كومەيدەن شىققان قوڭىر ءۇن
باسى بىردە قۇلا، بىردە بۇلا كىماسار دەيتۇعىن، اياعى بىردە بار، بىردە جوق الماتينكا دەيتۇعىن قۇرىدىم ارىقتىڭ جاعاسىندا، كوكتوبەنىڭ ەتەگىندە، جىقپىل-جىقپىل جاتاعان كوپ ۇيلەردىڭ جەتەگىندە، ەكى قۇمىرسقا قاتار جارىسسا ءبىرى سىيماي قالاتىن سۋىرپاقتاي كوشە بار. ونىڭ دا ەتەگىن كەسىپ الىپ سەرگەي لۋگانسكييدىڭ بوكسەسىن قىمتاپتى دا كەۋدەسىن تىرتيتىپ تاتتىمبەتكە كيگىزگەن بولىپتى. ىرسيعان ساربالشىق جارعا جارماسىپ كوك داربازالى، ەكى ەتاجدى، ەكى بولمەلى، قوناق كەلىپ قالعاندا قاڭىلتىر قالپاقتى بيىك باسپالداعى دا ءۇشىنشى بولمەگە اينالىپ كەتەتىن شومەلەدەي عانا شوشاق ءۇي تۇر. لۋگانسكييگە جەگجاتتىعى بولماعان سوڭ سىيماي قالىپ، ءتۇبى ۇلى كۇيشىگە جيەنشارلىعىم بار ەدى دەپ تاتتىمبەتتىڭ ءنومىر ءبىرىنشى ۇيىندە مەنىڭ ءبىر دوسىم وتىر. سوزاعى مەن قازاعىن الاقانىنان تۇسىرمەيتىن اسقار سۇلەيمەنوۆ ءبىر كەزدە:
— سوزاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن مارقاسقالارىنىڭ ءبىرى وسى! — دەپ تانىستىرعان ەدى. ودان بەرى دە شيرەك عاسىر ءوتىپتى...
... قازاق قاشاندا پەرزەنتكە زار، ءيا قۇداي، بەردىڭ بە، بەرمەدىڭ بە دەپ، قۇدايدان سۇراپ العان جالعىز ۇل دۇنيەگە كەلگەندە شۇكىرشىلىك ەتىپ، اتا-اناسى اتىن «ءيا قۇداي» قويعان ەكەن، اياعىن نىق باسىپ، ازۋ ءتىسى شىققان سوڭ الماتىعا كەلىپ الىپ ياكۋدا اتانىپ جۇرگەن مەنىڭ دوسىم اماندىقوۆ وسى!..
ساماي مەن ساقال-مۇرتقا اق تۇسپەي، مىناۋ بىرس-بىرس بەت-اۋىزعا داق تۇسپەي تۇرعاندا ءبىزدىڭ دە تۇندەلەتىپ جۇرەتىن كەزدەرىمىز بولاتىن. يتتەن دە ناحال شاعىمىزدا كوك قاقپانى كۇزەتكەن ۇيالاس كوكالا يتتەردى ابالاتىپ كىرگەنىمدە:
— ءاي، تيمەڭدەر-اي! — دەپ شوشاق ءۇيدىڭ استىنداعى سىعىرايعان جەتىم تەرەزەدەن الدە كىم ءۇن قاتاتىن. مەنى قاسقىر يت تۇگىلى قاسكويدەن دە ايىرىپ الاتىن قيماس دوسىم وسى ءيا قۇداي اماندىقوۆ بولاتىن... ادام يتتەن دە قاباعان بوپ تۇرعان مىناۋ زاماندا اجداھانىڭ اۋزىنان دا ايىرىپ الاتىن دوسىڭنىڭ بولعانىنا نە جەتسىن!..
استىڭعى ەتاجداعى اياداي اس بولمەنىڭ تەڭ جارتىسىن الىپ، كومەيى وتتان بوسامايتىن اباجاداي پەشتىڭ ۇستىندە قازمويىن قۇمعان تاناۋىنان تۇكىرىپ تۇرار ەدى، قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قاپتالى قوناقتان، بەلى تاماقتان بوسامايتىن ۇزىن ستولدىڭ ار جاعىندا، قۇلاپ كەتەتىندەي ىرگەنى قاقپاقتاي جاۋىرىنىمەن تىرەپ، تىلدەي تاقتاي ورىندىقتىڭ ۇستىندە الپامساداي بوپ جاتقان دوسىم قاراكولەڭكەدە:
— ءاي، كىم دە بولساڭ شوشالانىڭ ماڭدايىنا قولىڭدى سۇعا كەل، سوندا ساعان ساقتاعان سازان بار! — دەيتۇعىن.
وسى ۇيدە ايتەۋىر ادام بارىن الاكەۋىمدە دوسىمنىڭ قاس ماڭدايىنان قاق جارىپ بىتكەن نىسانالى ءبىر ۋىس اق تۇلىمىنان بىلەتىنمىن دە قوناق كەلمەي قالسا كوشەدەگى كولدەنەڭ وتكەندى دامگە شاقىرىپ، قاقپاسىنا جالاۋ بايلاپ وتىراتىن ادەتىنەن قالاي جاڭىلدى ەكەن دەپ:
— ناعىپ جالعىز وتىرسىڭ؟ — دەيتىنىم بار.
— ەكەۋ ەدىك، ەندى ۇشەۋ بولدىق، — دەيدى.
بىرەۋى ءوزى، ەكىنشىسى مەن، ءۇشىنشىسى... تاتتىمبەت پە، سۇگىر مە، ايتەۋىر، كەلدى-كەتتى ءبىر كۇي. اتىن دا ايتپايدى، اۆتورىن دا ايتپايدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتپاي ءجۇر. مەنىڭ قۇلاعىمدا دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن كونە دومبىرانىڭ كومەيىنەن جۇققان قوڭىر ءۇن ءجۇر. تاتتىمبەت بولسا دا، سۇگىر بولسا دا جاتىرقايتىن مەن جوق، ال وزىنىكى بولسا كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاسىرعان ەز وبالى وزىنە!..
اسىلى، اسقارشا ايتقاندا «سوزاقتىڭ مارقاسقالارىنىڭ» قولىنان دومبىرا تۇسكەن ەمەس. ءبىراق، تار جەردە، توبەدەگى جالعىز شامدى ءوشىرىپ تاستاپ، پەش كومەيىنەن جالپىلداعان تارعىل ساعىمدا كايىپ بولىپ وتىرىپ تىڭداعان قوڭىر ءۇن تۇلا بويىڭدى بالقىتىپ، كوڭىلگە مۇڭ، كوزگە جاس ءۇيىرىلتىپ، جانارىڭدى ىسىتقاندا ءفاني جالعاندى ۇمىتىپ، قيالىڭ قياننان اسىپ كەتەتىنىن سوزبەن جەتكىزۋ قيىن-اق...
... قوس تەكەمەت، قوس كورپە، قوس-قوستان جاستىق قۇشاقتاپ قاڭىلتىر قالپاقتى باسپالداققا شىققانىمىزدا جەتىقاراقشىنىڭ سۇڭگىدەي ءسۇيىر تۇمسىعى تاس توبەنى ءتۇرتىپ تۇراتىن ەدى. ءبىر بولمەنى قاق ءبولىپ، بالا-شاعاسىنا بەرىپ، قوناعىنا سايلاپ، ءوزى باسپالداققا قونىس تەپكەندە بايبىشەسىنىڭ قاي قۋىستا قاپ كەتكەنىن بىلە الماي-اق قويدىم. كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىلە الماي ءجۇرمىن...
تاتتىمبەت پەن سۇگىردىڭ قايسىسىنا جۇگىنەردى بىلمەي اداسىپ جۇرگەنىمدە ءتۇن ورتاسى دا بولىپ قالعان ەكەن. اداسقان جالعىز مەن ەمەس، كوكتوبەنىڭ بىتقىلىنان ەستىلگەن بىتپىلدىقتىڭ بىدىق ۇنىنە قاراعاندا استانانىڭ الا ساعىمدى اسپانى بودەنەنى دە مەزگىلدەن اداستىرعان سياقتى. اۋلانىڭ تۇكپىرىنەن قيىعىنىڭ قوراز ايقايلايدى. كورشىنىڭ كوپەك ءيتى ۇرسە دە كوڭىلىمەن سوزاعىنا جۇگىرەتىن ءيا قۇداي قورازدى دا قوراعا بولسىن دەپ ۇستايتىن كورىندى. كوسىلىپ جاتۋعا كەلمەسە دە كوڭىلىن ءوسىرىپ جاتۋعا، الدانىشقا جاراعان جار جاعاسىنداعى شومەلەدەي شوشاق ۇيدەن ونىڭ كوشپەي وتىرعانىندا وسىنداي ءبىر گاپ بار ەكەن. قاراتاۋدىڭ پۇشپاعىن الاتاۋدىڭ بوكتەرىنە كوشىرىپ اكەلگەندەي باسپالداق ۇستىندە جاتىپ تا اسپانداعى جۇلدىزداردى اياعىمەن تەبەتىن قايران ياحاڭنىڭ سىبەرلىگى مەن سەرىلىگىندە شەك بولساشى!.. ءبىراق... بىدىق بودەنە، ساقاۋ قوراز، شالاپقا دا شاشالاتىن كارى شوڭگەدەي قاقالىپ ۇرەتىن كورشىنىڭ كوپەك ءيتى... قاراتاۋ قايدا؟! سوزاق قايدا؟! ەل قايدا؟!.
بوزالا تاڭدا بوزتورعاي
قاناتتارى قالتىراپ:
جانىما سامال سوق دەيدى.
جالعىز قاۋىرسىنى جالتىراپ:
«جاماۋسىز ءومىر جوق»، دەيدى. اقىن اماندىقوۆ وسى ءبىر شۋماعىندا جاماۋلى تىرلىكتىڭ ءادىبىن عانا ءىلىپ كەتىپتى دە سونىڭ ارتىنشا ىلە-شالا:
كوشەلى جىگىت كەلتە قول
ولمەسە شىعار ەرتەڭ ول! — دەپ وزىنە دە، وزگەگە دە باسۋ ايتىپتى. اقىننىڭ جانىن جۇباتاتىن ولەڭى، جاقىننىڭ دا جانىن جۇباتاتىن ولەڭ عوي... ءبىراق، ەكەۋىنىڭ دە ۇپايى ەلدىكى.
استە ءبىر شىر ەتىپ تۇسكەن شي جورگەگىن ۇمىتقان مۇسكەنە بولماسا، ەل دەگەندە، جەر دەگەندە انىق جۇرەگى ەزىلمەي تۇرا ما. قاراتاۋدىڭ تاسىن ءتىرىلتىپ، تاعىسىن تابىنداپ جايىپ وتىراتىن ءارى اڭشى، ءارى ءانشى، ءارى كۇيشى، ءارى كۇيشىل ياحاڭنىڭ مىنا ءبىر:
تاۋدا ۇيقىڭدى تاڭعى اۋادا ءبولىپ پە ەڭ؟
تاۋعا شىعىپ تارعىل جۋا تەرىپ پە ەڭ؟
تاۋدا وتىرىپ ءتۇسىپ كەتكەن ينەڭدى
تاۋىپ الار ميداي دالا كورىپ پە ەڭ!؟ — دەيتۇعىن جولدارىنان سوڭ مەن دە سوزاققا ءبىر ەمەس، ءۇش بارىپ قايتقام. تاكەن اعامىزدىڭ اقبوزدارىن كورەمىن بە دەپ، اسقاردىڭ قارا شالدارىن كورەمىن بە دەپ، كۇي دەسە ءۇيى كۇيىپ بارا جاتسا دا ءۋاھام دۇنيەنى ۇمىتىپ كەتەتىن تولەگەن توقبەرگەنوۆتىڭ كوپ دوستارىن كورەم بە دەپ، ياحاڭنىڭ اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ ايدالادا تىگىپ كەتكەن يتارقا قوستارىن كورەم بە دەپ... كوزى جوقتىڭ ءىزىن تاپپاي مۇڭ ارقالاپ قايتقانىم بار. قاراتاۋدىڭ اڭى دا ياحاڭ الماتىعا كوشىپ كەتكەن سوڭ الاتاۋعا اۋىپ كەتكەن بە، ءبىر كەزدە اربالاپ تاسىدىم دەيتىن اقبوكەندەرى سوزاقتان الىستاپ جايىلاتىن بولىپتى...
... ونىڭ ەسەسىنە، اعايىندارى ياحاڭ تۋرالى اڭىزدى شىپ-شىرعاسىن شىعارماي الىپ قاپتى. استانادا قاسىمدا ءجۇرىپ سىرى مەن مۇڭىن كوزىمەن دە تانىتپايتىن ياحاڭ تۋرالى اڭىزدى اۋىلىندا وتىرىپ ەستىدىم. قاراتاۋدىڭ تاعىسىن اربالاپ تاسىسا دا، دوربالاپ تاسىسا دا قارا شاڭىراعىنا جەتكەنشە قانجىعاسىنداعى ولجاسىن كورشى-قولاڭعا تاراتىپ بەرىپ، بايبىشەسىنىڭ قازانداعى قايناپ تۇرعان قارا سۋىنا ۇياتتى بولىپ قالادى ەكەن دە كەشقۇرىم:
— ءاي، پەرنەكۇل، مىنالار ءبىزدى سورپا-سۋىنا شاقىرمايتىن با ەدى؟ — دەپ كورشىلەرىنىڭ تۇتىنىنە دامەتە قارايتىن كورىنەدى.
قاراتاۋ بۇكىل قازاقتىڭ تۋ تىككەن قاراشاڭىراعى، الىمباس قامالى بولعان پاناتاۋ ەدى، قاسيەتتى جەردىڭ توپىراعىنان دوسىمنىڭ قارا تابانىنىڭ تاڭباسىن ىزدەپ ەدىم. جەتى جاسىندا اكەسىنەن ايرىلىپ، اناسىمەن قارشادايىنان پاداشى بولىپ سيىر باققان جەتىم بالانىڭ كوز جاسى تامعان قۇبا بەلدەر بۇگىندە قۋاڭ تارتىپ، سەلەۋى دە سەلكەم-سەلكەم، قىستا قىزىل، شىلدەدە شەگىرتكەنىڭ سەكىرتپە سيراعىن دا قىرقىپ تۇسەتىن اڭىزعاعىنان ۇرىككەندەي سيرەپ قاپتى. كەبەرسىگەن دالانىڭ قولامتاداي لىقىعان جون ارقاسىندا مىناۋ نارىقتىڭ زامانىندا تراكتىردىڭ سالەركەسى مەن ماشينەنىڭ پىنزىنىنا قۇربان بوپ كەتكەن قايران مالدىڭ تۇياق ءىزى دە نەكەن-ساياق. جەتىم بالا تۇرماق قىرشاڭقى مىنگەن باقىراۋىق پاداشى دا قۇرىعىن قورجىنعا ايىرباستاپ، باقالشىنىڭ جايماسىنا جۇگىنگەن سياقتى، ءيىندى ءسىڭىپ، مايدان تەرشىپ تۇراتىن قارا مەستەردى قايقاڭداعان جەڭگەلەردىڭ بىلەگىنەن ەمەس، قادا باسىندا قاڭسىپ تۇرعان جەرىنەن كوردىم. جەڭ-جاعاسىنان توبىلعىنىڭ ىسى مەن قىمىز ءيىسى اڭقىعان ءبىر كەزدەگى توماعا كوزدى قىز-كەلىنشەكتەر بۇگىندە بەت-اۋىزدارى شىرىش-شىرىش كەمپىرلەۋ كەلىنشەك بوپ ءمۇتتايىم بازاردا ءجۇر. سولاردىڭ ىشىندە زامانىندا ونەر قۋعان ياحاڭنىڭ زامانداستارى دا جوق ەمەس...
... جيىرما ەكى جاسار بوزبالا 1957 جىلى جاستار مەن ستۋدەنتتەردىڭ بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك VH-فەستيۆالىنە سوزاقتىڭ 120 كىسىلىك ونەر كوللەكتيۆىن الىپ بارىپ، ابىرويمەن ورالعان ەدى. سول جىلى شىمكەنتتە 200 كىسىلىك حور-كاپەللاسىن ۇيىمداستىرعانى ءوز الدىنا. 1962 جىلدان باستاپ ون جىل بويى اۋداننىڭ مادەنيەت ءبولىمىن باسقارىپ، ونەردىڭ بۇگىنگى وزىق ۇلگىسى — ۇلتتىق حور-كاپەللاسىن ومىرگە اكەلدى. ونىڭ رەپەرتۋارى دا نەگىزىنەن ءوزىنىڭ مۋزىكالىق، پوەتيكالىق شىعارمالارىنان جاسالعان ەدى. ياحاڭ ىرگەسىن قالاعان اۋداننىڭ حالىق تەاترىنىڭ ساحناسىن اشقان ونىڭ درامالىق تۋىندىلارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەتپىستەن استام ونەر ۇياسىنىڭ بوساعاسىن اتتاپتى. بالاسىنان باقسىسىنا دەيىن قولىنان دومبىراسى تۇسپەيتىن سوزاق جۇرتىنىڭ ونەر سۇيەر قاۋىمىنىڭ قاراشاڭىراعى اتانعان اۋداننىڭ مادەنيەت ۇيىنە ياحاڭنىڭ اتىن بەرۋ جونىندەگى اۋداندىق اكىمشىلىكتىڭ شەشىمىن ەل بولىپ قولداپ، وبلىسقا جىبەرىپ وتىر ەكەن. بايقاپ وتىرساق، اماندىقوۆ الپىس جىلعا دەيىنگى بار ەڭبەگىن ەلىنە قالدىرىپتى. بۇل دا ءبىر سونىڭ وتەۋى شىعار. استاناعا ياحاڭنىڭ عالىمدىعى مەن اقىندىعى دا جەتەر دەپ شۇكىرشىلىك ەتەمىز دە...
ەر جىگىت سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى دەۋشى ەدى، ياحاڭ الپىسىنا دەيىن سونىڭ تورتەۋىن عانا اشىپتى: كومپوزيتور، اقىن، دراماتۋرگ، عالىم. قالعان تورت قىرىن الداعى عۇمىردا كورسەتەتىن شىعار دەپ سەنەمىز. قارا سوزدەن ماي قالقىپ كىم الىپ ءجۇر؟
اقشا تاپسام — ءىشىمدى نە جارىپ ءجۇر؟ ءتۇزۋ مىلتىق سەكىلدى ءسوز تۇزەگىش سىپا سىنشى ءجون ايتپاي بۇلتارىپ ءجۇر، — دەگەنى سىنشىعا عانا ەمەس، ءوزىنىڭ مەن سياقتى دوستارىنا دا ارناعان ياحاڭنىڭ نازى بولسا كەرەك.
جاس كەزىندە قۇشاعىڭ جازىلماسا دا جاسامىس تارتقاندا سۋىسىپ، سارى ءتىس بولعاندا ساعىنىسىپ قايتا تابىساتىن كەز بولدى. كىم بىلەدى، بۇل دا ءبىر تىرشىلىكتىڭ زاڭى ما، قۋانىشىڭ ورتاق، قايعىڭ ءبىر، ويىڭ ورتاق، ارمانىڭ ءبىر، مۇڭىڭ دا ءبىر، ءمىنىڭ دە ءبىر بولعان سوڭ كوڭىل جىقپاس دوس بەينەسى، اسىرەسە زامانداس ساعىنىشتان دا قىمبات، تۋعانىڭنان دا ىستىق. تىلەۋى ءبىر تۇستاسىڭنىڭ وزىڭنەن دە كوبىرەك جۇرە تۇرعانىن اللادان تىلەيسىڭ. مەنىڭ ءبىر اعام ايتۋشى ەدى: قىرىققا دەيىن قىرعا شىققاندايسىڭ، قىرىقتان كەيىن قىر باسىنان قويا بەرگەن اتسىز اربا سەكىلدى سالدىرلاپ جونەلەسىڭ، قاي جەردە شاشىلىپ قالارىڭدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، سول كەزدە تەرەڭ قازىپ، تەپكىلەپ كومەتىن دوسىڭنىڭ ارتىندا قالعانىنا نە جەتسىن دەيتۇعىن. سويتكەن اعام كازىر توقساننىڭ جەتىسىندە وتىر. كۇندە تاڭەرتەڭ شوبەرەسىن شاقىرىپ الىپ: ءاي، جوگەرمەك، الگى پالەنشە ءتىرى مە ەكەن، بارىپ ءبىلىپ كەلشى دەپ جۇمسايتىن كورىنەدى. اتقا ءمىنىپ كورشى اۋىلداعى اعاسىنان ناسىباي ىزدەپ كەتىپتى دەگەندە بارىپ كوڭىلى ورنىنا تۇسەدى ەكەن...
... سارشا تامىزدىڭ وسىنداي ءبىر تۇنىندە، جەتىقاراقشى كوزدەن كەتىپ، ۇركەر تاس توبەگە شىققاندا، مىسىقپەن تالاسقان كورشىنىڭ كوپەك ءيتى ويبايىن سالعاندا ءيا قۇداي باسپالداق ۇستىنەن اۋناپ ءتۇسىپ:
— ءالى وياۋ جاتىرمىسىڭ، ەندەشە مەن سەنى ولەڭمەن ۇيىقتاتايىن، — دەيتۇعىن...
...ارماننىڭ جەتسەڭ شەگىنە،
تۇسىنسەڭ تۇپكى تەگىنە،
جيھاننان سۇلۋ جيھاز جوق
قازاق جيھاز جيعان جوق
كىرشىكسىز كۇمبەز كوگى مەن
ءماز بولىپ بايتاق جەرىنە!.. — دەگەندى دە ياحاڭ جازعان...
... كوز ۇيقىدا، كوڭىلى اسپاندا، ول قاراتاۋعا، مەن التايعا جەتە بەرگەندە... شومەلەدەي شوشاق ءۇيدىڭ كوك ەسىگى سىقىر ەتىپ اشىلادى دا پەرنەكۇل زامانداسىمىز:
— ياحا، تۇن سالقىن، بوكتەردە شىق بار، توڭىپ قالاسىڭدار، — دەپ ۇستىمىزگە تاعى ءبىر كورپەنى تاستاپ كەتەتىن. سول كەزدە مەنىڭ ەسىمە ءيا قۇدايدىڭ:
اتقاردىڭ، جارىم، ەسىمدە،
كىسىنى تالاي-از ەمەس.
كىسىدەن كەلەر نەسىبە
كىسىدەن قاشقان ءماز ەمەس، — دەيتىن شۋماعى تۇسەتىن.
... ادامى يتتەن دە قاباعان بوپ تۇرعان مىناۋ زاماندا اجداھانىڭ ازۋىنان دا ايىرىپ الار جاناشىر دوسىڭنىڭ جاعى ءتۇسىپ، باسى جەرگە جەتكەنشە قاسىندا جۇرگەنىنە نە جەتسىن. ياحاڭا اللادان ءبىز دە وسىنى تىلەيمىز. تەك توقساننىڭ جەتىسىنە كەلگەندە ەرتەڭگىسىن تۇرىپ: پەرنەكۇل، جۇگەرمەكتەردىڭ بىرەۋىن جىبەرە قويشى، الگى قاليحان ءتىرى مە ەكەن؟ — دەپ وتىرساڭ بولدى...
You Might Also Like
-
... مەنىڭ جانىمدى جادىراتار ونىڭ جايدارى ءجۇزى. سونان سوڭ اششى ايتسىن، تۇششى ايتسىن ءار ءسوزىن ساناپ تۇرىپ، تاستاپ-تاستاپ سويلەيتىن ولەڭگە بەرگىسىز مانەرلى ءتىلى، اشۋىن بىلدىرمەيتىن، اسىعىستى بىلمەيتىن ا...
