InfoHub Logo

كوزى اشىق ەكەن دەيدى: كىشكەنە سارى سايتان قاداۋ كىرپىكتەردىڭ ءار تالىنا ءبىر شىعىپ، سەكىرىپ تۇسەدى دە، تيتتەي اياعىنىڭ باشايلارىن جىبىر قاقتىرادى. ەكى وكشەسى قىپ-قىزىل، قىزىلشاقا. قىزىلدىعى سونشا، تەرىسى جوق سەكىلدى. قاباعىن قوزعاعىسى كەپ ءبىراز كۇشتەنىپ ەدى، دارمەنى جەتپەدى، قورعاسىن قۇيىپ قاتىرعانداي ءزىل-باتپان. ەسەسىنە مىنا سارى سايراڭداپ-اق ءجۇر. قيمىلى تەز، جەڭىل. ەكى شولاق بۇرىمى ەكى شەكەسىندە، سەلتەڭ-سەلتەڭ.

جىرىق ەتەك سارى كەلىنشەك ماز-مەيرام. ورامنىڭ ارعى بەتىنەن الدەكىم ءازىل تاستايدى. ايەل سىڭق-سىڭق كۇلىپ جاۋاپ قاتادى. اۋلا ىشىنە ايقىش-ۇيقىش تارتىلعان كەندىر جىپتەردەگى كىر-قوڭدى جۇلىپ-جۇلىپ الادى. ءجىپتىڭ بيىكتەۋ تۇستارىنا ۇمتىلعاندا سارى ايەلدىڭ سانى جارق-جۇرق كورىنەدى.

«ۆو-وو، سايقال، ادەيى سولاي ىستەيدى!»

سايتان كىرپىكتىڭ ەڭ ۇزىن ءبىر تالىنا ورمەلەپ كەلەدى. ەكى تابانى الما-كەزەك تايعانايدى. تايعاناعان سايىن بوكسە-بەلى بۇراڭ-بۇراڭ ەتەدى. كىرپىك مايساڭ قاعادى، بۇل قاتتى تاڭ قالىپ جاتىر: «مىنە، عاجاپ، سايتاندا دا سالماق بولادى ەكەن-اۋ». ءبىراق مۇنىسى ىشكى، تۇكپىر تۇيسىك قانا. ءتىل، ەرىن جانسىز. دەمنىڭ ءوزى ءبىتىپ قالعان سياقتى.

سارى كەلىنشەك ودان بەرى تالاي كويلەك اۋىستىرعان شىعار، ءبىراق بۇل... ىلعي سو ءبىر جىرىق ەتەك قارا كوك كويلەكتى ەلەستەتەدى. سونى كيگەندە، ايتەۋىر، ايەل قۇلىن-ساۋىرلانىپ، دوڭگەلەي قالاتىن. بويىنا قاي كيىمنىڭ قونعانىن سەزبەيتىن ەسەر ەمەس-تى، سارى ايەل بىردەن جايناپ جۇرە بەردى. بوكسەسى بۇلتىڭداپ، كىرىپ-شىعۋى كوبەيدى. ودان بەرى قانشا ۋاقىت ءوتتى؟ سو كۇننىڭ ەرتەسىنەن باستاپ ايتەكەڭ ساناپ كەلەدى، ساناپ كەلەدى. ىلكىدە ساعات، سوسىن كۇن، سوسىن اي ساناۋعا كوشتى. باستاپقىدا ءبىر قولىنىڭ ساۋساعى جەتپەگەنىن كورىپ، ۇرەيى ۇشا قورىققان، كەيىن ەكى قولى، ەكى اياعىنىڭ باشايىن قوسقاندا ازدىق ەتتى. ال ءقازىر دوڭگەلەكتەپ قانا قويادى، ساناسا – شاشى جەتپەس. وسىنىڭ ءبارى جارتىلاي ءولى سانادا بىرتىندەپ ءتىرىلىپ بارادى.

سارى كەلىنشەك سونداعىشا سانىن جارقىلداتا، ارنەگە ءبىر ۇمتىلىپ اۋلا ىشىندە ءجۇر. سارى سايتان ەكەۋ بولدى، ءبىرىن-بىرى كىرپىك تالدارىمەن بۋىپ، تۇساپ وينايدى. ولار دا ساۋساقتارىن بۇگىپ-جازىپ الدەنەنى سانايتىن ءتارىزدى.

سارى ايەل بۇعان قاراپ، سانىن شاپاقتاپ كۇلەدى. سونسوڭ كىلت بۇرىلىپ قاقپادان... اعاش قوراپتى جۇك ماشيناسى ەسىك كوزىنەن شاڭداتىپ وتە شىقتى. تاۋىق، قازدار قارقىلداپ، قاڭقىلداپ الەك-شالەك بوپ قالدى. توپىراق كوشەدەن كوتەرىلگەن شاڭ اراسىندا قازدىڭ قاۋىرسىندارى اعاراڭدايدى. مۇنداي ايەل دە قارتايا ما؟ قانشا ويلاسا كوزىنە ەلەستەتە المايدى. ايتپاقشى، الگى ماشينانىڭ كابيناسىنان بىرەۋ باسىن شىعارعاندا كەپكىسى ۇشىپ تۇسكەن. سارى ايەل سونى الىپ بەرۋگە كەتكەن ەكەن دەيدى. قايتىپ ورالعانى-اۋ شاماسى؟!

پالە اتاۋلىنىڭ باسى سول جىرىق ەتەك قارا كوك كويلەك. دۇكەنگە كويلەك كەپتى، ءوزى «ەمپىرت» دەگەندە سارى كەلىنشەكتىڭ ونسىز دا بيىك كوكىرەگى، ءتىپتى، كەۋىپ كورىنگەن. كورشىدەن العان قارىز اقشاسىنىڭ سىقىرى ءالى قۇلاعىندا. بۇرىن دا، كەيىن دە اقشانىڭ تاپ وسىنداي سىقىرلاعانىن اڭعارعان ەمەس. الدە قارىز بولعاندىكى مە؟ سول سول-اق ەكەن، بۇعان قاتىستى دۇنيە تۇگەل سىقىرلادى. اۋەلى سىقىرلاعان ءبىر قول، ءبىر اياعىنىڭ سۇيەگى. سۇيەك سىقىرلاي-سىقىرلاي كەپ، اقىرى، جارتى دەنەسىن «پارەلەش» قاعىپ تىندى. سونسوڭ ەسىك سىقىرلادى، سونسوڭ شاڭىراق، ەكى بوساعا. اسىرەسە، ەكى بوساعانىڭ سىقىرى قۇلاعىن شاعىپ ءبىتتى. زور دەنەلى بىرەۋ كەپتەلىپ، سيماي جاتقانداي، بۇكىل ءۇي شايقالعان. ول – شاڭىراق باقىتى، ءۇي بەرەكەسى اتالىپ، كىرگەنى بىلىنبەي، شىققانى عانا جوقتاتاتىن سىپايى قوناق ەكەن. ەكى بوساعانى مويىنىنا كيىپ ول كەتتى؛ بويجەتكەن قىز، الدەبىر ماشينانىڭ كابيناسىنا وتىرىپ ول جوعالدى.

ءبىر كۇنى سوۆحوز دارىگەرى ۇيگە كەپ كەرى ادرەسى جوق حات ۇسىندى: «ءقادىرلى ايتەكە! وسى ءبىر جاپىراق قاعازدى وزىڭىزگە بەلگىلى كىسىنىڭ تىلەگىمەن جازىپ وتىرمىن. ءوزى قارعا-تۇياقتاپ ءبىر ءسوزدى دۇرىس جازا المايدى. ساۋاتىن دا اشپاعان ەكەنسىز قاسقانىڭ! ونىڭ سىزگە بار ايتارى: انا ەكى ءسابيدىڭ كوزىنشە اراق ىشپەسىن، قاتىندارمەن قىلجاقتاسپاسىن دەيدى، ءقايتسىن ەندى، انا ەمەس پە، جۇرەگى سارناپ بارادى عوي. ءسىز قالجىڭدى جاقسى كورەدى دەگەندى ەستىگەندە قۋانىپ ەم، مەنىڭ حاتىما رەنجىمەسسىز دەپ ويلايمىن. شىركىن، ءازىل تۇسىنگەنگە نە جەتسىن! تىرلىك بولسا، اۋىزبا-اۋىز دا سويلەسىپ قالارمىز. سالەممەن، پ. ي.، ياكي ايەلىڭىزدىڭ كۇيەۋى». ورىس مەكتەبىنىڭ توعىزىنشى كلاسىندا وقيتىن ۇلى حاتتى ءۇش كەرەن وقىپ شىعىپ، ىزالانعاننان جىلاپ جىبەردى: «ەتو جە ۋجاس، ناحالستۆو، پاپا! پاپا، كاكوي تى بەسپوموششنىي، يا بى زارەزال يح وبويح». ال ايتەكەڭ جانسىز قولىنىڭ كۇرەتامىرىمەن بىرەر مارتە بۇلك ەتتى دە قويدى.

مىنا ساتتە ءوزىنىڭ نە ۇيقتاپ، نە ءولىپ جاتقانى بەيمالىم. وسى قازىرگى كۇي-حالى، وي-تۇيسىگى – ءوڭ بە، ءتۇس پە؟ ءوڭ مەن ءتۇس. ەكەۋى دە ءپاني دۇنيەگە، تىرلىككە ءتان قۇبىلىس، دەمەك ءتىرى. ءبىراق ءتىرى كىسىنىڭ تىرلىگى بولماي ما ەكەن؟

بالكىم، باياعىدا-اق ولگەن شىعار؟ ازىرگى سەزىمى... جوق، بۇل و دۇنيەگە سەنبەيدى.

ادام وتكىزگەن عۇمىرىنىڭ ەڭ قارالى كەزەڭدەرىن قاي ۋاقتا ەسكە الۋشى ەدى؟ قارادان دا قارالى كۇندەردە ەمەس پە؟ ءيا، ناق سولاي بولۋعا ءتيىس. بۇگىنگى ءحالىن جەڭىلتۋ، ءوزىن-وزى جۇباتۋ ءۇشىن سويتەدى. تەك ايتەكەڭ مۇنىڭ ءبارىن ەسىنە ەركىمەن العان جوق-تى؛ الدەنەندەي تىلسىم كۇش جەلكەلەپ اكەپ، ەستەلىك اتتى اپانعا يتەرىپ ءتۇسىردى.

ەندى سودان شىعار دارمەن تاپپايدى. اپان تۇبىندەگى سۋ – كوڭىل قالعان، قورلانعان، اشىنعان ساتتەرىندە جان-جۇرەگىن الدەكىم سىعىمداپ، سونىڭ تامشىسىنان جينالعانداي لاس، ساسىق. اۋرۋ كوكىرەك قينالا، تۇنشىعا بەردى.

ەكى سايتان كىرپىك تالدارىن بىر-بىرىمەن بايلاستىرىپ الىپ، اتكەنشەك تەبەدى؛ بيلەپ، سەكىرىپ وينايدى. مۇنىڭ اۋىر جاعدايىن جەڭىلدەتكىسى كەلگەندەي، كوڭىلدى-كوڭىلدى قيمىلدار جاسايدى. كوكتەم بۇتاعىنداعى سارى شىمشىقتار قۇساپ شۇناڭ-شۇناڭ ەتىسەدى.
سارى ايەل قاقپاعا قارعىپ شىعىپ، كادىمگى قىزىل قورازشا ءۇش مارتە شاقىردى. سودان سارى الا مىسىق بوپ ءتۇسىپ، مياۋلاپ، مۇنىڭ جانسىز اياعىنا سۇيكەندى... ەندى ءبىر قاراسا، سارى كەلىنشەك باياعى سول جىرىق ەتەگى، ءبىر شىلاپشىن شاما ارالاس جۋىندىنى مۇنىڭ ۇستىنە شاشا ساپ، ءوتىپ بارا جاتقان ماشينانىڭ سوڭىنان جۇگىرەدى ەكەن دەيدى.

ول ايتەكەڭنىڭ جۇيكە-تامىرلارى تۇگەل جەلىنىپ تاۋىسىلماعان، ءالى دە جاقسىلىقتان ءۇمىتتى، فيلوسوفتاۋ شاعى-تىن. «ءيا، قاتىن قۇتىرعان زامان!»– دەپ قويىپ، قىرلى ستاقاندى تاستاپ جىبەرگەندە، دۇنيە جايىلىپ سالا بەرۋشى ەدى. فيلوسوفياعا جۇبانبايتىن كەز كەيىن كەلدى.
قاشان ەكەنى قاتەرىندە جوق، بىرەۋلەر مۇنىڭ توسەگىن قاعىپ قايتا جاتقىزعان. ونداعى مەكەنى – ءۇي، كادىمگى ءوز قولىمەن تۇرعىزعان پەشتىڭ ءتۇبى-تىن. ادام بولماسىنا كوزى جەتكەن اعايىن بۇنى ەندى اۋلاعا سۇيرەپ تاستاعانى ما، سىرتقا قالاي شىعىپ قالدى؟ مىناۋ دالا عوي؟ اينالا قورشاۋ، قاقپا، ەسىك. ءالسىن-السىن اجىلداپ ماشينا وتەدى. تانىس دىبىس، تانىس شاڭ. بارانكادان ءبىر جولا ايىرىلعانعا دەيىن، بۇ دا تالايدى شاڭىنا كومگەن. ەندى شاڭ استىندا ءوزى جاتىر.

كەلەسى حاتىندا الگى بەيتانىس ادام: «ءسىز ايەلىڭىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اقىلدى دا كىسى كورىنەسىز، سوندىقتان مەنىڭ جاعدايىمدى تۇسىنەر دەپ سەنەم.

ءبىز بىر-بىرىمىزگە دوس، باۋىر جۇرتپىز. ايتسە، ءبىرىمىز اش وتىرىپ، ەكىنشىمىز نانمەن ويناۋ ۇيات، قىلمىس. ءسىز توقتىقتان قاتىنىڭىزدى دا باعا المادىڭىز. سونشا توق بوپ نە كەرەك؟ ءسىزدىڭ اشىقپاۋعا قانداي قاقىڭىز بار؟ بىرگە اشىعايىق. مەنىڭ ادرەسىم...» ۇلىنان جاسىرىپ ءبىر دوڭگەلەك اقشا سالدى. سودان باستاپ، نەگە ەكەنىن بىلمەيدى، ايتەۋىر الدەقايدان حات-حابار، وقىس جاڭالىق كۇتىپ ەلەڭدەيتىندى شىعاردى. ورامدا كەزىككەن بىرەۋمەن قاشىپ كەتكەن سۇرقيا ايەلگە ءالى الاڭدايسىڭ دەسە بۇ كىسى، ارينە، وي-باۋىرىن كەسىپ قارعانۋعا بار-دى. ءبىراق بولمىس، شىندىق ايتە-كەڭنىڭ بەرگى، جۇرتقا بىلدىرەتىن ويىن كەرىسىنشە دالەلدەيدى. ءوز كوكىرەگىنىڭ وسى ءبىر قۇپياسىن وزىنەن ءوزى بۇركەپ، سارىتاپ بولعان اۋرۋ جان سەمىپ، ءسونىپ بارا جاتتى. كوز كورمەيدى، قۇلاق ەستىمەيدى. تىرشىلىك بەينەسى – ساناداعى ساڭىلاۋ عانا، ول دا قالجىراپ، شاتىسىپ بىتكەن-دى.

بەيتانىس ادام سوڭعى حاتىندا: «قاتىنىڭىز ءبىر كىسىنىڭ باسىنا تۇراقتايتىن ب ا ق ەمەس، بۇكىل ەلدىك، حالىقتىق قاتىن. بۇل – مەن اشقان جاڭالىق بولماس تا. قىسقاسى، بايعا جارىماعان ءبىر قاسقا ەكەن. بۇنداي جاندار مەيىرىمدى كەلەدى عوي. ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز حاقىندا كوپ ايتادى، قاتتى ۋايىمدەيدى. شىداي تۇرىڭىز، ءوزى بارسا، بالكىم، قينالماي، ءارى تەزىرەك ولۋىڭىزگە كومەكتەسەر. سالەممەن»...

سارى سايتاندار قول ۇستاسىپ، مۇرىنىنىڭ ۇشىنا كەپ توقتادى. بىرەۋى سىڭار اياقتاپ بي بيلەدى، ەكىنشىسى دە ءسويتتى. سونسوڭ مۇنىڭ ەكى تاناۋىنا ءۇڭىلدى. سەرتيىپ تۇرعان ءبىر تال قىلدى ەكەۋى بەلدەرىنە وراپ اپ، شىرەنىپ تارتا باستادى. بۇل قاتتى تۇشكىرىپ... جو-وق، كوڭىل عوي، تۇشكىرەتىن شاما قايدا، مويىنىنىڭ وڭ جاعىنداعى كۇرەتامىرى ءبىر بۇلك ەتكەن.

سارى ايەل تورگى قابىرعانى ىسىرىپ جىبەرىپ، كىرىپ كەلدى دە، قاپ-قارا بىردەڭەنى مۇنىڭ بەتىنە جابا سالدى. كىرپىككە ويناعان سيقىر دۇنيە، سايتان-داۋرەن ەندى ەكى-ۇش تاۋلىكتە كادىمگى شيكى جەر، سىزدى ءقابىردىڭ قۇرتىنا اينالدى...

جەتى كۇننەن كەيىن تارس جابىلعان ەسىكتى بەت-جۇزى ىرىم-جىرىم، اق شاش سارى كەمپىر قوس جۇدىرىقتاپ ۇرىپ تۇردى.

---