كوڭىلىمدى ساعىنىش، مۇڭ باسقاندا...
... مەنىڭ جانىمدى جادىراتار ونىڭ جايدارى ءجۇزى. سونان سوڭ اششى ايتسىن، تۇششى ايتسىن ءار ءسوزىن ساناپ تۇرىپ، تاستاپ-تاستاپ سويلەيتىن ولەڭگە بەرگىسىز مانەرلى ءتىلى، اشۋىن بىلدىرمەيتىن، اسىعىستى بىلمەيتىن اشىق داۋىسى.
* * *
الماتىنىڭ ءاسفالتى باۋىرداي بالقىپ، اسپانى اينالىپ جەرگە تۇسكەن قاپىرىعىندا اۋزىندا قولاقپانداي قۇلپى بار اعاش ساندىعىمدى ارقالاپ جەتتىم-اۋ. قالا كورگەنىم دە ءبىرىنشى، پويىز كورگەنىم دە ءبىرىنشى، ءتىپتى ەسەك كورگەنىم دە ءبىرىنشى. التايدا تۋىپ، التايدا وسكەن سوڭ با، الاتاۋ كوز الدىمدا جوق، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، مەنىڭ ەسىمدە ەسەكتىڭ اقىرعانى قالىپتى.
نيكولسك بازارىندا مىجىرايعان ءبىر قىتايدىڭ قىڭىرايعان كۇركەسىنەن باتەڭكەنىڭ باۋىنا قۇدا ءتۇسىپ جاتقانىمدا تۋ سىرتىمنان اڭىراعان داۋىستان شوشىپ، جالت قاراسام، الدەبىر ءتورت اياقتى اق تاناۋ قارا پالەكەت اۋزىن اپانداي اشىپ ەڭكىلدەپ تۇر ەكەن، سول نەمە جۇتىپ قوياتىنداي بازاردان ساتىر-سۇتىر قاشىپ شىقتىم.
الماتىنى ماعان ەسەك تانىستىرعان سوڭ كوڭىلىم ءبىرتۇرلى قۇلازىپ، جەتىمسىرەپ قالدىم. اۋىلدا بالا دا بولساڭ سەنى ادام ساناپ، ءبىر جەردەن توبەڭ كورىنە قالسا: «ءاي، قايدا باراسىڭ، ءاي، قايدان كەلەسىڭ؟» دەپ توقتاتىپ الىپ سۇراپ جاتاتىن، ءوزىڭنىڭ قادىر-قاسيەتىڭ جوق بولسا دا باياعىدا سۇيەگىنە قىنا شىعىپ كەتكەن اكە-شەشەڭدى ەسىڭە سالىپ مۇسىركەر ەدى. الماتىداعى ادامداردىڭ ءبارى بوتەن: بالىق ۇلەستەن قۇر قالاتىنداي بورس-بورس جەلىپ بارا جاتقان، سول ۇلەستەن قۇر قالعانداي كەيىپ كەلە جاتقان بەيمازا جۇرت، سەندە ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق، سەنىڭ ەشكىمگە كەرەگىڭ جوق. اياق استىنان ەلدى ساعىنىپ، وقۋى قۇرىسىن دەپ قايتىپ كەتكىم كەلدى. ءبىراق، قالتاما قاراجات سالىپ، مەنى وقۋعا جىبەرگەن وكىمەت. وزگەدەن قورىقپاساڭ دا وكىمەتتەن قورقاسىڭ. وعان قوسا نامىس تا بار، پالەنشەنىڭ سورلى جەتىمى وقۋعا تۇسە الماي قايتىپتى دەسە... شىنىمدى ايتسام، ىشىمنەن كونكۋرستان وتپەي قالسام ەكەن دەگەن وي دا بولدى.
ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا استانانىڭ قازاعى نەكەنساياق، اندا-ساندا قازاقشا جازىلعان ءبىر اۋىز سوزگە كوزىڭ تۇسسە دە جىلاپ كورىسكەندەي بولاسىڭ. ۋيگۋرسكايا دەيتۇعىن كوشەنىڭ قيىلىسىنداعى كومسومولسكايا 102 دەگەن ۇيدەن ورتالىق مۋزەيدىڭ قارسى الدىنداعى سوۆەتسكايا 20 دەيتىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ باس عيماراتىنا جاياۋ كەلەمىن. ترامۆايعا مىنۋگە قورقامىن: ەسىگى جابىلمايتىن اعاش ۆاگون سالدىر-كۇلدىر شاپقىلاپ كەلە جاتىپ قۇلاپ قالاتىن سياقتى، ونىڭ ۇستىنە وڭكەي ورىس تاعى دا كىل بوتەن ادامدار.
ەكى قابات ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە اي باققانداي اسپانعا قاراپ وتىرمىن. الماتىنىڭ اسپانى دا بوتەن: بۇلت تا جوق، جىلت تا جوق، كۇن كوزىنەن قۋراپ كەتكەن سارعىش كىرەۋكە. اعاش اراسىنان ىزديعان شىركەۋ دۋلىعاسىنىڭ شوشايعان ءشپيلى دە بوتەن. مەنەن باسقانىڭ ءبارى دە ءولىپ-تالىپ كىتاپ كەمىرىپ جاتىر. ساعات وندا قازاق ادەبيەتىنەن ەمتيحان باستالادى. سپەسپەردمەت دەگەن وسى دەستى، وسىدان سۇرىنبەي وتكەن باسقاسىنان قۇلامايدى دەستى. ىنتىرنات بەرگەن كاكىر-شۇكىردى تىعىندايمىن دەپ ساندىعىما كىتاپ تا سالا شىقپاپپىن، اڭىرىپ وتىرعانىمدى ارت جاعىمنان ءبىر نارسە سارت ەتە قالعانى. اتىپ تۇرعانىم سول ەدى، قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شالبارىمنىڭ ارتقى قاپتالى جالبىراپ ءتۇستى دە قالدى. تۋ سىرتىمداعى تەرەزە حيمفاكتىڭ لابوراتورياسى ەكەن، الدەبىر نويىس ءبىر ساپتاياق كيسلوتانى سەرپىپ جىبەرسە كەرەك، ايتەۋىر مايبوكسە امان، اماندىعىن قايتەيىن، شالبارىمنىڭ شالعايى بورسىق سورىپ كەتكەن كوگەندەگى قوزىنىڭ قۇيرىعىنداي ۇڭىرەيىپ، استانانىڭ بوتەن جۇرتىن ءبىر ۇركىتكەن...
... 1952 جىلدىڭ تامىزىندا، تاڭعى ساعات وندا مەنى زەكەڭنىڭ الدىنا العاش رەت شالبارىمنىڭ جىرتىعىن الاقانىممەن باسىپ كىرگەنمىن. ستول باسىندا قايسارلى قالىڭ شاشىن ساندەپ تاراعان كوركەم جىگىت وتىر ەكەن، سىپتىعىرداي قارا جىگىت تەرەزەگە تەرىس بۇرىلىپ شىلىم شەگىپ تۇردى. قايمىعىپ كەلىپ بيلەت الدىم. اۋديتوريادا مەن سەكىلدى تورت-بەس موجانتوپاي، ورتاسىندا جالعىز قىز — ءماريا قاراقوناقوۆا. جاناسالاپ وتىرا بەرگەنىمدە: «كانە، كىم دايىن؟» دەگەن داۋىس ەستىلدى. بيلەتىمە قاراسام بىلەتىن سياقتىمىن. ءبىرىنشى سۇراعىم — «اباي جانە بۇگىنگى قازاق پوەزياسى». نەدە بولسا وسى جەردەن تەزىرەك كەتكىم كەلدى. شالباردىڭ جىرتىعى ما، جوق الدە اۋديتوريانىڭ پىسى باستى ما، قاراداي قىسىلىپ، بەسىكتەن بەرى شىقپاعان تەرىم بوراپ قويا بەرگەنى.
— اعاي، مەن دايىنمىن، — دەدىم.
كوركەم جىگىت قادالىپ ءبىر قارادى دا: «كەل، وتىرا عوي» دەدى.
العاشقى ءسوزىم ءالى ەسىمدە. «اباي كوتەرگەن بيىكتەن قازاق پوەزياسىنىڭ تۋىن ارمەن قاراي جىلجىتقان ەشكىم جوق».
كوزىڭە قادالىپ قارايتىن ادەتى ەكەن، ەكزامەناتور «تۇرا تۇر» دەپ توقتاتىپ قويدى دا:
— ءاي، بەرى كەلشى، تىڭداشى، مىنا بالا نە دەپ وتىر؟ — دەپ تەرەزەگە تەرىس قاراپ شىلىم شەگىپ تۇرعان قارا جىگىتتى شاقىرىپ الدى.
قاراتاي قۇتتىبايەۆ پا، جوق الدە سارسەكەيەۆ پە، كەيىن دە سىپتىعىر قارا جىگىتتىڭ بەينەسىن كوز الدىما ەلەستەتە المادىم. الگى ءبىر العاشقى ءسوزىمدى ماعان قيماعانداي، زەكەڭنىڭ تامسانىسىن كوپسىنگەندەي سەلقوس وتىرىپ:
— ابايدىڭ قانداي ولەڭىن بىلەسىڭ؟ — دەدى.
ىنتىرناتتا وسكەن باسىم، قارا شالدىڭ «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر، تالاي قازاق بالاسىن» سارناپ بەردىم. قارا جىگىت: «تاعى دا؟» دەدى. «قازاعىم، قايران ەلىم، قايران جۇرتىم». زەكەڭ قاسىنداعى ارىپتەسىنە قىرسىقتى دا، قالعان ەكى سۇراعىمدى ايتقىزباي «ەمتيحان پاشپىرتىنا» «وتليچنو» دەگەن باعانى قويىپ بەردى دە تاعى دا كوزىمە قادالىپ وتىرىپ:
— اينالايىن، قالعان سىناقتاردان قۇلاپ قالىپ جۇرمە، سەن وقيتىن بالا ەكەنسىڭ، — دەدى.
مەن ەسىكتى جاپقانشا زەكەڭ كوزىمەن شىعارىپ سالدى. جەتىمدىكتەن جاسىپ قالعان ىنتىرناتتىڭ جابىلىعى ما، كوكەيىمدە كىلكىپ تۇرعان راحمەتىمدى دە ايتا المادىم.
ءبىر نارسەنى قارىزعا الىپ كەتكەندەي ەسىك الدىندا زەكەندى اندىپ كەشكە دەيىن وتىردىم. كۇلمەيتىن، قادالىپ قارايتىن سارعىشتاۋ قوڭىر قوي كوزبەن تاعى ءبىر ۇشىراسسام دەپ ەدىم. مىناۋ بوتەن جۇرتتان بولەك، جاناشىرلىعى جانارىندا، اجارى بەتىندە تۇرعان كوركەم جىگىتتى تاعى دا ءبىر كورسەم دەپ ەدىم. 1965 جىلى العاش رەت ماسكەۋدە بولىپ، سەگىز ميلليون بوتەن جۇرتتىڭ ىشىنەن تاكەن اعامدى تاۋىپ العانىمدا بويىمدى وسىنداي ءبىر سەزىم بيلەپ ەدى. ماسكەۋ ماسكەۋ عوي، ال مەن ءبىر ساتتە قابىرعانىڭ ار جاعىندا وتىرعان زەكەندى ساعىنعانداي بولدىم. ايتەۋىر ول ماعان الماتىنىڭ قازاعى ەمەس سياقتى كورىنىپ ەدى. كەيىن بىلسەم اتىراۋدان ەكەن، التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسى قول سوزىم-اق ەكەنىن سوندا سەزسەم كەرەك.
ول سىپتىعىر قارا جىگىتپەن ەسىكتەن قاتار شىقتى. كورشىدەگى كازپي-دىڭ الدىنا دەيىن ەرىپ كەلىپ قالا بەردىم. جارامساقتىعىم جوق ەدى، كوزىنە ءتۇسىپ كولبەڭدەگىم كەلمەدى. قۇلاعىمدا قالعانى: «اينالايىن، سەن وقيتىن بالا ەكەنسىڭ!». جەتىم كوڭىلگە وسى دا جەتىپ جاتىر ەدى.
سەگىز پاننەن ەمتيحان تاپسىردىق. ىشىندە كونستيتۋسيا مەن جاعراپيا دا بار. ورىس ءتىلىنىڭ ديكتانتىنان عانا ءتورت الدىم، باسقاسىنىڭ ءبارى بەس. جاعراپيادان ەمتيحان العان، ۇمىتپاسام، قالييەۆ دەگەن اعامىز: «قاراعىم-اي، جۇدىرىقتاي نەمە ەكەنسىڭ، ارتىندا كومەكتەسەرىڭ بولماسا، ستيپەنديامەن كۇن كورە المايسىڭ — اۋ» دەپ ول دا جانى اشىعان بولدى. ءبىراق، ماعان قانات بولعان زەكەڭنىڭ «اينالايىنى» ەدى.
قوش، سونىمەن ءتىزىم دە ءىلىندى. فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جۋرناليستەر توبىنا 25 ستۋدەنت قابىلدايدى ەكەن، ءتىزىمنىڭ سوڭىندا مىڭباي ىلەسوۆ تۇر. مەن جوقپىن. باعاڭ قانداي ەدى دەسەم، ءبىر ۇشتىگىم بار، قالعاندارى بەس دەيدى. سالىپ-ۇرىپ ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى يبراشيەۆ دەگەن كىسىگە بارايىن. الاكوز ادەمى جىگىت ەكەن، بەتىمە باجىرايىپ قارادى دا:
— ۋ تەبيا نەت وبششەستۆەننىي حاراكتەريستيكي، ايدا مارش! — دەپ قۋىپ شىقتى.
جىلاعانىم دا جوق، جۇبانعانىم دا جوق. ءبىراق دەنەم مۇزداي. سونى عانا سەزىندىم. قاعىپ-سوققان تولقىنمەن فوەگە شىقسام زەكەڭ تۇر ەكەن. قاسىندا ۇزىن بويلى، اقالتەكەنىڭ رىچاگىندەي موينى سورايعان سازانداي اپپاق كەلىنشەك، مۇمكىن قىز بولار، ماعان كەلىنشەكتەۋ كورىنگەن. ءدال وسى ساتتە قورلانعانىم سونشالىق، زەكەڭنىڭ كوزىنە تۇسپەي زىپ ەتە قالايىن دەپ ەدىم، باعىما شىعار، مەنى بايقاپ قالىپ:
— ءيا، اينالايىن، ءحالىڭ قالاي، وقۋعا ءتۇستىڭ بە؟ — دەدى.
سوندا عانا كوزىمنەن جاسىم ىرشىپ كەتتى.
— ءجۇر، رەكتورعا بارامىز، — دەدى زەكەڭ جاعدايىمدى تۇسىنگەن سوڭ.
ەكىنشى ەتاجعا قولىمنان جەتەلەپ شىقتى. رەكتوردىڭ الدىنداعى ءىس حاتشىسى بەتىنىڭ بوياۋى بەس قاداق ۇيعىر قاتىنى قاسىنىڭ سۇرمەسىن قۇلاعىنا جەتكىزىپ وتىر ەكەن، شتۋكاتۋركاسى سىنىپ كەتەتىندەي ەزۋىن عانا جىبىرلاتىپ: «ىشتە كىسى بار» دەپ جىبەرمەي قويدى. ءبىر اۋىز ءىلتيفاتقا تۇرمايتىن جاساندى كەربەزدى كەرگىتكىسى كەلمەدى مە، الدە شارۋاسى بولدى ما:
— مىنا بالانى مىندەتتى تۇردە كىرگىزەتىن بول، — دەپ مەنى سول قاتىنعا تاپسىردى دا زەكەڭ اسىعىس شىعىپ كەتتى.
تولەگەن تاجىبايەۆ سىمباتتى كىسى ەكەن. قايدام، ايتەۋىر ماعان جىلى قاراعان جۇرتتىڭ ءبارى كوركەم سياقتى كورىنەتىن. ەمتيحان تاپسىرعان قاعازىمدى قاراپ شىققان سوڭ قوڭىراۋ باسىپ حاتشىسىن شاقىردى دا:
— ماعان دەرەۋ يبراشيەۆتى شاقىر! — دەدى.
يبراشيەۆ رەكتوردان بۇرىن باجىرايىپ ماعان قارادى. سوسىن رەكتورعا:
— بۇل بالانىڭ مىنەزدەمەسى جوق، — دەدى.
— جۇدىرىقتاي بالاعا نەتكەن مىنەزدەمە؟ مۇنىڭ قاي مىنەزى كىمگە كەرەك بولىپتى؟!
— جۋرناليستيكانىڭ تالابى سول، مۇمكىن فيلولوگياعا اۋىستىرارمىز؟
— جوق، اۋىسپايدى، جۋرناليستيكادا وقيدى!..
مەنى قارسى الدىنداعى كرەسلوعا وتىرعىزىپ، جاۋاپتى حاتشىعا ورىن نۇسقاماعان. اباجاداي ستولعا يەگىم ىلىنبەي قالدى. يبراشيەۆ شىعىپ كەتكەن سوڭ قۇددى مەنىڭ بار-جوعىمدى ءبىلىپ العانداي:
— ساندىعىڭ بار ما ەدى؟ — دەدى.
— بار ەدى.
— ەندەشە كازىر ەسىك الدىنا ماشينا كەلەدى، ساندىعىڭدى ال دا سودان قالما. جامبىل اۋدانىنا ەكى اپتاعا جۇمىسقا باراسىڭ.
بۇل حيكايا مۇنىمەن بىتكەن جوق. ەكى كۇن وتكەندە مايبۇلاققا يبراشيەۆتان شاپقىنشى جەتتى، جانى باردا اياعىنىڭ ۇشىمەن قايتسىن دەپتى. سالىپ-ۇرىپ كەلەيىن. باياعى سول يبراشيەۆ. باياعى سول ءسوزى:
— سلۋشاي، يا تەبيا ياسنو سكازال: ۋ تەبيا نەت وبششەستۆەننوي حاراكتەريستيكي!
كورگەن جەردە اۋىل بار، تاعى دا رەكتوردى ىزدەيىن. كەلىنشەك تاڭىرقاپ قارسى الدى.
— تاعى كەلدىڭ بە؟
— تاعى كەلدىم.
— باعىڭ بار ەكەن، ول كىسى بۇگىن شەتەلگە ءجۇرىپ كەتپەك ەدى، اياق استىنان ساپارعا شىقپاي قالدى. تەزىرەك كىر.
كىرىپ باردىم. سولاي دا سولاي دەدىم. ول كىسى ءبىر جاپىراق قاعازدى قولىما ۇستاتتى دا كومسومول كوشەسىندەگى 102 ۇيگە باراسىڭ دەدى، سوندا اسيا الەكسەيەۆنا دەگەن پىلدەي مۇرتتى قاتىن بار، سوعان وسى قاعازدى بەرەسىڭ دەدى، بار دا جات، جۇرت جۇمىستان ورالعانشا دەمال دەدى.
اسيا الەكسەيەۆنا شىنىندا پىلدەي ەكەن، مۇرتى بارى دا راس. ءبىر ماتراس، ەكى جاستىق، ەكى توسەنىشتى ماعان ارتتى دا ءۇشىنشى قاباتتاعى اتشاپتىرىم ءبىر بولمەگە اپارىپ قامادى.
جالعىز قالدىم. جالعىزدىقتىڭ دا راحاتى بار ەكەن. الاتاۋدىڭ بيىگىن ءبىرىنشى رەت بايقادىم. سوندا عانا: «ياپىر-اۋ، زەكەڭ بولماعاندا الاتاۋدىڭ بيىگىن كورە الماي قايتقانداي ەكەنمىن-اۋ!» دەگەن وي مەنى تاۋبەمەن تانىستىردى...
مەنىڭ ۇستاز الدىنداعى تاپسىرعان ءبىرىنشى ەمتيحانىم وسىلاي اياقتالعان. كەيىن ول ادەبيەت تەورياسىنان ساباق بەردى. اۋديتورياعا العاش كىرىپ كەلگەندە مەنى ىزدەپ كەلگەندەي قۋانىپ، ورنىمنان اتىپ تۇرعانىمدا زەكەڭ بايقاماعان بولدى. بىرەۋگە ىستەگەن جاقسىلىعىنا جاۋاپ كۇتپەيتىنىن سوندا سەزىپ ەدىم...
... «قوڭىر كۇز ەدى» پوۆەسىمدى 1958 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىڭدە جۇرگەندە جازدىم. ءبىر جىل وتكەندە سافۋان اعامىزعا وقىپ ەدىم، ۇناتپادى. «جۇلدىز» جۋرنالىندا ءبىراز جىل جاتىپ قالدى. سايىن وسى رەداكسياعا كەلىسىمەن رەدكوللەگيا مۇشەلەرىنە تاراتىپ بەرگەن ەكەن. راسىن ايتسام، مەن ودان مۇنداي جاناشىرلىقتى كۇتكەن جوق ەدىم. ويتكەنى ونىڭ «لەنينشىل جاسقا» اكەلگەن بىرنەشە اڭگىمەلەرىن جاراتپاي قايتارىپ بەرگەنىم بار. مەنىڭ «بالشىعىمدى» (سافۋان اعامىزدان قالعان ءسوز) زەكەڭ تۇنىمەن وقىپ شىعىپتى دا ەرتەڭگىسىن قولجازبانى قولىنا ۇستاپ كەلىپ: «مىنا پوۆەست وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە جاتىر؟» دەسە كەرەك. عابدول اعامىز ىشىندەگى ولەندەرىن سىزىپ تاستاعانى بولماسا، ءبىر عارپىنە تيىسپەي، جۇبان مولداعالييەۆ قول قويىپ، الدەبىر ماتەريالدىڭ وبالىنا قالىپ جۋرنالدىڭ كەزەكتى سانىنا جىبەردى.
ءدال سول كەزدە جازۋشىلار وداعىندا جاس جازۋشىلاردىڭ كەڭەسى وتكەن. سول جيىندا زەكەڭ ءسوزىن «قوڭىر كۇز ەدىدەن» باستاپ، «بۇل كۇز ەمەس، شىبىنسىز جاز عوي!» دەپ اياقتاعانى ەسىمدە. زەكەڭنىڭ وسى ءسوزىن «قازاق ادەبيەتى» شىعارماي جاريالاپ جىبەردى. قولجازبانى جۇرتتان بۇرىن وقىعانداردىڭ ءبىرى اسقار ەدى:
— ءتورت جىل جاتقان «بالشىعىڭنىڭ» تاعدىرىن ءبىر تۇندە شەشىپ بەردى، ساعان وسىدان ارتىق نە كەرەك، ەڭ قۇرىسا راحمەتىڭدى ايتساي، — دەدى.
مەن زەكەڭنىڭ قاسىنا بارا المادىم. زەكەڭ مەنى بايقاماعان بولدى. كوكەيىمدە كىلكىپ تۇرعان راحمەتىمدى تاعى دا ايتا المادىم. بىرەۋدىڭ ارۋاعىن كوتەرىپ تاستاسا، سول ادامنىڭ قاسىنان اۋلاعىراق جۇرەتىن زەكەڭنىڭ ادەتىن وسى جولى تاعى دا اڭعاردىم. «ۇلىعا كىشىلىك كەرەك، كىشىگە كىسىلىك كەرەك» دەيتىن ناقىلدى ءجيى ايتاتىن اعامىز، كىشىگە ايتقان اقىلىن الدىمەن وزىنەن باستايتىن بولار.
ماقالا جاريالانىپ كەتتى. پوۆەست جوق. بىرەۋدىڭ اتى ەستىلسە ەلەڭدەپ وتىراتىن ادەبي قاۋىم جاريالانباعان دۇنيەنى جاپا-تارماعاي ىزدەي باستادى. مۇقاتقىسى كەلگەن بىرەۋ بولسا، قابدولوۆ قارىنداسىن سۇيرەپ جاتىر دەر ەدى. اتتەڭ، ولار التاي مەن اتىراۋدىڭ اراسى قول سوزىم- اق جەر ەكەنىن بىلمەي قالدى. ءبىراق، كەيىن ايتاتىندار دا تابىلدى... بۇل مەنىڭ ۇستازعا تاپسىرعان ەكىنشى ەمتيحانىم ەدى.
... پەرىشتە بولماسا، اياعى سالبىراپ اسپاننان تۇسكەن ەشكىم جوق. سوفىلىق بولماسا، جەر باسىپ جۇرگەن پەندەگە پەرىشتەلىكتى جازعان ەمەس. اللا مەن ارۋاقتان سوڭ اركىمنىڭ جاعالايتىن ءبىر اعاسى بار شىعار. تەك اشقاراقتىق، ارام نيەت بولماسا، ارامتاماق ماسىل بولماسا. اعانى اعالاماسا، اعانى جاعالاماسا كەيىنگىگە قاسيەت كىمنەن قونباق؟ اللا مەن ارۋاقتان سوڭ قازاقتى قازاق قىلعان اعايىنشىلىق ەمەس پە ەدى. پەندە بولعان سوڭ اندا-ساندا اعايىن اراسىنان جۇگىرىپ وتەتىن پەندەشىلىك تە كەشىرىمدى.
الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا سوناۋ استانادان اداسىپ كەلگەن «ابستراكسيونيزم مەن فورماليزمگە قارسى كۇرەس» دەيتۇعىن ناۋقان «جىلىمىق» تۇسىندا ەپتەپ كوزى اشىلىپ قالعان جاستارعا بۇيىدەي ءتيدى. مەزگىل-مەزگىل ۇرپاق پەن ۇرپاق دانەكەرىن كەسىپ تاستاپ وتىراتىن ءزالىم ساياساتتىڭ ەجەلگى ءداستۇرى ەكەنىن بىزدەر كەيىننەن تۇسىندىك. جازۋشىلار وداعىندا كۇندە جيىن، گازەت-جۋرنالدىڭ بەتتەرى قىپ-قىزىل ايقاي. ادەبيەتتىڭ بەدەلىن ۇستاپ جۇرگەن كەيبىر اقساقالدارىمىز بەن اعالارىمىز مەزگىل-مەزگىل قازاقتىڭ شاڭىراعىن شايقاپ تۇراتىن زامان ۇسكىرىگى قايتا سوقتى دەپ قالدى ما، زاپىلىقپەن بولسا دا كەيىنگى ىنىلەرىن بالاعىنان الىپ لاقتىردى. «بۇلاردى قىلتاناقتاپ كەلە جاتقاندا قىرقىپ تاستاۋ كەرەك» دەگەندەر دە بولدى. «1961» دەگەن پوەمانىڭ اۆتورىن «بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل» دەگەنىن راديودان قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك. بۇل ايىپ قالام ۇستاعانداردىڭ بارىنە تاعىلا جازداپ بارىپ توقتاعان. بۇل ايىپ كەشەگى «الاش» ازاماتتارىنا تاڭىلعان پريگوۆور ەكەنىن بۇگىن ءبىلىپ وتىرمىز.
زەكەڭ تريبۋناعا شىققان جوق. گازەت-جۋرنال بەتتەرىن جاۋىپ تاستادى. ءبىراق جاستاردىڭ اراسىنان كەتپەدى. ەشكىمگە ءىشىن الدىرعان جوق. «قازاق ادەبيەتىنىڭ» ونەر بولىمىندە وتىرعان كەزىم ەدى، جورتا ەسىك كوزىنەن ءوتىپ بارا جاتقان بولىپ:
— «ءاي قاليحان، بەرى كەلشى» دەدى. — وسى ەكەۋمىزدىڭ تىزە ءتۇيىستىرىپ شاي ىشپەگەنىمىزگە كوپ بولدى-اۋ، ءجۇرشى، — دەدى.
ءتورت كۆارتالدى قورشاپ جاتقان سك-نىڭ تۇرعىن ءۇيىن «شانحاي» دەسەتىن. زەكەڭ وسى «شانحايدا» تۇرادى. ساۋلە جەڭگەمىزدىڭ شايى بۇرقىلداپ، ءمايى مولدىرەپ تۇر ەكەن. اعامىز ايدالاداعى ءبىر انەكدوتتاردى ايتىپ، كوڭىلدى وتىرعان سەكىلدى ەدى. ءبىراق، مەنى ايدالاعا ادەيى الىپ قاشىپ وتىرعانىن ءىشىم سەزدى. «قىلتاناقتاپ كەلە جاتقاندا قىرقىلۋعا ءتيىستىنىڭ» ءبىرى — «قوڭىر كۇز ەدى». جازعان مەن، ونى كورە قويعان زەكەڭ. ىشتەن شىققان شۇبار جىلانى بولماسا دا، جەتەكتەگى كۇشىگىن قىڭسىلاتىپ بىرەۋ ساباپ جاتقانداي شامىرقانىپ، تاماعىنا الدەكىم تۇكىرىپ كەتكەندەي شىمىركەنىپ جۇرگەنىن سوندا سەزدىم.
قوناق بولمەدەن حولعا شىقتىق. حولدا وتىرىپ وڭاشادا كايف بولدىق. وڭاشادا تىرس ەتپەي وتىرىپ ءبىر-بىرىمىزدى ۇندەمەي تۇسىندىك. تەك كەتەردە عانا زەكەڭ شىعارىپ سالىپ تۇرىپ:
— سابىرلىق كەرەك، ۋاقىت وتەر، ءبارى دە ساباسىنا تۇسەدى، — دەدى.
... ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتتى. ءبارى دە ساباسىنا تۇسكەن سياقتى ەدى. ءبىراق جاسىم ەلۋدەن اسىپ، العاشقى جۇزدەسۋدەن سوڭ قىرىق جىل وتكەندە ۇستازىما تاعى ءبىر ەمتيحان تاپسىرامىن دەپ ويلاعان جوق ەدىم...
... العاشقى تۋردا تىزىمنەن ءتۇسىپ قالا جازداپپىن. ەكىنشى تۋردا ەكى ادام قارسى بولىپتى. ءۇشىنشى تۋردا وتىز ءۇش ادامنىڭ ىشىندە ءبىر اعامىز جالعىز ءوزى ولتىرە سىناپ، بۇل شىعارما بايگە بەرۋگە جارامايدى دەپ جاتىپ الىپتى. بايگەگە تۇسكەن «اقسۋ جەر ءجانناتى» ەدى. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق، وتىرىك ايتسا وبالىم سولاردا، ءسۇيىنشى سۇراعان جيۋري مۇشەلەرى: «ەكى زەينوللا (سەرىكقالييەۆ پەن قابدولوۆ) جالاڭاش قولمەن وت كوسەپ، شىرىلداپ جاتقان جەرىنەن سۋىرىپ الدى» دەستى. مەنەن بۇرىن، مەنەن بەتەر قۋانعان مارقۇم ورالحان ەدى: «ەگەمەندى ەلدىڭ العاشقى لاۋرەاتى بولدىڭىز. الدىمەن زەكەڭە العىس ايتىڭىز!» دەدى.
زەكەڭ مەنەن قاشتى. مەن قۋمادىم. كوكەيىمە كىلكىپ تۇرعان العىسىمدى تاعى دا ايتا المادىم...
... ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتىر. جاس جاسامىس تارتىپ، كەكسە كەمەلدەن اسىپ كەتتى. قازاق مادەنيەتىنىڭ تورىندەگى ءبىراز اعالارىمىز باقيعا اتتاندى، كەيىنگىلەردىڭ كوڭىلىندە بولماسا، تۇعىرداعى ورىندارى يەن قالدى. ولاردان سوڭعى «جەتىمدەر اۋلەتىنىڭ» دە توبەسى سيرەپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا كىرە باستاپتى. وتكەننىڭ كوبى ساعىنىش. كوزدەن كەتكەندەردى بىلاي قويعاندا، كۇن سايىن كوز الدىمىزدا جۇرگەن اعالارىمىزدىڭ ءوزى دە ساعىنىش. سول ساعىنىشتىڭ ءبىرى اۋەزوۆ. زەكەڭ «مەنىڭ اۋەزوۆىم» دەپتى. اۋەزوۆ بۇكىل الەمگە ورتاق. زەكەڭ سول ورتاق ساعىنىشتى ايتىپتى.
الپىسقا كەلسەم دە الدىمدا اعالارىم تۇرعاندا مەن ءالى جاستىق داۋرەنىمدى ۇمىتا الماسپىن!..
You Might Also Like
-
ءانۋار اعامىز ءبىر قىزمەتتە ومالىپ وتىرماي دۇنيەدەن جەلىپ-جورتىپ وتكەن ادام. ول قىزمەت ىزدەمەسە دە قىزمەت ونى ىزدەگەن. وزىنە جايسىز بولسا دا ەلىنە كەرەكتى وزەكتى جەردە وتىردى. ومىردە وسىنداي بولادى ءو...
-
باسى بىردە قۇلا، بىردە بۇلا كىماسار دەيتۇعىن، اياعى بىردە بار، بىردە جوق الماتينكا دەيتۇعىن قۇرىدىم ارىقتىڭ جاعاسىندا، كوكتوبەنىڭ ەتەگىندە، جىقپىل-جىقپىل جاتاعان كوپ ۇيلەردىڭ جەتەگىندە، ەكى قۇمىرسقا...
