مەنىڭ ىنىلەرىم
I
ەگىز قوزىداي ەكەۋى ەدەل-جەدەل. ادەبيەتكە ەكەۋى دە ەدەل-جەدەل كەلىپ ەدى. ەندى قاراپ وتىرسام، ەكەۋى دە ەلۋگە كەلىپ قاپتى. ەلۋ دەگەن اسۋدى مەنسىنبەي اياق استىندا تاستاپ كەتىپ ەدىم، سويتسەم ول شىركىن جەر ورتاسى ەكەن عوي. جيەنىم ورالحان سول ەلۋگە ءبىر-اق قادام جەتە الماي كەتتى. سول ورالحان: «ءبىر اۋداننان بەس جازۋشى بارمىز» دەپ ماقتانۋشى ەدى. دۇرىسى — ءبىز ءبىر اتادان بەسەۋ ەدىك. اعامىز بالامەر دە ەلۋگە اياعىن ارتىپ تۇرىپ، فانيدەن جەرىگەندەي-اق بۇرىلىپ الىپ باقيعا تارتىپ وتىردى. سوناۋ التايدىڭ اسۋىنداعى قاراتاي دەگەن ەلدىڭ اقىنى دا، اسىلى دا كوپ بولعان. ونىڭ ەسەبىن داناگوي اقساقالىمىز، كونە دانەكەرى بوشاي اعامىزداي باسقا كوپ جۇرت بىلە بەرمەيدى. ويتكەنى كەزىندە كوپتىڭ كوسەمى بولىپ، كوشتى اۋزىنا قاراتقان اسىل جاندار كەيىن كوپتىڭ اۋزىنا تۇسە بەرمەگەن. زامان سولاي بولدى. زاۋال بوپ كەلگەن تاريح ەل شەتىندەگى ازعانتاي ءبىر اتانى الدىمەن قۋىپ، ارى-بەرى ساندالتقاندا، اتتىڭ جالىندا تۋىپ، اتتىڭ جالىندا جانازاسى وقىلعان يگى-جاقسىلارعا تۋعان جەردىڭ توپىراعى دا بۇيىرماپتى. ارعىنى دا ايتپايىن، ايتسام 25 عاسىردان ارى اسىپ كەتەرمىن، دۋماعا دەپۋتات، «الاشتىڭ» اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە بولىپ، ەل تاعدىرىنا اتسالىسقانداردى دا ساناماي-اق قويدىم، اق پاتشانىڭ زامانىندا-اق ماسكەۋ، پەتەربۋرگ، قازان، ۋفا، ورىنبور، ومبى، تومنىڭ وقۋىن تاۋىسقان زيالىلاردىڭ وزىنەن دە نە ءىز، نە ۇرپاق قالعان جوق — تىپ-تيپىل. جەسىرلەر مەن جەتىمدەردىڭ ولكەسى، الاشتىڭ اتامەكەنىنە جۇرناق رەتىندە تەك بىزدەردى تاستاپ كەتىپتى. اسىلدىڭ سىنىعى دەمەيىن، ارتىندا قالعان ىرىمى بولساق تا جاراتقان — يەمنىڭ قايتارىپ بەرگەن قارۋلىعى شىعار — قولىمىزعا قالام ۇستاتتى. ءبىز بۇگىندە ۇشەۋمىز — اللا جار بولسا، ەندى كوپسىنبەيتىن شىعار...
... ءبىزدىڭ جاقتىڭ وزەندەرى قىم-قيعاش، ءبىر وتباسىن قىرىققا ءبولىپ ءبىرى اعى اعادى، ءبىرى بەرى اعادى، اقىرى اينالىپ كەلىپ ەرتىستى تابادى. اداسىپ جۇرگەن تەك قاتىپ، بۇل جەر دە بىزدىكى، بۇل جەر دە الاشتىڭ اتامەكەنى دەپ التايدىڭ تەرىسىن شارلاپ، ءبيدى ەرتىپ الىپ، وبىردى (وب) تولتىرىپ، تاعى دا ەرتىستى تاۋىپ الىپ مۇحيتقا جەتكىزىپ سالادى. قىم-قيعاش وزەندەردىڭ قيىعىندا، قۇراق كورپەدەي ءتۇسى مىڭ، تۇگى جىبەك جەر جانناتىندا تۋىپ وسكەن ەكەۋى ءبىرىن-بىرى جەتەلەپ، ەلبەسىپ-سەلبەسىپ الاتاۋدىڭ بوكتەرىندەي استانادان ءبىراق، بۇگىندە قازاقتىڭ ادەبيەتى دەيتۇعىن مۇحيتقا ەكى كوز بوپ قۇيىپ وتىرعانىنا قۇدايعا شۇكىر.
الىبەك تابيعاتىنان سۋرەتشى، ونەردى قىلقالاممەن باستاعان. تىرشىلىكپەن تىلدەسۋى جۇمساق، ءسۇت بەتىنەن قايماق قالقىعانداي تۇنىقتى لايلاماي، تىنىشتىقتى بۇزباي ءبىر سارىن، ءبىر ىرعاقپەن لەكىتىپ وتىراتىن جانعا جايلى اسەم جورعاسى بار رەاليست. كورگەنىن كوشىرمەيدى، كوپىرتىپ تە وسىرمەيدى، كورگەنىنە كوڭىلدىڭ كۇيىن، ويدىڭ ءتۇيىنىن قوسقاندا ءومىردىڭ شىندىعى قاز-قالپىندا شىعا كەلەدى. بۇل قىزعانىش دەگەندى قويساڭشى، ەكەۋىن وقىپ وتىرىپ، بۇل مەن جازاتىن نارسە ەدى عوي دەپ وكىنگەندەي بولامىن.
جازۋشىعا ءبىلىم دە كەرەك، عىلىم دا كەرەك شىعار. ءبىراق وقىعان-توقىعاندى، باردى ساپىرا بەرۋدىڭ اياعى — بىرەۋدى قايتالاۋ. زاماننىڭ، ساياساتتىڭ اڭىسىن اڭدۋ دا كەرەك بولار. ءبىراق ونىڭ اياعى كونيۋكتۋراعا سۇيرەپ كەتەدى، ناشار ماعىناسىندا. قالامگەرگە ەڭ قىمباتى فانتازيا مەن ينتۋيسيا، وعان قوسا «كوز» دە كەرەك ەكەن. مەن ەلدەن 1948 جىلى كەتىپ ەدىم. ارتىمنان شيرەك عاسىر كەيىن قۋىپ جەتكەن ەكەۋى ەل سۇرەتىنە ەداۋىر كورەكتۋرا جاساي كەلىپتى، ەلگە دەگەن ساعىنىشتى جاڭعىرتا كەلگەن ەكەن...
... جوعالتقاندارى كوپ، تاپقاندارى دا سوناۋ وتكەننىڭ وتكەلدەرىندە، كوڭىلدىڭ تۇكپىرىندە جاتسا كەرەك، كەلە ساپ سونى بالالىق «بال — داۋرەننەن» ىزدەي باستادى. بال — داۋرەن بە، الدە ءوزىن-وزى الداۋ داۋرەن بە؟.. «سپاسيبو ۆەليكومۋ ستالينۋ زا ناشە سچاستليۆوە دەتستۆو!». بالا-باقشاسىنان مەكتەپتىڭ ماڭدايشاسىن دا بوساتپايتىن، قاق شەكەڭنەن ۇرىپ تۇراتىن وسى ءبىر «العىس» كوزدى جاۋىر قىلسا دا كوكەسىنىڭ يىعىنان تۇسكەن كونە قومشا، كونشارقاي سۇيرەتكەن تەسىك وكپە بولتىرىسكەيلەر ساپتا تۇرىپ كۇنىنە جوق دەگەنگە ون رەت ايقايلاماسا وقۋ قونبايتىنداي بولۋشى ەدى. سول باقىراۋىقتاردىڭ ىشىندە ەكەۋى دە بارتۇعىن، ۋىزىنان جارىماسا دا اتىمەن جارىلقاپ تاستايتىن ۇلى كوسەمنىڭ ەسىمىمەن اۋىزدانىپ، «جاساسىنمەن» ءتىلى شىققان.
مال باعۋمەن بۇكىل ءومىرىن وكسىتكەن ءاشىمحان اعامىز ءار قونىپ كەتكەن جۇرتىنا ءبىر «تاس مونشا» قالدىرىپ، شابانبايدىڭ قويناۋ-قويناۋىنا كوزىنىڭ تىرىسىندە وزىنە ەسكەرتكىش سوعىپ ەدى، بەسىگىنەن بەستىسىنە دەيىن سىرگەسىنەن جەتەلەپ، جانىنان تاستامايتىن دۇيكەشىنە ءبولىپ بەرگەن بار ەنشىسى — جەر ەكەن. مەكتەپتىڭ ەسىگىن كەش اشىپ، بىردە قاتىناپ، بىردە قاشىپ، قويدىڭ باقايىن قۇرتتاپ وسكەن ديداحمەت تە «باقىتتى بالالىق شاعىن» قايدان ۇمىتسىن، بۇگىندە توقسانعا تاياپ قالعان اعامىز كەشەگى ءوزى جايلاعان اتامەكەنىن بالاسىنىڭ قالامىنان قايتا تاۋىپ الىپ، قۇدايعا شۇكىر دەپ وتىرعان جايى بار... جەر!.. ايتەۋىر ءيىسى قاراتايدىڭ كارى-قۇرتاڭى ءسات سايىن التايدىڭ باسىنا قاراپ الىپ جانارى ءجىپسيتىن ادەتى. التايدىڭ باسىنا شىققاندارى دا، شىقپاعاندارى دا. كىم بىلەدى، شىققاندارى شىڭ باسىنداعى وتكەنىن اڭسايتىن شىعار، شىقپاعاندارى ارمانىن اڭسايتىن شىعار. جەر!.. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر ۇلى-كىشىگە جەر قىمبات بولىپتى. سۇيەگى جاتتا قالعان بابالارىنىڭ زيراتىن، جاۋگەرشىلىكتە زيراتسىز قالعان اعالاردىڭ سۇيەگىن ىزدەمەسە دە جەر دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويمايتىن پەندە جوق. بىرەۋ «ءاۋ» دەي قالسا: «اعاجاي، التايداي جەر قايدا-اي!» دەپ موڭىرەپ وتىراتىن «جامان» ادەتى جانە بار.
الىبەك ەنشى ءبولىپ بەرە عوي دەپ ەشكىمنەن باسىرە دامەتكەن جوق. جالعىز انانىڭ الاقانىنا قاراعان جاۋتاڭ كوزدىڭ ەنشىسى اعايىننان ءالى كۇنگە بولىنگەن جوق. بار بولعانى ەلۋ ءتۇتىندى پاركەدە تۋىپ-وسكەنمەن بۇكىل ءور التايدىڭ مۇقىم جۇرتىنان سىنىق بەلدەمە دامەتەتىن سىباعاسى بار. باياعىدا تىڭ كوتەرىلىپ جاتقاندا الدەبىر اقىن ءىنىسى سىراعاڭا: «اقىن اعا سەن جىرلاپ، مەن قالام با قوستاماي» دەپ قىزعانىش بىلدىرگەنى ەسىمدە. الىبەك قىزعانباي-اق تيەسىلى مىندەتى مەن بورىشىن ويىپ الىپ، ۇندەمەي-اق كوبىمىزدەن بۇرىنىراق تىندىرىپ تاستاپ جۇرگەن جىگىتتىڭ ءوتىمدىسى. سويتە تۇرا ول مەنىڭ دە، ورالحاننىڭ دا، ديداشتىڭ دە ەگىنىنە تۇسكەن جوق. باسقامىز شوقىسىن دا بيىكتەتۋگە قۇمار بولىپ جۇرگەندە ول — «مەن قايتەيىن ءور التاي بيىگىڭدى» دەپ بۇيىردەن نۇقىپ قالاتىنى بار. ايتا سالعانى ما؟.. جوق قايتا سالماعى بار. ەگەر مەن تۇسىنسەم: باۋىرىڭ جارا، باسىڭ تۇگەل بولماعان سوڭ بيىگىڭنەن نە قايىر دەگەن كۇرسىنىس، زامانعا دەگەن وكپە-ناز. تەك ەركەلىكتىڭ ەمەس. ورىنسىز قيعىلىق تا ەمەس. قيسىنىن تاپقان قالامنىڭ قان-تامىرىن تاپقان قانداۋىرداي قادالعان ءجۇزى... ديداحمەت جەر دەسە، بۇل ەل دەيدى. جەردى ايتساڭ — ەل ەلەستەيتىنى، ەلدى ايتساڭ كوز الدىندا جەر تۇراتىنى بەلگىلى عوي. ءبىر ماقالاسىن ديداش «جەر — جۇرەگىڭ» دەپ جازىپ ەدى. جەردى كورگەندە جۇرەگىڭ تۋلاماي، ەت-باۋىرىڭ ەزىلمەي كورسىن!..
II
— قالاعا، بۇل جولى اتامەكەندى اتپەن ارالاتامىن، — دەدى. «تاس مونشا» ەسىنە تۇسسە قاراپ وتىرىپ قاسىنىپ، مۇزبەلدىڭ توبەسىنەن شارشاپ قايتقانداي «سارى ساماۋىردىڭ» كۇرەڭ شايىن تاڭدايىمەن ساعىناتىن ديداش قوي. — ءبىر ۇيدەن توعىز قابات تون تاۋىپ كيەتىن باياعىداي بارشىلىق جوق، ەتىك بولسا الا ءجۇر، ەلدە كەرزىنىڭ قۇنى ەكى قوي، وندا دا تابىلسا عانا...
ءيا، ات اياعى جەتكەن جەردىڭ ءبارى دە اتامەكەن. قۇس قاناتى جەتكەن جەردىڭ قياسىن دا اتالارىمىز مەكەن ەتكەن. ماشينانىڭ دوڭعالاعى جەتكەن جەرگە وتكەن جىلى اپارىپ قايتقان. مۇزبەلدىڭ ەتەگىنەن. ءىس باسىنداعى ادامنىڭ ۋاقىتى بولا ما، الىبەك اناسىنىڭ قىرقىن بەرىپ، اسىعىس استاناعا تارتىپ كەتىپ ەدى... يرەك پەن تارباعاتاي جايلاۋىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلگەندەي اكىم تارازي ەتەككە قاراپ باسى اينالدى. راسىندا اسپان اينالىپ جەردە جاتقانداي. ەتەككە ۇڭىلسەڭ — كوز جەتپەيتىن شىڭىراۋ. ەنسىز بۇقتىرما ەدەندە ءتۇسىپ قالعان جالعىز تال قىلداي، جاعاسىندا قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي بىردەڭە قاراۋىتادى — ورالحاننىڭ اۋىلى، ارىدەن ساناساق، ابدىكەرىم بولىستىم ورداسى، ەجەلگى شىڭعىستاي.
«تارباعاتاي، شابانباي،
ايرىلدىم ەلدەن باعا الماي
ساعىنىپ مۇندا جاتىرمىز
ماڭايىڭا بارا الماي.
ۋا، شىڭعىستاي، شىڭعىستاي!
ءىشىمدى وتتاي ورتەدىڭ!
تۋىپ وسكەن قايران جەر
كوكەيىمنەن كەتپەدىڭ!..» — ابدىكەرىمنىڭ سوڭعى جازعان حاتى.
باسى اينالعانداردىڭ كاللاسى قايدا قاشار دەيسىڭ. مەنىڭ كوكەيىمدە ابدىكەرىمنىڭ اقىن قىزى باعيلانىڭ ۇزاتىلارداعى ەكى اۋىز زارى تۇردى:
«جاز جايلاۋىم قاراساز، مۇزبەل، تاتان، كەشىر جۇرتىم، ىسىمدە بولسا قاتام. اپەكەم جاتقا قيىپ بەرمەس ەدى، اتاستىرىپ كەتىپتى ۇلكەن اتام.
مۇزبەلدىڭ مۇزارتىنان شاڭ تۇرماعان قولىما سۇڭقار قونعان ساڭقىلداعان. سول سۇڭقارىم قاپىدا ۇشىپ كەتىپ، اپەكە مەن بولدىم قاز قاڭقىلداعان...».
باعيلانىڭ سۇڭقارى — سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ەدى ەل اۋزىندا اپەكە اتانىپ كەتكەن ابدىكەرىم — كەزىندە ەكى ءۇشىن جانقيارلىق جاساعان، دۋمانىڭ دەپۋتاتى، «الاش پارتياسىنىڭ بەلسەندى وكىلى، سوۆەت داۋىرىندە ءۇش رەت تۇرمەگە قامالىپ، اقىرى تۋعان جەردەن توپىراق تا مۇردەسى شىعىس تۇركىستاندا قالدى. ابدىكەرىم مەكتەبىندە ۇستازدىق جاساپ ءجۇرىپ سۇلتانماحمۇت باعيلاعا عاشىق بولعان ەكەن. ون جەتىدەگى ەستى قىز دا اقىنعا قۇلاپ قالسا كەرەك. سەرت بۇزبادى دەگەن بىلايعى ءسوز، ون التىنشى كۇننىڭ تاۋقىمەتىندە ازاماتتارىن قايدا سىيعىزارىن بىلمەي قىسىلعان ابدىكەرىم باعيلانى بوزداقتارداي قىلىپ قالىڭسىز ۇزاتىپ، قىزدىڭ جاساۋى دەپ قىرىق نارعا قارۋ تەڭدەپ قوساعاش ارقىلى ارعى بەتكە وتكىزگەن ەكەن. ۇلى اقىننىڭ عاشىقتىق جىرلارىنىڭ دا باعيلاعا ارنالعان... «كىم جازىقتى»، «قامار سۇلۋ» روماندارىنا وزەك بولعان دا ءور التاي، سول التاي تراگەدياسى. التايدىڭ ءار تومپاعى، ءار سوقپاعى ەل تاريحى. اۆستريالىق تۇتقىندار سالعان يرەكتىڭ ەل تاعدىرىنىڭ كۋاگەرى بولعان ءىز جاتىر — جيىرما سەگىزى بار، وتىز ەكىسى مەن وتىز جەتىسى بار — بۇل جول قاسىرەتپەن قازىلعان؛ قابىرعاسى كەپتەلىپ، تابانى قاراتايدىڭ جەتى اتاسىمەن تاپتالعان...
... قىرات باسى وp ەكەن. قىردان قىرعا، تاۋ سىلەمدەرىنىڭ قۇيقاسىن كەسىپ كەتە بەرەتىن ۇزىگى جوق ترەنشەيا، ەنى جەتى-سەگىز مەتر، تەرەڭدىگى قانشا بولعانىن كەزىندە وسىنى قازعان بابالارىمىز بولماسا، بالالارى ولشەي المادى. كەمەرى تۇيەتايلانىپ مۇجىلگەن، ەكى قاپتالى ورمان، الپانىڭ جاپىراقتى تىقىر ءشوبى بولماسا وp ىشىندە قىلتاناق تا وسپەگەن. ءبىر قابىرعاسىندا قارسى بەتكە قاسارىسىپ، قاراعاي ىستىكتىڭ قۋارعان نايزالارى دينوزاۆردىڭ وراق تىسىندەي ىرسيىپ-ىرسيىپ شىعىپ تۇر. اران!.. كادىمگى اڭعا قۇراتىن اران. ايىرماسى — نايزاسى قامىس ەمەس، سوياۋداي قىپ ۇشتاعان قاراعاي دىڭگەك. ءبىر سوزبەن — وبورانيتەلنايا سوورۋجەنيا. تەك بۇل عاسىردىكى ەمەس. نوبايىنا قاراعاندا، مىڭجىلدىقتىڭ ارعى جاعىندا جاتقان كونە زاماننىڭ جۇرناعى.
— نەشە ءبىر ءجۇز شاقىرىم، — دەدى ديداحمەت. — و شەتى مەن بۇ شەتىن ادىمداپ ولشەگەن ادام جوق. ايتەۋىر شىعىسى — ماڭعول، باتىسى ەرتىسكە بارىپ قۋلايتىن توقال تاۋلاردىڭ توبەسىندە جاتىر.
ءوز دەمىنەن ءوزى جارىلىپ كەتپەي امان جۇرگەنىنە دە قۇدايعا شۇكىر، ءار ءسوزىن ساۋىپ الماساڭ تىرس ەتپەيتىن اكىم: «بۇل نە؟» دەگەندەي ديداحمەتكە تۇپ-تۇتاس دەنەسىمەن بۇرىلا قارادى.
— بالا كۇنىمنەن كورىپ كەلەمىن، جازايىن دەپ سان وقتالدىم، — دەدى اقتالعانداي ديداحمەت. — ناقتى جورامال تابا الماعان سوڭ وتىرىكشى بولمايىن دەپ... قىستىم.
— وتىكەن! — دەدى كوكەمىز. — وتىكەن!.. ەركەن قونعان!..
ەكى كوزى ەتەكتە، ەكى تاۋدىڭ اراسىنداعى كەڭ جازىقتا. ەكى كوزى كەڭ جازىقتاعى بۇقتىرمانىڭ سۋىرتپاقتاي سىزاتىنا ەرىپ باتىستاعى سوناۋ كوكجيەكتەن زورعا قايتتى. سوڭعى جىلدارى جاتىپ الىپ تەك قانا تاريحپەن شۇعىلداناتىن «دەرتكە» شالدىققان. گۋميليەۆ پەن بەكشوريندى پۇشپاعىنا دەيىن كەمىرىپ، كەيبىر جورامالداردى وزىنشە سەپتەپ، وزىنشە ەكشەپ، ەكى-ۇش جىلدان بەرى «پاراساتتىڭ» بەتىن بوساتپايتىن بولعان.
— وتىكەن!.. تاريحشىلار ارى تارت، بەرى تارت قىپ، قايدا اپارىپ قوندىرارىن بىلمەي ساندالعان وتىكەن التايدا، قاراتاي ەلىندە ەكەن-اۋ! — دەگەندە بارىپ جانارىنا جىلت كىردى. كونە تاريحتىڭ پاراعىن اشقانداي كادىمگىدەي تولقىپ كەتتى. — ەكى ءجۇزىنشى جىلدارى پارسىلاردان قاتتى تاياق جەگەن تۇركىلەر ءدال وسى وتىكەندە تاپجىلماي جاتىپ، جاراسىن جازىپ، بەس ءجۇزىنشى جىلدارى ءدۇر سىلكىنىپ قايتا كوتەرىلدى. مىناۋ اران جاتقا قارسى جاسالعان قورعانىستىڭ، بەكىنىستىڭ سۇلباسى.
راسىندا، نوبايىنا قاراعاندا ات وتە المايتىن، ادام باتا المايتىن تەرەڭ ور وتان سوعىسى كەزىندەگى تانكىگە قارسى جاسالعان ايقىش-ۇيقىش تەمىر وشاقتى ترانشەيالاردى ەسكە سالىپ ەدى. بۇل ءدۇنيانىڭ بىزدەن قارىزعا الماعان ءبىر نارسەسى بولساشى!..
— باسە، — دەپ ديداش تا ەكىلەنىپ شىعا كەلدى. — بەلگىلى ءبىر قاشىقتىقتا وسى ارادان ەتەككە تۇسەتىن قازعان جولدار، سولاردىڭ ءار شاقىرىمىندا ۇيىلگەن تاس قورىم بار، اسكەري تىلمەن ايتساق — حود سووبششەنيا. تاس قورىم بيىك، توبەسىنە وت قويىپ، كەلەسى بەكەتكە حابار بەرەتىن بولعانى دا...
كونە تاريحتىڭ ەتەك-جەڭىن قاراتايعا ەنشىلەپ جىبەرگەن سوڭ با، انشەيىندە ازىلدەن باسقانى قيعىم كەلمەيتىن دوسىما كوڭىلدەگى ءبىر جىلى ءسوزىمدى ايتقىم كەلىپ ەدى، قيسىق بىتكەن ەزۋى بار بولعىر يكەمگە كەلمەي-اق قويعانى. بۇل جولى قالجىڭنىڭ ءجونى جوق ەدى، بۇل جولعى ءازىل ابەستىك بولار ەدى، سونسوڭ دا جالعانى جوق جاقسى پەيىلىمدى دوسىمنىڭ كەلەسى سىباعاسىنا قالدىردىم دا پۇشىق «ۋازيككە» جەتكەنشە ىشتەي ءوزىمدى-وزىم سوگىپ كەلەمىن. اتامەكەنىمىزدىڭ ارعى ءتۇبى وتىكەن ەكەنىنەن مەنىڭ دە ەپتەپ حابارىم بارتۇعىن، ءبىراق سول التايدا دەپ كىم ويلاعان، الپىسقا جەتكەنشە ىرگەدە جاتقان «ارانعا» نازار سالماعانىما وكىنىپ كەلەمىن، التايدىڭ كونە اتى كۇنتاۋى، ونى جايلاعان تۇركىلەردىڭ كۇندەر (عۇندار، گۋننى، حۋننى) اتانعانىن بىلە تۇرا وتىكەندى وسى وڭىردەن ىزدەمەگەنىمىز قالاي دەپ قازاعىمدى كىنالاپ كەلەم. سوناۋ دۋلاتيادان اكىم تارازي جەتكەنشە ديداش ەكەۋمىز بەيعام جۇرە بەرەتىن بە ەدىك؟..
... تارباعاتايدىڭ اسۋىنان تۇسە بەرە، تار جازىقتىڭ ءدىن ورتاسىندا، تار جازىقتى قاق ءبولىپ، قارسى بەتتىڭ ۇڭگىرىنە تەسىپ كىرىپ كەتكەن اققابانىڭ جاعاسىندا جالعىز ءۇي وتىرعان. جالعىز ءۇيدىڭ جالعىز يەسى ەلتاي، ەلتايدىڭ جالعىز جارى بۇلعىن پۇشىق «ۋازيكتىڭ» قاراسىن كورىسىمەن-اق كۇن سالىپ قاراپ تۇرعان. ديداشتان باسقامىزدى تانىماسا دا جىل كورىسپەگەن باۋىرىنداي بارىمىزبەن قۇشاقتاسىپ قۋانا قارسى الدى. ەكەۋى دە جايدارى. ەكەۋى دە نارتتاي قىزىل شىرايلى، ەكەۋىنەن باسقا جالعىز ۇيدە جان جوق. ەكەۋى دە وتىزدىڭ ىشىندە: ءبىرى بۋراداي كەسەك، ءبىرى بۇلاداي كەلىنشەك.
تار جازىقتى اققابانىڭ تولقىنىنان باسقا سىبدىر جوق. تار جازىق ادام داۋىسىن ساعىنىپ قالسا كەرەك، قوس قاپتالدان سىعىمداعان قاراعايلى قوس تاۋ كۇڭگىرلەپ، اققابا سىلق-سىلق كۇبىرلەپ قويا بەردى. قوس قاپتالدان سىعىمدالعان قاراعايلى قوس تاۋ سەڭسەڭ تۇلىپتى تەرىس اۋدارىپ جامىلعان قوس الىپ، اڭدىعاندارى تار جازىقتاعى جالعىز ءۇي، ءبىرى كۇننىڭ شار تاباعىن توبەسىنە ءىلىپ اپ، ءبىرى اقشا بۇلتتى توبەسىنە كيىپ اپ ءتونىپ تۋر. مەن كەلە سالىپ سىبىزعىنىڭ ءۇنىن ىزدەپ ەدىم، سىبىزعىنىڭ ءۇنى «اققابانىڭ تولقىنى» بولسا دەپ ەدىم. سىبىزعىنى ەلتايدان كۇتىپ ەدىم. ويتكەنى ول ماعان ەلتاي ەمەس، نۇرلىبەك بوپ ەلەستەدى، بۇلعىن بۇلعىن ەمەس، التىناي بوپ كوز الدىمدا تۇرىپ العانى. ديداحمەتتىڭ نۇرلىبەگى مەن التىنايى... ديداحمەتتىڭ «اققابانىڭ تولقىنى».
— مەن ساعان «اققابانىڭ تولقىنىن» تارتىپ بەرەيىن بە، — دەيدى ول قۋرايدى اۋزىنا الىپ. قۋرايدى ەپتەپ تىستەگەن جىگىتتىڭ كومەيىمەن جوق، جىپ-جىڭىشكە قۋرايدىڭ كومەيىنەن كەنەت ءبىر تاڭعاجايىپ ءۇن توگىلىپ جۇرە بەردى... سىبىزعى سىڭسيدى ەكەن دەيدى، جوق، اققابا سىڭسيدى. التىناي بۇل وزەندى ەندى تانىعانداي: ول جانىڭدى بەسىكتەي تەربەيدى ەكەن، جاعاسىنداعى سىرعالى اق قايىڭدار اققابانى وزگەشە ءبىر اۋەنمەن الديلەيدى ەكەن. توڭىرەك تولعان ءان، توڭىرەك تولعان كۇي...»... بۇل ديداحمەتتىڭ نۇرلىبەگى مەن التىنايى. مەنىڭ كورگەنىم — ەلتاي مەن بۇلعىن. ەلتاي لەسحوزدىڭ ابيەشىگى (وبەزدچيك) ەكەن، اڭشىلىق تا جاسايدى ەكەن، بۇلعىننىڭ دا شارۋاسى ءبىر باسىنا جەتەرلىك. انشەيىندە اۋزى ەرىنشەك، ءسوزى شابان اكىم ەلتاي مەن بۇلعىننان ادەمى ارىپتەس تاۋىپ الىپ، ەل تىرلىگىنەن تۇك حابارى بولماسا دا قازبالاپ جاتتى. مەنىڭ وعان نازارىم بولعان جوق، مەنىڭ ارىپتەسىم ديداحمەتتىڭ كەيىپكەرلەرى ەدى. دەگەنمەن ەمىس-ەمىس ەستىپ قالعانىم:
— وسىنشاما ءشوپتى ناعىلاسىڭ.
— وي، بۇل وتكەن جىلدىڭ قالدىعى عوي. جەتى اي قىسقا جەتپىس مايا تۇرعىزساڭ دا كوپتىك قىلمايدى.
— تاعى دا شاباتىن بولدىڭ عوي؟
— ارينە... قاراتاي ەلى قار جاۋعانشا قولىنان شالعى تۇسىرمەيدى.
— مالىڭ كوپ پە؟
— بار عوي... ءبىرازى اعايىنداردىكى، ءبىرازى وزىمدىكى... قوي-ەشكى، جىلقى، سيىر-پيىر دەگەن سياقتى...
— ۇرى كوپ پە؟
— ۇرى بۇل جاققا قايدان كەلسىن. ەسەسىنە قاسقىر دەگەنىڭ قويشا ءورىپ ءجۇر... الىستىڭ اق قاسقىرى ما-اۋ، قىتايدىڭ قىزىل قاسقىرى ما-اۋ، بۇلاردىڭ وزبىرلىعىن كورگەندە ءوزىمىزدىڭ قاسقىرلارمەن جىلاپ كورىسەدى ەكەنسىڭ.
— اڭ اۋلايسىڭ با؟
— ەپتەپ...
— اق كەپ پە؟
— التاي عوي. التاي بولعان سوڭ، اڭسىز وتىرا المايدى عوي.
— اققابادا بالىق بار شىعار؟
— اققابادا ءبارى بار... بالىق تا بار، قۇندىز دا بار، ىزدەگەنگە سۋسار دا تابىلادى... مۇندا ءبارى دە بار...
— جالعىز ءۇي، جان دەگەندە ەكەۋىڭ عانا، جالىقپايسىڭدار ما؟
— ۇيرەندىك قوي. ونىڭ ۇستىنە قايدا باراسىڭ... ويدا ون بالا تۇرماق ون تاۋىق اسىراۋدىڭ ءوزى قيىن. سوۆحوز تارادى، جۇمىس جوق، وكىمەتكە قۇنىڭ بەس تيىن.
— مۇندا نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟
— ورمان كۇزەتەم، مال باگامىن... تەرى يلەپ، بىلعارى جاسايمىن، تالىسىم انە تۇر. تاعىسىن تاعى دەگەن سياقتى... كەيدە ءبارىن تاستاپ تۇرا قاشقىم كەلەدى. ءبىراق جۇرت وسىعان دا زار...
«كەيدە ءبارىن تاستاپ تۇرا قاشقىم كەلەدى»... نەگە؟.. مالىنىپ تۇرعان تابيعات مىناۋ، ىرگەسىندە اققابا، شاڭىراعىڭ مۇزبەل مەن داربى — توبەسىنە شىعامىسىڭ، ەرتتەپ مىنەمىسىڭ، ءوزىڭ ءبىل؛ مال جەتەدى-جە دە جات، اڭى جىرتىلىپ ايرىلادى-ات تا سات؛ تاماق توق، كيىم ءبۇتىن، ەندى نە ۋايىم؟ پەندەگە وسىدان ارتىق نە كەرەك؟.. نۇرلىبەك پەن التىناي دا وسىلاي دەپ ويلاعان. وسىندايدا ابايدىڭ ءبىر شۋماعى ەسىڭە ورالادى:
«ءدامى قايتپاس، بۇزىلماس ءتاتتى بار ما؟
ءبىر بەس كۇننىڭ ورنى جوق اپتىعارعا.
قاي قىزىعى تاتيدى قۋ ءومىردىڭ،
تاتۋدى اراز، جاقىندى جات قىلارعا»...
اباي وسىنى نۇرلىبەك پەن التىنايعا ايتتى ما ەكەن؟..
«... قاراعايلىدا وتكەن التى جىلى تۇگەلدەي بوس ازاپ ەكەن، الداعى كۇندەرىنە بەلگىسىز ءبىر ءۇمىت ارتىپ، مىنا قاراشا ۇيدەن جىلۋ ىزدەگەن بۇل دا ەسسىز بەيباق ەكەن... التى جىل بويى ماحابباتىم دەپ ءيىپ كەلگەنى انشەيىن كۇر تۇلىپ ەكەن... ۇرلىققا تۇسكەندەي شيفونەردى قولى قالتىراپ ارەڭ اشتى. قولىنا ىلىككەنىن كيە سالدى... التىناي اۋىلعا اپاراتىن كۇرە جولعا ءتۇستى...». جاۋاپتى ساراڭ سەرىسىنىڭ مىنا ءبىر سوزىمەن تۇيە سالۋعا بولاتىن سياقتى: «ادام تاماق ءىشۋ ءۇشىن ءومىر سۇرمەيدى، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن تاماق ىشەدى».
كۇن ەڭكەيسە قاراعايلى تاۋ ءىشى قاراقۇرىق تارتادى. تاۋ باسىنان لەكىتكەن قاراقۇرىق جەلدە قاردىڭ ءيىسى بار. ارى-بەرىدەن سوڭ وكپەڭدى تەسكەندەي قاراقۇرىق جەل تار جازىقتى تۋلاقتاي سىلكىلەپ، اپشىسىن قۋىرادى. تار جازىقتاعى جالعىز ءۇي وسى ىزعاردان ەسكى جىلدان قالعان شىرىك شومەلەدەي جەرمەن-جەكسەن بوپ ىمىرتقا شوگىپ بارا جاتادى. كۇن ەڭكەيگەنشە شاي دا ءىشىلدى، جالعىز ءۇيدىڭ يەسى جالعىز جارىمەن قالبالاقتاپ ءجۇرىپ تاباق تا تارتتى، اراق تا قويدى. دەگبىرسىز جۇزدەرىندە «مىنالار تاعى دا كەتىپ قالادى-اۋ» دەگەن ەلەگىزۋ بار. ءدام ۇستىندە ەلتاي باسىنان كەشكەن ءبىر اڭگىمەسىن ايتتى...
... اڭ اۋلايمىن دەپ ءجۇرىپ تەر قاتتى دا ەرتەڭىنە قالپاقتاي ۇشىپ ءتۇستىم. سودان توسەك تارتىپ تاپجىلماي ءۇش اي جاتتىم. ولەر بولدىم. بۇلعىن دا توزىپ كەتتى. كۇندىز مالمەن جاعالاسىپ، تۇندە قاسقىرمەن ارپالىسادى، وتىن-سۋى جانە بار. قۋ سۇيەك بوپ قالدىم. دارى-دارمەك تە جوق. ەل جاقتاعى اسۋدى قار باسىپ قالعان، قىس بويى يرەك يەن جاتادى. سوندا دا ەل جاققا قارايمىن. قاردان باسقا دىم جوق، اسپاننان باسقا تۇك جوق. شىركىن-اي، ولگەن دەگەن وسى ەكەن-اۋ دەدىم. ولە قالسام بۇلعىن جالعىز ءوزى توڭ قازىپ قالاي كومەر ەكەن، جالعىز قالىپ اسۋ اشىلعانشا قالاي كۇن كورەر ەكەن دەپ ۋايىمدادىم. سۇيەگىمدى سۇيرەتىپ تۇزگە شىققان سايىن ءسۇزىلىپ ەل جاققا ۇزاق قارايمىن. اق قاردان باسقا دىم جوق، اسپاننان باسقا تۇك جوق. سوندا دا ءسۇزىلىپ وتىرا بەرگىم كەلەدى. ءبىراق دارمەن جوق. بۇلعىن بۇلعىن ىشىكتى اكەلىپ جابادى، قاسقىر ىشىك تە اكەلىپ جابادى — ءبىرى دە قامساۋ ەمەس، جانىڭ قىسىلعاندا ءبارى دە ادىرە قالادى ەكەن. ءبىر كۇنى... اق قاردى تەسىپ، اسپاننان بىرەۋ ءتۇسىپ كەلەدى ەكەن!.. بۇلعىن! ادام كەلە جاتىر! ادام! دەپ ايعاي سالىپپىن. جاسىراتىنى جوق، جىلاپ جىبەردىم... بۇلعىن جۇگىرە جونەلدى. مەن جۇگىرگەن بولدىم... ادام دەگەنىم — اكەم ەكەن. اكەمنىڭ ادام ەكەنىن مەن سوندا ءبىر-اق ءبىلدىم...
... كۇن بەسىنگە بارىپ قالعان ەكەن. تاۋ ءىشى كۇڭگىرت، قاراعايلى سابالاق قۇزداردىڭ قارا كولەڭكەسى تار جازىقتى باسىپ بارادى. اڭعاردى اڭىراتا كەسىپ ارسى-گۇرسى بۇلقىنعان اققابانىڭ ءتۇرى جامان ەكەن، جاعاسىنا جولاتار ەمەس. تاماعىن تارتا بەرىپ، داستارحانىن ادەيى ۇزاققا سوزعان جالعىز ءۇيدىڭ جالعىز يەسى مەن جالعىز جارى: «وسىلار وتىرا تۇسسە ەكەن» دەپ تىلەگەندەي ەدى، قوشتاساردا جىرتىلىپ زورعا ايرىلىستى...
... كونە تاريحتىڭ توبەسىندە وتىرعان جالعىز ءۇيدىڭ ەكى جانى ءالى تۇر. توقتاي قالساق تۇرا جۇگىرەتىندەي. تۇرا جۇگىرىپ قۋىپ جەتەتىندەي. بىرەۋگە ەلتاي مەن بۇلعىن، ماعان ديداشتىڭ نۇرلىبەگى مەن التىنايى... ءبىزدى دە ادام دەپ تۇر عوي. ءبىزدىڭ ادام ەكەنىمىزدى بۇگىن ءبىلىپ تۇرعان شىعار...
ءىىى
— قالاعا، بۇل جولى اتامەكەندى اتپەن ارالاتامىن، — دەدى.
الماتىدا وتىرىپ التايدا جۇرگەندەي، الاتاۋدى كورىپ وتىرىپ التايدى سۋرەتتەيتىن ديداش قوي. استاناعا قىزمەتكە شاقىرعاندا ءۇش اي ءجۇرىپ قايتىپ كەلىپ ەدى. «الىبەكتەن باسقا جان جوق، ەڭ قيىنى — تاۋى جوق ەكەن» دەدى.
اتپەن شىقتىق. بۇل جولعى بەتىمىز شابانباي...
«... الاشقا مەكەن بولعان ءور شابانداي اڭ قۇرلى قويناۋىڭنان جەر تابا الماي، ارمانسىز، تەكسىز تۋعان كەمباعالداي ايرىلدىم قارىنداستان مەن باعا الماي...».
بۇل دا ابدىكەرىمنىڭ اۋزىنان شىققان شەر. كەيىپكەر ابدىكەرىم. ورىستار الدىمەن شابانبايدى جاۋلاپ العان. اق پاتشا ونى جەكەمەنشىگىم دەپ جاريالاپ، قىزىنا تارتۋ ەتكەن. ابدىكەرىم: «اڭ قۇرلى قويناۋىنان جەر تابا الماي» دەسە وسىنى ايتقان بولار. التاي ءۇش بىردەي بيلىكتىڭ تابانىندا قالعان: قازاق-ورىستار — اتامانىمەن، پەرەسەلەندەر — كرىستيان-ناشاندىگىمەن، ابوريگەندەر — بولىسىمەن. قازاقتاردى تاۋ-تاسقا — رەزەرۆاسياعا قۋىپ تىقتى، قازاق-ورىستار — بۇقتىرمانىڭ بويىن ءبولىپ الدى، پەرەسەلەندەر — ىشكى جاقتاعى جەردىڭ شۇرايلىسىن باسىپ قالدى. تاۋ-تاستىڭ ءوزىن قازاقتارعا قيماعان يمپەريا جاسىرىن بۇيرىقپەن: «نا ۆسە چەتىرە ستورونى! ۆوزۆراششات نە وبيازاتەلنو!» دەپ 1916 جىلى ءتورت قۇبىلاعا تەنتىرەتتى، اتقا قونار، قارۋ ۇستار دەگەن ون سەگىز بەن وتىز ءبىردىڭ اراسىن قي سىپىرىپ الىپ كەتىپ، قالعاندارىن، ەل اسپاعاندارىن باسىبايلى قۇل ەتىپ ۇستاۋدى ماقسات ەتتى، سول ءۇشىن پەرەسەلەندەرگە قازاق-ورىستىڭ ستاتۋسىن بەرىپ، قارۋ تاراتتى. سوۆەت وكىمەتى كەلدى دە ءۇش بىردەي بيلىكتى ءبىر ۋىسقا جيىپ الدى. يمپەريالىق ساياسات وزگەرگەن جوق. وزگەرگەنى بۇيرىق قانا: «نەپۋششات! ۆوزۆراششات نەوبيازاتەلنو!». سول ءۇشىن شەكاراعا وتريادتار اكەلىپ توكتى، اسۋ-اسۋدىڭ ار جاعىنا دا، بەر جاعىنا دا پۋلەمەت قۇرىپ، ورمانعا ءورت قويىپ، ارى قاشقانداردى دا، بەرى قاشقانداردى دا قىرىپ سالدى، ءسويتىپ وتارلاۋ كومپانياسىن ءبىرجولا اياقتادى، قۇلدىقتىڭ بۇعاۋىن تاس قىپ بەكىتتى. شابانباي سورلى ەكى زامانعى زومبىلىقتىڭ سيمۆولى...
التاۋ ەدىك: جەرگىلىكتى اكىم شايمەردەن ورازايەۆ، شورناۋانىڭ ورمانشىسى نيازبەك ابىشيەۆ، اتقوسشى جىگىت، ديداشتىڭ ءوزى، مەنىڭ قۇرداسىم — ديداحمەتتىڭ ون ءتورت جاسار ۇلى داۋلەت، سوسىن باياعى مەن. الىبەك اناسىنىڭ جىلىن بەرىپ، اسىعىس استاناعا كەتىپ قالىپ ەدى.
«شاپقان جولمەن» استىق. ديداحمەت مۇنى «بالتابايدىڭ جولى» دەپ جازعان. قىرىق جىل تراكتوردىڭ رىچاگىنەن قولى بوساماعان، قىرىق جىل مالدىڭ ءىزىن، اڭنىڭ جىمىن قۋالاپ ءجۇرىپ قيادان جول سالعان، بيىل باستاعان ءبىر ءسوزىن كەلەر جىلى زورعا اياقتايتىن ديداشتىڭ بالتابايى... جامبىل وبلىسىنداعى مەركى مەن قۇلاننىڭ جايلاۋىنان «كوتەنۇزگەن» دەگەن اسۋىن كورگەن ەدىم. بالتابايدىڭ جاساپ بەرگەن اسۋى كوتەننەن دە زورعىنى ۇزگەندەي ەكەن. كەشكىسىن ۇيگە قايتقانشا ەكى كوزى ءتورت بولىپ، تاۋعا قاراپ وتىراتىن بايبىشەسى مەنەيدىڭ قورىقسا قورىققانداي-اق ءجونى بار ەكەن. الدىڭا قاراساڭ اسپاننان باسقا تۇك كورىنبەيدى، ارتىڭا قاراساڭ باسىڭ اينالادى. استىما نيازبەك جيرەن قاسقا جورعا بەرىپ ەدى، سىيلاعانى دا، بۇل شىركىن قىزعانشاق نەمە ەكەن، ورگە كەلگەندە الدىما جان سالمايمىن دەپ ىرسىلداپ-كۇرسىلدەپ جانتالاسادى دا، ەڭىسكە تۇسسە جورعاسىمەن لوقىلداپ ارقاسىنا ەر توقتاتپاي لاقتىرادى كەپ. ات ۇستىندە وتىرىپ «س-80»ء-دى جىلانداي جورعالاتقان قياداعى بالتابايدى ەلەستەتتىم دە «جيگۋليدەن» باسقا كولىك كورمەگەن ديداشتى تراكتورشىنىڭ ورنىنا اپارىپ قويا المادىم.
«بالتابايدىڭ جولى» شۇباراعاشتاعى بالتابايدىڭ جارتاسىنا دەيىن جەتكىزىپ سالدى. بۇل ەلدە بالتابايلار بارشىلىق، ءبىراق سولاردىڭ ءبارى شەتىنەن بالتا ۇستاعاندار ەمەس، ەگەس پەن ەرەۋىلگە شىعىپ، ەرلىكپەن باس كەسكەن بىرەۋى عانا...
ەسەپپەن شانشىپ قويعانداي شانجاۋ-شانجاۋ بالقاراعايلى شۇباراعاش ەتەككە قاراي قيالاپ تۇسەتىن اتشاپتىرىم كەڭ القاپ، ءبىر كەزدە شور- ناۋانىڭ شابىندىعى ەكەن، قورادان مال كەتىپ، ورىسكە تۇياق تيمەگەن سوڭ شىمى تۋسىراپ، شالعىنى كەڭىردەكتەن اسىپتى. ديداحمەت اتتان تۇسە سالىپ كامەراعا جارماستى. تابيعاتتىڭ ءوزى جونىپ قالاعان قارسىداعى قىزىل كۇرەڭ جارتاستار قاتار-قاتار ساپ تۇزەپ، توبەمىزدەن كۇن وتپەسىن دەگەندەي بالقاراعايدان شىنار كيىپ الىپتى دا سالەمشى كۇتكەندەي بۇلار دا ەل جاققا قاراپ ەدىرەيىسە قالىپتى. — بالتابايدىڭ جارتاسى دەگەن وسى دەدى ديداحمەت. ەرنىن قيناۋعا ەرىنگەن جۇرت «تەسىكتاس» دەي سالادى.
— سەنىڭ جۇرگەن جەرىڭنىڭ ءبارى بالتاباي ما، الدە بالتاباي جۇرگەن جەردىڭ ءبارىن شارلاعان سەن بە، — دەپ ازىلدەگەن بولدىق.
ءوز سالماعى جارتى توننا، ءبىر توننالىق قاراكەر اتتان شايمەردەن قارعىپ تۇسكەندە جەر سولق ەتە قالىپ ەدى، «ءبۇيتىپ ازاپتاعانشا سويىپ تاستامايسىڭ با» دەگەندەي شەرۋشىنىڭ كوشكىنشىسىنەن بوداۋعا قالعان ەندىگى «جۋانىنا» قاراكەر جاۋدىرەي قاراپ كۇرسىنىپ سالدى. جانۋاردىڭ مۇڭىنا جاناشىرلىق جاسار باپكەر قايدا، شايمەردەن شايقالىپ كەپ:
— ول ءبىر ۇزاق حيكايا عوي، — دەپ ديداحمەتتىڭ جاۋابىن قارىزعا ساتىپ الدى. — بۇل جارتاسقا ءتىل بىتسە تالاي حيكمەتتى سايرار ەدى، اتتەڭ، تاسقا جازىلعان تاريحىمىزدى بۇگىندە كىم وقىعانداي...
— سونى وقىتامىن دەپ بۇل ديداش بىزدەردى جەتەلەپ كەلە جاتقان جوق پا.
— جەتەلەگەن جاقسى-اۋ، ءبىراق ديداشتىڭ توپەلەپ جازاتىن كەزى ەمەس پە. بۇل ارعى بالتابايعا جەتە الماي، بەلگىلەرىن عانا جيىپ-تەرىپ، «تاسمونشا» مەن «تاسقالانىڭ» اراسىن تاپتاپ تاۋىسا الماي ءجۇر عوي... — شايمەردەن بايقاتپاي تۇرىپ ديداشتىڭ باقشاسىنا ءبىر تاستى تومپ ەتكىزدى.-اقسۋعا بارىپ ءسىز جاتىپ الدىڭىز، پاركەدەن شىقپاي الىبەك ءجۇر...
ءۇش شاپالاقتىڭ استارىندا نازى بارى، ايتىلماعان قولقانىڭ اعايىنعا دەگەن قۇلاققاعىس مىندەتى بارى دا راس ەدى. شايمەردەن ۇشەۋىمىزدىڭ ءۇش كىتابىمىزدىڭ اتىن تىلگە تيەك ەتىپ تۇر: كەمىتىپ تە، كەكەتىپ تە تۇرعان جوق، قاراتايدىڭ قاسىرەتى مەن قىمباتى وتكەندە جاتىر ەمەس پە دەگەندەگىسى. سونىڭ ءبىرى مىنا «تەسىكتاس»، ديداحمەتكە سالساڭ — بالتابايدىڭ جارتاسى...
... بالتاباي جۇرتتان اسقان قولمەرگەن بولعان دەسەدى. اتپەن اعىزىپ كەلە جاتىپ اسپانداعى قۇستى كوزدەمەي اتىپ تۇسىرە بەرەدى ەكەن. تەڭەپ ايتساق — قاراتايدىڭ كەيكىسى. ەكى زامانعا دا سىيماعان: پاتشا وكىمەتىنە بارىمتا، سوۆەت وكىمەتىنە بانديت اتانىپ، ءقادىرىن حالقى عانا بىلسە كەرەك... اۋدان ورتالىعىندا، اۋداننىڭ «قىزىل الاڭىندا» كۇنى كەشەگە دەيىن قاقايىپ پاحوموۆ دەيتىننىڭ ەسكەرتكىشى تۇردى، قاڭقاسى دا سول قۇلپىتاستىڭ استىندا دەيتۇعىن.
وگپۋ-دىڭ باستىعى پاحوموۆ بالتابايدىڭ قولىنان قازا تاپقان. بالتاباي بانديت اتانىپ، پاحوموۆتى ەلۋ جىل بويى جەر-كوككە سىيعىزا الماي ماداقتاپ، اۋدان اۋىزعا ىلىنسە، ونىڭ ارۋاعى اۋليەدەي دۋالىنىڭ لەبىزىنەن قالعان جوق. جارىقتىققا تاڭىردەي تابىناتىن ءجونىمىز دە بار ەدى: ونىڭ ءوز سوزىنە جۇگىنسەك — «مەن پالەنباي ءجۇز ءبانديتتىڭ باسىن شاپتىم، پالەنباي ءجۇز قاشقىندى باقىرتىپ تۇرمەگە جاپتىم» دەپتى-مىس. مۇنداي ەرلىك ءار جەردە بولعان شىعار، ءبىراق ءبىزدىڭ پاحوموۆتان وزباعان شىعار. جۇزدەگەن بەيباقتىڭ تاعدىرىمەن وقپەن ويناعان ەكىنىڭ بىرىنەن تابىلا قويار دەيمىسىڭ... قىلىش ۇستاعاندار ۇلى كامپەسكەدە قولىنىڭ قىشۋىن ءبىر قاندىردى-اۋ، ارينە، بەس بيە بايلاعان «ءىرى» بايلاردىڭ، شولاق بايتال مىنگەن قۇلاقتاردىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋ كەرەك بولدى. مارقۇمعا قاتونقاراعايدىڭ تورىنەن توپىراق بۇيىردى، التايدىڭ اسۋلارىندا وققا ۇشقان «قاشقىندار» مەن «بانديتتەردىڭ» قاڭسىپ جاتقان قاڭقاسىن كۇز بەن شاتقالداردان ءالى كۇنگە تەرىپ الار ەشكىم جوق. التاي سەلوسىنىڭ اياعىنداعى باتپاقتىڭ ءۇيىعىنا كەتكەن، ورەلدىڭ ۇرا-جىراسىنا اتاۋ-كەرەسىز توعىتىلعان ولىكتەردى كىم جوقتاپتى؟.. سولاردىڭ ىشىندە اياۋلى اپامىز بيبىگۇلدىڭ اكەسى احمەت تە جاتىر. ورەلدەگى كومەنداتۋرا سولاردىڭ سۇيەگىندە وتىر. پاحوموۆتاردىڭ ەل ماداقتايتىنداي «ەرلىگى» وسىنداي.
«جاڭا ۇلگى» مەن مويىلدىنىڭ اراسى ەل كوشىپ قوناتىن جەر. اڭعارىندا بۇقتىرما جاتىر. جاعاسىنداعى ورماندى-توعاي ءالى كۇنگى كۇڭىرەنىپ تۇراتىن سياقتى. وگپۋ ەل ازاماتتارىن وسىندا الىپ كەلىپ، قاراعايعا تاڭىپ تاستاپ، كۇن سايىن دۇرەمەن قيناپ جاۋاپ الادى ەكەن دە اقىرىندا جارىپ ولتىرەتىن بولىپتى. تۇندەلەتىپ ءمايىتتى ۇرلاۋعا كەلگەن اعايىنداردى ەرتەسىنە شەتىنەن توپىرلاتىپ تۇرمەگە جاپقان. سولاردىڭ ىشىندە جازىقسىز كەتكەن بالتابايدىڭ جۇراعاتى جۇماحان دا بار.
اڭ بولماسا ادام باسپاعان التايدىڭ اسۋلارىن جاتقا بىلەتىن بالتاباي، جالاقتاعان قىلىشتان، جالقاق قاننان، ورتتەي جالماعان اشتىقتان قاشقان باسقان جۇرتتى ارعى بەتكە اپارىپ سالىپ جۇرەدى ەكەن. قياناتقا شىداي الماعان جەكە باتىر قولىنا قارۋ الۋعا ءماجبۇر بولعان. سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتامىن دەپ ەمەس، كوممۋنيزمگە تويىپ بولعان ەلدى الىپ شىعۋ ءۇشىن. ارتىنان كەزەكتى ءبىر قۋعىن تۇسكەندە ءدال وسى «تەسىكتاستا» پاحوموۆتى قاسقا ماڭدايدان كوزدەپ، قاندى ىشە-ىشە كۇپتى بولماسىن دەپ ءفانيدىڭ ازابىنان قۇتقارسا كەرەك... بالتاباي شىعىس تۇركىستاندا 1949 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە دە قاتىستى دەپ ەدى. ۇرپاعى جاسقانىپ، تۋعان ەلگە قايتپاي قالدى...
جارتى عاسىر ۇندەمەگەن «تەسىكتاس» ۇندەمەگەن قالپى مەلشيىپ تۇر. مەلشيۋىنە قاراعاندا «ۇندەۋدى» بىزدەن كۇتكەن ءتارىزدى. جەل-قۇزدان ارسا- ارساسى شىققان جاقپارلاردىڭ بالتاباي قاي جىقپىلىندا تۇردى ەكەن؟.. ارسا-ارسا بوپ ايرىلىپ كەتكەن جاقپارلار جارتاستىڭ زاماننان تارتقان جاراسىنداي كورىنگەن...
...وتىكەن، كۇنتاۋى، التاي... الاشقا قونىس بوعانعا دەيىن التايدىڭ قانشا اتى بولدى ەكەن؟.. كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر التايعا بىتكەن ءاربىر شوقىنىڭ دا باسىرەلى اتى بار. ەل قونىسى — شابانباي دا مىڭ بۇيرەك، مىڭ سيراق: شۇباراعاش، كوكالا ايعىر، كوكجوتا، تالدىبۇلاق، تاسكۇركە، شاشتى، مارالدى كول، وسكەلەڭ... قالعانىن ديداش پەن الىبەك تولتىراتىن شىعار. وسىلاردىڭ ءبارى دە بابالاردان قالعان ميراس ەدى. قانشاما كوپ دەسەك تە كەيىنگى بالالارى ساۋساقپەن ساناپ وتىر. زامان سان ولشەپ، سان پىشكەن، سان رەت پۇشپاقتاعان، كەسكەن، كەسىپ اكەتكەن. كەسىپ تە جاتىر... مەنىڭ شەبىم قايسى، شەتىم قايدا دەپ بەرەلدە جيىرما بەس عاسىر ۇيىقتاپ، بەتىن بىلتىر عانا اشقان ساقتىڭ ساردارىنان سۇراي المايسىڭ.
... ءبىز بوگەنباي اسۋىندا تۇرمىز.
— سوناۋ كورىنگەن ناۋا، ونىڭ ارعى بەتىندە قاتىنسۋ، — دەپ ديداش قولىن سوزدى. — بۇگىندە ناۋاعا بارا المايسىز، قاتىنسۋدان ات سۋارا المايسىز، — دەدى. — ابايسىزدا بارا قالساڭىز، قازاقتار اتىڭىزدى اۋدارىپ الىپ، قالتاڭىزدى قاعىپ، ارتىڭىزدان ءبىر تەبەدى دە ايداپ سالادى.
اتامىز مەكەندەگەن ءتور جايلاۋمەن قول سوزىپ قانا، ساۋساق شوشايتىپ قانا كورىسەتىن بولىپپىز. ءبىر بولىس ەلدىڭ ۇشتەن ءبىرى قوساعاشتى وتىزىنشى جىلدارى ءبىر كەسىپ اكەتىپ ەدى، ون مىڭ قاراتاي جات بولىپ ءالى كۇنگە سوندا وتىر. «كاتۋن» دەپ ەزۋىن شۇرشيتسە دە قاتىنسۋ وزەگىمىزدى جارىپ شىققان وزەنىمىز، بۇقتىرمانىڭ ەگىزى ەدى، رەسەي ونى تەرىس اعىزا الماعان سوڭ جاعاسىنان قازاعىمدى كەيىن لاقتىرىپ تاستاپ، اقا- لاقاداعى ساقتىڭ كونە زيراتتارىن دا باۋىرىنا باسىپ الىپتى. بارىڭا جارماسىپ بولىپ ەدى، ەندى كورىڭە دە جارماستى دەگەن وسى.
ديداشتىڭ «ون ءبىرىنشى كۇزى» سوندا، ناۋادا وتكەن. «تاس مونشاسى» دا سوندا قالدى. بالالىق شاعىنىڭ بازارىن ساۋساعىنا ءىلىپ تۇرعان ەندىگى ءتۇرى مىناۋ. جەر ىستىق، ەل بوتەن. كەشە عانا سۋ ورتاق، نۋ ورتاق دەگەنگە سەنىپ، بەيعام جۇرگەن اڭقاۋ جۇرت بوكسە باسار بوستەگىن سىپىرىپ اكەتكەندەي شوڭقايدى دا قالدى. يمپەريا ءجۇز جيىرما جىل وتكەندە نيكولاي پاتشانى قاراتايدىڭ ەسىنە تاعى دا سالدى. وبىردىڭ قولى وسىمەن تىنسا ءجون-اۋ...
... ءبىز بوگەنباي اسۋىندا تۇرمىز. ون سەگىزىنشى عاسىردا. جوق-اۋ، جيىرماسىنشىنىڭ اياعىندا. جيىرمادا تۇرعان ءبىز. ون سەگىزگە سۇيرەپ تۇرعان قانجىعالى بوگەنباي. كادىمگى قابانبايدىڭ سىڭارى. بوگەنباي اسۋىنا كوتەرىلسەڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى كورىنگەندەي، التايدىڭ ۇلىلىعى كوز الدىڭا كەلگەندەي، ەتەكتەگى مارالدى قول كوزدەي-اق.
— بۇل اسۋدى «تار وتكەل» دەپ دە اتايدى، — دەپ شايمەردەن ديداشتىڭ تۇسىنىكتەمەسىنە تاعى ءبىر ءسوز قوستى. — سوناۋ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قالعان اتاۋ، كەيدە تايبۇعا دەي سالادى. قالاي دەسە دە بۇل بيىك ءتورت بىردەي باتىر — قابانباي، بوگەنباي، كوكجال باراق، تايبۇعالاردىڭ تابانى ءتيىپ، قىلىشتارىن قالماقتىڭ قانىنا بوياعان تار وتكەل...
... بۇقتىرمانىڭ بويىندا جوڭعارلار قاتتى قىرىلىپ، بوگەنباي باستاعان قازاق قولى قالماقتاردىڭ جارمىسىن سۋعا توعىتسا كەرەك. بىردە جاڭبىر، بىردە قار قارا كۇزدىڭ كەزى ەكەن، جاۋدىڭ قالعان ۇزدىك-سوزدىق شاشىراندىسىن وكشەلەپ جەتكەندە تاۋ باسىنا توڭ تۇرىپ، قابىرشاق مۇز قاتىپتى. سوعىسا جىلجىعان اسكەر سوڭىنان كوشىن ەرتىپ، ەجەلگى قونىسىنا ەل قونا باستاعان. اسكەر جورىقتان، حالىق قورلىقتان قاجىعان، اينالىپ قايتا شاپپاسىن دەپ التايدىڭ قۋىس-قۋىسىنا قاماپ الىپ قالماقتاردى تىپ-تيپىل قىرىپ سالۋ كەرەك دەگەن قولباسشىلار كەڭەسىنىڭ شەشىمى بولعان. جاۋدىڭ جان-جاعىنان توسقاۋىل جىبەرىپ، نەگىزگى قولدىڭ قوس قاناتىندا كوكجال باراق پەن تايبۇعا جۇرگەن ەكەن. سوڭعى اسۋعا كيىز توسەپ، كۇل توگىپ وتكەن، كەيىن بوگەنباي اسۋى اتانعان «تار وتكەل» وسى. ءار توبەنىڭ باسىندا تاس قورىم — قالماقتاردىڭ مولاسى، قالعانىن قاتىنسۋ جۇتقان. قازاقتار شەيىت بولعانداردى ەلگە اپارىپ جەرلەگەن.
جەڭىستەن سوڭ تايبۇعا قاراتاي ەلىن قونىستاندىرۋعا كىرىسىپ، شەرۋشىگە — مايامەر دالاسىن، شوڭمۇرىنعا قوڭقاي ءوڭىرىن، سارعالداق پەن داۋلەتكە، كالىم مەن شيمويىنعا تارباعاتاي ەتەگىن، سامايعا سارتەپسەڭدى ءبولىپ بەرگەن. سويتكەن تايبۇعىعا بەلگى دە جوق. زيراتى مايامەردەگى مەكتەپتىڭ استىندا جاتىر. ەندىگى قالعان ۇرپاعى مىناۋ ءبىر توننا قاراكەردىڭ بەلىن مايىستىرىپ وتىرعان جارتى توننا شايمەردەن.
«تار وتكەلدىڭ» باسى تاز. سۇرلەۋدىڭ سۇلباسى — تاس قورىم. كەزىندە ات اياعى ءۇشىن ادەيى توسەلگەن. تاستان دا سۋىق جەلى بار. سوناۋ ءبىر قيلى-قيلى زاماننىڭ ىزعارىن الىپ قالعانداي. بوگەنباي اسۋى-يەن. ءدال وسى بيىككە ءتورت باتىرعا ءبىر بەلگى كەرەك ەدى: كەزىندە ەل قورعاعان ارداگەرلەردىڭ ەڭ بولماسا تاس ءمۇسىنى ەل شەتىندە، جەل وتىندە، تاعى دا جاتقا قاراپ، جاۋ بار ما دەپ تۇرسا عوي!..
... كامەرا دا شارشاپتى. ديداش تا شارشاپتى. ساۋساعىن شوشايتۋعا دا شاماسى جوق پا، الدە ءتىل استىنا تاستاپ جىبەرگەن ءبىر اتىم ناسىبايدىڭ ماۋجىراما، كوزى جۇمۋلى، باسى سالبىراپ، سالپايىپ وتىر. ءسىرا كوكەيىنەن جاتتا قالعان «تاس مونشا» مەن ناۋانىڭ ساعىنىشى كەتپەگەن بولار. الدە تورت بىردەي باتىردىڭ ەڭبەگىنىڭ ەش كەتكەنىنە وكىنىپ وتىر ما؟.. ءتايىرى، قىتايعا ءبىر وبلىسقا تەڭ جەرىمىزدىڭ شۇرايىن كەسىپ بەرىپ جاتقانىمىزدا «تاس مونشا» دا ءسوز بە ەكەن! الدىڭدا ەلۋىنشى كۇز تۇرعاندا «ون ءبىرىنشى كۇزىڭدى» ساعىنىپ نە قىلاسىڭ!..
... ۇلى تاۋدىڭ يىعىنا شىقساڭ كوڭىلگە مۇڭ كىرەتىنى راس. ۇلى تاريحتان قاشاندا مۇڭ تەبەدى. ەكى يمپەريانىڭ ايتقانىنا الدانىپ ءوزىن-وزى وق پەن وتقا ايداعان، اقىرى جوققا ايداپ، زاماناقىر بولماي جاتىپ ءوزىن-وزى جوق قىپ تىنعان قالماق تراگەدياسى ءبىر عانا قالماقتىڭ مۇڭى ما؟.. قازاقتىڭ تراگەدياسى از با ەدى؟.. ەندى عانا ەگەمەندى ەل بولدىق دەپ وتىرمىز. الدا قانداي ۋاقىت بار؟ ەكى يمپەرياعا پۇشپاعىمىزدى تىستەتكەن ەكەنبىز. ءتىسىن باتىرا بەرمەي سوعان توياتتاسا — ساداقا! بولاشاقتا نە كۇتىپ تۇر؟.. جاقسىلىق بولسا جارا دا جازىلار...
IV
شابانباي بوس جاتىر. ديداش پەن شايمەردەن كەشەگى ەل وتىرعان جايلاۋدىڭ جۇرتىن سيپاپ كەلە جاتىر. جۇرت دەگەنىمىز — مالشى ەدى. سونىڭ ءبىرى ءاشىمحان اعامىز ەدى. كەزىندە جەتى اتانىڭ ءورىسى بولعان شابانباي سوۆەت ءداۋىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە دە مىڭعىرعان مال ەدى. مال دەگەنىمىز قوي ەدى. بۇل ءوڭىر قويدىڭ تۇياعىنان توزعان. قويدىڭ تۇياعى تاۋدىڭ تاسىنان توزعان. ءجۇنى بۇتانىڭ باسىندا قالعان. شابانباي جىلقى مەن بۇعىنىڭ ءورىسى ەدى. قويدا جەتپىس جەتى اتاسىنىڭ ەسەسى كەتكەندەي ەسەپسىز كوبەيتىپ، جىلقىنى حرۋششيەۆ قۇرتتى دا بۇعىنى شارباققا اپارىپ قامادى. ەسەسىنە ءجۇز قويدان ەلۋ قوزى، ءار قويدان ءجۇز گرامم ءجۇن الدى. اياعىمەن وتتايتىن، اتامەكەنگە قايىرۋسىز-اق توقتايتىن جىلقى جارىقتىقتان نەگە جەرىگەنىن كىم ءبىلسىن. شابانباي قويدى جەك كورەدى. قوي جۇرگەن جەرگە قوتىر بولماسا، تۇياعىمەن جەردى توزدىرعانى، قۇمالاعىمەن شىمدى توڭ قىلعانى بولماسا اڭ دا جولامايدى. التايدىڭ اريستوكراتى اڭى مەن جىلقىسى ەدى. كازىر ەكەۋى دە جوق. اڭى ويمان مەن قىتايعا اۋىپ كەتكەن. ويمانىمىز — رەسەي، تاۋلى التاي اۆتونوميالى وبلىسى. قاتىنسۋدىڭ بويىن تۇگەلىمەن قورىق دەپ جاريالاپ، اتتى قازاقتار اڭدىپ ءجۇر. مۇنداعى اتى جوق قازاقتار جاياۋ-جالپى ءجۇرىپ-اق اڭعا تىنىشتىق بەرمەي، كۇندىز-تۇنى تارسىلداتقان سوڭ قاشپاعاندا ءقايتسىن. قازاقتار ەمەس-اۋ، كەلىمسەك كەزبەلەر مەن تۋريستەر — وبلىستاعى تورت قالادان تىسقارى — گەرمانياسى، گوللاندياسى، مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن امەريكاسى بار ما-اۋ، قىزىل كورگەن قۇزعىنداي قاپتاپ ءجۇر، مارقانىڭ جاعاسىنان قالاشىق تا سالىپ الىپتى. مۇزارت بارىسى، تاۋتەكە، كۇدىر، بۇعى سەكىلدى قىزىل كىتاپقا جازىلعان سيرەك انداردى ايۋىمەن قوسا بىتىرلاتىپ قىرىپ بارادى. تەك قاسقىرعا عانا بوستاندىق، ءبىراق اڭشىسى قاسقىردان دا قاسكوي. ليسەنزيانى بەرەتىندەر تىم جومارت، شەنەۋنىكتەر ءبىر قولىمەن تيىمدى باسىپ وتىرىپ ەكىنشى قولىمەن دوللاردى ساناپ الاتىن سياقتى. اڭى ءوز الدىنا، دارىلىك ءشوپتىڭ تامىرىنا دەيىن كۇيەدەي جالماپ، ايۋ بايقۇسقا ءوت تولتىراتىن تۇينەك قويماي توپىراقتى قىسىر قالدىراتىن ءتۇرى بار...
... شابانباي بوس جاتىر. شەكارا دا بوس جاتىر. سوناۋ شىندىعاتايداعى جەتىم زاستاۆا بولماسا، قىلت ەتكەن اتتىڭ قۇلاعىن، جىلت ەتكەن مىلتىقتىڭ شوشاعىن كورمەيسىڭ. ساقشىدا دوڭعالاق جوق. دوڭعالاقتا پىنزىن جوق. ەلگە كەدەيلىك كىرگەن سوڭ ساقشىدان دا كەتەۋ كەتكەن سياقتى. قارىن تويعىزۋدىڭ قامى، كۇنكورىستىڭ كۇيبەڭى ۋايىم بولعان سوڭ ەل شەتى يەن، شارباققا قاسىنعان قىرشاڭقىداي سۇيكەنە-سۇيكەنە قوتانىمىزعا سۇعىنىپ كەتكەن ءۇش بىردەي مەملەكەتتىڭ جيەگىنە قىسقارا-قىسقارا قۇردىمعا اينالعان ساقشىلاردى بۇرىكسەڭ جەتەر مە!.. شىركىن، باياعى زامان قايدا! اسۋ-اسۋدا وترياد، بۇتا-بۇتانىڭ ءتۇبى سولدات، شىر ەتكەن بالا تۇرماق، پىر ەتكەن تورعايدى دا قاعىپ تۇسىرەتىن قىزىل جاعالى مەرگەندەردى ايتام دا. ءوزىمىزدى اڭدىعاندا جولبارىستاي ەدىك، وزگەدەن ساقتانۋعا كەلگەندە مىسىقتاي بولعانىمىز وكىنىشتى-اق.
باتىر اعامىز قاسىم، ەر اپامىز بيبىگۇل بولىپ قاتونقاراعايدى مارقاسىمەن قوسا ۇلتتىق پارك ەتىپ جاريالاۋدى ءوتىنىپ پرەزيدەنتىمىزدىڭ اتىنا، پارلامەنتىمىزدىڭ اتىنا اشىق حات تا جاريالانعان ەدى. اڭگىمە التايدىڭ تابيعاتىن ساقتاپ قالۋدا عانا ەمەس، حالىقارالىق كونۆەنسيا كەپىلدىك بەرەتىن شەكارانىڭ قاۋىپسىزدىگى ەدى. قازاقستان تەرريتورياسىندا مەملەكەتتىك ۇلتتىق پارك اشۋعا ۇيعارىم بولدى دەگەندى قۇلاعىمىز شالىپ ەدى. ءبىراق انىق-قانىعىنا ءالى كوزىمىز جەتكەن جوق. وبلىستىق اكىمشىلىك تاراپىنان اشىق اكسيونەرلىك قوعامنىڭ يەلىگىندە تابيعي پارك ۇيىمداستىرۋ دەيتۇعىن الدەبىر ءبىر قيمىجىقتىڭ بارىن دا بىلەمىز. قالپاعى قوپا قارداي بولعانمەن بۇل دا توناۋدىڭ جاسىرىن ءتۇرى، ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىك ستاتۋسى بولماعان سوڭ، جات كوز وعان تۇكىرمەيدى دە...
... شابانباي بوس جاتىر. ەل قىزىعى ءبىر باسقا. جەردىڭ كوركى ءبىر باسقا. شابانباي كوپتەن بەرگى جاراسىن جازىپ جاتىر. جەلدەن باسقا سىبدىر جوق. سۋدان باسقا سىلدىر جوق. تىرس ەتپەگەن تىنىشتىقتان مارالدى قول سەلت ەتپەي قاتىپ قالىپتى. شابانباي مالىنىپ تۇر. قاراعايى قالعىپ، قايىڭى جۋساپ، شالعىنى اياقتىعا جول بەرمەي جاپىرىلىپ جاتىر.
— قوي كەتكەلى شابانبايدىڭ كوزى اشىلدى، — دەيدى ديداحمەت.
— جەردىڭ كوركى مال ەمەس پە، تىسكە سىزدىق قالماعان سوڭ ونىڭ نەسى جاقسىلىق، — دەپ اتقوسشى جىگىت شامىرقاندى.
— سۋعا بالىق شىعا باستادى، — دەپ اقتالدى ديداحمەت. — قويدى كاراسينگە توعىتادى، قوي بۇلاقتى بىلعايدى. كەزىندە ارىق بىتكەننەن اق بالىقتى كويلەكپەن ءسۇزىپ، كونەكتەپ تاسۋشى ەدىك، ون جىل بويى ون شاباق ۇستاپ كوردىڭ بە؟
— قويدى كازىر ينەمەن ەمدەيتىن بولعان، — دەدى شايمەردەن. — بالىقتىڭ جوعالۋىنا قوي عانا كىنالى ەمەس شىعار، بالىق تۇرماق قارلىعاشتىڭ قايتىپ كەلگەنىنە دە ەكى-اق جىل بولدى.
ۇشەۋىنىڭ دە ءسوزى راس. شىعىس قازاقستان رەسپۋبليكاداعى ەكولوگيا جونىنەن ەڭ ءبىر قۇداي ۇرعان ايماق. قاي جەردەن ءتۇستى مەتالل قازىلسا، جاعالاسىپ ۋران جۇرەدى. ۋران جۇرگەن جەردە رادياسيا بار. ءۇش قالانىڭ ماڭىندا كومىلمەي جاتقان پىلەنباي ءجۇز مىڭ توننا رۋدالىق قوقىستىڭ ءوزى-اق التايدى تۇنشىقتىرىپ بولدى. تاۋ بولعان سوڭ بۇلت ورالادى. ورماندى بولعان سوڭ ىلعال بار. ىلعال مەن كولەڭكەگە شوككەن راديونۋكليدتەردى جەر دە جۇتا المايدى. جەل دە قۋا المايدى، تۇنادى دا جاتادى. جاڭبىر مەن قار، ەرتەڭگى مەن كەشكى شىق بۇلاققا سورعىماعاندا قايدا بارادى؟ بۇلاق وزەن مەن كولگە قۇيماعاندا قايدا بارادى؟ قارلىعاش كەتسە، ءقاۋىپتى سەزگەنى. قايتىپ كەلسە، قايىرىمەن. ءبىراق ادام سورلى قارلىعاش ەمەس قوي. اۋىلدا ءبىر اي جاتقاندا ەكى ءجۇز تۇتىننەن بەس ادامعا توپىراق سالدىق. بەسەۋى دە راكتان كەتتى. ءبىر ايدا شىر ەتىپ ءبىر ءسابي دۇنيەگە كەلگەن جوق. قاراتايدىڭ قاتىندارى قالجا جەگىسى كەلمەي قاعىنىپ ءجۇر...
— قويدىڭ ءورىسى قۇزعىندى مەن جايداق ەدى عوي، — دەدى شايمەردەن.
مۇنىسى دا راس. قاراتايدىڭ ەجەلگى كاسىبى مال ەدى. قاراتاي مال باعۋدى بىلەتىن ەدى. باياعىدا قاراتايدىڭ قاراعايى مەن قارا مالى تالاسىپ وسكەن. قالىڭ جىلقىدان جەر كوشكەن. ەل شاعىن ساۋىنىمەن ءبىر جىلى قۇزعىندى مەن جايدىقتى، تارعىباتايدى جايلاپ، مالدى شابانبايعا سالعان — مالمەن ارالاسپايمىز دەپ. كەلەسى جىلى شاعىن ساۋىنمەن شابانبايدى جايلاپ، مالدى قۇزعىندى مەن جايداققا ايداعان — جەردى توزدىرمايمىز دەپ. جەتى اتا جەرگە تالاسپاعان. جەردەن جاۋدى عانا الاستاعان... بۇگىندە باقشاسىنا تاۋىق ءتۇسىپ كەتسە دە تاۋدى باسىنا كوشىرەتىندەر بار دەسەدى. كىم بىلەدى، كوز كورسە دە كوڭىل سەنگىسى كەلمەيدى-اق.
اقسۋ مارالدى كولدەن باستالادى. مارالدى قول قار سۋى مەن جاڭبىردان جينالعان تاستاي سۋىق تۇششى كول. اق بالىعى اقسۋدى بوگەيدى دەۋشى ەدى. بۇل ەلگە سۋداعىنىڭ ءبارى اق بالىق: فورەل دە اق بالىق، حايرۋە تە اق بالىق. اقسۋدىڭ اۋزىندا جالعىز «جيپ» تۇر ەدى، بۇلدىرشىندەي سۋدان شىققان ەكى ءسابي بىزگە قاراي تۇرا جۇگىردى، ارشىعان جۇمىرتقاداي اپپاق جاس كەلىن جايراڭداپ قارسى الدى. مارالدى كولدى ءبىر كورىپ قايتۋعا، كاۋسارداي اۋاسىنان ءبىر دەمىگىپ قايتۋعا كەلگەن سەرۋەنشىل جاس ۇيا ەكەن. ءىنىمىز قايىقپەن كول ورتاسىندا ءجۇرىپتى. مەنىڭ قۇرداسىم داۋلەت قارماعىن وقتالىپ، شاي قايناعانشا دەپ اقسۋعا كەتىپ ەدى، شاي قايناعاندا قايتىپ كەلدى. ۇستاعانى ءوزىنىڭ شۇمەتەيىندەي جالعىز شاباق، شاباقتا ەمەس-اۋ، كىلەگەي. اكەسى ديداش كولدى كورگەننەن بالىق-بالىق دەپ تاڭدايى سالق-سالق ەتىل ەدى، قاقتاسا ءبىر كىلەگەي ەكەۋىن دە قارق قىلاتىن بولدى. ايتەۋىر ساتىنە قاراي كەلىن شىراقمايعا بوككەن سىرباز بالىقتى تاباعىمەن الدىمىزعا قويا سالعانى.
— قۇرداس، سەنىڭ اناۋ كىلەگەيىڭ قازانعا سيماي قالاتىن بولدى-اۋ، — دەپ ەدىم.
— بايقارانىڭ جارلىعاستان ەنشىسى بولىنبەگەن، ءبارىبىر مىناۋ تاباقتى بىرگە تاۋىسامىز، — دەپ ديداش بالاسىن ءبىر ازىلدەن قورعاپ قالدى.
ءسوز تاپقانعا قولقا جوق!
شابانبايدىڭ بۇلتى كەسەك ءارى تەنتەك. جارقىراپ تۇرىپ جاۋا سالادى، شارقىلداپ تۇرىپ توبەڭدى تەسكەندەي قىلادى. كۇن بۇزىلايىن دەپ تۇر ەكەن.
— كەلىن شىراق، تەزىرەك قايتىڭدار، جول ناشار، جاڭبىر جاۋسا مىناۋ قايقاڭنان شىعا الماي قالاسىڭدار، — دەپ اقىل قوسقان بولدىق.
نيازبەك اتقوسشى جىگىتتى شاقىرىپ الىپ:
— سەن وسكەلەڭگە تارت، اعايىن كەلە جاتىر، قامدانسىن، — دەپ تاپسىرما بەردى.
جەل تۇرماي ءشوپتىڭ جۇپار ءيىسى اڭقىپ، بالقاراعايدىڭ شاشاق ءبۇرى ىسقىرا باستاعان. مارالدىنىڭ بەتى جىبىرلاپ، ايدىنىن شىبىن قىتىقتاعانداي تىتىرەنىپ جاتىر ەكەن. اسپاندا بۇلت بولماسا دا توبەدە ەرسىلى-قارسىلى قوزعالىس بار، كوك كۇمبەزىنىڭ بوز شاتىرىن الدە ءبىر قۇدىرەتتى قول شايقاپ تۇرعانداي. جاي جاڭبىر ەمەس، نايزاعايلى نوسەردىڭ بەلگىسى. ازىرگە كوكجيەكتەن كوتەرىلمەي جاتسا كەرەك. كوكجيەكتى كولەگەيلەپ تۇرعان كوكشاعىر تاۋلار بولسا كەرەك.
... الدىمەن قوزعالاتىن ءبىر توننا قاراكەر، قارنى مەن جول جيەگىڭدەگى بيدايىقتى جاپىرىپ بارادى. قاراكەردىڭ قارنىن جەر سىزدىرعان ۇستىندەگى جارتى توننا شايمەردەن...
بۇرىن دا مالشىلار شابانبايعا تالاسا كوشىپ كەلىپ، اسپاننىڭ رەڭى، ءشوپتىڭ ءنىلى بۇزىلا توپىرلاپ ويعا تۇسەتىن ەدى. ارتىندا سارى جۇرتتان باسقا دىم قالمايتۇعىن. جايلاۋ ۇڭىرەيىپ، تونالىپ، يت سۇيرەگەن تۋلاقتاي بورشا-بورشا بوپ قۇلازىپ تۇراتىن. بۇگىندە قويناۋ-قويناۋعا ەل قونا باستاپتى. سەلكەم بولسا دا ءار قۋىستا سەلتيىپ «يزبۋشكا»، قارايىپ شارباعى، تۇتىندەپ مونشاسى تۇر، بۇرىنعىداي جۇلا قاشاتىن، قيراتىپ اكەتەتىن سوۆحوز دەيتۇعىن «جاۋدىڭ» مۇلكى ەمەس، اركىمنىڭ مەنشىگى، اركىمنىڭ جىلدا كەلىپ تۇسەتىن قۇت مەكەنى. كوڭىلگە توقتىق اكەلەتىن وسى. زامان تىنىش بولسا مال دا بىتەر، جان دا وسەر، جايلاۋ تەك مالدىڭ ءورىسى ەمەس، جەتى اي قىستا كوڭ-قوقىرعا قامالعان اۋىل جۇرتىنىڭ جاز بويى سەرگىپ قايتار، كوڭىل سەمىرتىپ قايتار كۋرورتى عوي. «اعاجاي، التايداي جەر قايدا-اي!» دەيتىن ساعىنىشتىڭ ورنى سوندا تولار...
... وسكەلەڭ. ىرىمعا بولسا دا اتى جاقسى. كىم اتاسا دا نيەتى جاقسى. زاتى دا جامان ەمەس. شابانبايدىڭ تورىنەن الىستاپ، ەل ىرگەسىنە جاقىنداپ، بەلەس-بەلەس بوپ سوزىلىپ جاتقان كەڭ جايلاۋ. قارا ورماندى كۇزەتكەن قاراقشىداي جان-جاعىڭنان قاۋمالاعان قاراعايى ارتىڭنان قالماي ەرەدى دە وتىرادى. سىلدىراعان بۋلاعى قالعىپ كەتكەن كوڭىلىڭدى بولەدى دە وتىرادى. وسىنىڭ ءبارىن كەمەرلەپ، ەتەك-جەڭدى تۇيىقتاپ، سوناۋ ەتەكتە شور — ناۋانىڭ وزەنى جاتىر. بۇلتسىز دا التايدىڭ كۇنى شاحار، ءاپ ساتتە قارىپ تۇسەدى. سودان با بيىكتەن قاراساڭ وزەن بىتكەننىڭ ءبارى دە جالتىراپ، اپپاق ءسۇت بولىپ، كەيدە قاتىپ قالعان اپپاق قار بولىپ كوز قارىقتىرادى. اتتىلىعا وتكەل بەرمەس اقبۇلقاق اسپاننان سارقىراما بوپ جاۋعاندا، توبەدەن تۇسەتىن اققابا ايران بولىپ جوڭكىلگەندە، اقسۋ شابانبايدى قاق جارىپ بۇقتىرماعا جەر تەسىپ جەتكەندە التايعا مەلدەكتەپ جاتقانداي كورىنەدى. التايدىڭ تۇلا بويى تولعان اق، ءار ەمشەگى ساۋلاپ تۇرعان ءسۇت قوي.
التايدىڭ ءۇنى — سىبىزعى. سىبىزعىنىڭ ءۇنى — التاي. سىبىزعىنى مىڭنىڭ بىرەۋى عانا تارتادى. كورىنگەنگە ەرمەك ەمەس، قاسيەتىنەن قورقادى، سونسوڭ دا قورلامايدى. كۇي اتاسىن قۋساق، ون سەگىزىنشى عاسىردا — سايماق، ون توعىزىنشى عاسىردا — شەرۋباي، جيىرماسىنشى عاسىرداعى ارقالىنىڭ سوڭعىسى ورازباي مەن شاناق اعامىز ەدى، ولار دا ارۋاقتارعا بارىپ قوسىلدى. بۇگىندە التاي سىبىزعىنى ساعىنىپ وتىر. قاراتايدان قۋراي ۇستايتىن بىرەۋ شىعا ما دەپ...
سىبىزعى ءۇنى — زار. سىبىزعى ۇنىندە جەرگە دەگەن ساعىنىش بار. جەر!.. جەر!.. جەر!.. «سايماقتىڭ سارى وزەنى»، «ايراۋىقتىڭ اششى كۇيى»، «اققابانىڭ تولقىنى»، «جەر ىزدەگەن ساراتان»، «تۋعان ەل، قوش ەسەن بول!»... ايتەۋىر جەر اڭساماي سىبىزعىنىڭ ءۇنى شىقپايتىنداي، جەر ساعىنباي كۇيشىنىڭ ارقاسى قوزبايتىنداي...
... شەرۋبايدىڭ جالعىز قارىنداسى ۇلىقساتسىز سۇيگەنىمەن ارعى بەتكە قاشىپ كەتىپتى. وكپەسى قارا قازانداي كۇيشى قارىنداسىن ىزدەپ ات اياعىن سالماي قويعان ەكەن. ەرتەڭگىسىن ساۋىنعا شىققان قارىنداسى بيەلەر قۇلاعى سالپايىپ يىمەي قويعاندا قۇلىن ۇستاپ تۇرعان كۇيەۋىنە:
— ويباي، دايىندال، اعام كەلە جاتىر! — دەپتى.
— ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
— بيەلەر يىمەي قويدى.
جىلقى جەلدى كۇنى سىبىزعى ءۇنىن كوش جەردەن ەستيدى دەسەدى. بارىمتاشىلار ايسىز قاراڭعى تۇندە مەڭسىز قارا ات ءمىنىپ، ءبىرىن-بىرى سىبىزعىنىڭ ۇنىمەن تابادى ەكەن... ەرتەڭگىسىن جينالا باستاعان قۇدالار شەرۋبايدى ەل ورنىنا وتىرا كۇتىپ الىپتى...
وسكەلەڭدى كورگەندە مەن ديداشتىڭ «جەر اڭساعان ساراتىنىن» ىشتەي قايتا وقىپ شىقتىم. بۇل ەلگە تۇيەلى باي بىتپەگەن. ءبىراق تۇيە جارىقتىق تۋعان جەردىڭ سيمۆولى بولسا كەرەك. قىرىق بەسىنشى جىلى سوعىس بىتكەندە سوناۋ بەرليننەن ماڭعىستاۋدى تاۋىپ كەلگەن ساراتان كەزىندە ادايدىڭ دا اتامەكەنى بولعان التايدى ىزدەمەدى دەيمىسىڭ. ادايلار بوزاشىنى تاپقانشا جەتى وزەننەن ءوتىپتى. سونىڭ ءبىرى بۇقتىرما بولسا، ەكىنشىسى ەرتىس شىعار... (اتتەڭ، ەۋروپانىڭ كۋرورتتارىن توزدىرعان ابىشتەر اتامەكەنى التايدى كورە الماي ءجۇر-اۋ. ءقايتسىن، اۋىل اراسى الىس، ات اياعى جەتپەي جاتىر دا). كىم بىلەدى، ديداشتىڭ ساراتانى ماڭعىستاۋدان قاشتى ما ەكەن؟.. ايتەۋىر سىبىزعى ءۇنى جەر اڭساعانى راس. ايتەۋىر ديداشتىڭ ەسبولعانى تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا اسىققانى راس. ارعى بەتتەن اسىقتى ما، ايتپەسە جاتتا قالعان جازوتىردان با، ايتەۋىر جالعىز ۇل مەن جالعىز جاردىڭ زيراتىنان دا اتامەكەن قىمبات ەكەن... ەسبولعان سىبىزعىنىڭ ۇنىمەن جارىسقان. سىبىزعىنىڭ زارىمەن تۋعان جەرمەن تابىسقان... الماتىدا جاتىپ-اق كورپەمىزدى كوكىرەگىمىزگە تارتا بەرىپ اتامەكەننىڭ اماندىعىن تىلەيتىنىمىز راس...
اكىم تارازي التايعا قاتارىنان بىرنەشە جىل كەلىپ قايتتى. ەل بەتىن كورە قالسام، ازاماتتاردىڭ الدىمەن اكىمنىڭ اماندىعىن سۇرايتىن ادەتى. كەزەكتى ءبىر ساپارىمىزدا:
— تاۋ ساعان تاڭسىق ەمەس، ورمان ورىستا دا كوپ، بۇل ەلدىڭ ادامىنان نە بايقادىڭ؟ — دەپ سۇرادىم.
— قالىڭ قازاق وڭتۇستىكتە دەيمىز، قازاقىلىعى مول دەيمىز. بۇل ەلدىڭ ايىرماسى — زيالى قاۋىمنىڭ ينتەللەكتىسى، اسىرەسە ادەبيەتكە ءتىسى باتاتىن زەرەكتىگى باسىم ەكەن، — دەپ ءبىر قويدى. — ءبىر اۋدان ءبىر اتانىڭ بالاسى بولعاندىقتان با، بىر-بىرىنە دەگەن اعايىنشىلىعى قاتتى ۇنادى، — دەدى. — ءارى قاراپايىم، ءورى قالتاسىنا تىققان تاسى جوق.
تانىمايتىن كوزگە ءبارى تاڭسىق. مۇمكىن سولاي شىعار. مۇمكىن الاسى مەن قۇلاسى اكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي قالعان شىعار. قۇداندالى جەكجات بولعان سوڭ با، الدە دوس-جاراندى سول جاقتان تاڭداعان سوڭ با مەنىڭ دە اعايىندارىم دۋلاتيادا جۇرگەن سياقتى بولادى دا تۇرادى...
... وسكەلەڭدەگى اعايىن اعاشتان ءۇي كوتەرىپ ۇلگەرمەپتى. باسىندا شاتىر، باۋىرىندا بالا-شاعا، الدىندا ءبىر وتار قوي، ەكى ءۇيىر جىلقى. كوڭىلى — كولدەي، كولەڭكەگە كولدەي داستارحان جايدى. جىرعاپ وتىرىپ ءوتتى — كەتتىنى جىر قىلدىق. جاعا جايلاۋدا، ەسىك كوزىنەن باستالاتىن شۇيگىننىڭ، شايىرى اڭقىعان سامىرسىننىڭ يىسىنەن-اق كايف بوپ قاس قارايتىپ تاستاپپىز. قاراعاي باسىن جەل شالماي، وشاقتاعى وت تا شايقالماي دۇنيە تىرس ەتپەي تىنىسى بىتە قالىپ ەدى...
ءتۇن ورتاسىندا اسپان شارقىلداپ وت ويناپ، قارا نوسەر قۇيىپ بەرسىن. جاسىن جارق ەتكەندە قارا جەر قاق ايرىلعانداي جامباسىڭ ءدىر ەتە قالادى دا جايلاۋ دۇركىرەي كوشىپ جونەلەدى. ايتەۋىر قوي بايقۇس پىستاي، ەكى-ۇش كەبەنەك شاتىرعا سۇيكەنىپ، تىعىلاتىن پانا تاپپاي زار ەڭىرەپ ەدى، وعان قۇلىننىڭ شۇرقىراعان داۋسى، بيەنىڭ كىسىنەسى قوسىلدى دا توڭىرەك ازان-قازان بولدى. قاراقوستى قارا تۇتقان ەكى ايعىر ءۇيىرىن وسى ماڭعا ايداپ كەلسە كەرەك، قىسىردان قاسقىر تارتقان ەكى قۋلىق بار ەكەن، ەكى ايعىر ۇيىرىنە قوسپاي ءبىرى ساتىرلاتىپ ارى قۋادى، ءبىرى بەرى قۋىپ، كۇرسىلدەگەن تۇياق ءدۇبىرى ءبىز تۇگىلى وسكەلەڭگە تىنىش بەرمەدى. قاسقىردىڭ ءتىسى تيگەن تۇياقتىنى ايعىردىڭ مالعا قوسپايتىنىن ەستىگەنىم ءبىرىنشى.
تۇنگى ساعات ۇشتە ديداش پەن داۋلەت تىسقا شىعىپ كەتىپ ەدى. سەڭسەڭ تۇلىپتىڭ استىندا بۇيىعىپ جاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن. ەلەڭ-الاڭدا ويانسام قارا نوسەر ءالى قۇيىپ تۇر، ءبىراق ىڭىردەگىدەي ەمەس، اسپان تىنىش، وتى تاۋسىلىپ، اشۋى باسىلعان سياقتى. سۋدان شىققان سۋىرداي ديداشى مەن داۋلەتى، نيازى مەن شايمەردەنى دە مەن جاتقان شاتىردى شىرق اينالىپ دىردەكتەپ ءجۇر ەكەن.
— وۋ، جىگىتتەر نە بولدى؟
— جامباسىمىزدان سۋ ءجۇرىپ كەتتى.
— سۋ جۇرگەنى نەسى؟
— مەن وسىلاي بولارىن بىلگەم، — دەدى ديداحمەت. ءبىلدىم دە بار تەكەمەتتى ءسىزدىڭ استىڭىزعا توسەپ، توسەكتى ورگە سالىپ بەرگەم.
— بىلسەڭ نەگە ايتپادىڭ! — دەپ شايمەردەن داۋ شىعارايىن دەدى. — كەشە شاتىر تىگەردە اينالا مور قازىپ تاستاۋ كەرەك ەدى... جالعىز اعاڭدى عانا كۇيتتەگەنشە...
— جايلاۋعا جىلىنا ءبىر شىققاندا جامباسىنان سۋ وتسە، بۇتىنداعى جالعىز شالبارىڭدى شەشىپ بەرىپ، ەلگە جالاڭ بۇت قايتار ەدىڭ. ونان دا ماعان راحمەت دە.
راحمەتتى شايمەردەن ايتپاسا دا «راحمەت» مەنىڭ ىشىمدە قالدى. ىشىمدە جاتقان ەسكى ءبىر كۇيدى تۇرتە كەتتى...
... اپكەم نۇرزاعيلا كۇز جاقىنداعاندا مەنى سوقىر تورى بيەگە مىنگىزىپ، جەتەكتەپ الىپ شابانبايعا تارتاتىن. جاڭعاق سوعىپ، ونى ۇگىتىپ، ۇشىرىپ، زاگوتجيۆسىرەگە وتكىزىپ، سودان تۇسكەن تيىن-تەبەنگە كويلەك-شالبار تىگەدى دە مەنى مەكتەپكە شىت جاڭا كيىندىرىپ جىبەرۋشى ەدى. ءتورتىنشى — بەسىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەن كەزىم. شارۋاعا ەرىنشەكتىگىم جوق ەدى، سوندا دا قۇلاپ كەتەسىڭ دەپ تاتەم بالقاراعايدىڭ باسىنا ءوزى شىعادى دا: «توبەڭدى بۇرشىك ويىپ كەتەدى، ارمان تۇر، ارمان!» دەپ ايقايلايدى. قايتا-قايتا ورمەلەپ جۇرمەس ءۇشىن كوبىنە قاتار وسكەن ەكى اعاشتى تاڭدايدى دا تەڭسەلتىپ تۇرىپ بىرىنەن ەكىنشىسىنە سەكىرەتىن... سونان سوڭ قاراعاي تۇبىنە وت جاعاتىن. وت جاعادى دا الدەبىر ءاندى ىڭىلداپ ايتىپ كەپ وتىرعانى. يەن جايلاۋدا ۇشەۋىمىزدەن باسقا ءتىرى جاننىڭ جوقتىعىن سەزە مە، سوقىر تورى بيە كوزى كورمەسە دە وتقا ەمىنىپ، ءموليىپ كەپ تۇرعانى. تاتەم توقىم مەن پىشپەكتى مەنىڭ جامباسىما توسەپ، بارىن ۇستىمە جاۋىپ، اياق-باسىمدى قىمتاپ، تاڭ اتقانشا قاسىمدا قاقشيىپ وتىرادى دا قويادى. ەرتەڭگىسىن سوقىر بيەگە تاعى مىنگىزەدى، تاعى دا جەتەلەپ ءجۇرىپ جەر ارالاتادى. سودان تور جايلاۋدان ءبىراق تۇسەمىز.
— اكەڭنىڭ جۇرتىن كورىپ ال، مەن قارتايعان سوڭ سەنى كىم اكەلىپ، كىم تانىستىرار، — دەپ ءوزىنىڭ قىز كۇنىندە تابانى تيگەن ەسكى قونىستاردى تۇگەل اينالىپ شىعاتىن ەدى.
تاتەم بيىل سەكسەننىڭ سەگىزىنە قارادى. بۇگىندە اكەسىنىڭ قونىسىن كوڭىلىمەن عانا ىزدەيدى. مەن بولسام...
... جىلىنا ءبىر دۇركىن اتامەكەندى ارالاتىپ قايتاتىن ىنىلەرىمنىڭ بارلىعىنا اللاعا شۇكىر!..
V
تۇكپىردە جاتقان جەتپىس ءتۇتىن ەدى. تۇكپىردە جاتسا دا تۇگى ءبۇتىن، ءتۇتىنى ءتۇزۋ، ءبىر-بىرىن ءيتىنىڭ ۇرىسىمەن تۇگەندەپ وتىراتىن. ايقايلاساڭ مالى ورىسكە ءوزى كەتىپ، اۋحاۋلاساڭ قاتىندى ءوزى قايتىپ تاباتىن. مال ەكەش مالى دا اعايىندى جاناسۋىمەن تانىپ، اعايىندى اعايىن ساناسۋىمەن كوتەرىپ تاستاپ وتىراتىن. بۇل ات بايلاپ تۇسەر الىبەكتىڭ اۋىلى. كازىر...
... كورگەنشە كوشەسىن دە جالاعىڭ كەلەدى، كورگەن سوڭ جىلاعىڭ كەلەدى. كەزىندە «المالى»، «ورتالىق»، «زارەچنايا» دەگەن ءۇش كوشەسى بولىپتى. المانى الماتىدان اكەلىپ ەككەن باسە ءمۇعالىم ەكەن. التى جىل ءوسىپ، جەتىنشى جىلى قۋراپ قاپتى. قايىن اتاسى قاسيمان، زارجاق قاتىنى زايرا المانىڭ ءتۇرىن دە كورە الماي كۇنى بۇگىنگە دەيىن وكىنىشىن باسا الماي ءجۇر دەسەدى. اۋەلى مەكتەپ جابىلىپتى، ودان سوڭ دۇكەن كوشىپ كەتىپتى، ودان سوڭ پوشتاسى قۇرعىر دا «ءتاسپيدانيا» دەپ تايىپ تۇرىپتى. اقىرى «زاحارتورىعا» ءمىنىپ الىپ، قورجىنىن سالاقتاتىپ تىنىم تاپپايتىن ءساليما پوشتاشى دا تاعىنان ءتۇسىپ قالىپتى. تالدىبۇلاقتىڭ كوپىرىن سۋ شايىپ كەتىپ، «زارەچنايا» كوشەسىندەگى جالعىز ۇيدە جاباعى بەت مەتىرەي جالعىز ءوزى ارعى بەتتە كۇڭىرەنىپ وتىرعان كورىنەدى. «المالى» كوشەسىندە قىز -كۇيەۋىمەن قاسيمان، «ورتالىقتا» بالتاشى بايقونىس، ەكسپوشتاشى ءساليما، قالعانىن دا ءاتى-جونىن جۇرت بىلە بەرمەيتىن جەسىر كەمپىرلەر ءوز تۇتىنىنە ءوزى قاقالىپ، ەرتەڭدى-كەش ايتەۋىر تۇزگە شىعىپ قايتىپ ءجۇر. اۋەلگىدە «ايدارلى»، ودان سوڭ «كوممۋنا»، ونان سوڭ «ءتورتىنشى اۋىل»، كەلە-كەلە «ءتورتىنشى بريگات» بوپ قىرىق قۇبىلىپ، اقىرى جەتپىس تۇتىننەن جەتى ءۇي قالعاندا العاشقى اتاۋىن بۇكىل قاراتاي ەسىنە تۇسىرە الماي دال بولۋدا. جەتپىس تۇتىننەن جەتىمسىرەپ جەتى ءۇي قالعاندا اۋدانعا بارىپ مەكتەپتى قايتارىپ الامىن دەپ مەلس ءمۇعالىم شاتاق شىعارىپ ەدى، ول جينالعانشا قىس ءتۇسىپ جول بەكىدى؛ دۇكەندى اشتىرام دەپ وبلىسقا جينالعاندا لايساڭ ۇرىپ جول ءتۇسىپ كەتتى؛ پوشتاسىز ءومىر بولمايدى دەپ استاناعا جول شەكپەك ەدى، ءشوپ ناۋقانى كەلدى دە قاسقا سيىردىڭ قامىنان شىعا المادى؛ پوشتاشى مەن «زاحارتورىنى» قىسقارتۋ كونستيتۋسياعا قايشى دەپ ماسكەۋدەن ءبىراق تۇسەمىن دەگەندە رەسەي ءوز الدىنا مەملەكەت بولىپ تىندى دا ءمۇعالىم-پاتريوتتىڭ تاناۋى تارس ءبىتىپ پۇشايمان بولدى. مۇقىرداعى كىتاپحاناشى داۋلەتحان «ءتورتىنشى بريگاتتىڭ» ەنسيكلوپەدياسىن جازامىن دەپ ول الەك. جازىپ تا تاستايتىن ەدى، اۋداندىق گازەتتە شىققان ءبىر ماقالاسىن وقىپ العان اۋىلداعى كارى-قۇرتاڭ: «مىناۋ رۋشىلدىق، مىناۋ پەداليزم!» دەپ تۋ-تالاقايىن شىعارىپ، تۇيەباس قىپ ولتىرە جازدادى. ولارعا دا كىنا جوق، جەتپىس جىل بويى «ماركسيزمنىڭ» قاعيداسى سۇيەگىنەن ءوتىپ كەتسە كەرەك. سونىڭ «برادۋكتىسى» عوي، قۇدا بولامىن دەپ قۇيرىق-باۋىر جەسىسكەن بەكتەمىر مەن نۇرپەيىستى ەسكىنىڭ سالتىن ەسكە سالدىڭ دەپ ەكى جۇماعا تۇرمەگە اپارىپ قاماپ تاستاعانى. اتى جوق اۋىلدىڭ اتى وشكەنىمەن حيكاياسى جىلقىشىعا جىر، قويشىعا حور بولعانداي. ءبىر قۇندىزدان ءبىر ىشىك كيەمىن دەپ كارىم شال، ءبىر قۇندىزدان ءبىر ىشىك تىگەمىن دەپ بايبىشەسى نارشاسى دا شىرەنگەندە ءۇي تۇرماق ءبىر اۋىل، تويىس، جەتى ءۇيدىڭ اراسىن جىرتىپ جىبەرە جازدادى-اۋ!.. اجالىنا بولماسا كاراليننەن قويمالجىڭ بولعان تالدىبۇلاققا قۇندىز قايدان كەلسىن، قولىنا قۇندىز ۇستاپ كورمەگەن ناۋشا، سۋىردى سۋدا جۇزەدى دەپ ويلايتىن كارىم شال قۇندىزدى حاننىڭ يىعىنان كوردى مە ەكەن؟! جەتپىس ۇيدەن ايىرىلىپ، جەتى ءۇي قالعاندا تىرس ەتپەگەن قايران مومىن قاراتاي! التايدىڭ باسىنا قاراپ وتىرىپ ار جاعىنا اتتاپ جۇرە بەرەتىندەي ايعا قاراپ وسەتىنىن، كۇنگە قاراپ بوسەتىنىن قايتەرسىڭ! جەتى ءۇيدىڭ كولەڭكەسىندە وتىرىپ التايدىڭ باسىن اڭديتىن الىبەكتىڭ: «مەن قايتەيىن، ءور التاي بيىگىڭدى» دەيتىندەي ءجونى بار ەدى. بۇل انشەيىن ناز عانا ەمەس، ءالىپتىڭ استىن تىرناي بەرسەك تالاي-تالاي جارانىڭ دا، جاۋىردىڭ دا اۋزى اشىلار ەدى-اۋ. ءبارىن ايتپاعاندا: «... مەرگەن بولىپ اتپادىم كيىگىڭدى، اۋىلىڭ الىس كەتكەندە قاراعىم-اۋ، جالعىز قايتىپ تارتامىن كۇيىگىڭدى؟!» دەيتۇعىن قوڭىر مۇڭدى كومەيىنە لىقسىپ كەلسە دە ادەيى ءۇزىپ تاستاپ، كوكىرەگىندە ساقتاپ قالىپتى.
اباي مەن سەيفۋللين كوشەسىنىڭ تۇيىعىندا تاڭنان قارا كەشكە دەيىن كەزدەيسوق تەسىك ىزدەپ، ءور وتكەن ماشيناعا تەلمىرىپ قارايتىن جىگىتتەردى تەرەزەدەن كورگەنىمدە، ىشىندە «اتى جوق اۋىلدان» دا بىرەۋلەر جوق پا ەكەن دەپ كوڭىلىم بۇزىلادى. قار جاۋماي، قازان ۇرماي جەتپىس ءتۇتىننىڭ الپىس ءۇشى قايدا كەتتى؟.. جۇرتتا قالعان جەتى ءۇيدىڭ كارى-قۇرتاڭىن تىرىدەي كومگەن جوقپىز با؟.. جىلاپ وتىرىپ كۇلدىرىپ، كۇلدىرىپ وتىرىپ جىلاتقان الىبەك وقۋشىعا وسى ساۋالدى تاستاپ قويىپ جورتا جىميادى. جىميعانى — بەر جاعى. جىلاعانى — ار جاعى. ارينە، بۇل جازۋشىنىڭ كوز جاسىنا شىلاپ جۇتقان كەرمەك توقاشى، زاھارى دەسەك تە بولادى. پوۆەستى ەزۋىڭدى جيماي وقىپ، جيىرىلماي قالعان ەرنىڭنەن كوكىرەكتە قايناپ جاتقان قىجىلدىڭ اششى زاپىرانىن سورعانداي بولاسىڭ. اتاڭمەن قۇرداس قىلاتىن ءازىل بار. اتاڭدى ولتىرەتىن دە ءازىل بار. ءازىلىڭ جاراسسا عانا ءازىل. ءازىلدى جاراتقان قانا جازۋشى. ايتپەسە جەتىم اۋىلداردى جازىپ جاتقاندار از با؟ جەتىم اۋىل از با؟..
ءبىر جارىم اي ەل ارالاعاندا ءۇش ءجۇز الپىس ەلدى مەكەننىڭ ساۋىن كورگەنىم جوق. جەتپىس ءتۇتىن تۇگىلى، ەكى ءجۇز ءتۇتىننىڭ ورنىندا جيىرما جەسى-اق وتباسى وتىر. كەشەگى شاعىن فەرمالاردا بۇگىندە يت تە ۇرمەيدى. ەسەسىنە ۇڭىرەيگەن ەسىك-تەرەزەلەردەن قاسىرەت ۇلىپ تۇر. ءتۇن بالاسىندا اۋىل ەكەن دەپ اداسىپ كىرىپ كەتسەڭ زيراتقا تاپ بولعانداي تۇلا بويىڭ تۇرشىگەدى. ارينە مەنىڭ كورگەنىم ەرتىستىڭ بەرگى بەتىندەگى بەس اۋدان، بۇرىنعى توعىز. اڭگىمە كورگەندى جازۋدا ەمەس، ولگەندى ءتىرىلتۋ عوي. ونى دا ونەرى جەتكەن جازۋشى عانا جاساي الادى.
الىبەك جەتى تۇتىننەن جەتپىس ءۇيدىڭ بيوگرافياسىن جاساپتى. ءار ءتۇتىننىڭ تاعدىرى مەن تراگەدياسىنان تۇتاس ءبىر اۋىلدىڭ تۇتاس بەينەسى تۋعان. قايعىسىز قارا سۋعا سەمىرىپ وتىرعان قاراپايىم پەندەنىڭ ىشىندە دە يت ءولىپ، مىسىق تىرناپ جاتىر ەكەن. جانە ول بايقۇستىڭ «اقىماقتىعىن» سوگىپ، اقىلدىسىنا كۇلەمىز-اۋ. الماعايىپ زاماننىڭ قۇبىلمالى كۇيتىركەسىنە ىلەسە الماي، ەسكىنىڭ ەسىگىنەن شىعا الماي، كەشەگى وتىرعان جۇرتىنا بۇگىن اسپاننان تۇسكەندەي تاڭدانىپ قارايتىن، جەتپىس جىل بويى الدانىپ كەلگەن پاقىردىڭ قىرىق جىل وتاسقان قاتىنىن تانىماي قالۋ دا مۇمكىن. زامان سولاي. بۇگىن ءبارى دە قۇبىلمالى، ءبارى الدامشى. ىڭىردە عانا قۇپتان نامازىنا جىعىلىپ، ساپ-ساۋ جاتقان كونە شال، ەرتەڭگىسىن كەمپىرىنەن: «ياپىر-اۋ، مىنا زامان نە بوپ كەتتى؟» دەپ سۇراسا الجاستى دەپ ايتا الماسسىڭ. ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندەگى تانىس دۇنيەنى ەرتەڭگىسىن تاپپايسىڭ، تاڭىرىدەن باسقانىڭ ءبارى جات.
— جۋرنالدا قازاق حالقى جەتپىس جىلدا دەگراداسياعا ۇشىرادى دەپ جازىپتى.
— نەمەنەگە ۇشىراپتى دەيدى؟
— توقىراعان، توزعان دەسەدى.
— كىم ول توزىپ جۇرگەن؟.. بۇل مەن ەستىمەگەن اڭگىمە ەكەن...
جەتپىس جىل تۇرماق جەتى ءۇيدىڭ اراسىندا كۇندە اداسىپ، ءوز ەسىگىن تەرىس جاعىنان ىزدەپ جۇرگەن اڭعال بايقۇس «توزىپ جۇرگەن» ءوزى ەكەنىن قايدان ءبىلسىن...
«اۋدان جاقتان باستىقتار كەلىپ جينالىس جاسايدى دەگەن كەسىمدى كۇنى مۇقىردا تاعى دا قاپالاقتاپ قار جاۋعان. قاپالاقتاپ قاراشادا جاۋعان قار ءور التايعا تاعى دا قىس كەلدى دەگەننىڭ بەلگىسى ەدى»...
ءور التايعا قىس كەلسە جەتى اي شىقپايدى. جەتى ايدا جەر تۇبىندە قالعان جەتى ءتۇتىننىڭ تاعدىرى نە بولار ەكەن؟.. الىبەكتىڭ وزىنەن سۇرايىن دەسەم، ول دا پوۆەسىن وسى ساۋالمەن اياقتاپتى.
بىرەۋلەر ۇندەمەي ءجۇرىپ ۇيدەي پالە ىزدەيدى. الىبەك ۇندەمەي ءجۇرىپ بىرەۋگە ۇيدەي جاقسىلىق جاساۋعا قۇشتار. ودان زور بولماسا قور بولماس- اۋ. تەك ەلۋ ءتۇتىندى پاركەنىڭ ىرگەسىنە تىرەۋ قويا سالۋعا قولىنىڭ جەتپەي جۇرگەنىن ايتام دا. سول ەلۋ ءتۇتىن تۇگەل مە ەكەن؟ تەرىسى رەسەي، شىعىسى مىڭقول مەن جۇڭگو، ەگەمەندى قازاقتىڭ ەڭ شەتىندەگى ەلدەن بۇرىس قاراتايدىڭ ءبىر پۇشپاعىنا ات اياعى جەتە بەرمەيدى.
ديداشتىڭ ايتۋىنشا ءالى دە ونشاقتى وتباسى بار دەيدى. اللاعا شۇكىر! بۇل جەردە دە بالا تۋىپ، ەرجەتپەي مە! قالجا جەمەيمىز دەپ قاعىنعان قاراتايدىڭ قاتىندارىنىڭ اۋى دا بوسار-اۋ!..
«اق نايمان قوجامبەتكە ارعىن جەتپەس، ءتورتۋىل، قاراتايدان قازاق وتپەس! كوك جارلى سارجومارتتاي قايسىسىڭ بار، قىزىعى مىسىر شارىدەي ەستەن كەتپەس!» دەگەندى ءارىپ اعامىز ساراپامىزدىڭ اۋزىنا سالىپ ەدى. اسىلدان قالعان تۇياق، ارۋاقتىدان قالعان ۇيات بۇل ەلدەن ءالى ارىلعان جوق...
... التايدىڭ باسىن مەزگىل-مەزگىل بۇلت شالماي تۇرمايدى. تاريحتىڭ بۇلتى دا تالاي ءتۇيىلىپ، تالاي سەرپىلگەن. بۇلتتىڭ ءبارى بۇلىڭعىردىڭ نىشانى ەمەس، التايدىڭ ىلعالى، — قاراتايدىڭ ىرىسى. ىرىسى كەتپەگەن، ىدىسى كەپپەگەن قوڭىر ەلدىڭ، تاۋى تاكاپپار، وزەنى تەنتەك وتىكەننىڭ تاريحتاعى بولاشاعى تاۋەلسىز قازاقتىڭ تاعدىرىنا تەلىمە. سول تاعدىردا جەر ءجانناتى، الاشتىڭ اتامەكەنى — ءور التايدىڭ دا ورنى بار. قوس ءىنىمنىڭ قالامىنان قوڭىر مۇڭ كوبىرەك توگىلسە — سىبىزعىنىڭ ءۇنى شىعار. سىبىزعىنىڭ ۇنىندە ساعىنىش قانا، مۇڭ عانا ەمەس، ءتۇپسىز تەرەڭ وي بار. ساناسىزدا عانا ساعىنىش جوق. ويسىز عانا مۇڭسىز.
الماتى. 29 مامىر، 2000 جىل.
You Might Also Like
-
باسى بىردە قۇلا، بىردە بۇلا كىماسار دەيتۇعىن، اياعى بىردە بار، بىردە جوق الماتينكا دەيتۇعىن قۇرىدىم ارىقتىڭ جاعاسىندا، كوكتوبەنىڭ ەتەگىندە، جىقپىل-جىقپىل جاتاعان كوپ ۇيلەردىڭ جەتەگىندە، ەكى قۇمىرسقا...
-
جازدىڭ تىپ-تىمىق كەشى. كۇن تەڭىزگە شوگىپ بارادى. قارا جولدىڭ ۇستىنە شاڭ ەسىلىپ قالىپتى، شاڭ اراسىنان الا-قۇلا سيىرلار كورىنەدى. سىرتىلداعان باقاي، تاي قازاننىڭ ءجۇزىن جيىپ اپ، بىتىرلاتىپ بيداي قۋىرى...
