سىرالعى دوس
مەن ەرەكشە قادىر تۇتاتىن سىردىڭ ءۇش پەرزەنتى: ءبىرى كوڭىلىمدە، ەكەۋى كوز الدىمدا. كوڭىلىمنەن تاستامايتىنىم — ءناسىر، كوز الدىمنان كەتپەيتىن — قومشاباي مەن ورازبەك. جازۋشى رەتىندە ۇشەۋى ءۇش قيىر. تۇلعا رەتىندە جۇرتتان تابيعاتى بولەك. ءبىر وزەننىڭ سۋىن ىشكەندىكتەن شىعار، ءتىرى جان رەتىندە ۇشەۋى ەگىزدىڭ سىڭارىنداي — سىرت كوز بايقامايتىن، سىرالعى زامانداس سىناماي-اق تانيتىن قاتتى ۇقساستىق بار. مىنەز: قاراپايىم دەسەم قورلاعان بولارمىن، تىم بيازى ەكەنى راس، ءبىراق سىپايىلىقتىڭ ار جاعىنان تاكاپپارلىعى كورىنىپ تۇرادى، ءوتى جارىلىپ ولەردەي اشۋلانبايدى، بىرەۋدى وتىرىك جاقسى كورمەيدى، بىرەۋدەن كوڭىلى قالسا، قاعىنان جەرىگەندەي قايعى وعان ورالمايدى. پەندەلىك تىرشىلىكتە: جالعىز اتى ولەيىن دەپ جاتسا، سونى باۋىزداي سالۋعا دارمەنسىز، بالانى تاپتىرعانى بولماسا، سول بالاعا بايبىشەسىمەن ورتاقتاس ەكەنى ەسىندە جوق، ەسەسىنە سول بالالارمەن تالاسىپ جالعىز بايبىشەنى قاقتاپ ساۋۋعا بار. قايىرىمدا: قاس - دۇشپانىنا دا ماڭدايعا بىتكەن قاسقا سيىردى جەتەكتەتىپ جىبەرەدى. ۋايىمى: قاراباستىڭ ۋايىمىن ەشكىمگە ايتقان ەمەس، مەن ەستىگەم جوق، ال ۋايىمى — ەل عوي، ەلى سىر عوي، سىر بارىمىزگە ورتاق قوي. ورازبەكتىڭ الماتىدا قالعانىن بىلە تۇرا، مەن ونى سىر بويىنا ىزدەپ بارامىن. ازابى: ولەڭدە «ءبىر كۇن اۋرۋ ءبىر كۇن ساۋ، ارىلمادىم دەرتىڭنەن» دەۋشى ەدى، مەن ەكەۋىنىڭ دە ءبىر كۇن ساۋ وتىرعانىن كورە الماي قور بوپ ءجۇرمىن-اۋ...
... تەرمومەتردىڭ ءتىلى قىرىقتان اسىپ كەتكەن شىلدەنىڭ ايىندا ەكەۋى تەرەزەنى تارس بەكىتىپ الىپ كايف بولىپ وتىر ەكەن. اياقتاعى شۇلىعى توعىز قابات، كاستوم مەن سۆيتەردى قوسپاعاندا ون قاباتقا ورانعان قومشا ەدەننەن ىز تەبەتىندەي ۇركىپ شىعىپ، كوپشىكتى ديۆاندى ەرتتەپ ءمىنىپ الىپتى. قالىڭ تريكونىڭ ىشىندە قانشا قاباتتىڭ جاتقانىن كۇندە شەشىندىرىپ جۇرگەن شارا ساناماسا كىم ءبىلىپتى، ايتەۋىر، ورەكەڭنىڭ كەڭىردەگىنەن ونشاقتى كويلەكتىڭ جاعاسى جالبىرايدى. ەدەن — كىلەم، قابىرعا — كىلەم، جامباستا — تۇيە ءجۇن بوستەك، شىنتاقتا — قۇس جاستىق. تەرەزەنى جەلىمدەپ تاستاعان. ونىڭ سىرتىنداعى شىنىلى بالكون دا جەتى قابات جەلىمنەن تىنىستاي الماي تۇنشىعىپ تۋر. قومشا الماتىعا كەلسە بولدى، مەن وسى ۇيدە كۇن سايىن قونا — تۇنە جاتاتىنداي ورەكەڭنىڭ تابالدىرىعىن اتتاي بەرە: «قاليحان قايدا؟» — دەيتىن ادەتى. ەسىكتى اشۋىم مۇڭ ەكەن، قومشا ەكى يىنىنەن ەنتىككەن ەلەكتر ساماۋىرعا تەلمىرىپ وتىرىپ:
— ءاي، ورەكە، وسى ءبىر جەردەن ىسقىرىپ تۇر ەي! — دەدى.
— ءراس-اي، ىسقىرىپ تۇر! — دەدى ورەكەڭ.
— ويپىر-اۋ، جەلىمدەلمەي قالعان ەكى جىرتىقتارىڭنان بولماسا جەل قايدان شىعاتىن ەدى؟! — دەدىم مەن.
— قايدان دەرىڭ بار ما، — دەپ قومشا بوكسەسىن قىمتاي باستادى. — ينەنىڭ جاسۋىنداي تەسىك بولسا ءبىزدى تابادى عوي.
— ءيا، سويتەدى عوي، — دەپ ورەكەڭ سەسپەي قاتقان تەرەزەگە سەسكەنە قارادى.
شارا ون كىرىپ، ون شىقتى.
— ويپىراي، ءجۇز كىرىپ، ءجۇز شىقتىڭ عوي، ەسىكتى جاپشى! — دەپ بايبىشەسى داستارحاندى تولتىرىپ بولعانشا ورەكەڭنەن ون دۇركىن ەسكەرتۋ الدى. ساناپ وتىرىپ.
كۇندىز كۇپىسىن، تۇندە تونىن تاستاماعان سوڭ ءتىرى شاباقتى تاباقسىز-اق قۋىراتىن سىردىڭ ىستىعىنا قانباي، ساپ-سارى كۇيىندە شيكى بوپ قالعان ەكەۋى جەلى توپىراق، سامالى قويمالجىڭ الماتىنىڭ اۋاسىنا وتىقپاي-اق قويدى. تۇشكىرە قالسا دا اۋىلىنا قاشا جونەلەتىن ورازبەك، ءبىر ايداي اۋناپ-قۋناپ، بۇيرەك-سيراعىن قۇمعا ءپىسىرىپ العان سوڭ قۇلان-تازا ايىعىپ، قايتىپ كەلەدى. ون بەس جىل ۇيىقتاماعان قومشانى وتىز جىل ۇگىتتەپ قىزىلوردادان قۋىپ شىعا الماپ ەدىم، ءالى كۇنگە شالا ۇيقى، ءقالعىپ-شۇلعىپ ارالدىڭ اشىپ كەتكەن تۇزدى جەلى مەن سۋىن تۇزدىقتاي ساپىرىپ جۇتىپ وتىر. مەنىڭ تەمىربەك دەگەن ءبىر ءىنىم وسكەمەننەن ءسونۋ بەس ءجۇز شاقىرىمدىق توپقايىڭعا ءتۇن قاتىپ كەلىپ، ەرتەڭىندە ەلەڭ- الاندا قايتىپ بارادى ەكەن، بۇيىمتايىن سۇراعاندا: «ءبىر تۇنگە بولسا دا ۇيقىمدى قاندىرىپ الدىم» دەگەن ەكەن. تۋعان جەردىڭ قاسيەتتى توپىراعى مەن سۋى، اۋاسى مەن ارۋاقتى اسپانى دەرتىڭدى سىلىپ، قۇر اتقا مىنگەندەي سەرگىتىپ تاستايتىن سيقىرى شىعار. ارالدىڭ ورنىندا اقتاڭداق سور جاتسا دا كوڭىلى سەنبەي، كۇندىز تورىعىپ، تۇسىندە شومىلىپ، باياعىسىن ساعىنىشپەن ەسكە الاتىن ورەكەڭ قونىسى الاتاۋدىڭ بوكتەرىندە بولا تۇرا، قاشان كەرسەڭ دە، قاشان سويلەسسەڭ دە سىردىڭ جاعاسىندا جۇرەدى. وتانى سىردا ورازبەكتى ايتامىن-اۋ، كەشە عانا قولىنا قالام ۇستاعان ءاربىر ازاماتتىڭ سول سىردا ات بايلاپ تۇسەتىن جوق دەگەندە ءبىر ءۇيى، ءبىر دوسى بار ەدى. اياق باسقان سايىن انەكدوت شىعارىپ، كەز-كەلگەن انگە پاروديا جازىپ، ماڭايىن قىرعىن عىپ كۇلدىرىپ وتىراتىن ەر كوڭىلدى سەرى جىگىت انۋاربەكتىڭ، تاڭعى اسىندى استانادان تاتساڭ دا كەشكى قۇرساعىڭدى سىرعا ساقتا دەپ دوس-جاراندى ساعىنعاندا سامولەتپەن شاقىرىپ الىپ، شىداماي ارا-اراسىندا شاپقىلاپ كەلىپ-كەتىپ تۇراتىن اقجارقىن زەكەڭنىڭ، سىردا ءجۇرىپ ءبىر ساپتاياق سىرانى جالعىز وتىرىپ ىشە المايتىن ءناسىردىڭ زامانىندا ارال اياق استىندا، سىر سىرىق تاستام جەردە. بۇگىندە سونىڭ ءبارى مۇڭ بولىپ قاشىقتاپ بارادى، ءبىراق سول انۋاربەك، سول زەكەڭ، سول ءناسىر، سول سايد ءالى كۇنگى سىر بويىندا جۇرگەندەي كورىنەدى دە تۇرادى...
جەلكەسىندەگى بەس تال شاشىن قاسقايىپ ماڭدايىنا جەتكىزە الماي ارسا-ارسا بوپ وتىرعان قومشانى، وكىنىشىن جاسىرعانمەن ءومىردىڭ ءبىراز جەرگە كەپ قالعانىن سامايدىڭ اعىمەن سەزدىرىپ، كەشەگى سالدىقتى بۇگىنگى سالماق جەڭىپ بارا جاتقانىن ىشتەي مويىندايتىن سابىرلى ورەكەڭدى كورگەندە: «ياپىراي، ەرتەڭ كىمدى ىزدەر ەكەنمىن؟» دەپ جۇرەگى قۇرعىر زىرق ەتە قالادى. جەر ورتاسىنا جاڭا جەتتىم دەپ ءبىر-بىرىمىزدى جۇباتقانمەن بۇل دا انشەيىن جارىم ىرىستىڭ بوداۋىنا جۇرەتىن جاقسى ءسوز عانا. وتتى-كەتتى ءومىردى ويلاساڭ، بۇل ءفانيدى اتام-زاماننان كەشىپ كەلە جاتقان سياقتىسىڭ، زىمىراپ بارا جاتقان زاماندى ويلاساڭ، كەشە عانا دۇنيەگە كەلگەن سياقتىسىڭ. راس، كەشە عانا بولاتىن.
جيىرماعا جەتەر-جەتپەستە ادەبيەت دەگەن الەمنىڭ ەتەگىنە جارماسىپ ەدىك، وتىزعا جەتكىزبەي الدىمىزداعى جاقسى اعالارىمىز قالتامىزعا مۇشەلىك بيلەت سالىپ بەرىپ، دوداعا قوستى دا جىبەردى.
الپىسىنشى جىلداردى ولەڭمەن باستاعان ورازبەك «1961» پوەماسىمەن اقىن بوپ كىرىپ ەدى. سول كەزدەگى جاستاردىڭ جالعىز پاناسى «لەنينشىل جاستىڭ» تۇتاس ءبىر بەتىنە باسىلىپ، جابىلا وقىعان ادەبي قاۋىمنىڭ اۋزىندا كەتتى: اۆتورعا بىرەۋلەر ۇمىتپەن قارادى، بىرەۋلەر ۇركە قارادى. كەيىن «حرۋششيەۆتىڭ جىلىمىعى» اتانعان سول ءبىر جىلداردا جاستار وزدەرىنشە ءتۇرتىنىپ، ىزدەنە باستاعان. اسىرە بويامانىڭ شىلعي وتىرىگىنەن جۇرت جالىعىپ وتىرعان شاقتا، ءبارى بولماسا دا ءبىرازى ادەبيەتكە دايىندىقپەن كەلگەن بوزبالالاردىڭ بۇل تالپىنىسى يدەولوگتار مەن قاساڭ قالىپقا وتىعىپ العان ونەر قاقسالدارىنا ۇناي قويعان جوق. قۇيار شۇمەك، شىعار اعىسى جوق، بالشىعىن باۋىرىنا باسىپ، تۇنىپ جاتقان بوجىما توعانعا كوكتەمنىڭ تاسقىن سۋى كەپ قۇيىلعانداي تىپ-تىنىش كىلكىپ تۇرعان رۋحاني تىرشىلىكتىڭ شىرقى بۇزىلدى. اۋەزوۆتىڭ العاشقى اڭگىمەلەرى مەن پوۆەستەرىن جاسىرىپ وقىپ، ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەرمەن ەندى عانا تانىسىپ، ايماۋىتوۆ، جۇمابايەۆ، بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ، بوكەيحانوۆ، شاكارىمدەردەن بەيحابار جۇرگەن كەيىنگى بۋىننىڭ بىردەن اۋىز سالعانى — الەۋمەتتىك پروبلەما ەدى. سويتسەك، اسپاننان تۇسكەن ەشكىم جوق ەكەن، كەزىندە الاشتىڭ ازاماتتارى نەگىزىن قالاپ كەتكەن شىنشىل دا سىنشىل رەاليزمگە قايتىپ ورالىپپىز. يدەولوگيا مەن ونەردىڭ «مونارحتارى» وسىنى دا كوتەرە الماپتى، كەشىرە الماپتى.
«جىلاعاننىڭ الدىنان باقىرعان شىعادى» دەمەكشى، جىلىمىقتىڭ اياعى ۇسكىرىككە اينالدى دا «ابستراكسيونيزم جانە فورماليزم» دەگەن ناۋقان لاۋلاپ بەرسىن. كوكىرەزدىڭ شارۋاسىن تىندىرىپ، كورمەگە كىرىپ كەتكەن حرۋششيەۆ نەيزۆەستنىيدىڭ شىعارمالارىن بوقتاپ شىعىپ ەدى، پارتەينىي «كوكەلەرىمىز» ال كەپ جەر-جەردەن نەيزۆەستنىيلاردى ىزدەي باستاعانى. سول پاقىردى قازاقتىڭ سۋرەتشىلەرىنەن تاپپادى، كومپوزيتورلاردىڭ اراسىندا جوق ەكەن، انشىلەردىڭ قايسىسى ابستراكسيانيست، قايسىسى فورماليست — ەن-تاڭباسىن ايىرۋ قيىن بولدى. امال جوق، رەداكتور اتاۋلىنى جانتورسىقشا قانجىعالارىنا بايلانىپ الىپ، يدەولوگتارىمىز ماسكەۋگە شاپتى دا قايتىپ كەپ «جۋاس تۇيە» ادەبيەتكە جەلقومسىز ءمىندى. ارينە، بىردەن ساياق جۇرگەن تايلاقتارىنا ءتيىستى.
«1961» سونشالىقتى سەپتەلمەيتىن دە ەدى. پوەمادا ايدارىنان جەل ەسىپ تۇرعان فورماليزم دە، ابستراكسيونيزم دە جوق. وسىعان شامىرقانىپ، بۇل سىنشىل جۇراعاتتار وسى ەكى تەرميننىڭ توركىنىن تۇسىنبەيتىن شىعار دەپ ەدىك. ءداپ سول كەزدە «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ جاستارعا ارنالعان سانى شىعا قالدى دا ورازبەك سارسەنبايەۆتىڭ «سىن تۇزەلمەي ءمىن تۇزەلمەسى» ءوشىپ بارا جاتقان وتقا ماي قۇيىپ جىبەرگەندەي گۋ ەتە قالعانى. وسىنىڭ الدىندا بەلگىلى ادەبيەتشى ەسماعامبەت ىسمايىلوۆتىڭ سىن ماقالالار مەن جيناعى مەن زەرتتەۋلەرى كىتاپ بوپ شىققان. باسىنان ب ا ق تايدى دەستى مە، سەرگەلدەڭدە جۇرگەن مۇحتار اۋەزوۆتى سىناۋ سول كەزدە موداعا اينالعان. ە.ىسمايىلوۆ «اباي جولىنىڭ» ۇساق-تۇيەك كەمشىلىكتەرىن شومشەكتەپ، «قان مەن تەرگە» تەلىپ قويىپ ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستاعان ەكەن. ورازبەك اۋەزوۆكە ارا تۇسەمىن دەپ سىنشىنىڭ اعات ءسوزىن «كەمتار پىكىر» دەپتى. سول-اق ەكەن، ە.ىسمايىلوۆتى كەمتار دەپ ايتتىڭ دەپ ەرتتەپ قويعان اعاش اتقا ورەكەڭدى مىنگىزە سالدى. قارماققا قىلتاناق تاپپاي وتىرعاندا اينالىپ سوعاتىندارى — «1961». جەكەلەپ تە سابادى، جەلكەلەپ تە سابادى، الدەكىمدەردى سىناي قالسا، «اتقا جەڭىل تەلپەكباي» قىلىپ قوسارلاپ تا جىبەردى. ورازبەكتىڭ ءجۇزىن تانىمايتىن، ورازبەك ءجۇزىن كورسە دە ءبىرىن تانىمايتىن جىگىتتەرمەن اعايىن بوپ شىعا كەلدى: اسقار، ءابىش، ءجۇسىپ، رامازان، ىشىندە مەن پاقىر دا بار، ورتاسىندا بۇزاۋ ىشىندەگى دونەجىندەي توقاش بەردياروۆ اعامىز دا ءجۇر. كۇندە جيىن، كۇندە ايتىس. ايتىس بولعاندا دا يتجىعىسى جوق، ءبىرىڭعاي توڭقايتىپ قويىپ تەپكىلەۋ. گازەتتەردىڭ بەتتەرى دە قىپ-قىزىل بورلىگىپ تۇر: «سوسياليستىك قازاقستان»، «كازاحستانسايا پراۆدا»، «قازاق ادەبيەتى»، ارا تۇسكەن جالعىز جەتىم «لەنينشىل جاس»، جاستارمەن قوسا سويىلعا وبەكتى بولعان دا «لەنينشىل جاس». ءبىر اعامىز: «جاڭالىق پا، جاڭا بىلىق پا؟!» دەپ ۇرانقايلاپ شىقتى، ءبىر اعامىز: «قازاقتىڭ ون ءبىر بۋىنىن شاباقتاپ جاتىر» دەپ ويبايىن سالدى، ءبىر اعامىز: «اۋەزوۆتىڭ بولتىرىكتەرى» دەپ كوزگە شۇقىدى، ەندى ءبىر اعالارىمىز: «بۇلاردى قىلتاناقتاپ كەلە جاتقاندا قىرقىپ تاستاۋ كەرەك!» دەپ ۇران تاستادى. جازۋشىلار وداعى مەن ۋنيۆەرسيتەت جيىنمەن سەمىرىپ، جينالىستان كۇپتى بولىپ ەدى، اقىرى ابستراكسيونيستكە قوسا «تۇرشىلدەر» دەگەن كەپەشتى توقالدىققا كيىپ شىعا كەلدىك تە ورتالىق كوميتەت ۇيىمداستىرعان يدەولوگيالىق ماجىلىستە جاساعان بايانداماسىندا ن.جانكەلدين اعامىز تىرىدەي جانازامىزدى شىعارعان. ول كىسىنىڭ جالعىز-اق ايىبى ورازبەكتىڭ اتىن ورىنبەك دەپ شاتاستىرىپ، جول-جونەكەي دومبىرانى دا شاناعىنان وڭدىرماي تەپتى.
قامسىز جاستىق پا، قانىقتاپ ءمان بەرگەن جوق ەدىك. وتىز جەتىنىڭ تۇرمەسىنە تۇرعىن بوپ قايتىپ، زاپى بوپ قالعان اپايىم ەلگە بارعاندا الدىمنان شىعىپ: «الماتىڭنىڭ باسىنا!.. اۋىلعا قايت، سەنى اسىراۋعا ءالى دە شامام جەتەدى!» دەپ كوزىنە جاس العاندا عانا زۇلمات جىلداردىڭ ۇرەيى ەلەستەپ، جازىقسىز مەرت بولعان اعالارىمىز ەسىمە تۇسكەن. سويتسەم، وتىزدى قويىپ، الپىسىنشى جىلداردىڭ وزىندە زيالى قاۋىم ءشىرىپ وتىر ەكەن-اۋ، ايتپەسە ايقايلاماساڭ باسىندى الامىن دەپ اعالارىمىزدى كىم زورلاپتى؟! ءتىپتى ۇندەمەي قالعاندار دا ۇيدەي پالەدەن قۇتىلماپ پا ەدى. باسقانى قويىپ، دوس-جاران بولىپ قاسىمىزدا جۇرگەن اقىن زامانداسىمىز راديودان ورازبەكتى «بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل» دەپ ايىپتاپ جاتقاندا ءبىر ورازبەك ەمەس، ءبارىمىزدىڭ دە ءىشىمىز يتشە ۇلىعان. بۇل ايىپ كەشەگى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ باسىن جۇتقانىن كەيىن ءبىلىپ وتىرمىز.
وسىنىڭ ءبارىن ايتپاۋعا دا بولار ەدى. كىسىلىك دامەتپەسەك تە، كىسىنەسىپ تابىسپاساق تا امانىمىز ءتۇزۋ اعايىن سۇرەي بوپ جۇرە بەرگەنگە دە نە جەتسىن. ءبىراق، كوپتىڭ ءبىرى، كوپشىكتىڭ كىرى ەمەس، مادەني، رۋحاني تىرشىلىگىمىزدىڭ بەل ورتاسىندا تۇلعا بوپ كورىنگەن بەلدى ازاماتتىڭ ءومىربايانىنا قاتىسى بار، ورازبەكتىڭ، ونىڭ زامانداستارىنىڭ ادەبي پروسەستەگى ورنىن بەلگىلەيتىن، كوڭىلسىز بولسا دا كوكەيدە جۇرەتىن اعىمعا، زامانعا قاتىسى بار وقيعالار، بۇل از دەسەك، ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنا كەزەڭ بوپ كىرەتىن قۇبىلىس.
ورازبەك استە تابيعاتىنان ۇرىنشاق ەمەس. سىنعا دا ءتوزىمدى. ءبىراق مىنەزسىز سۋرەتكەر جوق دەسەك، ورازبەكتىڭ مىنەزى ونىڭ ادەبيەتتەگى تۆورچەستۆولىق بەتى. ۇساق-تۇيەكتى تالشىق ەتپەي، كوعامنىڭ الەۋمەتتىك ارتىق-تىرتىعىنا قانجار قاداسا، ونى ۇرىنشاقتىققا ساناۋعا بولماس. تۇپتەپ كەلگەندە بۇل ونىڭ ازاماتتىق بورىشى. سونان سوڭ ول دا جۇرت جايلاماعان سوناعا تۇسە بەرەتىنى زاڭدى. ولەڭ ورىسىنەن كەلگەن اقىن بۇل جانردا بىردە ءبىر جيناق شىعارماپتى. پوەزيادان پروزاعا ويىسقاندا دا اۋەلگى ەكپىنىن جوعالتقان جوق، پروزاعا اقىننىڭ كوڭىلىمەن، اقىننىڭ ولشەمىمەن قارايتىن ادەتى بار. ءار جانردىڭ ەرەكشەلىگىمەن پروفەسسيونال رەتىندە ەسەپتەسە بەرسەك، ارينە بۇل كەز-كەلگەنگە ۇناي بەرمەۋى دە مۇمكىن. جەتپىسىنشى جىلدارى ونىڭ بىر-ەكى اڭگىمەسى مەن شاعىن پوۆەسىن مەن دە سىنادىم. قاتتى سىنادىم. ورازبەك سوعان جاۋاپ بەرگەن جوق، بىرگە ءجۇرىپ تە كوڭىلىنە العان جوق. مەنىڭ دە سوزدەن قايتپايتىن جامان مىنەزىمنىڭ بارىن جاقسى بىلەتىندىكتەن دە شىعار. جالپى ءبىزدىڭ بۋىن ءبىر-بىرىن وتىرىك قولپاشتاپ، سىرت كوزدەن قورعاشتاپ، بولماسا «ءتىل تيگىزگەن» سىنامپازدارعا نايزا كورسەتكەن ەمەس. كەرىسىنشە، ءبىر-بىرىمىزدىڭ قىلت ەتكەن ارتىق ءجىبىمىزدى جىبەرمەيتىن ەدىك. قاليحان قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەپ سايىن «قازاق ادەبيەتىنە» ماقالا باسىپ، «بۇقتىرما سارىنى» بۇيىم ەمەس دەپ دۋلات پريگوۆور جازعاندا، ادەبي جىلدىڭ قورىتىندىسىندا ءابىش كەكىلبايەۆ جوعارىداعى ەكى ماقالا بولماعانداي، بولسا وقىماعانداي جايباراقات قانا سول پوۆەستكە ادەبيەتتەن ورىن تاۋىپ بەرگەن. قياناتقا دا شىدامدىق تانىتقان ءبىزدىڭ بۋىن ادەبي سىن جانرىندا دا ەشۋاقىتتا قاقالىپ-شاشالعان ەمەس. سونىڭ ءبىرى ورازبەك، ونىڭ جەكەلەگەن كىتاپتارى، جالپى ادەبي پروسەسس جايىنداعى وي-تولعانىستارىن جيناقتاسا ولەڭنەن كوپ شىعار. سىناپ وتىرىپ تا، سىر قىلىپ وتىرىپ تا ول وبال دەگەندى ۇمىتقان جوق. ال ءوز ادرەسىنە ايتىلعان عايبات ءسوز، عانيبەت ءسوزدى جۇتىپ قوياتىن ادەتى، وكپەسى بولسا دا، وكىنىشى بولسا دا ىشىندە شىعار. تۆورچەستۆولىق وتىز جىلدىڭ ىشىندە جيىرما كىتاپ شىعارىپتى. جيىرما كىتاپقا جيىرما ءتۇرلى پىكىر جازىلعان بولار. وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن «1961»-دە ورازبەك: «مەنىڭ كىتاپتارىم جيىرما جىلدان سوڭ ماياكوۆسكييمەن قاتار تۇرادى» دەپ ەدى. ءار ەلدىڭ ءبىر ماياكوۆسكييى بارىنا كوزىم جەتپەيدى، ءبىراق مەن ءۇشىن ماياكوۆسكييدەن ورازبەك قىمباتىراق.
اعىنعا قارسى جۇزەتىن احان نۇرمانوۆ سەكىلدى «قىرسىق» مىنەز ورازبەككە دە ءتان. قالام ۇستاعان جۇرت تىڭ يگەرۋدى تاريحي قۇبىلىس دەپ بوركىن اسپانعا لاقتىرعاندا، احان ونىڭ تراگەدياسىن اشكەرە قىلدى. كەيىنگى كەرەڭ بۋىندى ايتپاعاندا، كونە كوز، كونە قۇلاقتىڭ ءوزى كەيكىنىڭ اتىنان-اق ۇركىپ جۇرگەندە احان ول تۋرالى رومان جازىپ، كەيكىنىڭ اجالى كىمنەن ەدى دەپ قۇنىكەردىڭ ماڭدايىنا تاڭبا ساپ كەتتى. قاسيەتتى تورەتام قاسىرەتتى بايقوڭىرعا اينالىپ، قاراعىم دەپ جۇرگەن قاراقۇم قارا جامىلىپ، اتى اڭىزدا قالعان ارال اسپانعا ۇشىپ كەتسە دە «ءبىز كوسمودرومنىڭ وتانىمىز» دەپ ماقتاندىق. ورازبەك كەشەگى سىرىن ىزدەپ، ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراپ ەزىلىپ وتىرعان ەلدىڭ كوز جاسىن تيا الماي ءجۇر. «اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ تالايلارىن، باقىرتىپ باۋىزداۋشى ەم لاقتايىن» دەگەندەي ءيمانجۇسىپ ايتقان. «كاپىر» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنى «ءدىنبۇزار»، يمانجۇسىپشە تۇسىنسەك — يمانسىز، «جۇرەگىنىڭ تۇگى بار»، — قورىقپايتىن ەرجۇرەك بولعاندا، قازاقتا «اۋزى تۇكتى»، — قاسقىرداي، بولماسا جىرتقىشتاي وزبىر، جالماۋىز دەگەن ءماندى بىلدىرەدى. مونتانى پىسىقتار، موتى پىسىقتار «كاپىردى» دە ورىس دەپ، ورىستان باسقا جۇرتقا ساقال بىتپەگەندەي «اۋزى تۇكتىنى» دە ورىس دەپ ءتۇسىندىرىپ، ءيمانجۇسىپ ورىس اتاۋلىعا جاۋ بوپ ءتيىسىپ، ۇلت ارازدىعىن قوزدىرعان قاس - دۇشپان رەتىندە قارا تىزىمگە ءىلدى. باباسىنان اكەسىنە دەيىن بۇكىل ءبىر اۋلەت قوقان باسقىنشىلىعىمەن ارپالىسىپ، كەنەحانعا قوسشى بولعان قازاقتىڭ ارداگەر باتىرلارىنىڭ ۇرپاعى ءيمانجۇسىپ تە ادىلەتكە جەتە الماي، وتارشىلدىق پەن قياناتقا قارسى تۇرعانى ءۇشىن اق يمپەريادان دا، قىزىل يمپەريادان دا قۋعىن كورگەن بوزىم ەدى، اقىرى كوممۋنيزمنىڭ قاپاس كامەراسىندا كوممۋنيستەردىڭ قولىنان جازىقسىز مەرت بولدى. اقمەشىتتەن باستاپ اۋليەاتا، بۇكىل ارقانى سان جىلدان بەرى ءيمانجۇسىپتىڭ ىزىمەن شارلاعان ورازبەك، اباقتى، تۇرمە بىتكەندى تىنتكىلەپ ءجۇرىپ، ارۋاقتى اتاسىنىڭ قاسىرەتپەن، قورلىقپەن وتكەن عۇمىرىن ويمەن، جۇرەكپەن قايتا كەشىپ شىققانداي بولدى. سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ، قىزىل سەنزۋرانىڭ كۇيىپ تۇرعان شاعىندا دا ۇزىك-ۇزىك ماقالالار جاريالادى. ارينە، ءيمانجۇسىپتىڭ ءومىرى زەيتۇن اقىشيەۆتىڭ كىتابىنا دا وزەك بولعانىن وقۋشى بىلەدى. ءبىراق وندا ەل اۋزىنداعى اڭگىمە باسىم دا اعاتتىعى كوپ، جاسقانىپ وتىرىپ جازعان سوڭ شىندىق تە تەرىس تۇسىندىرىلگەنى كورىنىپ-اق تۇر، الايدا جۇرەگىمەن جىلاپ وتىرىپ جازعان زەكەڭە دە جۇرت رازى. سابىردان شىقپايتىن ورازبەك ارحيۆ ماتەريالدارى مەن ءيمانجۇسىپتى كورگەن كوز، ءتىرى قالعان ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرىمەن قوسا ءورىپ، كوركەم شىعارما رەتىندە تياناقتاپ وتىر. ورازبەكتە امانكەلدى تۋرالى دا ەل ەستىمەگەن جاڭا دەرەكتەردىڭ بارىن بىلەمىن. جالعىز عانا قولى جەتپەي وتىرعانى — سانكت-پەتەربۋرگتە جاتقان ارحيۆ. ءساتى كەلگەندە ونى دا وقىرمىز.
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى وتكەنگە جۇگىرۋ، ارحيۆكە جۇگىنۋ كوبەيىپ كەتتى. بەلگىلى، بەلگىسىز قايراتكەرلەر، ەل ومىرىندەگى كەلەلى وقيعالار جايىندا كىتاپتار دا مولشىلىق. ءبىراق سونىڭ كوبى كوركەم شىعارمانىڭ ساناتىنا قوسىلمايتىن ينفورماسيا سيپاتىنداعى عۇمىرى قىسقا پۋبليسيستيكا. ەڭ باستى كەمشىلىك — ەل ءومىرىنىڭ ەپيكالىق سۋرەتى، قايراتكەرلەردىڭ كوركەم وبرازى جوق. ورازبەك وسى كەمىستىكتىڭ ورنىن سۋرەتكەرلىكپەن تولتىرار دەپ ۇمىتتەنەمىز.
ورازبەكتىڭ قالامىنان تۋعان جيىرما كىتاپقا اناليز جاساۋ زەرتتەۋشىنىڭ مىندەتى. مەنىڭ نيەتىم زامانداستىڭ ءوزى تۋرالى ءبىر اۋىز ءىلتيفات قانا. ونىڭ ۇستىنە جاقىن دوس جايلى بىردەمە دەۋ ماعان وعاش سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. امال جوق، الپىسىندا ەستىمەگەن جاراسىمدى جىلى ءسوز ورەكەڭ توقسانعا جەتكەنشە توزىپ، ءدامى قاشىپ كەتەر دەپ... جانە دە الماتىدا وتىرعان ورازبەكتى كوڭىلمەن سىردان ىزدەيتىن جامان ادەتىم جانە بار...
You Might Also Like
-
زەينوللا شابىتىنا مىنسە، تىڭداۋشى ونىڭ ءسوزىنىڭ باس-اياعىن جيناي الماي قالاتىن. بۇل سوڭعى ونشاقتى جىلداردا. بۇرىن القا-قوتان وتىرىستاردا كوپ سويلەمەيتىن، كوپتىڭ ىرقىنا كونە بەرمەيتىن، جىميىپ قانا وتى...
