كومىرتەك. تابيعاتتاعى اينالىمى
ساباق تاقىرىبى: كومىرتەك. تابيعاتتاعى اينالىمى. (پرەزەنتاسياسىمەن)
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) وقۋشىلارعا كومىرتەكتىڭ پەريودتىق جۇيەدە ورنى، تابيعاتتا تارالۋى، فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرى جانە كومىرتەكتىڭ اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىستەرى جايلى مەڭگەرتۋ.
ب) وقۋشىلاردىڭ ساباق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، كىتاپقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ، ماتىنمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ، تاقىرىپتاعى نەگىزگى ۇعىمدى تاۋىپ، سىزبانۇسقانى تولتىرۋعا ماشىقتاندىرۋ، ءبىلىمىن ناقتىلاۋ جانە قيسىندى ويلانۋىن دامىتۋ.
ۆ) وقۋشىلاردى وزبەتىنشە ىزدەنىمپازدىققا، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا، ەڭبەكتەنۋگە، ءوزارا بىلىمدەرىن تەكسەرىپ باعالاۋعا، ادامگەرشىلىكپەن ۇجىمدى قارىم – قاتىناس جاساۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: زەرتتەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، لوگيكالىق قابىلەتىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: 1. ينتەراكتيۆتى تاقتا، فليپچارت، ۆيدەو - بەينە، تاجىريبە كورسەتۋ، ستو تەحنولوگياسى، تىرەك - سىزبا.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
جاڭا ساباق.
«كومىرتەگى – ءومىر تىرەگى» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟
ا) بارلىق ءتىرى اعزالاردىڭ قۇرامىنا كىرەدى.
ب) تاس كومىر، شىمتەزەك، مۇناي قۇرامى.
ۆ) اك تاس، بور، ءمارمار قۇرامىنا كىرەدى.
1784 جىلى فرانسۋز عالىمى ا. لاۆۋازە «جاي دەنەلەر تابليساسى» دەگەن ەڭبەگىندە «كاربو» - لاتىنشا كومىر دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ورىسشا «ۋگليەۆود» دەپ اتالۋىن ورىس عالىمى م. ۆ. سولوۆيەۆ – 1824 جىلى. 1928 جىلى «كومىرتەك» دەگەن اتاۋدى اۋدارماشى ر. بوكەيحانوۆ ۇسىندى. «س» - كۇيە تۇرىندە وتە ەرتە زاماندا بەلگىلى.
اتوم قۇرىلىسى: +6س 1s2 2s2 2p2
كومىرتەگىنىڭ اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىستەرى: الماز، گرافيت، كاربين. المازدىڭ كريستالل تورىنداعى (تەتراەدر ءپىشىندى) ءاربىر كومىرتەك اتومىن، اينالاسىنداعى بىردەي قاشىقتىقتا ورنالاسقان باسقا ءتورت اتوممەن كوۆالەنتتى بايلانىسادى، سوندىقتان الماز – وتە قاتتى، ءمولدىر، ءتۇسسىز، ەلەكتر توعىن وتكىزبەيدى.
ال گرافيتتىڭ كريستالل تورىندا اتومدار قاباتتالىپ ورنالاسادى جانە ءبىر جازىقتىقتا ورنالاسقان اتومدارعا قاراعاندا، ءارتۇرلى جازىقتىقتا ورنالاسقان اتومداردىڭ اراقاشىقتىعى الدەقايدا ۇلكەن بولادى. وسىعان سايكەس گرافيت جۇمساق، ءمولدىر ەمەس، مەتالدىق جىلتىرى بار سۇر ءتۇستى زات، ەلەكتر توعىن ءبىرشاما جاقسى وتكىزەدى. ال كاربين ول قارا ءتۇستى ۇنتاق. كاربيندە كومىرتەك اتومدارى ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويىندا تىزبەكتەلىپ ورنالاسادى.
... - س = س - س = س - س = س - نەمەسە
... =س =س =س = س =س = س=...
كومىرتەك تۇزەتىن تاعى ءبىر جاي زات (امورفتى ءتۇرى) اعاش كومىرى – قۇرىلىسى كەۋىپ بولعاندىقتان، ءوز بەتىندە گازداردى، سۇيىقتاردى سىڭىرەدى. وسى قاسيەتىن ادسوربسيا دەپ اتايدى جانە گاز تۇتقىشتار جاساۋدا قولداندى. سونداي اق ءدارىحانادا – بەلسەندىرىلگەن كومىر كاربانى دەگەن اتپەن ساتىلاتىن تابلەتكالار ادام ۋلانعاندا نەمەسە ىشەككە گاز تولىپ مازاسىزدانعان جاعدايدا بەرىلەدى.
اللوتروپيا ءتۇر وزگەرىسى
كەستە تولتىرۋ.
حيميالىق قاسيەتتەرى. كومىرتەك اۋادا كوپ جىلۋ بەرە وتىرىپ وتتەكپەن ارەكەتتەسەدى.
1. جانۋ رەاكسياسى:
2س + و2 =2 سو
س + و2= سو2
2. حلورمەن ارەكەتتەسكەندە كومىرتەك تەك جارىق ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن ءتورت حلورلى كومىرتەك تۇزىلەدى.
س + 2CL2 = CCL4
2C + Ca = CaS2
C + 2S = CS2
C + 2H2 CH4
قولدانىلۋى:
الماز – قىرلانعان المازدان بريلليانت، اشەكەيلى زات ازىرلەنەۋى.
گرافيت – قارىنداشتىڭ وزەگى، ەلەكترودتار دايىنداۋدا.
كوكس (س) توتىقسىزداندىرعىش رەتىندە مەتالل وندىرۋدە.
جادىڭدا ساقتا:
ماسساسى 1 گ اكتيۆتەلگەن كومىردىڭ اۋدانى 800 م2، سوندىقتان ونىڭ سىڭىرگىشتىك قاسيەتى وتە جوعارى بولادى. اكتيۆتەلگەن كومىردىڭ تۇيىرشىكتەرى ءدارىحانالاردا ساتىلادى، ول اس قورىتۋ جولدارىنىڭ ۋزي - گە تۇسىرەردە نەمەسە رەنتگەنمەن تەكسەرۋدە الدىن الا دايىندىق پەن ءسپيرتتى تازارتۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ءبىراق ول ءيىس گازىن (سو) سىڭىرمەيدى
پىسىقتاۋ سۇراقتارى:
1. الماز بەن گرافيتتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىن سالىستىرۋ.
2. سايكەستەندىرۋ تەستى.
1. مەتان --------------------------- ا) مgCO3
2. كومىر قىشقىل گازى --------- ءا) CH4
3. ءمارمار ------------------------- ب) CaCO3 VgCO3
4. ماگنەزيت ----------------------- ۆ) CO2
5. دولوميت ------------------------ گ) CaC2
6. كالسيي كاربيدى ------------- د) CaCO3
3. كومىرتەك اتومىنداعى نەيترون سانى تەڭ
ا) 6
ءا) 4
ب) 12
4. تومەندەگى توتىعۋ دارەجەسى كومىرتەككە ءتان ەمەس
ا) +4
ءا) +2
ب) +5
ۇيگە تاپسىرما: §21. كومىرتەك. تابيعاتتاعى اينالىمى. 95 - بەت 4 - تاپسىرما ورىنداۋعا.
باعالاۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) وقۋشىلارعا كومىرتەكتىڭ پەريودتىق جۇيەدە ورنى، تابيعاتتا تارالۋى، فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرى جانە كومىرتەكتىڭ اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىستەرى جايلى مەڭگەرتۋ.
ب) وقۋشىلاردىڭ ساباق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ، كىتاپقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن دامىتۋ، ماتىنمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ، تاقىرىپتاعى نەگىزگى ۇعىمدى تاۋىپ، سىزبانۇسقانى تولتىرۋعا ماشىقتاندىرۋ، ءبىلىمىن ناقتىلاۋ جانە قيسىندى ويلانۋىن دامىتۋ.
ۆ) وقۋشىلاردى وزبەتىنشە ىزدەنىمپازدىققا، شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا، ەڭبەكتەنۋگە، ءوزارا بىلىمدەرىن تەكسەرىپ باعالاۋعا، ادامگەرشىلىكپەن ۇجىمدى قارىم – قاتىناس جاساۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: زەرتتەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ، لوگيكالىق قابىلەتىن ارتتىرۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: 1. ينتەراكتيۆتى تاقتا، فليپچارت، ۆيدەو - بەينە، تاجىريبە كورسەتۋ، ستو تەحنولوگياسى، تىرەك - سىزبا.
ساباقتىڭ بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلاردى تۇگەندەۋ.
جاڭا ساباق.
«كومىرتەگى – ءومىر تىرەگى» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىڭ؟
ا) بارلىق ءتىرى اعزالاردىڭ قۇرامىنا كىرەدى.
ب) تاس كومىر، شىمتەزەك، مۇناي قۇرامى.
ۆ) اك تاس، بور، ءمارمار قۇرامىنا كىرەدى.
1784 جىلى فرانسۋز عالىمى ا. لاۆۋازە «جاي دەنەلەر تابليساسى» دەگەن ەڭبەگىندە «كاربو» - لاتىنشا كومىر دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ورىسشا «ۋگليەۆود» دەپ اتالۋىن ورىس عالىمى م. ۆ. سولوۆيەۆ – 1824 جىلى. 1928 جىلى «كومىرتەك» دەگەن اتاۋدى اۋدارماشى ر. بوكەيحانوۆ ۇسىندى. «س» - كۇيە تۇرىندە وتە ەرتە زاماندا بەلگىلى.
اتوم قۇرىلىسى: +6س 1s2 2s2 2p2
كومىرتەگىنىڭ اللوتروپيالىق ءتۇر وزگەرىستەرى: الماز، گرافيت، كاربين. المازدىڭ كريستالل تورىنداعى (تەتراەدر ءپىشىندى) ءاربىر كومىرتەك اتومىن، اينالاسىنداعى بىردەي قاشىقتىقتا ورنالاسقان باسقا ءتورت اتوممەن كوۆالەنتتى بايلانىسادى، سوندىقتان الماز – وتە قاتتى، ءمولدىر، ءتۇسسىز، ەلەكتر توعىن وتكىزبەيدى.
ال گرافيتتىڭ كريستالل تورىندا اتومدار قاباتتالىپ ورنالاسادى جانە ءبىر جازىقتىقتا ورنالاسقان اتومدارعا قاراعاندا، ءارتۇرلى جازىقتىقتا ورنالاسقان اتومداردىڭ اراقاشىقتىعى الدەقايدا ۇلكەن بولادى. وسىعان سايكەس گرافيت جۇمساق، ءمولدىر ەمەس، مەتالدىق جىلتىرى بار سۇر ءتۇستى زات، ەلەكتر توعىن ءبىرشاما جاقسى وتكىزەدى. ال كاربين ول قارا ءتۇستى ۇنتاق. كاربيندە كومىرتەك اتومدارى ءبىر ءتۇزۋدىڭ بويىندا تىزبەكتەلىپ ورنالاسادى.
... - س = س - س = س - س = س - نەمەسە
... =س =س =س = س =س = س=...
كومىرتەك تۇزەتىن تاعى ءبىر جاي زات (امورفتى ءتۇرى) اعاش كومىرى – قۇرىلىسى كەۋىپ بولعاندىقتان، ءوز بەتىندە گازداردى، سۇيىقتاردى سىڭىرەدى. وسى قاسيەتىن ادسوربسيا دەپ اتايدى جانە گاز تۇتقىشتار جاساۋدا قولداندى. سونداي اق ءدارىحانادا – بەلسەندىرىلگەن كومىر كاربانى دەگەن اتپەن ساتىلاتىن تابلەتكالار ادام ۋلانعاندا نەمەسە ىشەككە گاز تولىپ مازاسىزدانعان جاعدايدا بەرىلەدى.
اللوتروپيا ءتۇر وزگەرىسى
كەستە تولتىرۋ.
حيميالىق قاسيەتتەرى. كومىرتەك اۋادا كوپ جىلۋ بەرە وتىرىپ وتتەكپەن ارەكەتتەسەدى.
1. جانۋ رەاكسياسى:
2س + و2 =2 سو
س + و2= سو2
2. حلورمەن ارەكەتتەسكەندە كومىرتەك تەك جارىق ساۋلەسىنىڭ اسەرىنەن ءتورت حلورلى كومىرتەك تۇزىلەدى.
س + 2CL2 = CCL4
2C + Ca = CaS2
C + 2S = CS2
C + 2H2 CH4
قولدانىلۋى:
الماز – قىرلانعان المازدان بريلليانت، اشەكەيلى زات ازىرلەنەۋى.
گرافيت – قارىنداشتىڭ وزەگى، ەلەكترودتار دايىنداۋدا.
كوكس (س) توتىقسىزداندىرعىش رەتىندە مەتالل وندىرۋدە.
جادىڭدا ساقتا:
ماسساسى 1 گ اكتيۆتەلگەن كومىردىڭ اۋدانى 800 م2، سوندىقتان ونىڭ سىڭىرگىشتىك قاسيەتى وتە جوعارى بولادى. اكتيۆتەلگەن كومىردىڭ تۇيىرشىكتەرى ءدارىحانالاردا ساتىلادى، ول اس قورىتۋ جولدارىنىڭ ۋزي - گە تۇسىرەردە نەمەسە رەنتگەنمەن تەكسەرۋدە الدىن الا دايىندىق پەن ءسپيرتتى تازارتۋ ءۇشىن قولدانىلادى. ءبىراق ول ءيىس گازىن (سو) سىڭىرمەيدى
پىسىقتاۋ سۇراقتارى:
1. الماز بەن گرافيتتىڭ فيزيكالىق قاسيەتتەرىن سالىستىرۋ.
2. سايكەستەندىرۋ تەستى.
1. مەتان --------------------------- ا) مgCO3
2. كومىر قىشقىل گازى --------- ءا) CH4
3. ءمارمار ------------------------- ب) CaCO3 VgCO3
4. ماگنەزيت ----------------------- ۆ) CO2
5. دولوميت ------------------------ گ) CaC2
6. كالسيي كاربيدى ------------- د) CaCO3
3. كومىرتەك اتومىنداعى نەيترون سانى تەڭ
ا) 6
ءا) 4
ب) 12
4. تومەندەگى توتىعۋ دارەجەسى كومىرتەككە ءتان ەمەس
ا) +4
ءا) +2
ب) +5
ۇيگە تاپسىرما: §21. كومىرتەك. تابيعاتتاعى اينالىمى. 95 - بەت 4 - تاپسىرما ورىنداۋعا.
باعالاۋ
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ءپانى: قۇقىق نەگىزدەرى
