كونە جۇرت
ايەل وكسىپ جىبەرگەن-دى. كوكىرەگى تولا كەپ، سولق ەتكەندە وكپە-قولقاسى اۋىزىنان ىتىپ-ىتىپ تۇسكەندەي ەدى. عۇمىرى ۇتىك كورمەگەن ءبوز كويلەگىنىڭ جون قىرتىستارى جازىلىپ كەتتى. ەرىنە وسى ءسات ونىڭ بەت-جۇزى دە تولىپ، تىرسىلداپ كورىندى. قاسىرەت پە، دولىلىق پا؟ و جولى قابەندە مۇنىڭ ەكەۋىن دە تۇسىنەتىن قاۋقار بولمادى. قالىڭ سارى-سۇر كيتەلىن يىعىنا جەلبەگەي جامىلعان كۇيى، ەسىكتەن قارعىپ شىققان. قوس تابالدىرىقتىڭ اراسى ىرسيىپ جاتتى — كوز الدىندا قالعان كورىنىس وسى عانا. وندا اڭعارماعان، ەندى ەلەستەتسە سول قوس تابالدىرىق — قوس بىردەي ايداھار قۇساپ كورىندى، قانشا ايباتتانعانىمەن اتتاپ وتۋگە باتىلى جەتپەيتىن ءتارىزدى. قۇلاعى تاعى جاڭعىرىعادى: «مەنەن كەتتىڭ عوي، قايتەيىن، قايت دەيسىڭ». بۇ سوزدەردى ايتقاندا كەلىنشەك وتىز جاستا ەدى، ءقازىر قىرىققا تايادى. ەندى قالاي سويلەر؟ ءتورت قۇرساۋلى كۇبىگە ارقاسىن تاياپ اڭىراعان انا، دانەڭە تۇسىنبەي، ءار جۇزگە ءبىر جالتاقتاپ، ءۇپىر-شۇپىر ەتكەن ءۇش ءسابي... قايسىسى كەشىرىم جاسايدى؟ جالپى، كەشىرە الار جان بار ما مىنا جالپاق جالعاندا؟! جالتاقتاۋ كەزەگى ەندى انىق وزىنە تيگەنىن مويىن-داعاندا تەگەۋرىندى ەردىڭ تەنتەك باسى توسىنە قۇلادى، سول ساتتە ءوزىن جەردىڭ ۇستىمەن ەمەس، ءبىر قابات استىمەن كەلە جاتقانداي سەزىندى. مۇنداي دا كۇن بولادى ەكەن-اۋ!
تورى بەستى اياعىن ىنگە تىعىپ العان، جىگىت ەرەن اسىپ تۇسە جازدى. ويىن كىلت ءۇزىپ، اينالا جاۋتاق قاققان-دى، قاپەلىمدە كۇن استىندا قۇلا-شابىرلانا شۇبىرعان قۇم بەدەرىنەن بەلگى تانى-مادى. دەرەۋ كوزىن جۇما قويدى — كوڭىلىندە سايراپ تۇر: قامشى قولدا قۇلاتولگەن، ماڭداي الدى اشاق، باسىندا ءبىر ءۇيىر جىلقى جۋسايدى، ونان ءارى جايىقباي، قۇمىرسقا بەلدەنىپ، تەرىس جاق قاباعى كوگىستەنە كولبەيدى؛ ءيا، ناق سولاي.
بالا كەزىندە شاعىلدىڭ قۇلاما جارىنا وتىرا قاپ، قۇيرىعىمەن سىرعانايتىن. ويتسە قۇم بىرگە سۋسيدى. جاعاسىنان كىرگەن سۋىلداق بالاعىنان ساۋلايدى — قۇپ-قۇرعاق، جىبەكتەي. ءوستىپ، اۋناپ-اۋناپ الاسىڭ دا، ءبىر سىلكىنىپ اتىپ تۇراسىن. و كەزدەگى كويلەكتىڭ اقتىعى شامالى ەدى، سودان با، ەشتەڭە جۇقپايدى. جىگىت بۇگىنگى وشاعىن تاستاپ، ەسكى جۇرتىنا ورالاردا سەنگەنى — وتباسى كوڭىلىنەن گورى تۋعان توپىراقتىڭ وسى مىنەزى ەكەنىن ناق ءقازىر تۇيسىنگەندەي بولادى. سول جايىقبايدى كەيىنگى جىلدارى كورگەن ەمەس. سوڭعى جىلدارى عۇمىر وتكىزگەن مەكەن-تۇراعى دا بۇ جەردەن الىس بولمايتىن. كارتا اتالاتىن قۇم بەلدەۋدىڭ ەكى شەتى — جامان اتپەن كۇنشىلىك قانا جول-دى. بۇگىن قانشا تەپەندەگەنىمەن، جەر ۇتا الماي قويدى. تورى بەستى جەڭىل، قاعىلەز جىلقى، ايسىز قاراڭعىدا تۇياعى-تۇياعىنا جۇقپايتىن، ءقازىر شاشا جۇتاتىن ميمىرت توپىراق قۇنىعا سورىپ جىبەرمەيدى، ءارى بورت-بورت سۇرىنەدى. سۇرىنگەن قايسىسى؟ ات پا؟ ازامات پا؟ وسىلاي تۇيسىنگەندە جۇرگىنشىنىڭ جانى شىمىلدادى. ۇيات، وكىنىش، قايعى، اڭساۋ — ءبارى ءبىر-اق تۇيىنشەك بوپ كوكىرەگىنەن لىقسىپ شىعىپ، تاماعىنا توقتادى. جۇتىنىپ بايقاعان، كەڭسىرىك تۇسى كۇيىپ جۇرە بەردى. دەلديىپ كەتكەن تاناۋىن بىلەگىمەن ءبىر ۇيكەپ، كوزىن اشتى: قۇلاتولگەننىڭ قاق ماڭدايىندا قارا توقىمداي كولەڭكە جاتىر. بالكىم، بۇل ءوز ماڭدايىنىڭ قىرسىعى شىعار؟ اشاق — اق شاعىل جونىن توسادى، قوي بۇيرەگىنىڭ كىندىگىنە بىتكەن شاربى مايداي سارعىش، سەلەۋلى ۇرپەكتى باۋىرىنا قىسىپ، بۇك ءتۇسىپتى. الدەكىمنىڭ الدىندا اشىلماسقا، شەشىلمەسكە سەرت ەتكەن سىندى، تۇيىق. ودان ءارى جايىقبايعا قادالعان، ءبىر ءتۇرلى سەكەم الدى: جايىقباي سۇپ-سۇر، بۇرىڭعىداي جارلانبايدى، قۇبىلمايدى.
كىشكەنە كەزىندە قابەننىڭ اۋىزى ءجيى ۋىلدى. اجەسى جىمى-راڭداپ وشاعان ورتەپ، سونىڭ كۇلىن سەبەتىن-دى، دەنەسى تۇرشىگىپ قالدى: جايىقباي توپىراعى تۇگەل وشاعان ك ۇلى، تيگەن جەرىن تىز قاقتىرار سىقىلداندى...
اتىن تەبىنىپ-تەبىنىپ قاپ جەلە جونەلگەن، ەكى قاباقتى ازەر استى. تورى بەستى، الدەنە قولداۋىن قاققانداي مىيت-مىيت ەتتى. جەر اۋىر. جانە اتتاعان سايىن ءشوپ قويۋلانىپ بارادى. قارا قاڭباق، ماي-قاڭباق، شاعىر، بۇرگەم، قۇلانقۇيرىق، سەلەۋ، ساعىز-ساباق، ەبەلەك.
قاراۋىتا، بۇيرالانا وسكەن بىدىردىڭ قالىڭدىعى ءار تۇستاعى دوڭبەك-شىعىلداردى قىسىپ، تورلاپ تاستاپتى. بۇل كورگەن سۋىتتىقتىڭ قاراكوك قياعى جوق، قياق قۇم قابارتاردا عانا قاداۋلانادى. ەسەسىنە شىرماۋىق كوپ، سوبىقتارى سالبىراپ، ەرسىلى-قارسىلى جەلى ساپتى. ات اياعىندا تىرس-تىرس ۇزىلەدى، ۇزىلگەن جەرىنەن بۇرق ەتىپ ءسۇت اتىلادى. انا — قۇمنىڭ ءتوسى شەرتىپ، وزى-وزىنەن ءيسىنىپ جاتىر.
تورى بەستى الگىدەن بەرى شالىپ وتتاپ، تىزگىن جۇلقىپ بىتكەن، يەسى قاجىر بايقاتپاعان سوڭ، مۇقىم، جايىلىپ كەتتى.
* * *
شەگەن قىستاۋعا ءبىر قاۋىم بۋ الا كىرگەن-دى، كوڭىلى دە سول بۋ قۇساپ تەز ءىسىپ، تەز باسىلدى. جان، سەزىم ايناسىندا ەمە-جارقى دىمقىل عانا. جەلىكتى، بۋلى كوكىرەكتەن قالعان بەلگى — بەتتەگى ءاجىم، شاشتاعى اق. كارىلىك پە؟ قىرىقتا ەركەكتىڭ ءوزى بولماسا جىگىت قارتايا ما؟! ال... و كۇندەرى جاس، باقىتتى ەدى. بىردەن-اق قىزدىڭ قىلىعىن تاپتى. ونىڭ ءار قيمىل، قوزعالىسى تەك وزىنە، كابەنگە ارنالعان سياقتاندى. ون توعىز جاسار قۇمنىڭ قۇلىن مۇشەلى تۇنىق، جابايى سۇلۋى بۇكىل رۋحىن دەرت بوپ جايلادى. جاس كەلىنشەك ەستيار ەركەكتىڭ وسال تۇسىن وڭاي اڭدادى؛ قابەن سەكىلدى جاندى قالاي ءسۇيدىرىپ، قالاي كۇيدىرۋ ءادىسىن باسىنا اق سالعان العاشقى ايلاردا-اق مەڭگەرىپ ۇلگىردى. تابيعي تاكاپپارلىعىنا ايەل زاتىنىڭ ەركەك سەزىمتالدىعى، تاسىلگويلىگى قوسىلعاندا — كىسىنى كۇناعا يتەرمەي قويمايتىن، سۋىق جالتىلىنىڭ ءوزى جۇرەك جىلىتىپ، ءۇمىت قۇيار قۇبىلما، سيقىر ءبىر سۇلۋلىق پايدا بولدى. تولىقسىپ باستى، تۇنىپ قارادى — ادەمى، مىسىقشا مۇلگىپ، جىلانشا جىلجىدى — اسەم، شابىنىپ سويلەپ، شاعىنىپ جىلادى — تاماشا، قامىرداي يلەنىپ، باۋىرداي قاتتى — عاجاپ؛ ەرىكتى، ەركەلەدى، مايىستى، سىندى — نەتكەن عاجايىپ! بىلايعى ايەلگە بىتسە بادىرايا قالاتىن ءمىن ونىڭ بويىنا اجار اكەلدى، سامايى بۇرقىراپ كەيىگەنىنىڭ ءوزى — كورىك، ءتىپتى كوسەمدىك تانىلدى. ەڭىرەپ قويا بەرگەندە جانارىنان سىعىپ الىنعان ءار تامشى جاس اتىلىپ شىعاتىن-دى، جاس — سۋ ەمەس، سەكسەۋىل شوعىنداي پى-شىرلاپ ۇشاتىن ءتارىزدى-تىن. اينالا بەرىپ، قۇمنىڭ التايى قىزىل تۇلكىسىندەي تۇلەپ تۇرەگەلگەندە بار ما... تاماعىنداعى اسىڭدى جۇتۋدى ۇمىت ەتەتىنسىڭ. جالعىز شەشەسى — مەشەل كەمپىر، تۋعان قىزىن ىلعي جاڭا كورگەندەي تاڭدانىپ تاۋىسا المايدى. ول ادەتتە:
— قۇداي-اۋ، مىناۋ نە جان، نە ادام؟! — دەر ەدى. كەمپىر كۇنى بۇگىنگە شەيىن ءوستىپ شوشىنادى. ءبىراق قابەننىڭ كوڭىلى — كەرەڭ، كوزى جالعىز ءتۇس — قىزىلدى عانا كوردى. بابىنداعى توپشىلى قىرانداي ءتۇيىلىپ كەپ ءبىر-اق قۇلاعان، سول قۇلاۋدان قۇلاپ كەتتى. قىرمىزى قىزىل تۇلكى تۇگىنىڭ ەرتەڭ قالاي جىعىلارىن ويلامادى، شابىتتى بۇركىت تويات تاپقانشا شەڭگەلىن بوساتپادى. الۋەتتى تىرناق ءبىر جازىلعاندا جەمساۋ استىنان ۇيپا-تۇيپا بوپ، قانى شاشىلعان ولەكسە ورىنىن ىزدەيتىن ادەتى عوي، قابەن دە سويتكەن، كۇتكەنى بولمادى. توپشىسىن كوتەرگەندە باۋىرىنان ماناعىدان دا سۇلۋ، ودان دا جىلماڭ قىزىل التايى بۇلاڭ ۇرىپ شىعا بەردى. قايىرا كوتەرىلىپ، قايتا باستى، ودان تاعى، تاعى. وسىمەن وتكەن ۋاقىت — ون جىلعا تاياعاندا بارىپ، شابىت قايتىپ، شاماعا كىردى. باياعىدان بەرى ەرلىك تانىعان ءىسىنىڭ ەسەرلىك ەكەنىن سوندا ۇقتى. وندا ءوز باسىنىڭ ۇيا بۇزىپ، قيا تارتقانىن قىراندىق ساناعان، ەندى ويلاسا كوبەلەكتىك ەكەن. تۇلكىنىڭ تۇگى تايمادى، قالاي سيپاسا سولاي جىعىلدى. قاناتى توزاڭ بولىپ توگىلىپ، قۋراپ بىتۋگە اينالعان ءوز باسىن الىپ قاشۋعا تالايدان وقتالعان-دى، ورايى بۇگىن كەلدى. تىم كەش ەمەس پە؟ جوق، ءالى دە ەرتە سەكىلدى ەدى، باناعى ءجاي شەشىمدى تەزدەتتىرىپ جىبەردى.
وسى تۇندە پىشەنشىلەر قوسىنان شىعىپ، كۇن تۋا ۇيىنە تاياي بەرگەن. قۇدىق پەن ءۇي ارالىعىنداعى قياقتى سايدا كەلىنشەگىنىڭ الدەكىمدى اتتاندىرىپ تۇرعانىن كورە سالا... تارتقان بەتى. بۇرىن دا الدەنەدەن سەزىكتەنىپ جۇرەتىن. ءبىراق جاماندىققا قيماپ ەدى. ءىشىن الدەنەندەي سۋىق ءبىر ءورت جالاپ ءوتتى. ەسىن ەندى جيدى، الگى كورگەنىنىڭ بۇكىل ءمان-ماعىناسى ميىنا جەتكەندە تۇلا-بويى قالشىلداپ كەتتى. ات ۇستىنەن ەڭكەيىپ تۇرعان ادامنىڭ تۇلعاسىنا كوزى تۇسكەن: شىپ-شيكى بالا، تۇر-تۇسىنەن اقىرىپ كەپ قامشىلاۋعا تاتيتىن قاجىر تاپپادى، ءارى تالتۇستە بالا ساباپ جاتۋعا ارى جەتپەدى. ءبىراق... كەلەسى ءسات ماسەلەنى مۇلدە باسقاشا شەشتى: قالاي بارىپ قالعانىن بىلمەيدى، ايتەۋىر، الگى تالدىرماش تۇلعانى جۇلقىپ قاپ ات باۋىرىنا ءبىر-اق ءتۇسىردى. شىڭعىرىپ جىبەرىپ، اناداي جەردەگى يتارقا قوسقا قاراي بەزە جونەلگەن كەلىنشەككە قامشىنى سىلتەپ قانا ۇلگىردى. سوندا بارىپ كوز الدىنا ءوز ايەلىنىڭ شىن بەينەسى ەلەستەپ ەدى. تىم كەش ەمەس پە؟ بۇل سۇراق مانا ەكى قاباق اسقاسىن-اق جانىن جەگەن. ءقازىر دە قانداي دا بولماسىن ءبىر جاقسىلىقتان ءۇمىت قىپ، الدەكىمگە سەنىپ كەلە جاتقانى شامالى. تاۋەكەل اتتى كوز جۇمباي، كوكبەت تۇيسىكتى مالدانادى. ءبىر وي ونسىز دا جارىقشاق كوڭىلدى ودان سايىن قۋىستاي تۇسەدى: «كورپە استىنداعىڭ مىناۋ، قىرقا استىنداعىڭ قايتپەك!» تورى بەستىنى باۋىرلاپ-باۋىرلاپ جىبەردى.
اۋادا جەڭىل، اق مۇنار بار. اشاقتىڭ باسىندا ساعىم وينايدى، اسپاننىڭ ءار جەرىندە ءبىر-بىر شۇيكە قوڭىر-كوك بۇلت، الدەقايدا ماڭىپ بارادى. تەك ەشقايسىسى كۇن كوزىنە جولامايدى. الگىندەگى، قۇلاتولگەن قاباعىنداعى كولەڭكە كورىنبەيدى، ەرىپ تاۋىسىلعان ءتارىزدى. جۇرگىنشى ات ۇستىنەن ومىراۋلاپ اينالا قارادى. دوڭبەك شاعىلدار اراسىنداعى جىلعا-جىلعادان سۇعاناقتانا كوز تاستاعان. قانشا تىنتىنگەنمەن نازار سۇرىنەر قاراسىن تاپپادى. مىنا قۇلا دالاداعى جالعىز قارايعان — ءوزى، ءوزىنىڭ كولەڭكەسى ىسپەتتى. ءقازىر اڭعاردى: كولەڭكەسىنىڭ ءوزى قىسقارا-قىسقارا كەپ، ات جالىندا قاپتى، و دا ءبىر ءتۇرلى مۇگەدەك، ەكى يىق پەن قالپاق قانا. تىزگىندى بوس تاستاپ، جەلكەسىنە قۇيىلعان تەردى سىپىرىپ العان — دەنەسى پىسىناپ قويا بەردى. اشاققا قاراپ ومىراۋىن اعىتتى. لەپ جوق. ات ساۋىرىنداعى اق سورتاقتى بايقاپ، اۋىزىن تامساندى.
جەر بىرتە-بىرتە شوعىر سالىپ، شوقال-شوقال بوپ بارادى، اينالىپ وتپەسە، توتە تارتۋ اۋىر. ءسويتىپ يرەكتەي جەلىپ ءبىر قايقاڭعا يەك ارتقان، قارسى الدىنداعى جۋساندى الاڭقايدان بەس-التى كيىك ۇرىكتى. وعان تاڭىرقاپ ۇلگىرگەنشە قامشى قولداعى قاڭباقتى بۇتانىڭ ءتۇبىن بۇرق ەتكىزىپ قويان قاشتى. شىركىن-اي، جۇيرىك تازىڭ بوپ، قوسىپ كەپ جىبەرسەڭ عوي؟ ايت، ايت! ايتاق! داۋىسى قارلىعىپ، جارقىشاق شىقتى. سول-اق ەكەن، جالقاۋ قۇم ىڭىرسىپ ويانعان سياقتاندى: ءار تۇس، ءار ماڭنان ءشوپ سىلدىرادى، توپ-توپ باسىپ اتجالمان شاۋىپ ءوتتى، بۇتا اراسىنان قىلت-قىلت ەتىپ، تاعى بىردەڭەلەر ەلەستەپ قالدى، اناداي جەردەگى شوق شاعىر تاساسىنان اق باۋىر سارشۇناق جىلت ەتىپ، جۇمارلانىپ بارىپ ىنىنە قويىپ كەتتى. ءبارىنىڭ تۇگى جىلتىرايدى، ءبارى تۋ، كوبەن. نەتكەن وت جەر مىناۋ! باياعى ءۇش كولحوز —«جاڭا ءومىر»، «قىزىل اسكەر»، «قىزىل تاڭ» مالىنىڭ شارى ەمەس پە ەدى؟ بۇ ماڭعا ماي بىتكەنى تۇرمىستىڭ راس جاقسارعانى دا! سالت اتتى وسىلاي تولعاپ، ءبىر كۇرسىنگەندە اشاق شوشاعىنىڭ قۇبىلا باۋىرىنداعى جانتاق ۇرپەككە كەپ شىققان، ۇرپەكتىڭ جىعىلار استىنداعى قاۋىمدى ازەر تانىدى. بەيىتتەر مىج-مىج، ءقايسىبىرىنىڭ ورىنىندا بالشىق ءۇيىندى — مىنبەلەي وسكەن قالىڭ جۋسان اراسىنان ەرەك سارعايىپ، ايقىن شالىنادى. شاعىردان تۇرعىزىلعاندارى عانا بۇزىلماعان، تەك ولار قۋراپ، شوگىپ كەتىپتى. بەرگى قۋانتاي، جاعىپار مولالارى سۇر، الىستان قاراعاندا قاقسىعان قاراعاي ىسپەتتى. قاق ورتاداعى ءتورت قۇلاقتى تاس قورعاننىڭ سىڭار قۇلاعى قاپتى، ەلدەن ەرەك ەدىرەيەدى. ءار قاتاردا قيسايىپ، سىنىپ قاۋساعان اعاش سايعاقتار اعال-جاعال — بايعىز ساڭعىپ تاستاعان...
جۇرگىنشىنىڭ جۇرەگى تاعى ءبىر شىم ەتتى. قىرىق قادامداي قاشىقتىقتى كوزىمەن مولشەرلەپ اپ، اتىنان ءتۇستى، باتا ىرىمىن جاساپ، بەت سيپادى. بەيىتتى جاياۋلاپ ءبىر اينالىپ شىققان سوڭ عانا ەرگە قونعان. كوكىرەگى قايتا قۇلازىدى. جانىنا مولانىڭ توزعاندىعى ەمەس، جاڭارماعاندىعى باتتى. سوڭعى تورت-بەس جىلدا ەشكىم قويىلماپ-تى. «نەمەنە، بۇل ەل ءولۋدى دە ۇمىت قىلعان با» دەگەندە ءوز ويىنان ءوزى شوشىدى. قارتتار «جالعىزدىقتا مولا دا ەس» دەپ جاتاتۇعىن، تاعدىر مۇنى تاپ بۇگىن سونداي «ەستەن» دە ايىرعانعا ۇسادى. كەلەسى مەزەتتە جاپان تۇزدەگى جالعىز اتتى ادام قىلت-قىلت جەلىپ، جايىقبايعا وتەر قولتىقتاعى قارا بىدىرعا ءسىڭىپ بارا جاتتى.
ءىشى الەم-جالەم. جاقىن ادامى ءدال مۇنداي جاۋىزدىققا بارادى دەپ ويلاماعان-دى. اقىماقتىعى ما؟ ايتسە الگى ايەلدىڭ (ون جىلعا تاياۋ وتاسقان جارىن تۇڭعىش رەت وسىلاي، ات-ەسىمىنەن ءبولىپ ويلادى) ءسوزى شىن بولدى عوي؟ اقىماق، اقىماق! وسى سوزدەردى ايتقاندا ونىڭ تىستەرى اقساڭ قاعىپ، ەڭ تۇپكى ازۋىنا شەيىن كورىنەتىن. باسى ەرەك قاقشاڭداپ كەتەدى. اقىماق! سويلەگەندە اساپ، جەپ قويا جازدايتىن. نەتكەن قۋ ايەل! قارشاداي بوپ قايدان ۇيرەنگەن سونشا پالەنى؟ ءاي، ءبىراق ادام بالاسىنان يتتىك اۋىسقان با! بۇل دا ءبىر كەزدە سونداي بولعان. ءىسىن ويناپ ءجۇرىپ بىتىرەتىن. ءيا-يا، ءومىر سولاي، ءبىر ايەلگە ءوزى بەرگەن قورلىقتى ەكىنشى ايەلدىڭ قولىنان قايتىپ الدى. دۇنيە كەزەك، اقىماق!
كۇن بەت قاراتپايدى. جاڭاعى اق شاعىلدار كوز كورە كۇيىپ، كۇرەڭىتىپ كەتكەن سەكىلدى. جەل جوق، الاۋ ەسەدى. قۇمنىڭ ايقۇلاق باتپاسى عانا ءالسىن-السىن قىزىل قاباقتارعا تىربالاڭداي شىعىپ، تىپىر-تىپىر باتا قالادى. دالا تىرشىلىگىنەن دامىل الماعان سول دەرسىڭ. ءقايسىبىرىنىڭ تەرىلەرى جالبىراپ، تۇلەپ وتىر. الگىن-دەگىدەي بۇتا سىلدىراپ، كوڭىل بولمەيدى، ساي-سالادا جوسىپ جاتاتىن مال ءىزى دە شالىنبايدى — جىم-جىرت. جولاۋشىنىڭ قۇلاعىنا باياعى كونە داۋىس قايتا ورالدى. بۇ جولى جاڭارىپ، جاقىن ەستىلدى: «مەنەن كەتتىڭ عوي، قايتەيىن، قايت دەيسىڭ!» قايداعى ءسوز، قاشان ايتىلىپ ەدى؟ ون جىل بۇرىن با، ءقازىر مە؟ مىنا قۇم سەكىلدى ءار دەمىنەن كۇيىك لەبى اڭقيدى، جالىن سوعادى. ابدەن ورتەنىپ، سارقىلىپ ايتقان ەكەن-اۋ. سو ءبىر سوزدەردىڭ ماعىناسى ميىنا ءقازىر جەتكەن قۇسادى. جىگىت اينالا ەلەڭ قاقتى. كەز كەلگەن بۇتانىڭ كولەڭكە-دالداسىنا ءۇڭىلدى. ەسكى، سىرالعى جولداس الدەبىر شوقالدىڭ تاساسىنا تىعىلىپ اپ، قىزىق ىزدەپ قاڭعىرىپ كەتكەن قىرما ساقال ازاماتىن مازاق قىپ، كۇلىپ تۇرعان سياقتاندى. دەرەۋ تەبىنىپ-تەبىنىپ جىبەرىپ، الدىنداعى كۇرەڭ قاباققا اسىقتى: بيىككە شىقسا، بالكىم، بىرەۋ-مىرەۋ كورىنەر، كەزىگەر...
جۋساندى، ەبەلەكتى بۇدىرعا كەپ تىزگىن ىرىكتى، ۇزىن قىل شىلبىردىڭ ۇشىن قولتىعىنا قىسىپ، ايدالادا ءىز كەسكەن كىسى قۇساپ جاياۋ اياڭداعان، بەس-التى قادام اتتاعاندا-اق بالاعىن قارعىز تۇتىپ قالدى. ەڭكەيىپ، سىپىرىپ تاستاۋعا وقتالا ءتۇسىپ، قولىن ءبىر سىلىكتى. قاتار وسكەن ەكى ءتۇپ ساعىز-ساباقتىڭ ورتاسىنان وتە بەرىپ، ءبۇيىنىڭ ارقانىنا ورالدى. اق ءبۇيى. باۋىرى سارى-تارعىل، ارقانىنىڭ بويىمەن تاربالاڭداي جۇگىرىپ بارىپ، ءبىر بۇتاعا جارماستى. قويدىڭ جوقتىعى-اۋ دەپ ويلادى جولاۋشى، ايتپەسە تۇقىمىن قۇرتىپ جەپ تۇگەسەر ەدى عوي. كەنەت الدەنەگە مازاسىزدانا شىرىلداعان بوزتورعايدىڭ ءۇنى شالىندى. بۇل توقتاي قاپ جىلان ارباپ تۇر ما دەگەن ويمەن اياعىنىڭ استىنا ۇڭىلگەن — اقسەلەۋ مەن ەبەلەك ۇلپاسىنان شەگەندەپ سالىنعان، شاشكەنىڭ اۋىزىنداي عانا ۇيا كورىندى. ەندى ءبىر اتتاسا باسىپ كەتكەندەي ەكەن. ۇيادا بوتا قۇمالاعىنداي ءتورت جۇمىرتقا جاتىر. ءتۇسى سۇر-تەڭبىل. سونسوڭ عانا جۇرگىنشى كوككە، توبەسىنە قاراپ ەدى: كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ، كۇمىستەي جىلتىلداعان جۇمىرىقتاي قۇس — كادۋىلدى انا-تورعايدىڭ وسىنشا نەگە شىرقىراعانىن اقىلى اڭعارعاندا جۇرەگى شىم ەتتى. نە دەگەن سۇلۋ سەزىم! مىناۋ ۇلان-اسىر مول دۇنيەدە بالاپان، ۇيا قورعاۋدان ارتىق باقىت بار ما ەكەن! ءاي، مايتالمان-اي... دۇنيە-اي. ازاماتتىڭ القىمىنا تۇيىنشەك تۇردى، جانارىنا جاس ءۇيىرىلدى. عۇمىرىندا تۇڭعىش مارتە شىنداپ قايىسا ويلانعانى ەدى. تىرلىك، ءومىر اتتى ۇعىمنىڭ ناعىز ماعىناسىن تۇيسىنگەن ساعاتى دا وسى بولدى. تىم كەش ەمەس پە؟
كەلەسى سايعا قۇلاي بەرە اتى ۇرىكتى؛ تورى بەستى مىنەر جاعىنداعى ءۇيىرىم قاڭباققا سىڭار شەكەسىمەن قارايدى، سونىڭ استىنان الدەنە اتىپ شىعىپ، جابىسا كەتەردەي اڭدي اتتاپ، اينالىپ ءوتىپ بارادى. جىگىت ەر ۇستىنەن ەڭكەيىپ، قالىڭدىق اراسىنان جىلتىراعان ءبىر نارسەنى تاڭدانا اڭعاردى. جارتىسى توپىراققا باتقان، تەمىر؛ قاڭىلتىر، ءتۇرلى مولشەرلى بۇراندا، تۇتىكشە، تاياقشالار. اسپاننان تۇسكەنىن دوڭعالاعى جوق-تىعىنان ءتۇسىندى. مۇنداي مۇلىكتى كەشەگى ۇلى مايداننىڭ ىڭ-جىڭ ماشينا-اپپاراتى ىشىنەن دە كەزدەستىرمەگەن-دى. ءدال وسى ساتتە بۇدان تورت-بەس جىل بۇرىن ەستىگەنى ەسىنە تۇسكەن، دەنەسى شىمىر ەتتى.
ەندىگى قاڭعىرىستىڭ ءجونى قايسى! ات باسىن بۇرا جازداپ، قايتا ويلاندى. تابان استىندا باعىتىن وزگەرتۋگە ءداتى جەتپەدى. سول ءىشى الەم-جالەم، ابدەن تورىققان، ءبىراق كۇدەر ۇزگەن سايىن جانتالاسا ءۇمىت، دامە اڭساپ، جىلت ەتكەنگە ءوز ەركىمەن، تىلەنىپ الداناتىن پاندە تابيعاتىنا مانسۇق بولعان كۇيى، تەپەڭدەپ كەتە باردى.
ۇلى بەسىن شاعىڭدا ەسكى كۇلدىگىنە جەتكەن، ارەڭ تانىدى. قىستاۋدىڭ بەل اعاشتارىن الدەكىم اشىپ الىپ كەتىپتى. قۇلاپ، قۋراپ شوككەن كوڭ، وبا. اينالا قاۋلاي وسكەن قارا باراق. شىعىس جاقتاعى، ءوزى كەتكەندەگى كيىز ءۇي ورىنىن قانشا ءۇڭىلىپ تاپپادى. ات كەمىرىپ، ءار جەرىن بۋىلتىقتاپ تاستاعان قايىڭ قازىق ءشىرىپ، قۇلاپ جاتىر. قاق بولىنگەن ءشاۋلىم-قازاننىڭ ءبىر جارتىسى عانا كوزىنە وتتاي باسىلدى. سونى ۇستاپ اپانعا ءتۇستى، ءبىتىپ قالعان سۋ كوزىن اشىپ، ءشول باستى، كولىك سۋاردى. سونسوڭ جىڭعىلدى شوقالدىڭ كولەڭكەسىنە ەر-تۇرمانىن باسىنا جاستاپ جاتا كەتكەن — كوزى ىلىنبەي قويدى. ساحارانىڭ ساناۋلى دىبىسى سان ساققا قۇبىلىپ كەپ قۇلاعىنا قۇيىلادى: سونا داڭىلدايدى، زىڭ-زىڭ قارا شىبىندار ۇشادى؛ ۇساق بىتىقانالار ەرىنگە، كىرپىككە ويناپ مازا بەرمەگەن سوڭ تەر مۇڭكىگەن قول ورامالىمەن بەتىن جاپتى. مويىنىنا جورعالاعان بىرەر قۇمىرسقانى، كوزىن جۇمعان قالپى قاعىپ تاستادى. ناق وسى مينۋتتا قۇمنىڭ الىس، بوتەن ءبىر تۇكپىرىنەن لىپىل سالقىن لەپ ەسكەندەي سەزىلدى. لەپ عايىپتان تۋعان داريانىڭ — سۋدىڭ لەبى. داريا كوز الدىندا، ءبىر سايدان اسىپ، ەكىنشىگە قۇيدى، ودان ۇشىنشىگە... ءسويتىپ، ىلەز ءوسىپ، ۇلعايىپ الدى. جاڭاعى جارتى قازانمەن كوسىپ قالىپ ەدى، ىلىنگەن سۋ ەمەس، كىلەڭ ۋاق جىلان، كۇن ساۋلەسىندە جالت-جۇلت وينايدى، ءجۇز بۇرالىپ بيلەيدى. لاقتىرىپ جىبەرىپ، ارتىنان قاراسا... ءوزىنىڭ ءۇش بالاسى، ايەلى — ءبارى جارتى شاۋگىمگە مىنگەسىپ اپ، باتىپ-شىعىپ ءجۇر. سابيلەر شىر-شىر ەتەدى، بەتتەرى كىر، يىندەرى جىرتىق، كوزدەرىنەن جاس بۇلاق بوپ اعادى. داريانى تاسىتىپ جاتقان سول جاس، سونىڭ مولدىعى. بۇل جانىن جالداي ۇمتىلادى. جار-جار تولقىندار جاڭعاقشا اتىپ، جاقىنداتار ەمەس. داريا وقتىن-وقتىن اۋىر كۇرسىنىپ، ىڭىرانا تولقيدى. تولقىعان سايىن بەتىنە بىج-بىج قايناپ كوبىك شىعادى. كوبىكتەر ءشۇپىر-شۇپىر ەتىپ جارعا قاراي جۇزەدى. جاعاعا جەتە بەرە ءقايسىبىرى جارىلىپ، و دا سۋ بوپ جوعالادى، ءقايسىبىرى كوزگە، ءيا، كادىمگى ادامنىڭ كوزىنە اينالادى. كوك، سۇرقاي — شەتىنەن شاتىناعان اشۋلى، ءارى وبىر كوزدەر جەپ، جالماپ بارادى. ەندى ءبىر قاراسا: بالا-شاعاسىنىڭ مىنگەسكەنى — ماناعى ماشينا، ءدال سول، ماشينانىڭ تۇلا-بويى تولا بۇراندا، سىم-سىپاتا. ايەلى العا، تۇمسىققا مىنگەن، سىق-سىق كۇلەدى. كىشكەنە بالالارى شىرقىراپ جىلايدى...
ءبىر كەزدە ماشينا گۇر ەتىپ وت الدى، داريادان تىك كوتەرىلىپ ۇشا جونەلدى دە سول زاماتىندا اق بۇلتقا كىرىپ جوعالدى. بۇل الگى اپاتتان ءۇي ءىشىنىڭ قۇتىلعانىنا قۋانىپ، نە كوزگە كورىنىپ، قولعا تيمەي كەتكەن مىنا الدامشى كورىنىسكە وكىنىپ ۇلگەرمەگەن دەل-سال كۇيدە... ويانا كەلدى: توبەدەن دوڭبەكتەي قوڭىر ۆەرتولەت ۇشىپ ءوتىپ بارادى، باس جاعىنداعى جىڭعىلدا شىقىلىقتاپ جالعىز الا ساۋىسقان وتىر.
* * *
كۇن ەكىندىگە تايانعاندا بەت-جۇزى تۇيە مويناعىنداي قاتپار-لانا كەپكەن قارا شال قاتقىلعا تاقاۋ شاعىلداردىڭ بىرىنە كوتەرىلدى. تورى بەستى بولدىرۋعا اينالعان، يەسى قاقپايلاپ ازەر بارادى. قامشى-لامايدى، تەبىنبەيدى، تىزگىنىمەن عانا دەمەيدى. الدىندا ەنى ەكى ءجۇز شاقىرىمداي جەردە ەل جوق، ساپار تىم ۇزاق، ءبىراق ول ءۇي ءىشىن — ەسكى جۇرتىن كوزى جۇمىلعانشا ىزدەۋگە بەل بايلاپ ەدى. كىم بىلەدى، بالكىم، تابار دا؟!
You Might Also Like
-
— ءالى، جامان قۇرعىر-اۋ، وسى سەن بار ەمەس پە ەڭ، انادا ايتتىم عوي، تاپا-تال تۇستە جۇبان اتام ايان بەردى دەپ؟ سوندا جارىقتىق ۇلكەن مولدانىڭ ءوزى، ساعان وتىرىك، ماعان شىن، وسى تۇرەكەڭنەن قالعان قۇ...
