىپتاي قاراعان بولادى، ءبىراق كوز قاراسى قىزدا. ءار گۇلدىڭ ءتۇبىن ساناپ كەلە جاتقانداي قىزعا دا جاقىنداپ قالدى. ىشىندە «نەدەن، قالاي باستاسام ەكەن» دەگەن ارپالىس بار. وسى ءسات قىز قاراي قالدى دا، سالدەن سوڭ كوزىن تايدىرىپ الىپ كەتتى. ەندى ايتپاسام كەشىگىپ قالارمىن دەگەندەي ءىلياس:
— ءسىز، قارىنداس، گۇلدەردى زەرتتەي شۇعىلدانعانىڭىزعا قاراعاندا، بوتانيكانىڭ مامانى بولماساڭىز نەتتى.
قىز وعان قاباق تۇيە شاپشاڭ جالت قاراپ، سالقىن كوز تاستادى. جىگىتتىڭ ءسوزىن كەكەسىن كورىپ ىزالانعانداي قالپى بار. نە قىلسا دا نارازى ءتارىزدى. جاۋاپ بەرمەي، تەك جىگىتتىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن مازاق ەتكەندەي «مامان-مامان» — دەدى دە وقىس جالت بەرىپ، سىرت اينالىپ ىلگەرى باسىپ كەتتى. ءىلياس قىز مىنەزىنەن ساسىپ قالعانى سونشا، جانىندا تۇرعان گۇلدى ءۇزىپ الدى دا، قىزعا ۇمتىلا بەردى. وسى ساتتە سكامەيكادا وتىرعان دەجۋرنىي ايەل ىسقىرىق شالىپ قالىپ:
— گراجدانين! — دەپ ءىلياستى كەس-كەستەي توقتاتتى. قىز پوچتاعا قاراي كەتىپ بارا جاتىپ، ۇستالىپ قالعان ءىلياسقا كۇلىمسىرەپ قارادى دا جۇرە بەردى.
گلاپپوچتانىڭ ءىشى. ادام كوپ. كوپشىلىگى جاستار، ستۋدەنتتەر، ابيتۋريەنتتەر، ەنتىگە ءىلياس كىردى. الگى قىزدى ىزدەپ اسىعىس ارالاپ ءجۇر. انە، كوزى شالدى. وكنو № 1 دەنەجنىي پەريەۆودتىڭ الدىندا تۇرعان قىز ونى بايقامايدى، ءىلياس سىرت جاعىنان كەلىپ كەزەككە تۇرا قالادى.
شۋلاسقان جاستار ءوز ارا:
— ءوتتىڭ بە؟
— وتكەندە قانداي، جيىرما بەس بالمەن.
— سەن شە؟
— قۇلادىم.
وسىنى ەستىگەندە ءبىزدىڭ قىز مۇڭايىپ تومەن قارايدى. ءبارىن بايقاپ تۇرعان ءىلياس ونىڭ قولتىعىنداعى قاعاز پاپكانى كوردى. اتتەستات جيەگى شىعىپ تۇر. مۇڭايۋىنا قاراعاندا وتە الماي قالعان ءتارىزدى. ءىلياستىڭ كوزى قىزدىڭ ۇزىن ءسۇمبىل شاشىنا ءتۇستى. ارى-بەرى وتكەندەر دە سۇقتانا قاراپ كەتىپ جاتىر. بۇل مەنىڭ قىزىم دەگەندەي، قاراعانداردى كوزىمەن شىعارىپ سالىپ ءىلياس تۇر. بۇلار تەرەزەگە جاقىنداي بەردى. ءوزىنىڭ تۇرعانىن سەزدىرۋ ءۇشىن:
— مىنا كىسىدەن كەيىن ءسىز بە؟ — دەدى ءىلياس يەگىمەن نۇسقاپ. تانىس داۋىستى ەستىگەندەي قىز جالت قارادى.
— كورىپ تۇرسىز عوي، — دەپ نەمقۇرايدى ايتا سالدى. قىز تەرەزە الدىنا كەلگەندە، ءىلياس تا قاتارلاسا بەردى. قىز يزۆەششەنيەسىن ۇسىندى. ارعى جاقتاعى ۇرپەك باس سارى قىز قاراپ جىبەردى دە:
— قايدان كۇتىپ ەدىڭىز؟
— وڭتۇستىك قازاقستان، قاراتاۋ اۋدانى.
— كىمنەن؟
— كەنجەبەكوۆتەن.
وسى ساۋال-جاۋاپتاردىڭ كەزىندە ءىلياس تا كوز قىرىمەن سىعالاي قىزدىڭ كەنجەبەكوۆا ەكەنىن انىقتاپ العان ءتارىزدى. قىز قولىن قويىپ، اقشانى ساناپ الىپ جاتقاندا ۇرپەك باس سارى:
— اكەلىڭىز.
ءىلياس ىزدەگەن بولىپ:
— ءىلياس الدابەرگەنوۆ.
سارى قىز كۇلىپ:
— ءسىز تەرەزەگە قاراڭىز.
ءىلياس بىلمەگەنسىپ تەرەزەگە قارايدى.
— اۋەلى دوۆوسترەبوۆانيادان ءبىلىڭىز، بار ما، جوق پا.
قىز قاراپ قالعان. مۇنى سەزگەن ءىلياس ايلام ايگىلەنبەسىن دەگەن ويمەن امالسىزدان سارى قىز نۇسقاعان تەرەزەگە زال تۇكپىرىندەگى شۇبالعان كەزەككە بارىپ تۇرادى. سوندا دا ەكى كوزى قىزدا. ءىلياستىڭ جانىنا ءبىر تانىسى كەلىپ سوزگە اينالدىرىپ تۇرعاندا قىز شىعىپ كەتەدى. ونى بايقاپ قالعان ءىلياس ءسوزىن ۇزە الدى-ارتىنا قاراماي جۇگىرە جونەلدى. دالاعا شىعىپ ارى-بەرى قارادى، ءىز-تۇز جوق.
— سونىمەن قىز دەگەن وي دامىل بەرمەدى. وڭتۇستىككە تۇڭعىش ساپار شەگۋىمنىڭ سەبەبى دە سول بولدى.
* * *
يرەڭدەگەن تەمىر جولدا بۇرالا زۋلاپ پوەزد كەتىپ بارادى. ءان-ساۋىق، كوڭىلدى ستۋدەنتتەر. ءبىر تەرەزەدەن ءىلياستى كورەمىز. انگە قوسىلمايتىنى تەك سول عانا.
— ءبىزدىڭ ينستيتۋت تىڭ ولكەسى مەن وڭتۇستىك اۋداندارىنا بولىنگەن ەدى. مەن، ارينە، وڭتۇستىكتى قالادىم. سونداعى ويىم قىز ءبىر جەردەن كەزدەسىپ قالار دەگەن ارمان.
* * *
ماقتا دالاسى. جاپىرلاسقان ستۋدەنتتەر قىزۋ جۇمىس ۇستىندە، ماقتا تەرۋ ماۋسىمى اياقتالىپ قالعان. وڭتۇستىكتىڭ قوڭىر كۇز شاعى.
— قايتاتىن مەرزىمدەرىمىز دە جاقىندادى. ءبىر كۇنى ءبىزدى باستاپ كەلگەن پروفەسسورىمىز ەشەلون دايارلاۋ جابدىعىمەن ءجۇردى دە، ءۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتى بولعان سوڭ مەنى مەدپۋنكتكە كەزەكشى ەتىپ كەتتى. سول ءبىر ءسات ساعاتىن ءالى ۇمىتپايمىن. ءبىزدىڭ مەدپۋنكتتىڭ الدىندا تەرى قابىلدايتىن دۇكەن بار-دى.
جاراۋ قارا كەر اتتىڭ ۇستىندە الدىنا قاپ وڭگەرگەن ءبىر قىز كەلدى. ات تىپىرشىپ ەلىرىپ تۇر. ءوزى الدەنەگە اۋىرسىنعانداي سول قولىن باۋىرىنا قىسىپ العان. سوڭىنداعى ماڭ توبەتتەر جاۋ تىلەپ تۇرعانداي شيراق. دۇكەن الدىنا جاقىنداي بەرىپ امانداستى دا، پريلاۆكادا وتىرعان دۇكەنشىگە قاپتى الىڭىز دەگەندەي يشارات ەتتى. دۇكەنشى جانىنداعى بىر-ەكى جىگىت قىزعا، ونىڭ جاراۋ اتىنا سۇيسىنە قاراسادى.
— مۇنىڭ نە؟ — دەپ، قاپ سىرتىنان ۇستاپ كورەدى دۇكەنشى.
— اعاي، ەتىمەن قابىلدايسىز با؟
— نەنى؟
— كيىكتى.
— ءوزىڭ دە كيىكتىڭ لاعىنداي ەكەنسىڭ، شىراعىم، قوسا قابىلداۋعا بولادى،— دەدى دە قاپتى الا بەردى. جىگىتتەر كۇلەدى.
— الدىمەن قاپتاعىنى الىڭىز.
جىگىتتەر قاپتى شەشىپ اۋدارىپ قالعاندا، اۋزى اقسيعان، قاسقىر ءتۇستى. ولار ويباي سالا شوشي شەگىندى. قاسقىردى كورگەندە توبەت ارس ەتىپ ۇمتىلا بەرىپ توقتاعاندا، جىگىتتەر ءتىرى قاسقىر ەكەن دەپ ودان سايىن ۇرەيگە باسادى دا، دۇكەنشى پريلاۆكانىڭ ار جاعىنا قارعىپ تۇسەدى. باقسا ءولى قاسقىر. ەندى قىز الدىندا سۋ جۇرەك كورىنگەندەرىنە ۇيالادى. بۇلاردىڭ ارەكەتىنە قىز كۇلىپ جىبەردى دە، ءبىر جەرى اۋىرعانداي قاباق شىتا قالدى. ءوز قىلىقتارىن جۋىپ-شايۋ ءۇشىن دۇكەنشى:
— وي، ازاماتىم-اي، راحمەت، قاسقىر سوققان قىز دەيمىز بە ەندى.
قىز ءيتىن نۇسقاپ:
— الدىمەن راحمەتتى توبەتكە ايتىڭىزدار! — دەپ بۇرىلعاندا، كوزى مەدپۋنكتكە ءتۇستى. اتىنان اۋىرسىنا ءتۇسىپ شىلبىرىن لاقتىرا سالعاندا، توبەت قاعىپ الىپ جاتتى.
* * *
قىز مەدپۋنكتكە كىرە بەرگەندە، مۇنداي ورىنداردىڭ داعدىلى اينىماس كەلگەندەرى بىر-ەكى قازاق، ورىس كەمپىرى كوريدوردا وتىر. جانە ءبىر ماساڭداۋ دۋدارباس قازاق جىگىتى بار.
تورگى بولمەدەگى ءىلياستىڭ كەيبىر ارەكەتى ەسىك جاقتان جارتىلاي كورىنە تۇسەدى. ءبىر قازاق كەمپىرىنىڭ قولىن تاڭىپ بولىپ ەسىككە قاراي ۇزاتا بەردى. اق حالات پەن دارىگەرلىك اق قالپاق كيگەن قالپىندا ول ءوزىنىڭ ماماندىق ىسىنە كوپتەن بەيىمدەلگەن، ىسىلعان جاس دارىگەر ءتارىزدى. اد قالپاق استىنان كومىردەي قارا شاشى كوزگە تۇسەدى. بۇل كوريدورعا شىققاندا سول قولىن كەۋدەسىنە باسا ءتۇسىپ، ەدى قۇپ-قۋ، ەرنىن تىستەپ، كەزەك كۇتكەندەردىڭ ارت جاعىندا تۇرعان قىزدى كوردى. قاباعى شىتىناي، ەكى كوزىن جۇمىپ، قاتتى قينالىپ، ىڭىرانىپ تۇرعان قالپى بار. ءىلياس وزگەنى قويىپ، جالما-جان قىزدى ىشكە الىپ كەتتى. ەركەكشە كيىنگەن قىزدى تانىماي قالىپ ەدى. ەندى اڭداسا بۇرىن كورگەن ادامى سياقتى، ءبىراق ءالى كىم ەكەنىن اڭعارىپ بولعان جوق. قىزدىڭ سول قولىنىڭ شىنتاعى وق تيگەن قۇستىڭ قاناتىنداي يكەمسىز.
«بۇل سىنىق بولسا، مەنىڭ قولىمنان كەلە قويار ما، ءوزىم بولسام ءۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتىمىن. ونان پروفەسسوردى كۇتىپ، ازىرشە ۋكولمەن ارەكەت جاساپ، اۋىرۋىن باسا تۇرايىن دەگەن ويدامىن. قالايدا كورۋ كەرەك دەپ قولىن ۇستاي بەردىم».
قىز شوشىنا ءسال تارتىنىپ قىمسىنا ءتۇستى دە، وق قولىمەن جاسقانعانداي بولىپ، شىنتاق جاعىن:
— وسى تۇس، مىنا جەر، و، و، سونداي-سونداي، — دەپ كورسەتە بەردى. ەندى قارسىلىعىنا قاراماي، الدىمەن پەنجاگىن شەشىپ ەدىم، كەيىن كوفتاسىنىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ سول جاق جەڭىنەن شىعارا بەرگەندە:
— بولادى، جەتەدى،— دەدى دىز ىڭىرسىپ. قىز ومىراۋىنداعى كوفتاسىن جەڭىمەن قوسا قىسىپ، ءوزىنىڭ تومپاقشا ءتوسىنىڭ ۇستىندە ۇستاپ قالدى. ءوڭى، ءجۇزى، ماڭدايىنا شەيىن، يەگىنە شەيىن جۇقا قىزىلمەن كەشكى قىزىل كۇن شالعانداي ءبىر تولقىپ قىزارىپ كەتتى دە، كەنەت قايتادان اعارىپ سۇرلانا بەرەدى. قالايدا سول جاق يىعى اپپاق بوپ اشىلىپ، سول قولى سالبىراپ، ءىلياستىڭ الدىندا تۇر.
— ەندى ءتۇسىندىم. سىنىق ەمەس ەكەن جانە يىق ەمەس، شىنتاق. شىنتاعى شىعىپ كەتكەن. قاتتى ۇڭىرەيىپ تۇرعان ويىق قۋىس شىنتاقتىڭ ورنىندا ايقىن ءبىلىنىپ تۇر. سول قولدىڭ شىنتاقتان تومەنگى جاعى مۇلدە ءۇزىلىپ تۇسەردەي جانسىز بوساپ قالعان ەكەن دەپ ىشىمنەن ويلادىم.
جاس جىگىتتىڭ الدىندا يىعى، ومىراۋى اشۋلى قىزعا اۋرۋىمەن قاتار قاتتى باتقان قوسا دەرت ءتارىزدى... ول ەندى ءىلياستى الدەقاشان ەسكە ءتۇسىرىپ ءبىلىپ تۇر. تەز بىردەمە، نە دە بولسا، بولسا ەكەن، ءوزىن امالسىز ءىلياستىڭ ەركىنە بەردى. ءىلياس مۇنىڭ سالبىراعان سول قولىن شىنتاقتان تومەنىرەك بىلەگىنەن ۇستاپ تۇر. سونداي جىلتىر مايدا ۇلبىرەگەن ءتان بەلگىسى.
يىعىنان تومەن قاراي اپپاق قولىنا كوزىم ءتۇسىپ ەدى، ومىرىمدە ايەل قولىنىڭ ءدال مۇنداي اقتىعى مەن سۇلۋ ءبىتىمىن، سوم ءبىتىمىن كورمەگەنمىن-دى. تەك موسكۆادا ەكسكۋرسيادا بولعان شاعىمدا ەسكى گرەك سۇلۋلارىنىڭ يىق، قولدارىن وسىنداي مۇسىندەگەن ەۆروپانىڭ عاجايىپ سكۋلپتور-سۋرەتشىلەرىنىڭ ارۋ مادوننالارىن كوزىمە ەلەستەتىپ تۇرسام...
قىزدا ءقان-سول جوق. «ۇزاق ازاپ دەرتكە ۇشىرادىم، الدە ولەم بە» دەگەندەي كوزىندە ۇرەي-قورقىنىش بار. «قۇتقارساڭشى» دەگەندەي جالىنا، جالبارىنا قارايدى.
— ماعان دا وڭاي بولىپ تۇرعان جوق. ستۋدەنتتىك دارىگەرلىك تاجىريبەمدە بۇل شاققا دەيىن سىنىقپەن دە، مەرتىكپەن دە ۇشىراسىپ كورگەن جوقپىن. بالا كەزىمدە ەل ەمشىسىنىڭ ءبىر ارەكەتىن كورگەنىم بار-دى. ەكى بالا جىگىت كۇرەسىپ ءجۇرىپ ءبىرىنىڭ قولى ءدال وسىنداي شىعىپ كەتكەن. سوندا ءبىر قارتاڭ كىسى سيپالاپ وتىرىپ بار كۇشىمەن تومەن قاراي تارتىپ قالعاندا سىرت ەتىپ ورنىنا تۇسكەنىن كورگەم. سول ادىسكە كوشۋدەن باسقا مەندە امال جوق. الدىمەن بار دەنەسىمەن اۋىرۋعا باعىنىپ سىرەسىپ تۇرعان قالپىنان ايىرۋ ءۇشىن قىزدىڭ كوڭىلىن الاڭ ەتىپ سوزگە اينالدىرۋعا تۋرا كەلدى.
— قورىقپاڭىز، سىنىقتان امان،— دەدىم.
سىنىق جوق دەگەنگە قىز شىن با دەگەندەي كوڭىلدەنە، تاڭدانا قاراپ، بيتتەي باسەڭدەمەي جانىن سۋىرعانداي قيناپ تۇرعان قولىن وڭ قولىمەن سۇيەپ سيپاماق بولدى.
— نەدەن بولدى؟
— قاسقىر قۋىپ جۇرگەندە.
قىزدىڭ ءوزىنىڭ اتىن اتاپ:
— ايسۇلۋ، مەن ءسىزدى الماتىدا كورگەندە بوتانيكا مامانى دەسەم، ءوزىڭىز نە ايتقانىڭىزدى بىلەسىز بە؟ — دەپ ءىلياس قىزدىڭ باياعى ءوز ءسوزىن ەسىنە سالىپ ەدى. مەنىڭ اتىمدى قايدان ءبىلدىڭ دەگەندەي ەلجىرەپ قارادى.
وسى زارەدەي، كوزدى اشىپ-جۇمعانداي ساتتە قىز ءىلياس ۇستاپ تۇرعان قولىن ۇمىتىپ كەتكەندەي بولدى.
— وسى ءساتتى پايدالانىپ ءبىر قولىممەن قارىنان قىسا، ەكىنشى قولىممەن بىلەگىنەن ۇستاپ تارتىپ قالدىم...
قىز «و-و» دەپ ىڭىرانا، سىلق ەتىپ وتىرا كەتەدى. جۇلقىپ-تارتىپ قالعانداعى قىلىشپەن شاپقانداي قاتتى ءزارلى شانشىپ كەتكەندەي اۋرۋ دا ءوتتى. شىنتاعى ۇيىپ تالىپ بۇرىنعى اۋىرۋىنان ارىلا بەردى. ءىلياس ءوزىنىڭ وقىستان قىزدى سونداي قاتتى اۋرۋىنان قۇتقارىپ قالعانىنا ءوزى دە شىن قۋاندى. قىز شىنتاعىن تەك ايمالاي، سيپالاي بەرىپ:
— ۋح، اۋرۋى باسىلدى، اعاتاي، — دەپ ءىلياسقا سونشالىق مول العىسقا تولى نۇرلى سۇر كوزدەرىن توڭكەرە قاراپ، ءبىراز الماي تۇردى. جىگىت وعان سونداي دوس كورىندى. ءقازىر ونىڭ ءىلياستان ايار ەشبىر سىي-قۇرمەتى جوق ءتارىزدى. تەك سىي-قۇرمەت...
الدىمەن شىنتاعىن بينتپەن ورادى. ەندى مويىننان اسپا جاساۋعا كىرىستى. قىزدىڭ قولىن موينىنان اسىرا دوس ءورىم شاشتىڭ استىنان ءبينتتى جۇرگىزىپ وراپ تۇرعاندا، قوس ءورىمنىڭ سالماعى قولىنا تۇسكەن سايىن، ونىڭ ۇستىنە بينت وراۋ جاعىندا ءوزىنىڭ وڭ جاق بەتىندە قۇلاق تۇسىندا جاس قىزدىڭ ءسال دىرىلدەي شىققان ۇزدىك-ۇزدىك ىستىق دەم-لەبىن سەزەدى. مۇنداي تولقىندى شاشتى ومىرىندە كورىپ سەزىنبەگەن ءىلياس ءوزىن تەجەگەندەي:
— ەندى ءسىز، اۋدان ورتالىعىنا رەنتگەنگە بارۋىڭىز كەرە— دەدى دە جولداما قاعاز جازا باستادى. ونىڭ ءجۇزى ءارى اۋدارىلعاندا قىز كيىنە بەردى. ءىلياستىڭ قاعازعا وزىنەن سۇراماي-اق فاميلياسىن ءبىلىپ جازعانىنا قىز، قاعازعا ءبىر، ءىلياسقا ءبىر تاڭدانا قاراپ قالدى. ءوزىنىڭ «ۇرلىعى» اشكەرەلەنگەندەي ءىلياس ابىرجىپ بەتىنە قان ويناپ شىعا كەلدى. وسى ساتتەگى قىزدىڭ مولدىرەي قالعان كوزىندە «العاش كەزدەسكەندە ءمانسىز مىنەز كورسەتىپ جۇرەگىڭىزدى ۇقپاعان ەكەنمىن عوي» دەگەن جازۋ تۇرعانداي ەدى.
كەنەت ءوزىنىڭ جۇرەك ءلۇپىلىنىڭ ءۇنىن ۇققانداي ۇيالا تومەن قارادى دا، باياۋ بۇرىلىپ قوشتاسىپ ءۇنسىز شىعىپ كەتتى.
ءىلياس قاققان قازىقتاي مەلشيىپ قاپتى. شىعارىپ سالىپ، جايدارى قوشتاسىپ، بەرىك تانىستىق جولىن تابام دەگەن ءىلياستىڭ سازعا وتىرعان جەرى وسى بولدى.
— كومەگىم تيگەن جان قايتا ورالارمىسىڭ، كەلەرمىسىڭ، كەشىرىم سۇراۋعا دا ۇلگىرە الماي قالدىم-اۋ، — دەپ ءىلياس كوريدورعا شىقتى. دۋدارباس جىگىت جوق، ەندىگى كەزەك مەنىكى دەگەندەي قاۋساعان كەمپىر قارسى جۇرە بەردى. ىشكە قايتا ورالعاندا الگى دۋدارباستى تەرەزەدەن كوردى. قىز توبەتتىڭ الدىنان اتىنىڭ شىلبىرىن الدى. دۋدارباس ات جۇگەنىنەن ۇستاپ قىزدىڭ اتقا مىنۋىنە كومەكتەستى. بىردەڭە دەپ سويلەگەن ءتارىزدى. بۇرىننان تانىس ادامدار سياقتى. قىزدا ءۇن جوق. ءبىراق دۋدارباس قانا سويلەپ جۇرگەندەي... قىز شىلبىرىن الايىن دەپ ەدى، دۋدارباس ماشينالاردى نۇسقاپ، ۇركەدى، شىعارىپ سالايىن دەگەن قيمىل كورسەتەدى. اۋىزدىعىنان ۇستاپ جەتەكتەپ بارا جاتىپ تەرەزەدەن قاراپ تۇرعان ءىلياسقا دۋدارباس «كومەگىڭە راحمەت» دەگەندەي باس يزەگەن بولدى. ءىلياس تىم بولماسا ءبىر قاراپ العىس يشاراتىن بىلدىرەر دەپ ەدى، جانىنداعى دۋدارباستان قىمسىندى ما، بۇرىلماستان كوزدەن عايىپ بولدى. وي ارقاۋى قىز سوڭىنداعى ءىلياس ارتىنا قاراعاندا كۇتىپ قالعان ءتىسى جوق كەمپىر اۋزىن اشا بەردى.
ەلەسپەن بايانداپ وتىرعان ءىلياس اڭگىمەسى بىتكەندە، ءبىز بۇلاردى وت باسىندا كورەمىز. ءىلياس باياعى سيگارەتىن شيىرشىقتاپ، كۇرسىنگەندەي بولدى. سانيا وعان باسى شوق اعاشتى تۇتاندىر دەگەندەي ۇسىنا بەردى دە، بەتىنە زەرلەي دارادى. باياندالعان وقيعانىڭ شىرماۋىندا وتىرعان كارپوۆ باسىن كوتەرىپ:
— سودان كەيىن كەزدەسكەن جوقسىڭ با؟— دەدى.
ءىلياس تەمەكىسىن شەگە، از ءۇنسىز وتىردى دا، وكىنىشتى ۇنمەن:
— كەزدەسۋىنە كەزدەستىم،— دەگەن شاقتا، سانيا شىدامسىزدانا جاقىنداي ءتۇستى...
جاسىراتىن نە قالدى دەگەندەي ءىلياس اڭگىمەسىن جالعاي بەردى.
— رەنتگەننەن ءوتۋ، مايدا-شۇيدە تىرشىلىگىمەن قىز سول ماڭدا ەكى-ۇش كۇن ءجۇرىپ قالدى. ءوزىمنىڭ بوسقا شاۋىپ بوگەنباي بولعانىمدى سوندا ءبىلدىم. كوڭىلى جاراسقان جىگىتى بار ەكەنىن سەزدىم.
وسى ساتتە سانيا ءىلياستىڭ اۋزىن باعىپ قالدى. ءىلياس قاباعىن شىتا، قينالا:
— ول بىلاي تۇرسىن، ءبىر پاسىق شىندىقتى دا قۇلاعىم شالدى. رەنىش، وكىنىش ارالاس الماتىعا قايتتىم.
سانيا كوڭىلى جايلانعانداي ءوز ورنىنا جايعاسىپ وتىردى. كارپوۆ شىنىمەن وكىنىشتى ەكەن دەگەندەي باسىن شايقادى.
— ءبىراق ءدال بىزدەر قايتاتىن كۇنى نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر قىز كەلدى...— دەگەن كەزدە اڭگىمە قايتادان ەلەسكە اينالىپ كەتەدى.
جۇك ماشينالارىنا كيىم-كەشە توسەك-جابدىقتارىن ورنالاستىرىپ شۋلاسىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر. بۇلار ەندى كولحوز جۇمىسىنان بوسانىپ، جاپپاي جونەلۋ ۇستىندە. از عانا بۋما جۇگى بار ءىلياس تا جۇرگەلى جاتىر. كولحوزشىلار، كارى-جاسى ارالاس، ستۋدەنتتەردى شىعارىپ سالۋعا جينالعان. بارشاسى كوڭىلدى. تەك ءىلياستىڭ جۇزىندە عانا وكىنىش، مۇڭ ءىزى بايقالادى.
— ومىرىمدە باسىما ءتۇسىپ كورمەگەن ازاپقا دۋشار بولدىم.
ادەيى كەلدى «دەمەسىن دەگەندەي» قىز دا توپ ىشىنە ارالاسىپ ءىلياسقا انىقتاي قادالا قيماستىق كوزبەن قارادى. ءىلياس بولسا ءسال عانا باس ءيىپ سالقىن امانداسىپ قالعانداي بولدى. ءىلياستىڭ كوزىنە قىزدىڭ بۇگىنگى ءجۇزى جۇدەگەن، اعارا تۇسكەندەي بولىپ كورىنسە دە، ونىڭ ىشىندەگى رەنىشى مۇڭدى سۇلۋ جاس ءجۇزدى مۇسىركەتكەن جوق.
قىز بولسا ءىلياستىڭ بۇل قالپىندا تەز عانا جاتىرقاي قالعانىن استانانىڭ اسقاق تاكاپپار جاسى دەپ اڭدادى. ءىلياس وزىنشە ىشتەي كىنالاۋمەن قالدى. سونىمەن قاتار وزىنە ءوزى اقىل ايتقان بوپ: «نەمەنە، وتكىزىپ قويعان بىردەڭەم بار ما؟ مەن ونىڭ كىمى ەدىم؟ ول بولسا كىمىم ەدى؟ وڭ قاراپ، تەرىس قاراعانىنان نە كەلىپ، نە كەتەرى بار»،— دەگەندەي. ءسال كۇيىك ارالاس جۇدەۋ ويعا قالدى. جانە سونىمەن ارالاس ءىلياسقا رەنجي ءتۇستى. ءىلياستىڭ ماشيناسى ورنىنان قوزعالعاندا، سوڭىنان «ياپىراۋ، كەتكەنى مە وسىلاي» دەگەندەي ۇمتىلا بەردى دە كىلت توقتادى. ءبىراق سويتسە دە ىشتەي سول رەنىش ءۇشىن ءوزىن كىنالاي تارتىندى دا، قازىرگى كۇيىنە جاۋاپ تا، ەم دە تاپپاي ءتۇيىلىپ قالدى. ءىلياس جۇرەگىندە كۇيىك-مۇڭعا ارالاس عاجايىپ سۇلۋ ۇلكەن سۇر كوزدى، قىزعىلت قوڭىر قوس بۇرىمدى سىپايى عانا جىميا قاباعىن ءسال شىتىنعان قىز بەينەسى كەتە باردى. وسى ساتتە سول ءبىر پەريزات كەيپىن جات ءجۇز ەتۋ تالابىندا ارپالىس ءتۇنى باستالادى.
قىزدىڭ بەينەسى بار قالپىندا مۇڭدى كوزقاراسىمەن قاراۋىتقان ساۋلە قۇشاعىندا كورىنىپ، ەندى ءبىر قۇدىرەت كۇشى جۇتىپ بارا جاتقانداي نۇكتەگە اينالىپ بارىپ جوعالدى دا، الدە ءبىر سارناعانداي زار ەستىلدى. باقساق سارناعان ءۇن نوقات ورنىنا پايدا بولعان ءبىر تال شيدەن شىعىپ تۇر ەكەن. ول جارقاباقتاعى ماشينانىڭ فار ساۋلەسىمەن كورىنىپ ىزعىرىق جەلگە كونبەيمىن دەگەندەي يىلە بۇرالىپ تۇرعان جالعىز ءتۇپ شاشاقتى جەز شي بولىپ شىقتى.
— سودان باستاپ ۇمىتۋ، ۇمىتۋ، ەستەن شىعارۋ، ارىلۋ — ول مەن ءۇشىن جوق دەپ مۇلدە ويدى، ءۇمىتتى ءۇزۋ — سول عانا شارت، سول عانا مىندەت دەسەم دە قۇدىرەتىم جەتپەي-اق كەلەدى، — دەپ وت باسىندا تەڭسەلىپ جۇرگەن ءىلياستى كورەمىز. الگى جالعىز ءتۇپ شي «مەن مۇندا، مەن مۇندا» دەگەندەي سان قيلى ۇنمەن تەڭسەلە، جۇرەك قىلىن شەرتكەندەي بولادى وعان. ءىلياس ەلەگزي قاراپ قالدى دا، قامىس ۇنىنەن ءنازى ءتاتتى سىر ۇققانداي ەگىلە، ەلجىرەي ءتۇستى.
— قىز كەيپى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوز الدىمدا. نەشە جىل وتسە دە، وكىنىش ءوز الدىنا، ءومىرىنىڭ ءبىر شەشۋشى كەزەڭىندە قول ۇشىن بەرە الماي وبالىنا قالدىم-اۋ دەي بەرەم. كەيىن ىزدەمەگەن جەرىم جوق. مۇمكىن «پاك جۇرەگىمنىڭ ارمانىن ۇقپاي جابىرلەدىڭ، ەندىگى سورىم سەنىڭ موينىڭدا» دەگەن ەرەگىسپەن الدە ءبىر ەسەرسوقتىڭ قۇشاعىندا قور بولىپ كەتسە، وعان مەنەن باسقا كىنالى كىم بار. سونداي اسىل پەريزات بوساعاعا بايلانىپ، تەك بالا تابۋشى وت باسى، وشاق قاسىنىڭ كۇلدى كومەشىنە اينالىپ ءتىرى ارۋاق بولىپ ءجۇر مە دەپ تە قورقام، — دەپ كۇرسىنە اياقتادى.
وشاق باسى تىم-تىرىس. اينالا تۇگەل ءىلياستىڭ جان قۇپيا سىرىنا قۇلاق تۇرگەندەي، جەل دە ءىشىن تارتىپ تىنا قالىپتى. الگى جالعىز ءتۇپ ءشيدىڭ دە فار ساۋلەسىمەن شاعىلىسقان شاشاعى كۇمىستەن ۇشقان قىلاۋداي جىلتىراپ، ءبارىن ۇعىپ تۇرعانداي قيمىلسىز، سەلت ەتپەيدى. وت باسىنداعى اۋىر تىنىشتىقتى كەنەت كارپوۆ بۇزدى.
— جوق، جىگىتىم، بۇل قىزىڭ تابيعاتتىڭ سيرەك تۋىندىسى ەكەن. مۇنداي جان ەش ۋاقىتتا باقتى قارالىق ءۇشىن جارالمايدى.
ءىلياس «اح» دەپ قولىن ءبىر سىلتەدى دە: «تابارمىن، كەزدەسەرمىن دەگەن ۇمىتپەن ساناۆيسيانى دا قالاعان ءوزىم ەدىم. وسى ولكەدە بارماعان تۇكپىرىم قالمادى» — دەپ وتىرا كەتتى. سانيا مىسقىلداي قاراپ:
— كۇنى بويى زارلاعانىڭدا كىم ەكەنىن ايتپادىڭ، ابدەن ەسىڭنەن اداسىپ، اتىن ۇمىتىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ.
ءىلياس وعان جامان كوزىمەن شاپشىلا:
— ارمانىمداي اتىن اتاماۋعا رۇقسات ەتىڭىز،— دەدى.
ءبىر شاينام اقىل بولسا، مۇنداي سۇراۋ قويماس ەدىڭ عوي دەگەندەي سانياعا سىناي قارادى.
— ساندالما، سالداقىڭنىڭ اتى ايسۇلۋ! — دەپ سارت ەتە قالدى سانيا. ءىلياستىڭ اۋزى اشىلىپ مەلشيىپ قاپتى. بالەم سازعا وتىرعىزدىم با دەگەندەي، سانيا بار داۋسىمەن ارسىز مەرەز كۇلكىگە باستى.
كارپوۆ نە دەرىن بىلمەي ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قارايدى. ءىلياستىڭ جان جاراسىنا تۇز سەۋىپ جاتقانداي سانيا كۇلكىسىن تيار ەمەس. مۇنداي دا تاعى مىنەز جان بولادى ەكەن عوي دەپ شىداماعان كارپوۆ:
— قىسقارت، نەتكەن ادامسىڭ!— دەدى جەكىپ. ونىڭ جەكىرگەنىن شىبىن شاققان قۇرلى كورمەگەن سانيا بايسالدى ۇندە:
— مىنانىڭ ايتىپ وتىرعان ەسەرسوعى مەن.
ءىلياس ورنىنان اتىپ تۇردى.
— ساعيتپىسىڭ؟
جالما-جان ساعيت تا ۇشىپ تۇردى.
— سەن ءىلياس بولعاندا، مەنىڭ ساعيت بولمايتىن نەم بار.
ەكەۋى سۇستانا جاقىنداسىپ قالدى. شاتاق شىعىپ كەتكەنىن سەزگەن كارپوۆ، اراشا تۇسەيىن دەپ ورنىنان اتىپ تۇردى، ساعيت شىداماي ءىلياستى «تىڭدا» دەپ يىعىنان ءتۇيىپ جىبەردى. وسى ساتتە كارپوۆ كيلىگە «سەنىڭ ەسىڭ بار عوي، وتىر» دەگەندەي ءىلياستىڭ ەتەگىنەن تارتىپ وتىرعىزدى.
ساعيت، شال ماعان جاقتاستى دەگەن ويمەن:
— سۇلۋلىقتى بۇدان باسقا ادام تۇسىنبەيتىندەي شىرەنۋىن قاراشى.
كارپوۆ بالەنىڭ بەتىنەن اۋلاق ەتسىن دەگەندەي:
— دۇرىس ايتاسىڭ.
— ايتپاعاندا شە، پودۋماەش تونكايا دۋشا. ارۋ، ارۋ، پەريزات، ماحاببات، ءبىز وعان تۇسىنبەيمىز بە؟
— بولدى، بولدى، — دەپ كارپوۆ ارقاسىنان قاعىپ، ونى دا وتىرعىزدى.
— بولاتىن تۇگى جوق. ءاي، باستاعان ءوزىڭ، ەندى مەنى تىڭدا!
انالارمەن ءىسى جوق، اڭگىمەگە كىرىسىپ كەتتى.
— قىزدى مەدپۋنكتتەن شىققاندا اتىمەن جەتەكتەپ كەتكەن كىم ەدى؟
ءىلياس تاني باستاعانداي قادالا بەردى.
— سول مەن ەكەنىمە كوزىڭ جەتتى مە؟
ءىلياس لاجسىزدان باس يزەگەندەي بولدى. ساعيت مىسقىلداي كۇلىپ جىبەردى. ءىلياس كىرەرگە جەر تاپپاي وتىر. ساعيت كۇلكىسىن تىيا:
— ءاي، ءوزىم دە بالەمىن عوي! — دەپ تاعى ءبىر ءماز بولىپ الدى. كارپوۆ تا، ءىلياس تا «وسىنىڭ ءوزى دەنى ساۋ ما» دەگەندەي بىر-بىرىنە قاراستى دا، قايتادان ساعيتقا بۇرىلدى. ساعيت ءقازىر تۇسىندىرەم دەگەندەي يشارات ەتىسىمەن، وقيعا ەلەس ارقىلى وتە باستادى.
باياعى مەدپۋنكتتىڭ كوريدورى. بىر-ەكى قازاق، ورىس كەمپىرلەرى كەزەك كۇتىپ وتىر. شەتكەرىلەۋ جەردە دەنەلى، دۋدار شاشتى، قاراتورى، قالىڭ قاباقتى، ماساڭداۋ قازاق جىگىتىن كورەمىز.
— ءبىر تويدا بولىپ، تۇنىمەن سىلتەپ، ەكى كۇندەي جۇمىسقا شىعا المادىم. سودان مەدپۋنكتكە سپراۆكا سۇراۋعا بارىپ وتىرسام...
...قولىن كەۋدەسىنە باسقان الگى قىز كىرەدى.
— كەزەكتە وتىرعان ءبىز دالادا قالدىق. قىزدى سەن ىشكە ەرتىپ كەتتىڭ.
...قىزدىڭ سول يىعى اشىلعان قالپىندا، وڭ يىقتان اسىپ تۇسكەن قالىڭ قىزعىلت قودىر، ءسال التىن سارعىش ارالاس جۋان بۇرىمدارى كوريدوردا قيعاش سىعالاپ وتىرعان دۋدارباسقا ايقىن كورىنىپ تۇر. ول ەندى ورىندىقتىڭ شەتىنە قاراي سوزىلا كوتەرىلىپ، دۋدار شاشىن ارتىنا قايىرىپ تاستاپ، سۋىق كوزى ءقازىر وزگەشە سىعىرايا قادالىپ، ايسۇلۋدىڭ اجارىنان باسى اينالعانداي، ەلتىگەندەي ەڭسەسى كەتىپ كوز الا الماي قالدى. ول ءىلياستىڭ ءوزىن كورمەيدى. تەك ءدال قيمىلدارىن كورەدى. قىزدىڭ قولىنىڭ سىنعانىمەن، مەرتىككەنىمەن ويى ءبولىنىپ وتىرعان ول جوق.
— بۇل نە دەگەن سۇمدىق سۇلۋ! بۇ قايدان شىققان پەريزات! بۇل كىم تولايىم تەگى، اكەم-اۋ،— دەدىم ىشىمنەن.
تەك كوزىمەن ايسۇلۋدىڭ ءجۇزىن، ءمۇسىنىن قۇشتارلانا، قۇمارتا جۇتىپ جىبەرگەندەي قالپى بار.
اۋىز ۇيدەگى جىگىتتىڭ سۇقتانا قاراعان كوزدەرى ايسۇلۋدىڭ كوفتاسى قايتا كيىلگەنشە، ونىڭ جۇدا قىزعىلت سۇلۋ ەرىندەرى ءسال-سال قوزعالىپ سويلەپ تۇرعان شاقتارىندا قاس قاقپاي باعۋ، قاراۋمەن وتىر.
— مەن ءسىزدى الماتىدا كورگەندە...
— وي، اعاجان...
— ەرتەڭنەن قالماي رەنتگەنگە بارىڭىز،— دەگەن ەكەۋىنىڭ سوزدەرى قۇلاعىنا شالىنادى.
— ە، بۇرىننان تانىس ەكەن عوي،— دەدىم دە «جوق، جوق، مىناداي قىزىل تۇلكىنى سەنىڭ قانجىعاڭا بايلاپ جىبەرە الماسپىن. سۇلۋدىڭ ءبارىن دالانىڭ قازىق اياعىنا بەرگەنىمىز جەتەر. تانىس بولساڭ تالاسىپ كور بىزبەن، تارتىسقا مەن دايىن، — دەپ شيرىعا دالاعا شىعىپ كەتتىم.
— وسىعان بەل بۋسام دا، قالاي باستاۋدىڭ رەتىن تاپپاي قينالا ويلانىپ جۇرگەنىمدە، جالعىز شىققان قىز اتىنا قاراي اياڭداي بەردى. ارتىنشا سەنى شىعار دەپ ەدىم، قىز قاباعىنان ول سەزىلمەدى. «قۇلاننىڭ قاسىنۋىنا مىلتىقتىڭ باسىلۋى ءدال كەلگەن شىعار» دەدىم دە، قىز جانىنا باتىل بارىپ، سەنىڭ تەرەزەدەن قاراپ تۇرعانىڭدى بايقاپ «بۇل ەكەۋى بۇرىننان تانىس ەكەن» دەپ ءبىلسىن دەگەن ويمەن قىزبەن قالجىڭداسقان بولدىم. قىز يت الدىنداعى شىلبىرىن الا بەرگەندە:
— بۇل ەلدىڭ جىگىتى قىرىلىپ دالعانداي اتىڭىزدى يتكە باقتىرعانىڭىز ءوتىپ كەتتى-اۋ، قارىنداس، تىم بولماسا اتتاندىرىپ جىبەرەيىن،— دەدىم. قىز ۇندەمەدى. اتتاندىردىم.
قىز دۋدارباسقا ەرنىنىڭ ۇشىمەن عانا «راحمەت» دەدى دە شىلبىرىنا ۇمتىلا بەردى. شىلبىرىن جيناپ دۋدارباس ەر باسىنا ىلەدى.
قىز ءىلياستىڭ قادالىپ قاراپ قالعانىن سەزدى دە، مۇنى مەن بىلمەيمىن دەگەندەي وعان كوزىمەن تۇسىندىرگەندەي، اتىنىڭ باسىن تارتا بەردى.
— قارىنداس، ماشينادان ۇركەر، جولعا سالىپ جىبەرەيىن، — دەپ قىز قارسىلىعىنا قاراماي اتتى سۋلىعىنان جەتەكتەپ جۇرە بەردىم. ەندى دارىگەردىڭ كوزىن قىزدىڭ جىگىتى وسى ەكەن دەگەنگە جەتكىزۋ ماقساتىمەن ازىلدەسكەن ادامداي-اق تەك اۋزى-باسىمدى قيمىلداتىپ، تىپتەن كۇلگەن بولىپ كەتىپ بارا جاتتىم. ارى-بەرى وتكەندەر مىناۋ جىندانعاننان ساۋ ما دەپ قالعان دا بولدى.
ءوز ويىنا شومىپ كەلە جاتقان قىز عانا ونىڭ بۇل الاياقتىعىنىڭ بىردە-بىرىن بايقاعان جوق.
الىستان كوش كورىنىپ، بۇلار اۋىل شەتىنە شىعا بەرگەندە قىزبەن تىلدەسۋدى نەدەن باستارىن بىلمەي كەلە جاتقان دۋدارباس تاۋەكەلگە بەل بۋعانداي جالت بۇرىلدى دا:
— قارىنداس، ءبىر اۋىز سوزگە رۇقسات بولسا،— دەدى. سول ساتتە عانا وي قۇشاعىندا كەلە جاتقان قىز شىرت ۇيقىدان ويانعانداي «سەن قايدان پايدا بولدىڭ» دەگەن كىسىشە تاڭدانا قاراپ قالدى. قىزدىڭ بۇل كوزقاراسىن دۋدارباس وزىنشە «مەنىڭ وسى ءسوزىمدى كۇتكەن» ەكەن عوي دەپ توپشىلاپ، تانىسىپ ءاتى-جونىن سۇراۋدىڭ ورنىنا تۇيەدەن تۇسكەندەي:
— قارىنداس، سەنىڭ انا شاشىڭا ورالىپ ولگەن جىگىتتىڭ ارمانى بار ما ەكەن؟ — دەپ بۇيىردەن ءبىر-اق قويدى. وسى ساتتە قىز اتتى تەپسىنىپ قالدى. جاراۋ ات جۇلا جونەلگەندە دۋدارباس شاڭعا اۋناپ قالا بەردى. ات تۇياعىنان كوتەرىلگەن شاڭ قۇشاعىندا كورىنبەي قىز كەتىپ بارادى. دۋدارباس ورنىنان تۇرىپ شاڭىن قاعا بەرىپ:
— قاپ، مىنانىڭ قىلىعىن-اي، بۇعالىق كورمەگەن قۇلاننىڭ ءوزى ەكەنسىڭ، قۇرىعىما ىلىنبەي كەتپەسسىڭ، — دەپ ىشتەن انت ەتتىم. سودان باستاپ جۇمىستا بەرەكە بولمادى، پوچەمۋ تو اراقتىڭ دا ءدامى كەتتى. ەسىل-دەرتىم قىزدا. ەندى قايدان تابام دەپ ىزىنە زار بولىپ جۇرگەندە ويلاماعان جەردەن ءوز ۇيىمنەن تاپتىم.
ول بىلاي بولدى. ەرتەڭىنە اعايدىڭ ۇيىنە كەلسەم...
قورا سىرتىنا ساموسۆال ماشينا كەلىپ توقتادى. ودان دۋدارباس ءتۇستى. قاقپانى اشىپ جالعىز اياق جولمەن ۇيگە قاراي بەتتەدى. اۋلاسىندا ۇلكەن ءجۇزىم باعى بار، المۇرت، ءنا الما، الشا سياقتى جەمىستەردىڭ ۇلكەن كولەڭكەلى بيىك اعاشتارى قورشاعان كوك شاتىرلى بەس-التى بولمەلى جاقسى ءۇي بولاتىن. ۆەرانداعا دۋدارباس جاقىنداي بەرگەندە، جەڭگەسىنىڭ بىرەۋمەن كۇبىرلەسكەن اڭگىمەسىن ەستىپ توقتاپ قالدى.
— اكە-شەشەڭدى كوپتەن بىلەم، ءوزىڭ ارالاسپاعانمەن ءبىزدى بوتەن دەمە! الدىڭ كەش، جالعىز ءوزىڭ قايدا باراسىڭ، مىناۋ ءبىزدىڭ ءۇي، بۇ دا جاتىرقامايتىن دوس-جورانىڭ ءۇيى-جايى، وسىندا كەمپىر ەنەمىزدەن باسقا جان جوق، دەپ ەرتىپ كەلدىم، اپا-اۋ.
— ە، باياعى تاڭاتتىڭ قىزى وسى دە. اجەڭ مارقۇم دا ايەل اتاۋلىنىڭ سۇلۋى ەدى، اينىماي قاپسىڭ، قالقام، كەلشى ماڭدايىڭنان ءبىر يىسكەيىن.
دۋدارباس قاباعىن شىتا ۇناتپاي:
— ءتۇۋ، مىنا ابجىلاندار تاعى بىرەۋدى ارباپ جاتىر عوي. ماعان قاتىن الىپ بەرۋدەن باسقا كاسىبى قالماعان. ماحابباتتىڭ بۇتى ءبىر ءتيىن بۇلارعا، باياعى قازاقبايشىلىق، — دەپ ەندى بۇرىلىپ كەتە بەرگەندە، ارجاعىنان اسەل شىعا كەلدى. قايناپ تۇرعان ساماۋىرعا ەڭكەيە بەردى. دۋدارباستى كوردى دە سوڭىنان جۇگىرىپ قاقپا الدىنان توقتاتتى.
— نەمەنە، نەمەنە، تاعى دا قاتىن جايى ما،— دەدى تۇنجىراپ.
اسەل بەتىن شىمشىپ سىبىرلاي سويلەپ:
— ويباي-اۋ، قايدا باراسىڭ، ايتقان سوزگە قۇلاق اساتىن كەزىڭ بولا ما سەنىڭ، جاسىڭ بولسا جيىرما بەسكە كەلدى. وقۋ دەپ ەڭ، ونىڭدى ءبىتىردىڭ ىشكەنىڭ اراق، اقاقاۋ-ەكەكەۋدىڭ سوڭىندا كورىنگەننىڭ توسەگىن تاپتاۋمەن ءجۇرسىڭ. قۇدايعا شۇكىر، تەحنيك بولدىڭ. اقشا تابۋىڭدا ءمىن جوق. نە پايدا، بەرەكەسى تاعى جوق. ءبىزدى قويشى، انا شەشەڭنىڭ قامىن ويلا. ءۇي بول. مەزگىل جەتتى، ۇيلەن.
ماشينانىڭ كىلتىن ساۋساعىنا اينالدىرىپ، لاقتىرىپ قاعىپ «باياعى جىرىڭ عوي» دەپ ءمان بەرمەي تۇرعان دۋدارباس ەندى تۇكسيە:
— و، قويشى ءارى، جەڭەشە، تاعى ءبىر قيسىق اياقتى اكەلىپ تۇرعان شىعارسىڭ.
— ويباي سورىم، اياعىن باسىڭا جاستاپ جاتاسىڭ با، جۇگىرمە اقىلىن ايتسايشى.
دۋدارباس كەكەتە:
— اقىلىنا اسپان تىرەپ سونىڭ كولەڭكەسىندە ءجۇر دەيمىسىڭ.
— بەۋ، سەنىڭ وسى مىنەزىڭ-اي. اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى، اجارى بىلاي تۇرسىن، ون ساۋساعىنىڭ ونەرى توگىلەدى. وقىعان دەسەڭ وقىعان، ورىس، قازاعى دا بىردەي. بىرەۋدىڭ ماڭدايىنا باسىپ وتىرعان جالعىزى. دۇنيە دەگەندە ەسەپ جوق. كىلەمنىڭ نەشە سورتى بار. اياقتى مال ءوز الدىنا. اكە-شەشەسى قارتايدى، ءبارى ساعان قالادى، ءوزىڭ شايقايسىڭ.
— پا-پا، دۇنيە قوڭىزىم-اي، شايقاعىڭ كەلسە بايىڭا توقالدىققا الىپ بەرە عوي.
اسەل شوشىپ كەتىپ:
— جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن، جۇگىرمەك.
ەندى دۋدارباس قاداي سويلەپ:
— قاتىن اپەر دەدىم بە سەندەرگە؟ الدە مەن باياعىشا ەركىنە قاراماي قالىڭدىق ايتتىرا سالاتىن قازاقتىڭ اۋىل جىگىتىمىن بە؟ كەشىرىڭىز، جەڭگەي. قىز جىبەگىمدى ءوزىم تاپتىم، دام جەمەڭدەر! «مىنانداي»، — دەپ بارماعىن ماقتانا كورسەتكەندە، بارماعىندا ءىلۋلى ماشينا كىلتىن اسەل قاعىپ الىپ جۇگىرە باسىپ كەتەدى.
دۋدارباس كىلتىنەن ايرىلعان سوڭ نە ىستەرىن بىلمەي، ەسىگى اشىق ماشينا كابيناسىندا ءبىراز وتىردى. اسەل كىلتتى قايتىپ اكەلمەدى. بىر-ەكى رەت سيگنال بەرىپ ەدى، ونى قۇلاعىنا ءىلىپ جاتقان ەشكىم جوق. دۋدارباس قارعىپ ءتۇستى دە، ەسىگىن سارت ەتكىزىپ جاۋىپ، اشۋعا بۋلىعا، قيراتا ءۇيتىپ جىبەرەردەي تۇتىگە جەتىپ كەلگەندە، ايسۇلۋدىڭ شوشىنا جارق ەتكەن جانارىنا تاپ بولدى دا، جىنىنان ايرىلعان باقسىداي سىلەيە سىرەسىپ مەلشيدى دە قالدى. بۇل ءحالدى سەزە قالعان اسەلدىڭ كىلتتى تاستاي بەرىپ:
— ءما، جولىڭنان قالما،— دەگەنى جىلاننىڭ ىسقىرىعىنداي ەستىلدى. قاعىپ الۋ تۇگىل ەڭكەيىپ الۋعا شاماسى كەلمەي وقتاۋ جۇتقانداي بوپ تۇرعان دۋدارباستىڭ كىلت اياعىنىڭ باسىنا سىلدىر ەتە تۇسكەندە جانى شىعىپ كەتە جازدادى. ماشينانىڭ اق كىلتى تىزىلگەن جىڭىشكە قارا شىنجىر ايسۇلۋ كوزىنە ار-ادىلەتكە سالىنعان بۇعاۋ-دۇرساۋدىڭ سيمۆولىنداي اسەر ەتتى.
باعانادان قىزدىڭ اجارىنا ءۇنسىز قاراپ، سىعىرايعان كوزىمەن سۇلۋ جاستى وتە جاقسى تانىپ وتىرعان كارى شەشە قىز الدىندا بۇل قاي ادەپسىزدىگىڭ دەگەندەي كەلىنىنە سىزدانا قاراپ، ەسەڭگىرەپ قالعان بالاسىنا:
— ءوز ءۇيىڭ عوي، بالام، جوعارىلات، وتىر، — دەپ دۋدارباسقا قۋات بەرە، يشارات ەتتى.
وتكەن جول كىم ەكەنىن، قايداعى جان ەكەنىن بىلە الماي اداسىپ، قاڭعىرىپ قالعان جىگىت ەندى بۇ قىزدى وقىستان كورگەنىنە تاڭ قالا بەرە قۋانىپ تا كەتتى. جايشىلىقتا توڭ-تورىس، سۋىق مىنەزدى دۋدارباس وزىنە-وزى سەبەبىن ايتا الماستاي حالدە كۇلىپ جىبەردى. ەندى وڭىنە قان ويناپ، قارا قوڭىر تارتىپ، شۇعىل قۇبىلا وزگەرە بەردى. ول ءبىر كەزەك ادىمداي باسىپ ايسۇلۋدان وتە، دوڭگەلەك ستولدىڭ ەكىنشى جاعىنا تورلەي جايعاسقان شەشەسىنىڭ جانىنا بارىپ كۇرس ەتىپ وتىرا كەتتى. ىرجيىپ كۇلگەن ءجۇزىن ايسۇلۋعا قاداعان قالپىنان اۋدارمايدى. جىگىتتىڭ تۇرپايى قيمىلدارىنا ايسۇلۋدىڭ تۇرشىگىپ وتىرعانىن سەزە قويعان اسەل سيقىرلانا:
— مىنا، جاس ءسىڭلىمنىڭ اتى ايسۇلۋ ەكەن. بۇلاردى بىزدەر اڭشى نايمانداردىڭ اۋىلى دەيمىز. كولحوزى «قىزىل جۇلدىز»، — سونىڭ اتاقتى شوپانى تاڭات قاريانىڭ بوي جەتكەن جاقسى بالاسى وسى. بۇل دا ون جىلدىقتى بىتىرگەن. ۇمىتپاسام باياعىدا ينتەرناتتىڭ باستاۋىش مەكتەبىندە وقىعانىڭدا سەندەرگە مەن پيونەر ۆوجاتىي بولدىم-اۋ، سولاي ما، ايسۇلۋ؟ — دەپ شاي ۇسىنا بەردى.
ايسۇلۋ ماقۇلداعانداي باس يزەدى. اسەل كىلتتى الىپ ساعيتقا بەرىپ جاتىپ:
— مىناۋ مەنىڭ تۋعان قاينىم ساعيت، بيىل وقۋ ءبىتىرىپ تەكىنىك بولىپ كەلدى. ول ءوزى قىمبات ماماندىق كورىنەدى. سول قۇربىڭ وسى ساعيت بولادى. بەدەل دە تابىس تا، ءۇي دە، جاي دا — ءبارى بار، جەتەدى، بويداقتىقتان باسقا ءمىنى جوق.
ساعيت جەڭگەسىنىڭ سوزىنە ريزا بولعانداي اجار تانىتىپ دۋدىراعان باسىن ءبىر شايقاپ، قولىنداعى ساۋساعىنا ءىلىپ العان كىلتىن ارى-بەرى اينالدىرىپ قورازدانىپ قالدى. بىرەسە جەڭگەسى، بىرەسە ايسۇلۋ جاققا شۇعىل بۇرىلىپ جالتاقتاپ وقىرانعانداي تاعى دا ىرجيىپ، وزى-وزىنەن ورىنسىز كۇلە بەردى. ايسۇلۋعا ايلاكەر ۇلكەن ايەلدەردىڭ اسەلدەي شىرماعىش ورامدى جالعان مىنەزدەرى تانىس ەمەس، وعان وسىنداي كەنەت ۇشىراسقان، اسىرەسە، ءوزىن كوزىنە قوشەمەتتەي ماقتاعان مىنەزدەر ۇنامايتىن. ايسۇلۋدىڭ ءىسى وزىنشە ءجۇيرى قازىردە ول، ءبىرى قاينى، ءبىر جەڭگە مىناۋ شالا تانىس ەكى ادامنىڭ مىنەزدەرىن ءسوز، كۇلكى، اجار الپەتتەرىن ۇناتىپ وتىرعان جوق.
قىز ءجۇزىن باعىپ وتىرعان اسەل، ايسۇلۋ «ادەيى كەلگەن بولىپ كورىندىم بە» دەپ ىشتەي قىسىلىپ وتىر-اۋ دەگەن جورامالمەن:
— ايسۇلۋ رەنتگەنگە قولىن كورسەتۋگە كەلگەن ەكەن، ول قۇرعىر ەرتەڭ قابىلدايمىز دەپتى. كولحوزىنا قايتاتىن ماشينالاردان دا كەشىگىپ قالىپتى. الدىڭ كەش، قايدا باراسىڭ دەپ ءوزىم ەرتىپ كەلدىم.
ساعيت سول كىلتىن اۋرەلەگەن قالپىندا:
— مەن ءسىزدى بىلەمىن، ءسىز دە مەنى بىلەسىز، — دەپ سەنىمدى سويلەي بەردى.
اسەل جادىراي قۋانىپ:
— باسە، جاستار ءبىرىن-بىرى بىلسە كەرەك ەدى، شاي الىپ وتىر، قالقام،— دەدى.
ايسۇلۋ تارتىنا ۇندەمەي، ىشىنەن الدەنەگە تىنىشسىزدانعانداي قوزعالاقتاپ ەسىك جاققا دەنەسىن دە، كوزىن دە بۇردى. قىرىن وتىردى. ويىندا «وسى ۇيدەن شىعىپ ءجۇرىپ كەتسەم» دەگەن بايلاۋ بار ءتارىزدى. مۇنى سەزىپ وتىرعان اسەل ساعيتقا سويلەسەيشى دەگەندەي ىم قاقتى.
ساعيت قۇربىلاس ءاربىر جاس قىزعا ومىراۋ سويلەپ سوقتىعا جاناساتىن داعدىسىنا باسىپ:
— و، قوي، ونىڭ نە؟ تانيسىڭ عوي مەنى، بالە، ءوزىڭ قىزىق ەكەنسىڭ، — دەپ تۇيەدەن تۇسكەندەي، سالعانىنان «سەن» دەپ قاتقىل، تۇرپايىلاۋ سويلەۋىنىڭ ۇستىنە ايسۇلۋدى تاماشالاعان قالپىمەن ءالى دە ىرجيعان سۇيكىمسىز كۇلكىسىن جيعان جوق.
ايسۇلۋ انىق جاقتىرماي، ءسال قاباق شىتىپ، باسىن شايقاپ، ەسىك جاققا بۇرىلدى دا، ورنىنان تۇرىپ ەسىككە بەتتەي بەرگەندە، شىنىمەن كەتىپ بارا جاتىر دەپ ويلاعان ساعيت:
— نەمەنە، مۇنداعى جۇرت توناۋشىلار ما؟ نەگە ۇرىكتىڭ؟ — دەپ تاعى ءوز سوزىنە ءوزى ريزا بولعانداي تاناۋى جەلبىرەي ءتۇسىپ، ىرجىڭداي كۇلە بەرىپ ەدى. مۇنداي تۇرپايى تىكەنەك ءسوزدى بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن ايسۇلۋ ارقاسىن ىزعار شالىپ ەتكەندەي جالت قاراعان كۇيى ورىندىققا وتىردى. مۇنىڭ جۇزىنە ءبىرىنشى رەت اشىق بارلاي قاراپ، وزگەشە كوركەم، سۇرشا كوزدەرىن بۇرعان ايسۇلۋدىڭ وزگەشە ءمولدىر اشىق جۇزىندە ساعيتقا العاش سىناي قاراعان اجار بولدى. ورىندىقتا، بيىك جەردە وتىرىپ ساعيتتىڭ بارلىق ءتۇر-تۇرپاتىن، جۇز-كەسكىنىن ەندى عانا تولىق كورىپ اڭداعان ايسۇلۋ بۇل جىگىتتى سونشا ءبىر سۇيكىمسىز، كەلەڭسىز جاس كوردى. ونىمەن جاۋاپتاسقىسى كەلمەي، اشىق قاراعان ءجۇزىن جالتارتپاي سىناي وتىردى دا، جاۋاپ بەرگەن جوق.
ايسۇلۋدىڭ وتكىر كوزىنە شىداماعان ساعيت ءجۇزىن تايدىرا الدىنداعى كەسەسىن اسەلگە ۇسىنا بەرگەندە، قولىنىڭ سىرتىنداعى جۇرەككە جەبە قادالعان تاتۋيروۆكاسى كورىندى. ايسۇلۋدىڭ دەنەسى ءدىر ەتە قالعانداي بولدى. قاينىسىنىڭ دورەكىلىگىنە قىسىلا، سەزدىرمەي جۋىپ-شايماقشى بولعان اسەل:
— ايسۇلۋ، قاراعىم! كەمپىردىڭ كەنجەسى بولعان سوڭ ەركىن سويلەيتىن ادەتى. بىلايىنشا مىنەزى قىزداي، — دەپ ايسۇلۋدىڭ ويىندا جوق وعاش كۇيلەردى تىلىمەن جالاپ، جاماپ مايدالاماق بولادى.
ايسۇلۋدىڭ زەرەك كوڭىلى وزىنە اسەل مىنەزىن تۇگەل شەشۋدى رۇقسات ەتپەيدى. ول باتىل كۇيدە شىن سەزگەنىن دالەلدەپ ايتسا، مىناۋ قازادى جەڭگە تۇرپايى قاينىسىنا ايسۇلۋدى كادىمگىدەي تەلىگىسى كەلەدى. نادان، جابايى، ەسكى اۋىلدىڭ پاتريارحالدىق-فەودالدىق ايلالى سۇم مىنەزى اڭعارىلادى.
اسەلدىڭ ماي باسقان قالىڭ ەتتى دوڭگەلەك جۇزىنە سالقىن عانا، قىسقا عانا كوز تاستاپ ەدى، شايعا پىسىناپ تەرلەپ وتىرعان ول جاعاسىن اعىتىپ، سۇلگىمەن سۇرتىنە بەرگەندە شىنجىر باۋى مايلى مويىن قاتپارلارىنان كورىنبەي، تەك ومىراۋىنداعى ءبىر ۋىس كىلتىن عانا بايقادى. ايسۇلۋ كىلتتەردى كورىپ قالعانىنا ۇيالعانداي ءجۇزىن اۋدارىپ، ءۇنسىز وتىرعان كەمپىرگە قارادى، ول دا شاقپاعىمەن بىرت-بىرت قانت ۇساتىپ، اسپابىن قايتادان جان قالتاسىنا سالدى دا، قانتتان تۇسكەن ۇنتاعىن بارماعىمەن باسىپ جالاپ، ءوز تىرشىلىگىمەن اۋرە بولىپ وتىر ەكەن. ەندى ايسۇلۋ «وسى ءبىر كۇيگە، وسىنداي جامان تور ءتارىزدى مىنەزدەر ورتاسىنا، جايسىز ادامدار ورتاسىنا قالاي كەلدىم، نەگە كەلدىم، نەم بار ەدى» دەگەن ويعا كەلدى. ەسىكتەن باياۋ سوققان سامالمەن قاقتىعىسا سۋدىراپ تۇرعان تورت-بەس ۇرگەن دارىنعا، شىبىقپەن كەرگەن بەس-التى قويان تەرىسىنە كوزى ءتۇستى. بۇل ءۇي ىشىنەن كوڭىلگە مەدەۋ تاپپاعان ايسۇلۋ قالاي قۇتىلسام ەكەن دەگەندەي شاراسىزدانا دالاعا كوز تاستادى. كەش قاراۋىتىپ بارادى. تورعا تۇسكەن توتىداي ايسۇلۋ نە ىستەرىن بىلمەي وتىر. قىزدىڭ ءاربىر قيمىلىنان كوز الماي باعىپ قالعان ساعيت، ەسىنە بىردەمە تۇسكەندەي قولىنداعى شايدى قويا سالىپ قوزعالا بەرىپ ەدى، وسى ساتتە كوشەدەگى شامدار جارق ەتە قالدى دا، كلۋب جاقتان تاماشا سازدى مۋزىكا ءۇنى كەلدى. «جارىق دۇنيەگە شىق، ايسۇلۋ، كەل قوسىلايىق» دەپ تۇرعانداي بولدى. كەتۋگە بەل بۋعان ايسۇلۋدىڭ سىڭايىن تانىپ قالعان ساعيت اتىپ تۇردى دا:
— Ay، اينالايىن، ءقازىر كينوعا بەلەت اكەلەم، بىرگە بارامىز،— دەدى دە ادىمداي باسىپ شىعىپ كەتتى. اۋلادان اسىعا كەتىپ بارا جاتقان ول قاقپانىڭ ىسىرمالى اعاش ىلگەگىن بەكىتكەن بولدى.
ساعيت جۇرتتى قاعىستىرا كەزەككە قاراماي كينو كاسساسىنان ەكى بيلەت الدى. ءۇي جاققا بەتتەي بەرىپ ەدى، ءبىر نارسەسى ۇمىتىلىپ بارا جاتقانداي بۋفەتكە بۇرىلدى. ءبىر ستاكان اقتى قاعىپ سالدى. ول از بولعانداي.
— نالەي ەششە دليا حرابروستي، — دەپ ەكىنشى ستاكاندى قاقتى. دا، زاپيشەش نا مەنيا، — دەگەن كۇيى ءجۇرىپ كەتتى. ادىراڭداي باسىپ، ساعيت قاقپاعا جاقىنداي بەردى، دەمى ىستىق تارتىپ، بويىنا اسىعىس قىزۋ جيعانداي قالپى بار.
قاقپا الدىندا تىپىرشىپ تۇرعان اسەل:
— وسى ۋاقىتقا دەيىن قايدا ءجۇرسىڭ؟ — دەپ شاپ ەتە قالدى. ساعيت اسەلگە قايىرىلماستان يتەرە-ميتەرە ىشكە كىرە بەردى.
— اتاڭنىڭ باسىنا باراسىڭ با، قىز كەتىپ قالدى،— دەدى اسەل كۇيىنە. وعان قۇلاق اسقان ساعيت جوق، جولىنداعى شەلەك-ساماۋىرىنداردى كۇلدىر-سالدىر قاقتىعىستىرا ۇيگە كىردى دە، ەنتىگە اسەلگە ورالىپ:
— ايرىلىپ قالعانسىڭ با؟— دەدى تاناۋلاپ.
— بايلاپ وتىرايىن با، جۇگىرمە قاپ، قولعا قوندىرعان ەڭبەگىم-اي، اۋمەسەرلەنىپ ءجۇرىپ ءوزىڭ ۇشىرىپ العان. قىز باعاسىن ءبىلۋشى مە ەدىڭ سەن دەلىقۇل. شىركىن، بۇل نە دەگەن سۇلۋ قىز ەدى. ءتىپتى تالايدان قازاق قىزىنان كورىنبەگەن كورىك. ايتپادى دەمە، مۇنداي ارۋدى ۇزاماي ءبىر جاۋاپتى قىزمەتكەردىڭ قولتىعىنان كورمەسەڭ، مۇرنىمدى كەسىپ بەرەيىن، — دەپ اپتىعا، اشىنا سويلەدى اسەل. ەندى نەعىپ تۇرسىڭ، ىزدە دەگەندەي ساعيتقا سىڭاي ءبىلدىردى. ساعيت ماشيناسىنا ۇمتىلا بەردى. كابينانى اشىپ وت بەرەم دەگەنشە اسەلدىڭ:
— سورلى بالا، بارىڭدى سال، قاتىن الادى ەكەنسىڭ، وسىنى ال! وسىنى الۋ قولىڭنان كەلمەسە، بۇگىن مىنا كەشتە ورايلاستىرىپ كەزدەستىرگەنىمنەن ساداعا كەت، وسىنى ءىلىپ تۇسپەسەڭ جىگىت بولماي جەرگە كىر،— دەگەنى جىلجي بەرگەن ماشينا ۇنىمەن ارالاس قارعىس انتتاي ەستىلدى.
ساعيت ماشيناسىمەن كلۋب الدىنا كەلىپ، ول ماڭدى اداقتاپ شىقتى، قىز جوق. اۋداننىڭ از عانا كوشەسىن دە ارالادى. فار ساۋلەسىنە ەشكىم ىلىنبەيدى. ەندى ساعيت اۋدان ورتالىعىمەن شىعاتىن ۇلكەن جولعا ءتۇستى. ماشينا وي-قىرعا قاراماي دوڭبەكشي دولدانىپ كەلەدى. ءوزى ماساڭ ساعيت ەشنارسەنى تىڭدايتىن ءتۇرى جوق.
جول... جول... فار ساۋلەسىنە تۇسكەندى قالت جىبەرمەي تىمىسكىلەپ كەلە جاتقان ساعيت. جولاۋشى سايابىرلاعاندا جول ەركى وزىنە تيەتىن ءتۇن ەركەسى ەگەۋ قۇيرىق، سارى تىشقانداردى دا قاشۋعا ۇلگىرەم دەگەنشە ساعيت ادەيى اشۋ-ايىزىن قاندىرعانداي باسا-كوكتەپ كەتىپ بارادى. جول... جول... ءالى ەشكىم جوق... جاياۋ كەتكەن ادامنىڭ كوزگە شالىنار ۋاقىتى الدە قاشان بولدى. مۇمكىن باسقا جولمەن كەتكەن شىعار، ساعيت ماشينانى شۇعىل بۇردى دا، ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي، جول قاپتالىنا ءتۇستى. وسى ماڭدا، تالاپ شارشاپ-شالدىققانعا كولەڭكە پانا بولعان كارى شىنار بار-دى. ساعيتتىڭ دا بەتتەپ كەلە جاتقانى سول. ويلى-قىرلى جولدان ءبىر تومەن، ءبىر جوعارى اۋىتقي جارقىراعان ماشينا ساۋلەسىنە ءالسىن-السىن الگى شىنار شالىنادى. ەندى جاقىنداي بەردى. وسى ساتتە جاڭاعى ساعيت شىققان جولمەن اۋدان ورتالىعىنا قاراي ءبىر اۆتوبۋس وتە شىقتى. ماشينا ساۋلەسىنە اعاش اۋماعىمەن تۇگەلدەي ورانعان ساتتە ارقاسىن سوعان بەرىپ وتىرعان ايسۇلۋدى كوردى.
سامالمەن سىرلاسا سۋدىراي سوققان بۇتاقتاردان «كەلىپ قالدى، جاسىرايىق سەنى» دەگەندەي جامىراي توگىلگەن جاپىراقتار فار ساۋلەسىنەن قىزعانا كولەگەيلەگەندەي بولادى.
مول ساۋلە ءجۇزىن تۇگەل الدى. جەر استىنان شىققان ايداھار كوزىندەي ارباپ، جاقىنداي ءتۇسىپ، تاپ باستىرار ەمەس. بار الەمدى ءوزى جۇتىپ كەلە جاتقانداي قادالا جىلجيدى. ايسۇلۋ جۇزىندە ۇرەي، قورقىنىش، شاراسىزدىق كورىندى. كابينادان ەڭسەرىلە ۇمتىلا بەرگەن ساعيت:
— مەنىڭ سەندە ءسوزىم بار، ۇلكەن ءسوزىم بار، ءبىلدىڭ بە؟ تىڭدا دەيمىن، تىڭداشى ءوزىڭ، نەمەنە، — دەپ ىرجالاڭداي كۇلگەن بولادى. ءبىر قولىمەن جاسقانا ءجۇزىن جاسىرعان قىزدىڭ ۇرەيىنەن ۇيالعانداي فار ساۋلەسى سەنە بەردى.
جىم-جىرت تىنىشتىق. جاڭا عانا سىلدىر قاققان مەيىربان شىنار جاپىراعىنىڭ ورنى قيىرشىق قار بۇرشاقتارىنا اينالعان. وت باسىندا ءۇنسىز وتىرعان ۇشەۋ. ساعيت وتتى ىسىرامىن دەپ ەڭكەيە بەرگەندە فار ساۋلەسى ءىلياس ءجۇزىڭ الدى. ول ساعيتقا قادالىپ قالعان. ءقازىر جەپ جىبەرەردەي سىڭايى بار ءتارىزدى.
مۇنى ەندى بايقاعان ساعيت، جۇمباق ويدىڭ شەشىمىن ىزدەگەندەي كەنەت:
— سەن قايدا بولدىڭ سول كۇنى؟
ساعيتتىڭ حيكاياسىنان كوپ جايدى اڭعارعان ءىلياس ءىشى الاي-دۇلەي بولىپ وتىرسا دا سەزدىرمەي، ءجۇزى شىمىرىكپەستەن:
— بىلمەيتىندەي يەسىن سۇرايسىڭ. سودان ءۇش كۇن بۇرىن ستۋدەنتتەردى وزدەرىڭ شىعارىپ سالعان جوق پا ەدىڭدەر؟
ساعيت تا سىناي قاراپ قالعان. ازدان سوڭ ىشتەي سەنگەندەي: — اليبا، سەن بولماي شىقتىڭ. سىلتەۋىنە قاراعاندا ول بوكسەر بولماسا دەيمىن.
— كىم ول؟— دەدى كارپوۆ ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى شيەلەنىستى ەندى ۇعا باستاعانداي.
— ايتەۋىر، بىرەۋ. سول يت ارالاسپاعاندا، ويداعى بولىپ تۇر ەدى. سونىمەن ماحاببات دەگەنىڭىز مەن ءۇشىن بەس جىل تۇرمەگە اينالدى، — دەپ ساعيت باس كيىمىن الىپ، — ءمىنى، سونداعى دۋدارباسىڭنىڭ ءتۇرى.
ءىلياس تا شەشىمنىڭ سوڭعى ءتۇيىنىن ىزدەگەندەي قينالعان ۇندە:
— ياپىر-اۋ! ازاماتپىز عوي، ءتۇن جامىلىپ وتىرمىز، شىنىڭدى ايتشى، ارالارىڭدا ەشنارسە بولدى ما؟
— بولۋ قايدا، ءبىر اۋىز ءسوز ءۇشىن كەتىپ، ەندى بوسانىپ كەلە جاتقان بەتىم.
ءىلياس ماڭدايىن سارت ەتكىزىپ:
— ءمىنى اقىماق...
ساعيت ءوزىنىڭ تۇرپايى ارسىز كۇلكىسىنە باسا ءماز-مايرام.
— ءاي، ءوزىم دە ءيتپىن-اۋ! قوينىنا باردىم دەپ تاراتقان ءبىر اۋىز ءسوزىم سەنى بەزدىردى عوي، ءا!
ەكەۋى دە بىر-بىرىنە قادالىپ قالعان. ساعيت قايتا كۇلە ءماز بولىپ:
— ول وسەكتى مەدپۋنكتتە العاش كورگەن كۇنى-اق شۋلاتىپ جايىپ جىبەرگەنمىن.
ءىلياس جانى شىعىپ كەتكەندەي:
— حايۋان! — دەپ اتىپ تۇرىپ ساعيتقا تونە ءتۇستى. ساعيت وتىرعان كۇيى شالت قيمىلمەن ءوز قونىشىنا قول سالا بەرگەندە كارپوۆ اراعا كيلىگە كەتتى. ەكەۋى دە بىر-بىرىنە ارباسا قاراعان قالپى. ءىلياس وعان «بۇرالدى، قاڭعىباس توبەت، سەنەن بولدى» دەگەندەي ايىپتاي قاراسا، ساعيتتىڭ كوزىنەن «وزىڭنەن كور، وڭەز سۇمەلەك» دەگەن جازۋدى وقىپ، ءوز دارمەنسىزدىگىن ەندى مويىنداعانداي جالت بۇرىلدى دا، ماشيناسىنا قاراي اياڭداي بەردى. سۇل-دارمەنى قۇرىپ تەڭسەلە باسىپ بارا جاتقان ءىلياستان كارپوۆ كوز ايىرماي قاراپ قالعان.
ەندى ساعيتقا بۇرىلىپ:
— بايقايمىن، ءسوز ساپتاۋىڭا قاراعاندا، جازىقسىز كەتكەنسىڭ عوي، ءسىرا.
قياس قويىلعان ساۋالعا نە دەپ جاۋاپ بەرسەم دەگەندەي از ۋاقىت كارپوۆقا قاراپ قالدى دا:
— ارينە، زاكون — تايگا، پروكۋرور — مەدۆەد...
ساعيتتىڭ بۇل جاۋابى اداسقان الاياق ادامنىڭ تىرلىگىنەن تۋىپ وتىرعانىنا انىق كوزى جەتكەن كارپوۆ، ءۇمىتىن ۇزگەندەي كەيىپتە مال قوراعا قاراي بۇرىلىپ كەتتى. كارپوۆ ۇيلىعىپ قالعان قويلاردى قاعىستىرىپ تۇرعىزىپ ءجۇر... بىرىنە ءبىرى سىعىلىسا ۇيىلىسقان قويلار كەيبىرىن باسىپ تاپتاپ تاستاعان... كارپوۆ جۇت دەگەننىڭ بۇل دا ءبىر كورىنىسى-اۋ دەگەندەي باسىن شايقاپ، دارمەنى بارىن تۇرعىزىپ اۋدارىستىرۋمەن بولدى.
جار باسىنداعى ماشينا كابيناسىندا ءىلياس وتىر. باياعى وت جاققا دالدەن قويعان پروجەكتوردىڭ ساۋلەسىندە تومەندە وتىرعان ساعيتقا كوزى ءتۇسىپ كەتىپ، قاباعىن جيرەنە ءبىر تىجىرىندى دا، پروجەكتوردى باسقا جاققا بۇردى. ءبىرازدان بەرى جانىپ تۇرعان فار پروجەكتورلاردىڭ ساۋلەسى الدە قاشان السىرەگەن شاق ەدى. ولاردىڭ توگىن مولايتۋ ءۇشىن موتوردى جۇرگىزىپ، اككۋمۋلياتورعا زاريادكا بەرەدى. وسى ءبىر ساۋلەنىڭ السىرەپ، قاراۋىتىپ تۇرعان شاعىندا، ءوزى الگى اڭگىمەلەر شىرماۋىندا، وي قۇشاعىندا وتىرعان ءىلياس ءبىر ساتكە دىز بەينەسىن كوز الدىنا اكەلىپ ەدى، ول قىراۋ باسقان كابينا اينەگىنەن قاراپ تۇرعانداي كورىندى. بۇل قاراس قوشتاسارداعى قالپىنداي بولسا دا، مۇندا ەندى «ۇقپادىڭ، تۇسىنبەدىڭ، پاكتىگىمە ەندى كوزىڭ جەتتى مە» دەگەندەي ايىپتاۋ، ءارى، اۋىر ناز بار.
ءىلياس ەلەگىزگەندەي بويى شىمىرلاي بەتىن اۋدارا بەردى. قايتا قاراسا الگى كورىنىس قالپىندا، قىز كوزى ودان دا بەتەر وڭمەنىنەن ءوتىپ بارا جاتقانداي. ابىرجىعان ءىلياس شامداردى وشىرە سالدى. كورىنىس جوعالدى. اينالا تۇنەك. ءىلياس كۇرسىنگەندەي بولدى. ءبىر اۋىر جۇكتەن قۇتىلعانداي، از ۋاقىت تىنىققانداي ءۇنسىز وتىر. الەمنىڭ ءبارىن ءتۇن جۇتىپ كەتىپ، سونى جوقتاي ازىناعان جەل سارىنى، باعانا وكسي سىڭسىعان جالعىز ءتۇپ شي ۇنىندەي ەستىلەدى... ءدال ءقازىر وسىنىڭ ءبارى جاڭا عانا تەرەزەدەن كورىنگەن ايسۇلۋدىڭ وكپەلەي زار شەگىپ بارا جاتقانىنداي ەلەستەيدى.
ءىلياس شىداماي قايتادان شام جاقتى. ايسۇلۋ بەينەسى كوز الدىنا قايتا تاپ بولدى. ۇرەي قورقىنىش ارالاس ءىلياس اينەك سىپىرعىشىنىڭ كنوپكاسىن باسىپ قالدى. ول قىراۋمەن قوسا كورىنىستى دە سىپىرىپ جوعالتىپ جىبەردى. اشىق اينەكتەن الىستان جارتاس باسىنداعى بەيىت كورىنىپ، ءدال سول جەردەن ساۋلەمەن شاعىلىسىپ جالت-جالت ەتكەن مۇز قىراۋ قۇبىلىستارى مونشاق-مونشاق توگىلىپ جاتقان كوز جاسىنداي ەلەستەي باستادى. ءىلياس تاعات تاپپادى. ەندى وتىرسام جىندانىپ كەتەرمىن دەگەندەي ماشينادان قارعىپ ءتۇستى دە، جار باسىنان دومالاي قۇلاپ وت باسىنداعىلارعا قاراي ۇمتىلدى.
مىنە وت باسىندا وتىرعان كارپوۆ پەن ساعيتتىڭ جانىنا ءىلياس تا كەلدى. ونىڭ ابىرجۋلى كەيپىنە قاراپ، ساعيت ءوزىنىڭ دورەكى، تۇرپايى كۇلكىسىنە باسىپ قويا بەردى. ۇرەي، اشۋ-ىزا ارالاس ءىلياس شىداماي:
— يديوت، نەڭە ءماز بولىپ كۇلەسىڭ؟— دەدى. ساعيت كۇلكىسىن كىلت تىيىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، ءىلياسقا تونە:
— كۇلمەگەندە نە،— دەدى ءزارلى ۇنمەن.
ءىلياس نە دەرىن بىلمەي قالدى.
شىن اشۋعا بەت بۇرعان ساعيت سۇستانا:
— ازابىن كورىپ مەن كەتتىم، جارايدى يديوت. دانىشپان بولساڭ، ءوزىڭ نەگە ساندالىپ قالدىڭ؟ سەنىڭ يديوتتىعىڭ سوندا، — دەپ ساعيت ءىلياستى شاپ ەتە جاعاسىنان ۇستاپ، وزىنە تارتا. — قىز قايدا؟— دەدى زىلدەنە.
— اندا،— دەگەن كارپوۆ ءۇنى ساق ەتە قالعاندا، ەكەۋى دە جالت بۇرىلىپ اقتارىلىپ قالدى. ءتۇنى بويى بۇلاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ، ءار ءبىر قيمىل، كوز قاراسىن باعىپ، ەكى جىگىتتىڭ وتكەن جولدارىنىڭ نارسىزدىگىنە كوزى جەتىپ، شىدامى تاۋسىلعان كارپوۆ تۇيەدەن تۇسكەندەي:
— وسى ولكەنىڭ ارۋى اتانعان ايسۇلۋ دەگەن قىزدىڭ مولاسى، انە، — دەپ جارتاستى نۇسقادى.
مولا دەگەندى ەستىگەندە ءىلياس تا، ساعيت تا توبەلەرىنەن جاي وعى تۇسكەندەي مەلشيىپ قالدى. بىر-بىرىنە قاراۋعا حال جوق. كىرپىك قاقپاي ەكەۋى دە قارلى-مۇزداق جامىلعان بيىك جارتاستىڭ باسىندا كولبەپ شوككەن نارداي قارا تاسقا قادالىپ قالعان.
— اڭىزعا اينالعان سول ءبىر سۇمدىق وقيعا، — دەپ كارپوۆ اڭگىمەسىن باستاي بەرگەندە، قارا تاستى قۇشاعىنا الىپ تۇرعان فار ساۋلەلەرى ىدىراي، وزگەشە ءبىر دۇنيەگە اۋىستى.
...ايدالا...قار جامىلعان دالا. جاياۋ بوراسىن. قاي جاعىڭا كوز تاستاساڭ دا توبە-توبە قىرىلعان مال ولىمتىگى قاراۋىتىپ كورىنەدى... ولىمتىك توبەلەردىڭ ءۇستى قارا قۇرىمداي قاپتاعان قارعا قۇزعىن توبى، ۇلى توي-دۋمان سولاردىڭ باسىندا. قۇلازىعان دالا، يەسىز ۇيلەر... ۇزدىك-سوزدىق شۇبىرىپ بارا جاتقان جاياۋ-جالپى حالىق... كەيبىرى يىعىنداعى قورجىن، ارقالاعان جۇكتەرىن السىرەگەن ساتىندە جولعا تاستاپ بارادى... ەندى بىرەۋلەرى جۇگىن شەشىپ، تىم بولماسا وسىنى الا كەتەيىن دەگەندەي الدەنەلەردى قويىندارىنا تىعىپ جىلجيدى...
ەكى بالا جەتەكتەگەن كەمپىر مەن شال، ولاردىڭ بوي جەتكەن قىزى... شال ەر-توقىم ارقالاعان، قىز الدە بىرەۋدى ىزدەگەندەي ارت جاعىنا قارايلاي بەرەدى... تۇس-كەلبەتى ءبىزدىڭ ايسۇلۋدان اينىمايدى. بىلەگىندە اق جىبەك ورامال بايلاۋلى. وزگەشەلىگى تەك كيىمىندە.
قىزدىڭ قارايلاي بەرگەنىنە كەمپىر رەنجىپ:
— و، بەيباق، ونان دا تىرلىگىڭدى ويلاسايشى،— دەدى ءىلبىپ باسىپ كەلە جاتىپ...
تاعى دا قۇلازىعان قارلى دالا... ابدەن تيتىقتاعان ايەلدەر... ءقازىر ءبىر بالانى قىز جەتەكتەپ العان... ءالى جالتاق-جالتاق قاراۋمەن كەلەدى... بۇيىردەن سوققان وكپەك جەل سۇلدەرى كەلە جاتقانداردى التەك-تالتەك باستىرادى... كۇنى بويى كوك جوتەلدەن قۇتىلا الماي بۋلىعىپ كەلە جاتقان شال ءبىر ساتتە وماقاسا قۇلادى... تۇرارعا دارمەن جوق... كەمپىر بالالارىمەن شوعىرلانىپ قالدى... كەتە بەرىڭدەر دەگەندەي شال قولىن ءبىر-اق سىلتەدى دە، اقىرعى رەت يەك قاقتى... جوقتاۋ... زار شەگۋ... بوراسىننان ەشنارسە كورىنبەيدى... تەك ءۇن ەستىلەدى... ول دا جوعالىپ بارادى... ءبىر ساتتە بوران باسىلعانداي بولدى... كوز ۇشىندا تورتەۋ بارا جاتىر... جارتىلاي قار باسقان شال ءجۇزى، باس جاعىندا ولگەن شال ەنشىسىنە تيگەن ەر-توقىم عانا... تاعى جاياۋ بوراسىن، ەندى ونى دا قار باسىپ كوزدەن تاسالاي بەرەدى...
...تاۋ ەتەگى... اندىزداپ شىققان تۇتىندەر اۋىل تىرشىلىگىن تانىتقانداي...
كەرۋەن جولدارىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندە بيىك كارى شىنار، اينالاسىنا ورنالاسقان كەرۋەن سارايلاردىڭ الدىنداعى جەر وشاقتاردان شىققان بۋداقتاعان تۇتىندەر...
قۇر سۇلدەرى كەلە جاتقان الگى تورتەۋ مۇنشالىقتى ءتۇتىن بۋداقتارىن كورگەندە، «تويدىڭ ۇستىنەن شىقپاساڭ جارار ەدى» دەگەندەي جۇرىستەرىن تەزدەتە، ءسۇرىنىپ-قابىنا ۇمتىلدى. جەر وشاقتارعا ورنالاسقان ۇلكەندى-كىشىلى قازاندار. جانتالاسا وت جاعىپ جۇرگەن مالايلار. باقساق بۇل توي ەمەس، ارام ولگەن مالداردىڭ سۇيەك-ساياعىنان سابىن قايناتىپ جاتقاندار ەكەن. قازان ماڭىندا ۇيىلگەن مال تەرىلەرى، قاۋساعان سۇيەكتەر، جاڭا عانا قازاننان شىعارىپ، قار ۇستىنە توڭازىتىپ جاتقان كەسەك سابىندار، مالدىڭ ىشەك-قارنىنا تالاسا ىرىلداسقان يتتەر، سىباعاسىنان قۇر قالعانداي شۋلاسا، جەر-كوكتى باسىنا كوتەرە ۇشقان توپ-توپ قارعالار...
الگى كەلە جاتقاندار مۇنى كورگەندە ازا بويلارى تىك تۇرىپ، ءبىر قورقاۋ جان تۇرشىگەر جالماۋىز ورداسىنا تاپ بولعانداي بولدى.
ءار تاراپتان سۇلدەرى سۇيرەتىلگەن ەل قاراسى وسى ماڭعا ۇيلىققان... اۋلا الدىندا اجال مەن ادام ساۋداسى ءجۇرىپ جاتىر...
قاسىندا دايەكشىسى، كەرۋەن-ساراي يەسى ساۋداگەر شال قاۋساعان ەلدىڭ قولدا بارىن قامتىپ قالۋ ارەكەتىندە...
ءيىن تىرەسە شۇبىرعان ەل، قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، شال-شابان ارالاس اقىرزاماننىڭ قىل كوپىرىنەن ەتەتىندەي، تىرشىلىك تالشىعى وسى ءبىر قاقپا الدىنان تابىلىپ، تال قارماۋعا جانتالاسۋدا.
قولدا باردىڭ قۇنىن ەسەپتەپ جاتقان ەشكىم جوق، التىن جۇزىك تە، كۇمىس الدا دا ءبىر كۇلشە نان، قوس ۋىس دانمەن باعالانىپ جاتىر... مىنە... جاڭا تۇسكەن كەلىنشەكتەر، وقالى كامزول، ورنەكتى ساۋكەلەسىن دە وتكىزدى... ەندى ءبىرى ءوزى شەشۋگە ءحالى جوق ساقينا، جۇزىككە تولى ەكى قولىن ۇسىنا بەردى... جەمتىككە ۇڭىلگەن كۇشىگەندەي ساۋداگەر شال، ساۋساقتاردان ساقينالاردى بىرتىندەپ الىپ اۋدارىستىرا قارادى دا، ارناۋلى ساندىققا لاقتىردى... جۇرتتى تىرىلەي توناپ جاتقانىن سەزىنگەن شال ەشكىمنىڭ جۇزىنە قارامايدى... قاۋساعان كەمپىر بىلەزىككە تولى بىلەگىن ۇسىندى... ول دا الىنىپ ساندىقتان جاي تاۋىپ جاتىر...
ەكى كوزىمەن كۇلشە ناندى جۇتىپ بارا جاتقانداي جاس بالا جاقىندادى... كەۋدەشەسىندە تاعىلعان تورت-بەس كۇمىس تەڭگەدەن باسقا دانەڭە جوق، بۇل باعاناعى تورتەۋدىڭ ءبىرى... شال تەڭگەلەرىن قيىپ الدى... ءبىر كۇلشە نان بەردى... ءبىراق بۇلار جىلجىماي تۇرىپ قالدى. كەمپىر ءبىز تورتەۋ ەدىك دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى.
قۇنىققان شال جولدى بوساتىڭدار دەگەندەي ولاردى قولىمەن ىعىستىرا بەردى... بۇرىلا بەرگەن ساتتە قىز شاشباۋى سىلدىر ەتتى. شال سەلت ەتە قالىپ شاشپاۋعا ۇمتىلا جارماسا بەرگەندە قىز جالت قارادى... ومىرىندە مۇنداي سۇلۋدى كورمەگەن شال ءبىر ساتكە بار دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتكەندەي بولدى دا، ەندى قىزعا جاقىنداي، بىلەگىنەن ۇستادى. قىز قىمسىنا بەردى دە، الدە بىرەۋدەن كومەك ىزدەگەندەي اينالا قارادى. ءبىراق ارا تۇسەر جان سەزىلمەيدى، شەشەسى دە قىبىر ەتپەي تۇرىپ قالعان. شالدىڭ كوزى قىز بىلەگىندەگى اق ورامالعا ءتۇستى دە شەگىنىپ كەتتى. قىز جۇرەيىن دەسە، شەشە قوزعالار ەمەس. ەكى كوزى الگى كۇلشە ناندى تالاسا-تارماسا تاۋىسۋعا جاقىنداعان ەكى جاس بالاسىندا. مۇنى سەزگەن شال جالما-جان ءبىر قورجىننىڭ ەكى باسىن تولتىرا ازىق-تۇلىك سالدى دا، كەمپىرگە كەلىپ ونىڭ يىعىنا ءىلدى. ءبىر بالەنى سەزگەن دىز تىم بولماسا وسىمەن قۇتىلايىن دەگەندەي شاشباۋىن شەشە بەرىپ ەدى، شال نازار اۋدارماستان بىلەگىنەن ۇستادى دا، اۋلانىڭ ىشىنە قاراي تارتتى. قىزدا قارسىلىق بىلدىرۋگە دارمەن جوق، ارتىنا جالتاقتاپ قاراي بەردى... انا، باۋىرلارى سىرتتا قالدى. ءبىر ازدان كەيىن دورباعا نان، قۇرت، از عانا ءدان سالىپ الىپ شىققان مالاي كەمپىرگە ۇسىنا بەردى. كەمپىر بۇل دۇنيەلىكتەرگە قۋانعانمەن قىزىن كۇتكەندەي از ءمۇدىرىپ ەدى، مالاي وعان ەندى «جولىڭا ءتۇس تە كەتە بەر» دەگەندەي يشارات ءبىلدىردى. كەمپىر ءبىر سۇمدىقتى سەزگەندەي جىلجىماي قالدى. ەكى كوزى قىزىندا. الگى تىرلىك تالشىعى سالىنعان دوربانى تاستاي بەرىپ ەدى، نان مەن ءداننىڭ بارلىعىن ءبىلىپ تۇرعان ەكى بالا دورباعا جارماسا باستاعاندا «قايتار»، — دەگەن شالدىڭ ءۇنى شاڭق ەتە قالدى. ودان شوشىپ كەتكەن ەكى بالا جاۋتاڭداپ دورباعا ءبىر، اناسىنا ءبىر كەزەك قارايدى. دوربانى ەكەۋلەي قاپسىرا ۇستاعان بالالارىنىڭ جاۋتاڭداعان كەيپىنە كوزى تۇسكەن كەمپىر دە ەندى لاجسىزدان ەڭكەيىپ دوربانى كوتەرە بەردى.
«قايتار» دەگەندى وزىنشە تۇسىنگەن مالاي دا جىلجي بەرگەن كەمپىرگە ۇمتىلعان شاقتا:
— تە بىلاي بەرى، — دەپ ساۋداگەر جەكىرە مالايدى قايتارىپ الدى. نە ىستەرىن بىلمەي كىلت توقتاعان مالاي ءمۇساپىرسىپ تۇرعاندا، شال وعان سىبىرلاي ءتۇستى.
— ەسۋاس نەمە، قايتار دەپ وزدەرىنە ايتتىم، قولىنا تۇسكەنىنە ريزا بولىپ كەتىپ بارا جاتقانىنا، قۇدايعا شۇكىر دە، ءۇش اش كوزدەن قۇتىلعانىما جەتى تەڭگە ساداقا،— دەدى دە قىزعا بۇرىلدى. اناسىنان ايرىلىپ، بايلاۋدا قالعان بوتاداي جاۋدىراي قاراپ قالعان قىز كوزى، سۇڭعاق بوي، ءسۇمبىل شاشى، كەپتەر يىق، قاز كەۋدەسى وسى جاسقا كەلگەلى شال كورمەگەن پەريزاتتى ەلەستەتتى.
شال وزىنشە «تفا، تفا، ءتىل كوزدەن ساقتاي كور» دەپ كۇبىرلەپ، «جيعان-تەرگەنىم جولىڭا قۇربان» دەگەندەي ىرجيا ءماز بولىپ، قىزدان كوزىن الماي جاقىنداي بەرەدى. «ۇيگە كىرەيىك» دەگەن يشاراتپەن قىزدىڭ قولىنان ۇستاماڭشى بولعاندا، قىز كەستەلى اق ورامال بايلانعان قولىن تارتىپ الدى. بۇل اق ورامال سوناۋ سۇيگەن جىگىتتەن قالعان جالعىز بەلگى. قىز دارمەنى بوگدە جات قولعا تەك سونى ۇستاتپاۋعا عانا كەلدى. شال ەكىنشى قولىنان الدى دا، جەتەكتەپ جۇرە بەردى.
كەڭ اۋلا ىشىنە كىردىك. اۋلا تورىنە تارتقان جالعىز اياق جولدىڭ ەكى جاعى دۇنيەلىكتەر؛ توبە-توبە ۇيىلگەن تۇياق-مۇيىزدەر، جەنتەك-جەنتەك جال-قۇيرىقتار، تاقتالاي جيعان تەرىلەر بىلاي تۇرسىن، قىمبات كىلەمدەر، اشەكەيلى ويۋلى كيىزدەر، كۇمىس شاپقان ەر-تۇرماندارى، قاتار-قاتار اۋزى اشىق ساندىقتاردىڭ ءىشى تولا قىمباتتى كيىمدەر، زەرلى-وقالى تون-شەكپەندەر، نە كەرە بۇلىنگەن ەلدىڭ بار كوز تارتار مۇلكى، ءبىر حالىقتىڭ عاسىرلار بويى بويىنا جيعان ونەرىنىڭ ايعاعى، تالاي شەبەر-زەرگەردىڭ كوز مايىن تاۋىسقان عاجايىپ ءسان-سالتانات جيھازدارى، ءوزىنىڭ بار بولمىسىمەن مال تۇياعى قىل-قىبىر جەنتەكتەلگەن جۇن-جۇرقامەن ارالاسىپ ءبىر اۋلاعا سىيىپتى...
بۇل كورىنىستەن ازا بويى تىك تۇرعان قىز ىشتەي بۋلىعىپ اۋا، ءال تىلەگەندەي اسپانعا قارادى. وسى ساتتە قورعاسىنمەن قاپتالعانداي سۇرقاي كوڭىلسىز اسپاندى تەسىپ وتكەندەي الىستان تالىقسي ەستىلە قوبىزدىڭ زارلى ءۇنى كەلدى...
شال قىز كوڭىلىن الاڭ ەتۋ ءۇشىن، اۋلاعا كىرگەلى ءار ساندىقتان تاڭداپ العان الدا، ساۋكەلە، وقالى قامزول، ويۋ-ناقىستى كەبىس-ماسىنى قىزعا «مىنانىڭ ءبارى سەن ءۇشىن» دەگەندەي قالباڭ قاعىپ ىشكى ۇيىنە ەنگىزە بەردى. زار شەككەن قوبىز ءۇنى ۇدەي ءتۇستى...
اسىعا شىققان شال ەسىكتى سىرتىنان جاپتى. قوبىز ءۇنى ءالى زارلاپ تۇر. شالدان دەگبىر قاشقان. اۋلا قاقپاسىنا قاراي جۇگىردى. سىرتقا شىقتى. قوبىز زارى ايدىنداي بەردى.
وقشاۋ تۇرعان بيىك شىنار اعاشىنىڭ تۇبىندە قاۋساعان ءبىر باقسى قوبىز شالىپ وتىر ەكەن. قوبىز ءۇنى دە، باقسىنىڭ قيمىلى دا ولەر ادامنىڭ سوڭعى بوي جاساۋىنداي اسەر ەتەدى. قوبىزدان ەستىلگەن ءۇن تەك قانا باقسىنىڭ مۇڭ-زارى ەمەس، حالىق باسىنا تۇسكەن اۋىر ناۋبەت، قور-قازانىڭ جوقتاۋىنداي سارنايدى. مۇنىڭ ءبارى ەلدى تىرىلەي توناپ جاتقان ساۋداگەر شالعا ايىپتاۋ جازاسىنداي ەستىلىپ، ۇرەيىن الىپ بارادى. شىداي الماعان ساۋداگەر بىر-ەكى كۇلشە ناندى مالايىنا ۇستاتتى دا، «اناعان وسىنى بەرىپ قۋىپ جىبەر» دەگەن يشارات ءبىلدىردى...
— جوعالتسىن كوزىن، قاقساماي!— دەدى ساۋداگەر قالشىلداپ... ...جۇگىرىپ بارعان مالاي ناندى ۇسىنا بەردى دە، ەندى بۇل ارادان جوعال دەگەندەي ءجون سىلتەدى. باقسىنىڭ ونىمەن جۇمىسى بولماي، قولىنا تيگەن ناندى بىردەن اساي باستادى. اش وزەككە كۇش ءتۇستى. تولعاي بىر-ەكى جۇتتى دا باقسى جانتايا بەردى... مالاي شوشىنا قارادى. باقسى بار تۇلعاسىمەن ءبىر ىشقىندى دا، سوزىلعان كۇيى ءۇنسىز-تۇنسىز دالدى، دەمى ءۇزىلىپ كەتتى. شىنارعا سۇيەۋلى كارى قوبىز قالدى. شال دەنەسىن مالاي سۇيرەپ كەتتى. ءولىم بۇل ماڭعا تاڭ ەمەس. ءبارىن ءبىر جەرگە جيىپ كەمىپ تە جاتىر. سول توپقا باقسىنى دا سۇيرەپ كەتە بەردى...
شىناردا سۇيەۋلى كارى قوبىزدىڭ شاناعى ۇڭىرەيىپ، سىلدىرماقتارى ءۇنسىز. قوبىز قۇلاعىنا ورناتقان دوڭگەلەك قوس اينا ەندىگى دۇنيەنىڭ مىلقاۋ كۋاسى مەن دەگەندەي جارقىراپ قاپتى.
ەندى ءبىز مەزگىل-مەرزىمدى وسىنىڭ قوس ايناسى ارقىلى بايقايمىز. مىنە كۇن ەكىندىگە بارىپتى. الگىدە عانا جەرمەن استاسىپ تۇرعان سۇرعىلت بۇلت، ەندى قان-قىزىلعا مالىپ العانداي جالىن الاۋلايدى. قان قاسىرەتىنىڭ كۋاسىنداي قان-قارا جامىلعان، زار شەككەن جاندارعا ءۇن قوسىپ تۇرعان ءتارىزدى. كەشكى سۋىق، جاياۋ جەل يەسىز قوبىزدىڭ قوس ىشەگىنەن سىر تارتقانداي بولادى. الگى قوبىز كوزىندەگى القىزىل رەڭ ەندى قاراۋىتا بەرىپ، بارا-بارا تۇنەك تۇنگە اينالىپ جوعالدى...
سىمەرلەي اتىپ كەلە جاتقان تاڭ ساۋلەسىن تاعى دا ءبىز قوبىزدىڭ قوس اينەگىنەن كورەمىز. تاڭ اعارا بەردى، كۇن شىققان سىڭايى بار. كەنەت قوبىز كوزىنە ءبىر نوقات پايدا بولدى. ول ۇلعايا بەردى. الىستان كورىنگەن ادام بەينەسىنە اينالدى. جاقىنداپ تا قالدى. باقساق، ءويۋلى-ساندى دومبىرا ۇستاعان جىگىت. ءوزى دە ابدەن قالجىراعان، قوبىز كوزىنە ۇڭىلە بەرگەندە ونى ءبىز تولىق كورەمىز. يەسىز قوبىزعا تاڭدانا جان-جاعىنا قارادى. ەشكىم جوق. ءتىرى جان جوق قوبىز جانىندا. ەندى كوزى ءوز دومبىراسىنا ءتۇستى... «سەن دە وسىنداي ايدالادا قالارمىسىڭ» دەگەندەي ۋايىمدى رەڭ پايدا بولدى جىگىت جۇزىنە... دومبىراسىن قىسقان بويى اۋلاعا قاراي بەتتەدى. قوبىز كوزى ونى ۇزاتىپ بارا جاتىر. ۇزاعان سايىپ كىشىرەيە بەرەدى. قاقپا الدىندا ءيىن تىرەسكەن قالىڭ جۇرتقا بارىن جوعالدى.
جىگىتكە دە كەزەك جەتتى. شال وعان «نەڭ بار ەدى» دەگەندەي يەك قاقتى. جىگىت عاجايىپ ورنەكتى دومبىراسىن كورسەتتى. ەندى ءبىر حالىقتىڭ ەرلىگىنىڭ، سەرىلىگىنىڭ، قۋانىش-شاتتىعىنىڭ، مۇڭ-ماحابباتىنىڭ مول سىرىن باۋىرىنا باسقان دومبىرا دا ساۋداعا ءتۇستى. دومبىرانى اۋدارىستىرا قاراپ شال:
— بالام، تويدا ءان سالۋعا قالاي ەدىڭ،— دەدى.
— ءسانى كەتكەن ەلدىڭ، ءانى نە وڭار دەيسىز، قاريا.
شال جىگىتتىڭ تىك مىنەزىن ۇناتپاي قالىپ، دومبىرانى زەرلەي قارادى دا، ءارى قاراي ۇزاتا بەرىپ، ءبىر كۇلشە نان ۇسىندى. از ويلانىپ تۇردى دا، «ونەردى مەن دە باعالاي بىلەمىن» دەگەن كىسىشە، تاعى دا جارتى كۇلشە نان بەردى. شالدىڭ ءبىر ساندىعىندا سۇيەۋلى تۇرعان دومبىرا مەن قولىنداعى نانعا كەزەك قاراعان جىگىت وزىنەن ءوزى قاتاڭ كۇيزەلە:
— قالىڭدىعىمنان اداسىپ قالعاندا سىرلاسىم دا، مۇڭداسىم دا سەن ەدىڭ، دوسىم، دومبىرام. حالقىڭنىڭ قۋانىشىن دا، قاسىرەتىن دە ارقالاعان قوس ىشە ەندى سەنىمەن دە قوشتاستىم،— دەدى.
— شىراعىم، بيىكتە تۇرعان قۇراندى تابانىڭا نان قويىپ الۋعا بولمايدى، ال ناندى قۇراندى باسىپ تۇرىپ الۋعا بولادى دەيدى،- شاريعات،— دەدى شال تاۋىپ ايتتىم-اۋ دەگەن كىسىشە جان-جاعىنا قورازدانا قاراپ، ساۋداسىن توقتاتتى دا، دومبىرانى الىپ ۇيىنە قاراي اياڭدادى.
تاعى دا قوبىزدىڭ اينالى كوزىنە الدە بىرەۋ پايدا بولدى. بۇل الگى ءبىر جارىم كۇلشە ناندى الىپ كەلە جاتقان جىگىت. كەلىپ شىنار تۇبىنە وتىردى. بۇل بەينەسى ەندى قوبىزدىڭ جالعىز كوزىنەن كورىنىپ تۇرادى. قوبىزدىڭ ەكىنشى كوزىنە نوقات پايدا بولدى. ول ۇلعايا بەردى. بىرەۋ جانۇشىرىپ جۇگىرىپ كەلەدى. بۇل دومبىرا ارقىلى جىگىتتى تانىپ، شال ۇيىنەن ىزدەپ شىققان وزىمىزگە تانىس قىز جاقىنداي بەردى. مىنە، كەلىپ تە قالدى... سىڭار ايناداي تولىق ءجۇزىن كوردىك. جىگىتكە قادالىپ قالعان.
جىگىتتىڭ ونىمەن جۇمىسى جوق. ناندى قوماعايلانا سوعىپ وتىر. باسىن كوتەرمەيدى، «بوسىپ جۇرگەن قايىرشىنىڭ بىرەۋى شىعار، كوزگە-كوز تۇسسە نان سۇرايدى» دەپ ويلايدى وزىنشە جىگىت.
قىز جىگىتتىڭ مىنا قالپىنا قادالا قاراپ ۇزاق تۇردى. قىز تۇرعان اينەك شەتىنەن اۋلادان بەرى قاراي بەتتەگەن قۋعىنشىلار كورىنە باستادى. مۇنى سەزگەن قىز شىداماي:
— ءبۇيتىپ نان جەگەنشە، ولگەنىمىز ارتىق قوي، — دەدى ىزاعا بۋلىعىپ. جىگىت جالت قارادى. جۇتا بەرگەن نانىنا ءتۇيىلىپ قالدى. تەك جىپىلىقتاعان كوزى؛ سويلەۋگە شاما جوق، سويتكەنشە قۋعىنشىلار دا جەتتى. قىزدى سۇيرەي جونەلدى. سىڭار اينەكتە الدەنەلەر ايتىپ، جالت-جالت قاراپ بارا جاتقان قىز بەينەسى ۇزاي بەردى، نوقاتقا اينالىپ عايىپ بولدى.
ەسىن جيعان جىگىت، قىز ىزىنشە ۇمتىلىپ تۇرا بەرگەندە ساۋداگەر شال كەس-كەستەي قالىپ:
— نەمەنە، قالىڭ مالىڭ كۇيىپ بارا ما؟— دەدى.
— ايداپ كەلە جاتقان قالىڭ مالدى جۇت الدى،— دەدى جىگىت كۇيىنە.
— ەندەشە ول قىزدىڭ قۇنىن مەن تولەدىم، — دەپ جىگىتتى كەۋدەسىنەن ءبىر يتەرىپ وتىرعىزدى دا، شال الشاڭ باسىپ كەتە باردى. ەندى قىز شالدىڭ مەنشىگىنە، مۇلكىنە اينالعان. ءبارى زاڭعا دا، شاريعاتقا دا سىيىسىپ جاتىر. داۋ ايتا المايسىڭ.
جىگىت قوبىز جانىندا، شىنار تۇبىندە مەلشيىپ وتىرىپ قالعان. ىسقىرىق جەل قوبىز قىلىن شەرتكەندەي بولادى. جىگىت قوبىزدى قولىنا الادى. ءبىز قوبىزدىڭ قوس اينەگىنەن كەش بولىپ كەلە جاتقانىن اڭعارامىز. قاراڭعى تۇسە بەردى. تەرەزەلەردەن شام كورىندى. ولار دا سونە باستادى. جالعىز شال ءۇيىنىن شامى جانىپ تۇر. كۇن باتا باستاعان قوبىز ءۇنى سان سارىننىڭ باسىن شالىپ ۇدەي كەلە زار-زاپران قۇسقانداي قايعىلى اۋىر سىر شەرتەدى. ايتا الماي قالعان ارمان، تىلەۋى كەسىلگەن باقىت. تار قىسپاق، زار زامان، قوبىزبەن جىگىت بايانداپ جاتقان زار مۇڭدار وسى.
ەندى جالعىز تەرەزەنىڭ دە شامى ءسوندى. وسى شەر-شەمەنىن ءدال سول تەرەزەگە باعىشتاپ وتىرعان جىگىت تە شام سونىسىمەن ءۇمىت تالشىعى ۇزىلگەندەي كىلت توقتادى. بار الەمدى مەڭىرەۋ ءتۇن جۇتىپ، پاك جۇرەكتى الدە ءبىر قورقاۋ قاسقىر تالاپ جاتقانداي سەزىندى. اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس. تەك جالقاۋ، جاپالاقتاپ جاۋعان ۇلپا قار قوبىزدىڭ قوس ايناسىنا ءتۇسىپ، ەرىپ كوز جاسىنداي پارلاپ تومەن اعىپ جاتىر... ءتۇننىڭ الدە ءبىر ۋاقىتى بولدى. ماۋجىراپ مۇلگىگەن جىگىت ءبىر تۇندە شاشى اعارىپ كۇرت تۇسكەن... باسىن سۇلىق سالىپ وتىرعان كۇيى...
ءبىر كەزدە جىگىتتىڭ اسىلىپ وتىرعان قوبىزىنىڭ قۇلاعىنا قىزدىڭ قولىنداعى باياعى كەستەلى اد ورامال بايلاندى. جىگىت ونى سەزگەن جوق... قار... قار... جالاڭ اياق ىزدەر كەتىپ بارادى... ءالى جاڭا تۇسكەن جاس ىزدەر قاراۋىتا كورىنىپ، تاۋ جاققا بەت الىپ بارادى. ىزدەر... ىزدەر، ولاردى دا قار باسىپ قالا بەرەدى...
...جارتاس... تۇڭعيىق قاراڭعىدان كەنەت ساۋلە پايدا بولادى دا، سول ساۋلەگە ورانىپ، ەرتەگىنىڭ حور قىزىنداي ءبىر بەينە جاقىنداي بەرەدى... بۇل شال ۇيىنەن قاشىپ شىققان ايسۇلۋ. جارتاستىڭ شىرقاۋ باسىنا شىقتى دا، ۇشۋعا قومدانعان اققۋداي قۇشاعىن جايا جوعالا بەردى دە، ورنىنا بەيىت پايدا بولدى.
سۇيتسەك الگى ساۋلە ماشينا فارى دا، بۇل كورىنىس كارپوۆ حيكاياسىنىڭ سوڭى ەكەن...
— سونىمەن ايسۇلۋ قاتال تاعدىردان، قورقاۋ تىرناعىنان وسىلاي قۇتىلعان ەكەن. ونەر يەسى دەگەن ءانشى، سەرى جىگىتىمىز سول شىنار تۇبىندە قوبىز قۇشاقتاعان كۇيى ءبىر تۇندە شاشى اعارىپ، جىلاۋمەن كوزدەن ايرىلىپ، شەرمەندە بولىپ قالا بەرىپتى، — دەپ كارپوۆ ءسوزىن اياقتاعاندا، باياعى وت باسىندا وتىرعان ۇشەۋگە ورالدىق... جارتاس باسىنداعى مولاعا كوز تىگىپ، ۇشەۋى دە ءۇنسىز قاتىپ قالعان ءتارىزدى. ءبىر ساتتە كارپوۆ ەكى جىگىتتىڭ قاس-قاباعىن باعىپ وتىر. سول ءبىر بەيكۇنا، شەيىت كەتكەن قىزدىڭ وبالى ءوز موينىنا تۇسكەندەي ءىلياس اۋىر كۇرسىندى دە، ساعاتقا قارادى. وقيعانى وزىنشە تۇسىنگەن ساعيت از عانا قاباعىن تىجىردى دا، قوزعالاقتاي بەردى. كارپوۆ نازارى ساعيتتا.
— اح، حوروشايا بايقا، ءبىراق بوسقا ارامتەر بولدىڭ، شالىم. مۇنىڭ بىزگە نە قاتىسى بار؟ — دەپ ءىلياسقا دا ماقۇلداتقىسى كەلگەندەي اجۋا كۇلكىگە باستى. ءساعيتتىڭ توڭ مويىن توپاستىعىنا ابدەن كوزى جەتكەن ءىلياس وعان جامان كوزىمەن اتا قارادى.
— قاتىسى بار،— دەدى كارپوۆ جۇلىپ العانداي، ساعيت تا، ءىلياس تا كارپوۆقا اقتارىلىپ قالدى. ساعيت تۇرپايى ۇندە:
— سونداعى قاتىسى ەكەۋىنىڭ اتتاس بولعانى ما؟ — دەپ كەكەتە قارادى.
— ول دا بار. حالىق اڭىزعا اينالعان ايسۇلۋدىڭ ەسىمىن سۇلۋلىقتىڭ وشپەس-ولمەس ۇلگىسىندەي جادىنان شىعارماس ءۇشىن قىزدارىنىڭ دا اتتارىن ايسۇلۋ دەپ قوياتىن سەبەبى سول. ءبىراق اڭگىمە توركىنى ارىدە جاتىر. ول زامانداردا جۇت دەگەن بۇكىل حالىقتى قىرىپ-جويىپ اشارشىلىق-قايىرشىلىققا دۋشار ەتەتىن. جۇت ونىمەن عانا تىنباي، ءوزىنىڭ ەڭ اۋىر زاردابى، رۋحاني جۇتقا اكەپ سوعاتىن. بارىنەن قورقىنىشى وسى رۋحاني جۇت – ادام ساناسىنداعى جۇت. مىنە، بيىل دا جۇت. تابيعات تۇرعىسىنان تۋعان جۇت. قازىرگى زاماندا مۇنى جەڭۋ وپ-وڭاي، ءبىزدىڭ قوعامداعى ەڭ باستى بورىشتىڭ ءبىرى ادام ساناسىنداعى جۇتتى جەڭۋ — سونىمەن كۇرەسۋ. ماقسات وسىنى جەڭۋدە جاتىر. الىسقا بارماي-اق وسى وتىرعان ەكەۋىڭدى الايىق، — دەپ كارپوۆ بۇلارعا سىناي قارادى. بۇل اڭگىمە باستالعاندا باياعى جارتاستان قۇلاعان ايسۇلۋ وقيعاسىنان شىعا الماي وتىرعان ءىلياس:
— تراگەديا عانا ەمەس، كوشمار... ن... دا... نەت پوۆەستي پەچالنەي، چەم پوۆەستي «رومەو ي دجۋلەتتا»، ناعىز سۇمدىق، — دەپ وزىمەن ءوزى كۇبىرلەپ كارپوۆكە قارادى.
— سەندەردىڭ قىزعا قيانات جاساعاندارىڭدى سوندا نە دەيمىز؟— دەدى كارپوۆ ەكەۋىنە كەزەك قاراپ. كۇنى بويعى ءسوز بايىبىنا ەندى جەتكەندەي، ەكەۋى دە ءۇنسىز اڭتارىلىپ قالدى.
— مىنە، ەكەۋىڭ دە رۋحاني جۇتتىڭ ق ۇلى بولىپ شىقتىڭدار دەگەن وسى ەمەس پە،— دەدى كارپوۆ. ءىلياس قارسىلىق بىلدىرەيىن دەگەندەي «وتاعاسى» دەپ باستاي بەرىپ ەدى. كارپوۆ وعان ىرىق بەرمەي سويلەپ كەتتى.
— قالىڭ مالىنىڭ قۇنى ءبىر كۇلشە نان بولىپ، زار شەگىپ قالعان سۇيگەن قىزىن قۇتقارىپ الۋعا جىگەرى جەتپەي، شىنار تۇبىندە قوبىز قۇشاقتاپ شاشى اعارعان اقىن-كۇيشى، سەرىدەن سەنىڭ نە ايىرماڭ بار. ول قىتىمىر زاماننىڭ كەرتارتپا زاڭىنان شىعا الماي قالسا، سەن وسەك-اياڭنىڭ جەتەگىندە كەتتىڭ. بۇل، قىز ماحابباتى تۇگىل، ونىڭ تىرناعىنا تۇرمايتىن توعىشاردىڭ كاسىبى. سۇلۋلىق، جاراستىق سالتاناتىن ادام بالاسى باعى زاماننان مۇرات ەتىپ كۇرەسۋمەن كەلەدى. ونسىز ومىردە اجار، ادامعا باعا بولماس ەدى،— دەدى كارپوۆ سۇستانا قاراپ.
— ەح، بىلشىل، كۇرەس، كۇرەس. سۇلۋ ءۇشىن كۇرەسكەن مىنا مەن تۇرمەدەن ءبىر-اق شىقتىم، — دەپ ساعيت، «بالەم، اۋزىنا قۇم قۇيعان شىعارمىن» دەگەن كىسىشە قارقىلداپ كۇلىپ قويا بەردى.
كارپوۆ شىداماي:
— كۇرەسكەن سەن ەمەس. كۇرەسكەن، سول ءتۇنى ماحاباتتى تاپتاۋشى، پاك سەزىمدى كىرلەۋشى، تاعى تىرناعىنان قىزدى قۇتقارعان ادام،— دەدى شەگەلەپ. ساعيت ەسكى جاراسىنىڭ ورنى سىزداعانداي كارپوۆ ءجۇزىن باعىپ قالدى. وسى ساتتە ءىلياس شوق باسىپ العانداي ورنىنان اتىپ تۇرىپ:
— ونى ءسىز قايدان بىلەسىز،— دەدى كارپوۆقا.
ساعيت ءىلياستىڭ بۇل قيمىلىنان وزىنشە الدە نە سەزىپ، جەمتىگىن كورگەن جىرتقىشتاي شۇيلىگە ءتۇسىپ:
— سەن نەگە شوشىدىڭ. الدە...— دەدى ءقازىر ءتۇتىپ جەيتىندەي ءزارلى ۇندە. ءىلياس قايمىعىپ قالدى دا، ءوزىن-وزى تەجەي:
— سول ەرلىك جاساعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن مەن دە بىلگىم كەلەدى. وندا نە تۇر؟ — دەپ كارپوۆقا قارادى. ەندى ساعيت نازارى دا «سەن بىلەسىڭ، ايت» دەگەندەي كارپوۆقا اۋدى:
— بىلمەك تۇگىل... — دەپ كارپوۆ باستاي بەرگەندە، «ءا، سەن ەكەنسىڭ عوي» دەپ ساعيت اتىلا جاعاسىنان شاپ بەرىپ، جۇلقي وزىنە تارتىپ قالدى. اشۋ بۋعان ءساعيتتىڭ كوزى قاراۋىتىپ كەتتى...
ەكراندا موتور ۇنىمەن قاباتتاسا اۋدان ورتالىعىنا كىرە بەرگەن شامسىز جۇك ماشيناسى كورىندى. اي جارىق. ماشينا بۇرالاڭداپ جولدىڭ و جاعىنا ءبىر، بۇ جاعىنا ءبىر سوعىپ كەلەدى. كابينا اينەگىنەن ەكى ادامنىڭ الىسقانداي ەلەسى كورىندى. بۇل باياعى شىناردىڭ تۇبىنەن ايسۇلۋدى الىپ قاشىپ كەلە جاتقان ساعيت. قىز اۋزى تاڭۋلى، ارپالىسىپ كەلەدى، ءبىراق الپامساداي جىگىت قۇتقارار ەمەس. قىز رۋلگە ۇمتىلا بەرگەندە تايىپ بارىپ سيگنال بەرەتىن تۇيمەگە جابىستى. قيراڭداپ كەلە جاتقان ماشينا ۇزدىكسىز ءۇن شالادى. ءسال ءسات ۇزىلەدى دە، قايتا جالعانىپ، دۇرلىكتىرىپ كەلەدى.
كلۋب قاسىنا بۇرىلىپ توقتاعان اۆتوبۋستان تۇسكەن ادامداردىڭ ىشىنەن ءبىر جاس جىگىت قول چەمودانىن تاستاي سالدى دا، الگى بوزداپ كەلە جاتقان ماشيناعا قاراي جۇگىردى. ماشينا جاقىنداي بەرگەندە ىشىندەگى كورىنىستى كوزى شالدى دا، شوفەر تۇرعان جاقتاعى تەگەرشىككە قارعىپ ءمىنىپ رۋلگە جابىسا بەردى. ماشينا قىدىر تارتىپ، كەشە جيەگىمەن كەلە ءساعيتتىڭ ءوز ۇيىنە تىرەلە توقتاعاندا، شوفەردى جاعادان سۇيرەپ سىرتقا شىعارىپ، كوزدى اشىپ-جۇمۋعا كەلتىرمەي يەك استىنان سالىپ-سالىپ جىبەرگەندە، ساعيت تالىپ، كوزى قاراۋىتا سۇلاپ ءتۇستى...
كارپوۆقا قاتىپ قاراپ قالعان ساعيت ونداي جۇدىرىق كۇشى شالعا قايدان كەلسىن دەگەن ويمەن:
— جوق، بۇل ەمەس، ول جاس بولاتىن، — دەپ جاعادان قولىن بوساتىپ جىبەردى.
— سابىر ەت، جىگىت، قىزدى قۇتقارعان ازامات كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز.
— سەن ءوزىڭ قايدان شىققان اۋليەسىڭ؟— دەدى ساعيت كارپوۆقا سۇستانا.
— اقىماقتىق تا اللانىڭ بەرگەن سىيى، ءبىراق ونى دا ورنىمەن جۇمساۋ كەرە جىگىتىم، تاۋبەگە كەلمەگەن ادام، جىرتقىشپەن تەڭ.
— بۇل قويدان جۇققان دانىشپاندىق ەمەس پە؟— دەدى ساعيت كەكەتە.
— ەندى سەنىڭ كىم ەكەنىڭە انىق كوزىم جەتتى. مەن سەنى تۇرمەگە قايتا جاپتىرعانىما ەندى وكىنبەيمىن،— دەدى كارپوۆ بەكىنىپ. ساعيت جىلان ارباعانداي كىرپىك قاقپاي بەدىرەيىپ دالدى. سالدەن كەيىن مىناۋ نە دەپ وتىر دەگەندەي ءىلياسقا قارادى دا:
— قىزدىڭ اكەسى بولىپ شىقپاسىن،— دەدى.
— جوق،— دەدى كارپوۆ.
وسى ساتتە اڭ-تاڭ ءىلياس قولىنا ءبىر شالا الىپ، كارپوۆتى انىق كورۋ ماقساتىمەن جاقىنداي بەردى.
— ءسىز پروكۋرور ەمەسسىز بە؟— دەدى ءىلياس ەكى ۇشتى ۇندە. ساعيت ءىلياستاعى شالانى ءوزى الىپ، جارىعىمەن كارپوۆقا انىقتاي قاراپ:
— جوق، ولاردىڭ بارىمەن تانىسپىن، — دەپ الگى شالانى جاقىنىراق ۇستاپ زەرلەي قاراۋمەن بولدى. كارپوۆ اسىقپاي الدىمەن تىماق باۋىن شەشىپ، كەيىن تونىن اعىتىپ تەمەكىسىن الا بەرگەندە ءىلياس پەن ساعيتتىڭ كوزى ونىڭ ۇستىندەگى ۇلگىلى پەنجاككە ءتۇستى. ونىڭ جاعاسىنداعى دەپۋتات بەلگى جارتىلاي كورىندى. كارپوۆ ءبىر پاپيروس الدى دا، ساعيت ۇستاعان شالاعا تۇتاندىرا بەردى. شالا جارىعىمەن مۇنىڭ ورىسقا ۇقساستىعىن اڭعاردى. ساعيت پەن ءىلياس بىر-بىرىنە قارادى. كارپوۆ تەمەكىسىن تۇتاندىرىپ، شەگىنە بەردى دە، اسىقپاي، بايسالدى تۇردە ءۇنسىز وتىردى. «بۇل تەگىن ادام ەمەس ەكەن» دەگەن كىسىشە ساعيت پەن ءىلياس بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراي بەردى. جىگىتتەردىڭ ۇرەيلى قالپىن سەزگەن كارپوۆ مۇرتىنان كۇلدى دە:
— وتىرىڭدار،— دەدى. ەكەۋى دە وتىرا كەتتى. كارپوۆ جارتاسقا ويلانا قاراپ:
— مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءقازىر اڭگىمەمنەن بىلىڭدەر،— دەگەن ساتتە...
بۇل ۇشەۋى كورىپ وتىرعان قارلى جارتاس كۇز ايلارىنداعى قالىپقا اۋادى. ءتۇس مەزگىلى. جارتاستىڭ ارعى تۇستىگىنەن قاپتاي جايىلعان قوي. جارتاستىڭ ۇشار باسىندا قويشى قىز. ءساۋىر جەلى ونىڭ كويلەگىمەن وينايدى. قىز ءبىر قاعازداردى مايدالاپ جىرتىپ جەلگە ۇشىرىپ، سوعان قىزىقتاپ تۇرعان سياقتى. مۇنىڭ ءبارىن جارتاس ەتەگىندەگى يرەك جولمەن ءوتىپ بارا جاتقان گازيك ماشيناداعى كارپوۆ پەن قازاق جىگىتى كورەدى. بۇل كورىنىستەر كارپوۆ ۇنىمەن باياندالادى.
— وسى وبلىستاعى بۇرىنعى ءبىرىنشى حاتشى جوعارعى قىزمەتكە كەتەتىن بولدى دا، ونىڭ ورنىنا مەن كەلدىم. ول كەتەر الدىندا وسى ءوڭىردى بىرگە ارالاپ شىققان جولىمىز بولاتىن. جەلگە قاعاز ۇشىرىپ تۇرعان قىزعا «جاستىقتىڭ ەرمەگىنىڭ تۇرىنە قارا» دەپ سۇيسىنە كۇلىپ وتتىك. مەن قازاق دالاسىن تالاي ارالاپ ءجۇرىپ، ءدال سونداي كورىكتى بالانى كورگەنىم جوق-تى. «كوردىڭىز بە، ناعىز دالا ارۋى ەمەس پە؟»— دەگەنىم بار-دى جولداسىما بۇرىلىپ. كەيىن بىلسەم، ول ەرمەك ەمەس، جيىركەنىشپەن جەلگە ۇشىرىپ تۇرعان جەكسۇرىن قىلمىستىڭ كۋاسى بولعان قاعازدار ەكەن...
جار باسىنداعى قىز — ايسۇلۋ. كونۆەرتتەردى ورتاسىنان قاق ايىرىپ، مايدالاپ تۋراپ، جەلگە ۇشىرىپ، ءۇنسىز قاباعىن قارس جاۋىپ تۇر... قىزدىڭ وسى قالپىندا تۇرعان كۇيى جارتاس ورنىنا سوت زالىنا اۋىستىق.
قىز العاشقى كورىنىستەردەگى قالىپتا ەمەس. ايسۇلۋدىڭ اق ءجۇزىن سارعىش قوڭىرقاي تارتقىزعان توتىعىنان بۇل كۇندە ەشبىر رەڭ جوق. ماڭدايى، بەت-يەگى، تاماق-موينى ءقازىر تەگىس، تۇتاس اپپاق، ۇلبىرەگەن جۇدەۋلىكتە. وسى ءبىر بەيكۇنا ءمولدىر جان ويدا جوق، ءومىرى، تۇسىنە كىرمەگەن قىل كوپىر ۇستىندە تۇرعانداي. شاعىن زال ىشىندەگى كوپتەگەن كوزدەر سۇقتانا تەك وسىعان قاراعانداي. توردەگى بيىك كرەسلودا وتىرعان ۇشەۋدىڭ ءبىرى:
— ءسىز، مىناۋ ايىپكەر ساعيتتان اناۋ بەلگىلى كەشتەن بۇرىن حات الدىڭىز با؟ قانشا حات الدىڭىز؟ پوچتا ارقىلى الدىڭىز با، كىسى ارقىلى الدىڭىز با؟ ءدال كەلەتىن كۇنى حات الدىڭىز با؟ — دەپ سۇراق قويدى. ءوزىنىڭ ءادىل-ادالدىعىنا سەنگەن، سوتتى دا سولاي ۇعاتىن ايسۇلۋدىڭ سۇرعىلت سارعىش نۇرلى كوزدەرى ۇلكەن نۇر شىراعىن جاندىرا توڭكەرىلەدى. اقپەيىل، ادال، سونداي اشىق، قىمسىنباي قاراپ جاۋاپ قاتتى.
— راس، حاتتار كەلەتىن، ءبىراق مەن ءبىر حاتتى دا وقىماي، الىسىمەن جىرتىپ-جىرتىپ تاستايتىنمىن.
قىزدىڭ بۇل ءسوزىن ەستىگەندە زالدىڭ الدىڭعى قاتارىندا وتىرعان ساعيت تۋىستارى قۋانىشتى كەيىپپەن ادۆوكاتقا قاراسادى. ەندى ءىلىندى دەگەندەي ادۆوكات تا ولارعا باس يزەيدى. اسەل «ەندى قاۋىپتەنبە» دەگەندەي ساعيتقا قاراپ قويدى. قىز جاۋابىن جالعاي بەردى.
— العاشقى حاتىن دا، سوڭعى حاتىن دا وقىماستان جىرتىپ-جىرتىپ جەلگە ۇشىرىپ جىبەرگەنمىن. ماعان جات، جانە الدىندا جاۋلىق ىستەگەن جىرتقىش ادام بولعان سوڭ، مەن ونى ءوز ومىرىمدەگى ەڭ جەك كورگەن، ەڭ جيرەنىشتى دۇشپانىم دەپ بىلەتىنمىن. ودان حات الۋدى وزىمە ايىپ سانار ەدىم. حاتىن وقۋدى قىلمىس دەپ بىلەر ەدىم. سوندىقتان دا جىرتاتىنمىن.
ىشكە كىرە الماي ەسى تەرەزەدەن سىعالاعان ايسۇلۋعا جاناشىر جاستار: «دۇرىس ايتتى، سول كەرەك» دەگەندەي ءوزارا شۋلاسىپ، ءماز بولىسىپ قالىستى. كوپشىلىك سىڭايىن تانىعان ادۆوكات تىنىشتالىڭدار دەگەندەي جۇرتتى شولي ءبىر قارادى دا، ىلە:
— نەگە جىرتاسىڭ، جاۋ بولسا دا نە ايتقانىن، قانداي جاۋلىق ويلاپ جۇرگەنىن بىلۋگە تىرىسپادىق با؟ قولعا العان حات بولعان سوڭ، ونى اشپايتىن كىسى بولا ما؟ اشسا بىرەر جولىن بولسا دا وقىماي ما؟ مۇلدە وقىمادىم دەگەنىڭ اقىلعا سىيا ما؟ شىندىققا جاتا ما؟ — دەپ شىرماي سۇراق قويدى دا، «ۇستادىم-اۋ» دەگەن كىسىشە قورازدانا سوت قۇرامىنا قارادى. زال ىشىندە سىبىر-كۇبىر، كەيبىر قىسىلعان كۇلكى، رەڭى كىرگەن جۇزدەرمەن قاتار بۇل كۇي توردە وتىرعان سوت ادامدارىنىڭ بارىندە بىردەي اڭعارىلادى. ايسۇلۋ نەدەن قىمسىنعانىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. تەك بەرگەن جاۋابى:
— مەن بار شىنىمدى ايتتىم، ەندى وعان قوسارىم دا، الارىم دا جوق،— دەدى ساعيتقا جيرەنە قاراپ.
ساعيتتىڭ شاشى بۇرىنعىداي شاشىلىپ، دۋدىراعان. ءوڭى بىرنەشە اي بويى كولەڭكەدە وتىرعاننان توتىعىنان ايرىلىپ، ءبىرىڭعاي قارا سۇر تارتقان. ءبىراق جۇدەمەپتى، ىسىنگەندەي قىرىس قاباقتى بىتىك كوزدەرىن ايسۇلۋدىڭ نۇر جۇزىنەن المايدى. باسقا دۇنيەگە قارامايدى. سوت سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەن شاق قانا بولماسا، سونىڭ دا اراكىدىگىن تاۋىپ، بار تەرگەۋ بويىنداعىداي «كورەيىن دە ولەيىن» دەگەن ءتارىزدى ايسۇلۋدان بەت بۇرماي قويدى. سۋديا ساعيتقا:
— ايىپكەر شەڭگەلبايەۆ، قوسىمشا نە ايتاسىز.
— مەن ايتارىمدى ايتتىم. كوپتەن بىلەم. جاقسى كوردىم. سوسىن، ءسويتىپ حاتتار جازدىم.
دۇرىس ايتىپ تۇرمىن با دەگەندەي جالتاقتاپ ادۆوكاتقا قاراي بەرەدى. ادۆوكات جەتەلەي سۇراق بەرىپ:
— تۇرمەگە تۇسكەن سوڭ حات جازدىڭ با، جوق وعان دەيىن حات جازدىڭ با؟— دەدى.
وسىلاي ىڭعايلا دەگەندەي، «دەيىن» دەگەندى ادەيى سولاي استىن سىزا ايتتى.
ساعيت كۇمىلجىپ تۇردى دا، «دەيىنىنىڭ» مانىنە ەندى ءتۇسىنىپ:
— يە، دەيىن، دەيىن،— دەدى دە ىلە-شالا، — مەن بەس حات جازدىم، ارتىنان ويلاعان بايلامىمدى، تالابىمدى ايتىپ ءوتىنىپ، تاعى دا ءۇش حات جازدىم. ول حاتتاردا «ماعان تي» دەپ، «مەن الايىن» دەپ ءوتىندىم. حاتتارىما جاۋاپ بولمادى. ونى «كونگەنى» دەپ ءبىلدىم. ەڭ سوڭعى حاتتا ۇلكەن شىنار تۇبىندە كۇت، ماشينامەن بارىپ الىپ قاشامىن دەپ جازدىم. جاۋاپ ايتپاعانى تاعى دا كونگەنى دەپ ويلادىم. «قىزدىڭ ۇندەمەگەنى — كونگەنى» دەيدى قازاق، سوعان سەندىم. حاتتاردى جىرتىپ تاستادىم دەگەن ءسوز مەنىڭ باسىما كىرگەن ەمەس. تىم قۇرىسا بىرەۋىن وقىمادىم دەگەن سوزىنە ءالى دە سەنبەيمىن، — دەپ توقتادى. مۇنى ەستىگەن ايسۇلۋ شىداماي:
— جالعان، جالعان ايتىپ تۇر،— دەگەندە، سۋديا قوڭىراۋدى قاعىپ قالىپ:
— بۇل كولحوزدىڭ جالپى جينالىسى ەمەس، زاڭ ورنى. كەزەگىڭىز كەلمەي سويلەۋگە بولمايدى،— دەدى. قىز توقىراپ قالدى. ادۆوكات جانى اشىعانداي ءمۇلايىمسىپ:
— حوش، جالعان بولسا، دالەلدەۋ ءۇشىن حاتىڭىزدى اكەلىڭىز. قاي ۋاقىتتا جازىلعانىن شتەمپەلدەن كورەمىز.
— ويباي-اۋ، ءبارىن جىرتىپ تاستادىم دەپ ايتتىم عوي سىزگە،— دەدى ايسۇلۋ كۇيىنە.
— سولاي-اق بولسىن، ءبىراق حاتتاردىڭ كوزىن جويدىم دەپ ايتۋعا سىزگە كىم اقىل بەردى؟
قىز اڭ-تاڭ. مۇنداي شيىرعا ۇشىرايتىنىن ول دا قايدان ءبىلسىن.
— ابىرجىماڭىز، بوي تەجەڭىز. ەسىڭىزدە بار ما، شىنار تۇبىنەن ءسىزدى اكەلە جاتقاندا ورتالىققا كىرىپ، كلۋبتان وتە بەرگەندە ماشينانىڭ تەپكىشىنە بىرەۋ قارعىپ ءمىندى مە؟— دەدى قادالا ادۆوكات.
— يە، — دەپ باس يزەدى ايسۇلۋ.
— جوق. ءمىندى مە، مىنبەدى مە، ءدال جاۋاپ بەرىڭىز.
— ءمىندى.
— حوش، سول ادام رۋلگە جارماسىپ، ماشينانى دۋالعا سوعىپ توقتاتتى ما؟
— توقتاتتى.
— كابينادان ايىپكەر شەڭگەلبايەۆتى سۋىرىپ الىپ، ۇرىپ تالدىرىپ كەتتى مە؟
— يە، ءسۇيتتى.
— ال، سول جىگىت كىم؟— دەدى ادۆوكات وسىدان ءبىر ىلمەشەك ىزدەگەندەي.
— تانىمايمىن، كىم دە بولسا، مىڭ ءبىر راحمەت.
— نە ءۇشىن؟
— قۇتقارعانى ءۇشىن.
— ەندى تۇسىنىكتى،— دەدى ادۆوكات سۋدياعا قاراپ، — حاتتاردىڭ جايى اناۋ، جىگىتتى تانىمايمىن دەيدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: تاڭاتوۆا ايسۇلۋ شىنىن ايتپاي ءوزى اداسقانمەن، ءبىزدى اداستىرا المايدى. بۇل وقيعادان ءزابىر شەككەن تاڭاتوۆا ايسۇلۋ ەمەس، شەڭگەلبايەۆ ساعيت، وعان ەكسپەرت پەن دارىگەر قاعازدارى ايدىن دالەل، — دەپ ادۆوكات وتىردى.
— ايىپكەر شەڭگەلبايەۆ ساعيت، سىزگە سوڭعى ءسوز ايتۋعا رۇقسات،— دەدى سۋديا.
— مەنىڭ بار ايىبىم وسى قىزدى سۇيگەنىم، — دەپ سىلق ەتىپ وتىرا كەتەدى.
سوت قۇرامى ورنىنان تۇرا بەردى...
مۇنىڭ نەمەن بىتكەنىن تارقاپ بارا جاتقان جۇرتتان بايقايمىز. جەكە توپتار:
— سۇلۋلىقتىڭ حاسىرەتى وسى. كوزگە دە، سوزگە دە ىلىنە بەرەدى، — دەسە ءبىر توپ، ەكىنشىسى:
— جاڭاعى قۇتقارعان جىگىتتى تاۋىپ، سوعان توي جاساۋ عوي قىزىعى، — دەيدى.
ءۇشىنشى توپتا تۋىستارىنىڭ ورتاسىندا ءماز بولىپ ساعيت بارادى.
— يت-اي، تالاي الەككە سالدىڭ، ءبىراق ايتەۋىر ەڭبەگىم اقتالدى، — دەيدى اعاسى ءابىل ساعيتقا. بۇلار وتە بەرگەندە ساعيت كوزى تەرەزەدەن، ءۇي ىشىندە ءبىر توپ جاستار ورتاسىندا تۇرعان ايسۇلۋعا ءتۇستى. ولار ايسۇلۋعا وزدەرىنشە كۇيىنە اقىل-كەڭەس بەرىپ جۇباتىپ تۇرعان ءتارىزدى. ايسۇلۋ دا ساعيتقا كوز جاسىمەن كەكتەنە قارادى. مەن مۇنىمەن تىنبايمىن، ادىلەت ولگەن جوق دەگەندەي سىڭاي ءبىلدىردى.
وسىعان بەل بۋعان ايسۇلۋ ءبىر توپ قۇربىلاستارىمەن، ءوزى وقىعان مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ ديرەكتورى ايەلمەن پروكۋرور الدىندا.
— ءىس بۇل ارادا شەشىلدى. تەرگەۋ ورىندارى مەن سوت ورىندارى زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، وزدەرى تانىعان، بارىنشا قالايدا ءادىل بايلاۋىن جاسادى. ەندىگى ينستانسيا وبلىستىڭ سوت، — دەدى دە ديرەكتورعا قاراپ، — ءسىز اۋىزعا العان ار، ادىلەت، السىزگە قامقورلىق دەگەن جايلاردىڭ ءبارى سوۆەتتىڭ زاڭىنىڭ مازمۇندى جانى. ءسىز بىزگە ءوزىمىزدىڭ جۇرتقا بەرەتىن ساباعىمىزدى قايتا وقۋعا كەلگەنىڭىز، سىپايىلاپ ايتقاندا، نەسكرومنىي بولار! — دەپ قىر بەرىپ، جوتاسىن كورسەتە ءسوزىن اياقتادى.
بۇدان بەتى قايتقان ايسۇلۋ، ديرەكتوردىڭ العاشقىدان قوراش توبى يسپولكوم پرەدسەداتەلىنىڭ الدىندا وتىر.
— پارتيا مەن ۇكىمەت سەنگەن سوت پەن پروكۋراتۋرا ورىندارى ءوز ىستەرى جونىندە جاۋاپتىلىقتى وزگەسىز دە بىلەتىندەر، — دەپ ءبىر قويدى راييسپولكوم پرەدسەداتەل
— ءدال وسى جۇمىس وڭاي ەكەن، وڭاي تىنار ەكەن دەپ ويلاماڭىز، جولداس مۇحيتوۆ،— دەدى ديرەكتور شيرىعا. مۇحيتوۆ ەندى تىزە كورسەتە:
— پارتيا مەن ۇكىمەت بىزگە بۇدان ۇلكەن ماسەلەنى دە سەنىپ تاپسىرادى. ءسىز ءوز ءىسىڭىز باسىڭىزدان اسىپ جاتقاندا تەرگەۋ ىسىنە كەلىپ ارالاساسىز. كەيبىر ايەلدەردەن ۇعىنعان ۇشقارى، ءبىر جاقتى سوزدەردى دالەلسىز، دەرەكسىز مۇندا الىپ كەلەسىز. زاڭ ورىندارىن جانە اۋداننىڭ سەنىمدى، جاۋاپتى، وزدەرى جۇرتتى جاقسى بىلەتىن، تاجىريبەلى پارتيا قىزمەتكەرلەرىن سالعاننان سىناي سويلەيسىز. بۇلاي ۋاقىتتى بوسقا وتكىزگەنشە مەكتەپتە تاربيە جۇمىسىن نىعايتۋعا، بىزگە كومەكشى بولۋ جاعىن ويلاستىرعانىڭىز ءجون بولار، جولداس ديرەكتور، — دەپ سالماق سالا سويلەدى.
كۇز. اۋىل، مال وتارى. شەتكەرىلەۋ ءبىر كيىز ءۇي. ارىرەكتە قىستاۋ. كيىز ءۇي ءىشى جاساۋلى. توردە اكەسى، شاي قۇيىپ شەشەسى وتىر. ايسۇلۋدا مۇڭ بار. تەرەڭ ويدا.
— ءشايىڭ سۋىپ قالدى،— دەدى شەشەسى. قىز ءالى وي ۇستىندە. ايسۇلۋ مۇڭدى ۇنمەن شەشەسىن قۇشاقتاپ:
— اپا، ارىم ءۇشىن قولىمنان كەلگەندى، تىلىممەن، دىلىممەن جەتكىزە الماعان سوڭ ءتىپتى ولەيىن دەپ تە ويلاي بەرەم. دۇنيەدەن، تىرلىكتەن جاپا شەككەندەيمىن. تەك ءبىر ار الدىنداعى قارىزدى ادا قىلىپ، وسى ومىردەن كەتسەم دەيمىن،— دەدى دە جىلاپ قويا بەردى.
— قوي، قالقام، قۇداي ساقتاسىن، قايداعىنى شىعارما، ايتپا سەن وندايدى. باياعى ايسۇلۋدىڭ زامانى وتكەن، ول ورالمايدى. سەن بە ەكەن ومىرگە كەرەكسىز جان؟ ەشبىر ادام بالاسىنا جازىعى جوق، سوندايلىق جانى دا، ءجۇزى دە، ءتانى دە، بار ءومىرى دە اپپاق تازا، سەندەي جاس ومىرگە كەرەكسىز ادام بولا ما ەكەن!.. سەندەيلەردى كەرەكسىز ەتسە، ءومىر ءوزى نەمەنەگە تۇرادى؟ — دەپ قىزىن قۇشاقتاي، اناسى دا وكسىپ قويا بەردى.
— تە ءارى، بۇلارىڭ نە؟ مەن وقۋىم جوق اداممىن، قىزىم. ءبىراق بايقاۋىم بار. وسى كۇندە، وسىنداي زاماندا سەندەي سوۆەتتىڭ جاس قىزى جاپا كورەدى دەگەن نە سۇمدىق. وندا وكىمەتىمىز قايدا؟— دەدى شال شيرىعىپ.
كۇن تۇساۋ بويى كوتەرىلگەن. وبلىس ورتالىعىنا تۋرا ەنەتىن قاسقا جول. مال تاسيتىن اۆتوفۋرگوندار كولونناسى. سونىڭ بىرىنەن ايسۇلۋ قارعىپ ءتۇسىپ، دالا ارالاي كەتە باردى. ايسۇلۋ تالاي كوشەلەردەن ءوتتى. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ الدىنا كەلدى. كەزەكشى ميليسيامەن سويلەستى.
— مەن ءبىرىنشى سەكرەتارعا كىرۋىم كەرە— دەدى ايسۇلۋ.
— نە ماسەلەمەن؟
— ايتپايمىن.
— ءوزى شاقىردى ما؟
— جوق.
— وندا قابىلدامايدى.
ايسۇلۋ نە ىستەرىن بىلمەي گازون جيەگىنە وتىردى. وسى ساتتە شاڭعا باتقان گازيك كەلىپ توقتادى. ۇزاق جولدان كەلگەن قالپى بار بىرەۋ كابينادان شىقتى. ءۇستى-باسىن قاعىپ ەسىككە بەتتەي بەرگەندە ايسۇلۋعا كوزى ءتۇستى.
— تاڭ اتپاي ءسىز نەعىپ وتىرسىز؟— دەدى كارپوۆ.
— ءبىرىنشى سەكرەتاردى كورۋگە زارمىن.
— نە بوپ قالدى؟
— تەك كورە قالسام، وزىنە عانا ايتام.
— شەت جاعاسىن ۇقتىرساڭىز، ءبىرىنشى سەكرەتارمەن كەزدەستىرۋگە كومەگىم تيەر،— دەدى كارپوۆ كۇلىمدەي.
— اعاتاي، شىنىڭىز با؟— دەدى ايسۇلۋ جانارى جارق ەتە قالىپ.
— شىنىم، شىنىم.
— ءجۇزى جاقسىدان تۇڭىلمە دەگەن، الداماساڭىز بولدى.
ەكەۋى ەسىككە بەتتەپ بەردى.
— وسى دۇنيەدە ادىلەت دەگەن بار ما، جوق پا؟ مەن سونى ىزدەگەن جانمىن، — دەپ ايسۇلۋ اڭگىمەسىن باستاي كارپوۆقا ىلەسە ىشكە كىردى.
كارپوۆ كابينەتىندە وتىرعان ايسۇلۋدىڭ اڭگىمەسى اياقتالعان ءتارىزدى. ۇزاق سونار ءبىراز ۋاقىت الىپتى. جايلىبەكوۆ پەن كارپوۆ ۇيىپ تىڭداپ قالعان.
— جاسىرمايمىن، ەڭ ۇلكەن اۋىر ءبىر شىندىق، سول قياناتكەردى اۋدان سوتى اقتاپ قانا وتىرعان جوق، جاقتاپ تا وتىر، ول ءوز الدىنا. ءبىز پروكۋروردا دا، راييسپولكومدا دا بولدىق. وسىنى اشىپ جاۋىزدىڭ جازالانسىن دەپ ارەكەت ەتكەن، ارەكەت ەتپەك تۇگىل وسى ۇيات بولدى-اۋ دەپ ويلاعان، ۇيالعان ادامدى اۋدان كولەمىندە كورە المادىم. ەڭ ارجاعى شىرىلداپ ورتاعا تۇسكەن مەكتەپ ديرەكتورىنا «ءوز جۇمىسىڭا يە بول» دەپ تىزە، قىر كورسەتۋگە دەيىن باردى. جالپى ايەلگە دەگەن كوزقاراستان تۋعان قىڭىر، كەسىر كۇيلەرگە بۇل ساپاردا ابدەن كوزىم جەتتى، — دەپ ءسوزىن اياقتادى ايسۇلۋ.
— رەنجىمەڭىز، — دەپ كارپوۆ ويعا شومىپ كەتتى.
مۇنداعى ادامداردىڭ جىلى شىرايى، جاي-جاپساردى انىق ۇعىنعانى ايسۇلۋعا قۋات بەرىپ، سەنىمگە بەل بۋعىزعانداي. قىز جۇزىنە قان ويناپ، ءمولدىر كوز قۋانىشتىڭ بەلگىسىن تانىتادى. شالقايعان ءجۇزىن ەندى تومەن يگەندە ۇزىنشا سۇرعىلت-سارعىش نۇرلى كوزدەرى ۇلكەن نۇر شىراعىن جاندىرا توڭكەرىلەدى. بۇل كوزدەر ستەگىندەگى مىناۋ كوكشىل كولەڭكە ءقادىرلى ءازيز جاس جاننىڭ جانىنا تۇسكەن اۋىر دەرتىنىڭ ىزىندەي. كەيدە اشىق قارايدى. سالقىنداعان، ازاپ شەككەن، سول ازاپتان وي تۇسكەن مۇڭ نۇرىن ءوز شۇعىلاسىنداي تاراتادى. مۇڭدى، نۇرلى شۇعىلا. ايسۇلۋدىڭ قىزعىلت-قارا، كەي تۇسى قىزعىلت التىن ءتارىزدى بولەكشە رەڭ بەرەتىن، قويۋ قالىڭ ۇزىن بۇرىمدارى وقشاۋ كوز تارتادى. ەكى جۋان بۇرىمىنىڭ ءبىرى وڭ يىعىنان ادەمى قۇلاعىنىڭ جارمىسىن جاسىرا، جۇمىر قاز ومىراۋدىڭ ءۇستىن باسا قۇلاي قولىنان دا ءارى اسىپ وتىرعان ورىندىقتىڭ قاتارىنا بارىپ ۇشى كورىنبەي كەتىپ جاتىر. ءبىر اۋىر جۇكتى اۋدارىپ تاستاعانداي، دەم العان سايىن قىز ەرىندەرى ءدىرىل قاعادى. وي قۇشاعىنداعى كارپوۆ ايسۇلۋدان كوز الماي قالعان. كوز الدىنداعى قىز كوركى سونى، تىڭ ويعا جەتەكتەگەندەي. كارپوۆتىڭ وزىنە-وزى ايتقان وي ءتۇيىنىن ەستيمىز.
— ءتان سۇلۋلىعى مەن جان سۇلۋلىعىنىڭ قابىسا قانداسۋى ابزالدىقتىڭ ايعاعى. ءمۇسىن مىنسىزدىگىندە شەك جوق، سوندىقتان ادامنىڭ وعان دەگەن ىنتىزارلىعى دا تولاستامايدى. سۇلۋلىقتىڭ كيەلى قۇدىرەتى تابىندىرۋشى دا، تاربيەلەۋشى دە. ول رۋحاني ءومىردىڭ ءنار-دارىسى. ونىڭ سول ءقادىر، قاسيەتىن ايالاي، باعالاي ءبىلۋ دە — ادامدىق اتقا ساي وي-پاراساتتىڭ ەسەيۋ نىشانى. ونسىز ءبىز مۇرات ەتىپ وتىرعان قوعامدا ءسان-سالتانات قۇرا المايدى،— دەگەن كارپوۆتىڭ سوڭعى سوزىمەن باياعى وت باسىنا تاپ بولامىز.
ۇشەۋى دە وزگەشە ءبىر دۇنيەدەن كەلگەندەي، ءارقايسىسى وزىمەن ءوزى، بار ءومىر جولىن تارازىعا سالىپ وتىرعان قالىپتا. كىم بىلەدى، اداسقان جولدار مەن اعات قىلىقتاردىڭ وتكەن شەجىرەسىن اقتارىپ وتىر ما. ايتەۋىر ءۇنسىزدى ويلى ۇنسىزدىك. تەك وتتاعى شالانىڭ شىرتىلى عانا ەستىلەدى. ءىلياس باياۋ باسىن كوتەرىپ ساعيتقا قارادى. ساعيت ۇرلانا ءبىر قارادى دا، قايتادان سول قالپىنا ءتۇستى. ءبىرازدان سوڭ ساعيت شىداماي جەردەن كوزىن الماعان كۇيى:
— سونىمەن قىز قايدا؟ — دەپ كۇڭك ەتە قالدى.
كەنەت سۇراققا ەلەڭ ەتە قالعان كارپوۆ:
— قىز تيميريازيەۆ اكادەمياسىن بيىل بىتىرەدى. جۋىردا عانا ديپلوم جازۋعا كەلدى،— دەدى دە، ورنىنان تۇرىپ قويلارعا قاراي اياڭدادى.
ساعيت پەن ءىلياس بىرىنە-بىرى قاراسىپ قالدى. ءىلياس كارپوۆتان بىردەڭە سۇراعىسى كەلگەندەي بولىپ ەدى، ول قايرىلمادى. مۇنى سەزگەن ساعيت سىبىرلاي:
— نە ايتقىڭ كەلىپ ەدى؟
— ءىس نەمەن ءبىتىپ ەدى، سونى ايتپادى-اۋ!
— ونى مەنەن سۇرا. ەندى جاسىراتىن ەشتەڭە قالعان جوق. مەنىڭ ارقامدا يسپولكوم ورنىنان الىنىپ، پارتيادان شىقتى. پروكۋرور دا سول كۇيگە ۇشىرادى، ءىسىم قايتا قارالىپ، سودان قۇتىلىپ شىققان بەتىم وسى. اعايلار دا بىر-ەكى جىلدان مويىندارىنا ءىلىپ كەتكەن،— دەدى دە ىشكى قالتاسىن اقتارىپ، ورتاسىنان بايلاۋلى ءبىر بۋدا حات الدى. ءجىبىن شەشىپ، وتكەن كۇننىڭ كۋاسىمەن قوشتاسقانداي وتقا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاستاي بەرەدى. ءبىز ءار كونۆەرتتەن «ادرەسات ۆىبىل» دەگەن شتەمپەل كورەمىز.
— بۇل مەنىڭ لاگەردە جۇرگەن كەزدەگى ايسۇلۋعا كەك الام دەپ انت ايتىپ جازعان حاتتارىم. جيعان قازىنامنىڭ ءتۇرى وسى،— دەدى ساعيت.
لاۋلاي جانعان حات جالىنى ساعيت باسىنىڭ كەسىر كۇناسىن بىرگە ورتەپ جاتقانداي... ەكەۋى دە جالىنعا ويلانا قاراپ قالعان. وسى ساتتە مال جانىنان كارپوۆ ورالادى. باسىن شايقاپ، جانىپ جاتقان حاتتارعا قاراپ:
— ۇيات بولدى، وسى ايسۇلۋدىڭ اكەسىنىڭ وتارى ەدى، مالدار جاتىپ قالىپتى. ءبىر ۋىس ءشوپ جوق، — دەپ قىنجىلا وتىرا بەرگەندە، ءىلياس ىلە-شالا:
— باعانا كەلە جاتقاندا بىردەمە قارايىپ كورىندى، سكيرد بولماسا دەيمىن،— دەدى.
— الىس پا؟— دەدى كارپوۆ.
— ءبىراز جەر.
— كەتتىك ەندەشە، — دەپ ساعيت ورنىنان تۇرا بەردى. ءسال توقتاي قالىپ:
— ءۇش قۇشاق ءشوپ نە بولادى؟— دەدى ساعيت. ءىلياس تا جىلجي بەرە:
— ماشينانىڭ تەنتىن الامىز،— دەدى.
ۇشەۋى دە قاراڭعى قۇشاعىنا ەنىپ كەتتى. ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. تاڭ سىمەرلەنىپ اتىپ كەلەدى. وشاق وتى الدە قاشان وشكەن. جار باسىندا برەزەنتى الىنعان جالاڭاش گازيك.
قاراۋىتقان ۇشەۋ كورىندى. ارت جاقتارىندا الدەنە دەڭكيىپ قاراۋىتادى. جاقىنداي بەردى. بۇل باياعى ماشينا برەزەنتىن جايىپ، وعان ءشوپ ءۇيىپ، سۇيرەپ كەلە جاتقان الگى ۇشەۋى ەكەن. ورتاسىندا كارپوۆ، ۇشەۋى دە بار كۇشىن سالا تەرلەپ-تەپشىپ، مىقشيا تارتىپ كەلەدى. ءالسىن-السىن توقتاپ دەم الادى. قايتا جەگىلىپ، قايتا تارتادى. كىشكەنە دوڭەستەن سىرعي تۇسە ۇشەۋى دە جەڭىلدىك سەزگەندەي بولدى. كارپوۆ دەمالعىسى كەلىپ، ايالدايىن دەپ ەدى، ساعيت ىرجىڭداي باسىن شايقادى:
— اقساقال، كابينەت پەن ءشوپ تاسۋدىڭ ايىرماسى بار شىعار، قيمىلداڭىز.
— نەگە بولماسىن، ماحاببات پەن ماسقاراعا اينالۋدا دا ايىرما بار ەمەس پە؟— دەدى كارپوۆ كۇلىپ.
الىپ ۇرعانداي اششى اجۋاعا ءىلياس تا ەرىكسىز كۇلدى. ساعيت بىردەڭە شاعىل العانداي ارقاندى ءشوپ ۇستىنە لاقتىرا سالىپ ءىلياسقا قاراپ:
— سەن نەدە ءماز بولاسىڭ، بار راحاتتى ماناعى مەنى ۇرىپ كەتكەن بەلگىسىز بەكزادا كورىپ جۇرمەسە، كاللامدى كەسىپ بەرەيىن، — دەپ قايتا جەگىلىپ تارتىپ كەتە بەرگەندە ءىلياس قوزعالماي:
— اكەل كاللاڭدى!— دەدى قولىن سوزىپ.
ساعيت جالت قاراپ:
— نەگە؟
— سول بەلگىسىز بەكزاداڭ مەن.
— وتتاپسىڭ. ونداي ەرلىك سەندەي قارتقا قايدان كەلسىن، — دەپ باس-اياعىنا سىناي قارادى دا. — ول بوكسەر ەدى،— دەگەنشە بولماي، سۇلاپ تۇسكەنىن ءبىر-اق كورەمىز.
قۇلاپ جاتقان ساعيت پەن ءتونىپ تۇرعان ءىلياس بىرىنە-بىرى اياسپاستاي ارباسا قادالىپ، كىرپىك قاقپاي، قيمىلدارىن اڭدىسىپ قالعان. كارپوۆ، ايداسا كەتسە، اراشالاۋعا دايار تۇر. ساعيت باياعىنى ەسىنە تۇسىرگەندەي جاعىن سيپاپ بايقايدى دا:
— ءدال، سول جۇدىرىقتىڭ ءوزى، مولودەس، — دەپ ورنىنان تۇردى دا، جەڭىلگەندى مويىنداۋ دا ەرلىك دەگەندەي رازى كۇلكىگە باسىپ، شوپكە جەگىلىپ تارتا جونەلدى. كارپوۆ بۇلاردىڭ وسى قىلىعىنان جاڭا ءبىر دۇنيەگە بەت بۇرعاندارىن اڭعارعانداي، ىشتەي ريزا بولا بىرگە كۇلىستى دە، قاتارلاسا بىرگە ادىمداپ كەلەدى. ءىلياس تا ساعيت بويىنان جاڭا ءبىر ازاماتتىقتى ەندى سەزگەندەي. سول ارقىلى ءوزى دە ورنىن تاپقانداي ەكەۋىنىڭ كۇلكىلەرىنە قوسىلدى. ءۇش ەركەك قار كەشە ادىمداپ بارادى. شىعىس شىمىلدىعى كوتەرىلىپ، تاڭ دا اتىپ كەلەدى. بۇل ۇشەۋى بىردە تايعان-اي، بىردە نىق باسا، بەلەسكە كوتەرىلە بەردى. الدىمەن ءبىرى، ودان كەيىن ەكىنشى، ەندى ءۇشىنشىسى توقتادى.
شىعىستىڭ ايازدى كۇنگى القىزىل كۇنى تۇماندى تۇرە شىعىپ كەلە جاتىر. سودان تۋعانداي وزىمىزگە بەلگىلى جارتاستىڭ ۇشار باسىندا بۇلارعا تاڭدانا قاراپ تۇرعان ايەل بەينەسى... ونىڭ ار جاعىنداعى ويپاتتان توپ ادامدار، ءجۇ ءشوپ ارتقان ماشينالار كەلىپ توقتاعان ءتارىزدى. ادەيى مالشىلارعا ارنالعان كوشپەلى ۇيلەر. سول توم ىشىندە ءبىر اتتى ادام كورىنەدى. ول، بۇلاردىڭ تۇنىمەن كۇزەتكەن وتارىنىڭ يەسى، ارلى-بەرلى ويقاستاي جۇرگەن تاڭات. جارتاس باسىندا ايسۇلۋ ەكەن.
ءشوپ تارتىپ كەلە جاتقان ۇشەۋ ءالى جىلجىماي تۇر. ءبارى دە ايسۇلۋدى تانىعان ءتارىزدى. تۇنىمەن شەرتىلگەن سىردى بۇلاي اياقتالادى دەپ كىم ويلاعان. ءارقايسىسى وزىنشە ۇلكەن تولقۋ ۇستىندە. ونىسى وزدەرى سۇيرەپ كەلە جاتقان شوپكە سۇيەنىپ، ەڭ سوڭعى جالعىز ءتۇيىر تەمەكىنى تۇتاندىرىپ، كەزەك شەگىپ، تۇتىننەن قۋات الىپ، بوي تەجەي ءۇنسىز تۇرعاندارىنان بايقالادى. كارپوۆ ەكى جىگىتكە كەزەك سۇيسىنە قاراپ، ءبىر ءتۇن ىشىندە ەكى جىگىتتىڭ وسىنشا وزگەرگەنىنە قۋانا، اتالىق مەيىرىمى ءتۇسىپ:
— اجارسىز بوپ تۋۋ ايىپ ەمەس، ارسىز بولۋ ايىپ. وسى ەستەرىڭدە بولسىن!— دەدى دە ەكەۋىنىڭ دە بىلەكتەرىنەن قىسىپ، وسىلاي بەتتەپ كەلە جاتقان قىز الدىندا ۇيالتپايىن دەگەندەي، جۇرت شوعىرلانىپ جاتقان جاققا بەتتەدى.
ءجۇرىپ كەلە جاتقان قىز تۇرعان ەكەۋدى شىرامىتقانداي ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، جاقىنداي بەردى دە، الدىمەن ساعيتتى تانىپ توقتاۋ بىلاي تۇرسىن، ءبىر قادام كەيىن شەگىندى. ەندى ءىلياستى تانىپ بۇرىنعىدان دا بەتەر ابىرجىپ، ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەندەي توقتاپ قالدى. كىرەرگە جەر تاپپاي، ىشتەن قىسىلىپ تۇرعان ءىلياس امالسىزدان «سەن بىردەمە دەسەيشى» دەگەندەي ساعيتتى شىنتاعىمەن نۇقىپ قالدى. ۇيات، نامىستان جارىلۋعا دايار تۇرعان ساعيت ساسقانىنان ايسۇلۋعا:
— يە، ءوزىمىز عوي،— دەگەن ءسوزدىڭ قالاي شىققانىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى. «يە، دۇرىس ايتتى دەگەندەي» باس يزەۋدەن باسقاعا ءىلياستىڭ مۇرشاسى كەلمەدى. قاباق شىتىپ تۇرعان ايسۇلۋ نە كۇلەرىن، نە كۇلمەسىن بىلمەي قالدى.
* * *
ويپاتتان ۆەرتولەت كوتەرىلە بەردى. ەندى بۇلاردى ۆەرتولەتتەن كارپوۆ كورىپ بارادى. جارتاس ۇستىندەگى ۇشەۋگە جىلى شىرايمەن قارايدى كارپوۆ. ۆەرتولەت كوتەرىلە بەردى. ۇشەۋ كىشىرەيىپ بارادى. ۆەرتولەت بۇلتقا كىرە بەردى. ۇشەۋ كوزدەن عايىپ بولدى. كارپوۆ كوز ىلىندىرەيىن دەگەندەي كرەسلوعا شالقايا جانتايىپ كوز جۇمدى. ءبىراق جۇزىندەگى مەيىرىمى، كۇلكى ءىزى كوپكە دەيىن كەتپەدى. ۆەرتولەت بۇلت قۇشاعىنا ەنىپ، كورىنبەي، تەك ءۇنى عانا الىستاي بەردى دە، ول دا ءۇزىلدى.
You Might Also Like
-
قازاق دراماتۋرگياسىن جانرعا ءبولىپ ءسوز ەتكەندە ريەۆوليۋسياعا دەيىن پوەزيادان اۋىزشا دا، جازباشا دا مول مۇراعا يە بولسا، پروزانىڭ توركىنى ىبىراي التىنسارين، اباي، سپانديار كوبەيەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىر...
