وركيىك
1
ونسىز دا توق، كوبەڭ كوڭىلدەردى اۋىزدىقپەن الىسقان سايگۇلىكتەر ءتىپتى كوپتىردى. ءارقايسىسى-اق كۇمپىپ سويلەيدى، كەڭكىلدەپ كۇلەدى. ۇزەڭگىنى اياق ۇشىمەن تىرەي، الىس-الىس كوز جىبەرىسەدى. بارىنە وسقىرىنىپ، ۇركىپ قاراسادى. ەلەۋرەگەن كوكىرەك ەسىرىك كوزدەرگە يەلىك ەتە المايدى: كوزدىڭ كورگەنى ميعا جەتىپ ۇلگەرمەي عايىپ بوپ جاتىر. جاڭاعى بوزا قاتىپ ىشكەن قىمىزدىڭ قىزۋى ەندى-ەندى بەتكە تەپكەن. توپ بىرەسە بورىكتەي دوڭگەلەنىپ، اڭگىمە، ءازىل قاعىستىرادى، بىرەسە بۇلىڭ-بۇلىڭ سايدى قۋىپ، جەلىس، جورعا سالىسادى. جاستاۋ جاعى كولىك ءۇستىنىڭ بايىرعى جەلىگىنە دە ءجىپسىپ، بولىپ كەلەدى. جۇزدەرى بال-بۇل جانىپ، مىنا سەرۋەنگە ءالى دە بىردەڭە جەتپەيتىندەي، ءالى دە ايىزدارى قانباي سويلەيدى. ءبىر جىگىتتىڭ:
— شىركىن، ات باۋىرىن سوزىپ الار تەپسەڭ جەر-اي! — دەپ سالىپ، اۋىز جيعانى سول-دى، دالا كەنەت جازىلىپ جۇرە بەرگەن سىقىلداندى. الگى توبە-ساي، شوقال-شوقپىت تا، تۇقاي قاعار بۇتا دا جوق، تۇسارلىقتان كەلەتىن ءبىر تەگىس قىربىق كوك. ءاي، كەپ كوسىلت! قىرىق اتتىلى اعىتىلا كەتتى. ۇزىك-سوزىق، ىركەس-تىركەس بوپ كەلە جاتقان جۇرت ەندى قاتارلاسا قويدى. العا تەك وزىپ شىعۋ شارت ەكەنىن ءبارى ءبىر مەزەتتە ۇعىندى. مىنا تەگىستىكتىڭ شەت-شەگى بايقالار ەمەس. نەتكەن راقات! شاپقان سايىن جايىلىپ، كەڭىپ بارادى.
بۇلار — ۇلى حاننىڭ نوكەرلەرى — شەتىنەن دوس، تاتۋ، جاستارى دا شامالاس جاندار: ازىرگە ەل، جەر دەگەن سوزدەردىڭ سىرتىن قىزىقتاپ جۇرگەن حان سارايىنىڭ سىي-سياپاتىنا عانا باتقان بالپاڭ ەركەلەر ەدى. اڭ قاعۋعا شىققان بەتتەرى-تىن. جاراۋ جۇيرىكتەردىڭ سولىعى باسىلعانشا تالاي جەردى جيىرىپ سالعانىن ەشقايسىسى اڭعارمادى. جەل گۋىلى مەن تۇياق ءدۇبىرى دەلەبە قوزدىرادى. ادەيى ەرىكتىرىپ كولەڭكەدە باقتىرعان جيىرما-وتىز يت شاڭق-شاڭق ءۇرىپ العا ءتۇستى. انە، شەتىنەن جىلتىر، جىلماڭ تازىلار. ءبىرىنىڭ ءبىرى باسىنان سەكىرىپ وينايدى. توسىن كوزگە اتتىلار وسىنشا دالباڭداپ شاپقاندا الدارىنداعى ءبىر قورا ءيتتى قۋىپ كەلە جاتقانعا ۇقسار ەدى... كەنەت ەگدەلەۋ ءبىرى ات باسىن تەجەپ، سەرىكتەرىنە تۇسىنىكسىزدەۋ ءبىر يشارالار جاساعان قۇسادى. قارا مۇرت استىنان اقساڭداعان ءتىسى ونىڭ الدەنە نىساناعا سىلتەگەنىن اڭعارتقان سوڭ كوپشىلىك سولاي جاپىرىلعان. ەڭ ىلگەرگى تازىدان ارقان بويى جەردە ءمۇيىزى قىلتىڭداپ وركيىك قاشىپ بارا جاتتى. سول-اق ەكەن، ءبۇيىرى قىزعان جىگىتتەر قيقۋلاي جونەلدى. تۇياقتار كوسىپ لاقتىرعان توپىراق توبەدەن جاۋادى. نەتكەن راقات! جەل جاڭاعىداي قۇلاققا ۇرمايدى، سايگۇلىكتەردىڭ جالىندا عانا سۋىلدايدى. ءالسىن-السىن «ھاي-ھوي، ايتاق» دەگەن ەسسىز شات داۋىستار ەستىلەدى. بىرەر قايىڭ-قاپتال ۇلي قىڭسىلاپ، ۇمار-جۇمار بوپ قالدى. وعان كوڭىل بۇرار ۋاقىت بولمادى. جۇرت كوزى الدا، وركيىكتە. كيىك تۋرا تارتىپ وتىر. سۋىرىلىپ شىققان قىزىل تازىنىڭ بىردەن-اق ءتىلى كورىنە باستادى. ءبىراق ماڭايلار ءتۇرى جوق، نە قالىپ قويمايدى، ءبىر قالىپ. كيىكتىڭ قۇلاعى سەلتەڭ قاعادى، كوسىلىپ شاپپايدى. بۇلت-بۇلت ورعيدى.
اڭ اتاۋلىنى قايىرىپ ۇستاپ اككىلەنگەن تازىلاردىڭ ءبىر توبى قابىرعالاي تيگەن — جۋىسا الماعان سوڭ بىرتىندەپ كەپ دۇرمەككە قايتا قوسىلىپ، جاڭاعى قىزىل قۇمايدىڭ سوڭىنان شۇبادى.
جىگىتتەر مۇنشا ۇزاق سايىستى كۇتپەگەن-دى. قىردىڭ قاي اڭىن دا مىناداي يتتەرمەن ەكى-ۇش قاباقتان اسىرمايتىن. ەكى كورىنىمدەي قۋعاسىن اركىم ەرىن، ايىلىن تەكسەرىپ ابىگەرلەنىپ قالىستى. ات سىر الدىرتايىن دەگەندە ەردىڭ مويىنعا كەتكىش كەلەتىن ادەتى عوي. ءبۇيتىپ كەتە بەرسە تاعى ءبىر ءشاي پىسىرىمدە تۇگەل شىلبىر جەتەكتەپ قالاتىندارىن جاڭا سەزىندى. سەمىز كوكىرەكتەرگە بىرتىندەپ جۇدەۋشىلىك كىردى. بۇ جۇگىرىسكە يتتەر دە توتەي المادى. الگى ءبىر ازىردە ەكى-ۇشەۋى اقساپ شىققان، سول قاتار ەندى بىرتە-بىرتە مولايىپ بارادى. سالاقتاپ كەتكەن ءتىل ۇشتارىنان سىلەمەي سورعالاپ شەتتەي بەرەدى، بۇت كوتەرىپ ساريتىن بۇتا جوق، قاي-سىلارى جەردى يىسكەپ-يىسكەپ اپ ىزالانا قىڭسىلايدى، تاعى بىرەۋلەرى شوقيىپ وتىرعان قالپى قالىپ بارادى، ءالسىن-السىن اۋىزدارىن اشىپ ەسىنەيتىن سياقتى — ۇلىعاندارى شىعار. كيىك سوڭىندا ماناعى قىزىل قۇماي. جۇرتتىڭ ەندىگى ءۇمىت ارتارى دا جالعىز سول ەدى.
2
كۇن ەكىندىگە تايانعاندا قىرىق ەركەك كيىك ەتىن جەپ وتىردى. جارتى كۇنگە سوزىلعان قان-سورپا شابىس، ءشول، كۇدىك، ءۇمىت ازابى اڭ باۋىزدالعاندا-اق ۇمىتىلعان-دى. ءقازىر ءبارىنىڭ ءجۇزى جارقىن، سوزدەرى ەكپىندى. ساقال-مۇرتىنىڭ اعىن ساناسا — ءبىر قولدىڭ ساۋساعى جەتەردەي بىرەۋدى اق ساقال اتاپ، جابىلا قوشامەتتەيدى. اناۋ قىزاراقتاپ دەمبىل-دەمبىل ماڭدايىن، مويىنىن سۇرتكىلەيدى. سەرىكتەرى ودان سايىن قۋسىرا تۇسەدى:
— قوساعاسى، سەنىڭ قىزىل قۇمايىڭنىڭ ارقاسىندا اۋىزى-مىز اسقا ءتيدى. ءرابىم مۇنداي ءيتتى دە ىرىستى جانعا سىيلار بولار. اللاعا شۇكىر.
— ءجون ايتاسىڭ، بيباتىر! وركيىك تالايدىڭ تاڭىن جىرتتى عوي. اتالى ەردىڭ ارۋاعىن اللا سىيلاسىن! مال دا كىرلى قولعا بىتەدى. وسى قىزىلدىڭ بەسىنشى اتاسىنىڭ ءبىر سارىعانى قىرىق جىلقى بولدى دەسەدى.
— پاھ، بولعان-اق ەكەن ءباتشاعار!
— يتتە اتا جوق دەگەنمەن...
— اتا قايدا كەتسىن، جەتى قازىنانىڭ ءبىرى دە جارىقتىق!
— ءجون ايتاسىڭ، بيباتىر. نۇق پايعامباردىڭ ءوزى ەتەگىندە جاتقان تازىنىڭ ۇيقىسىن قيماي، شاپانىنىڭ شالعايىن كەسىپ قالدىرعان ەكەن.
— اتالى اڭگىمە. توپان سۋىندا نۇقتىڭ كەمەسىن تىشقان تەسەدى. جىرتىق كەمە بۇيىرلەپ باتۋعا اينالعاندا حاقتاعالا مىسىق جۇمساپتى. سول حايۋاننىڭ ۇيقىسىنا بولا پايعامباردىڭ ەتەگىن قيعانى راس، تاۋارىقتا بار ءسوز.
— بىلمەسە بيباتىر بەكەي بيدەن تۋا ما! جاكەمنىڭ قىزىل قۇمايى ون قىزدىڭ قۇنى دا. زاتى حايۋان دەمەسەڭ سالقى ءتوس ساڭلاعىڭنىڭ ناعىز ءوزى. ساداق وعىنداي اعادى ەكەن سابازىڭ!
— جىگىتتەر، ءبىر كۇشىكتىڭ ماقتاۋى جەتتى بىلەم. سەندەردەي سەرىك باردا مەنىڭ باعىم ورتايماس. اللا رازى بولسىن پەيىلدەرىڭە، — دەدى قىزىل ءيتتىڭ يەسى ىڭعايسىزدانىپ، ءارى ىرزالىعىن جاسىرا الماي.
— ساۋ بول، جاكە. جاعىڭ تۇسپەي جاماندىق كورمە.
— قىزىققاننىڭ قۇماي ەكەن، الدىڭدا بولسىن، ازامات! ءبىر سوزىڭنەن ساداعا. مىنا وتىرعان وتىز سەگىزىڭ — الاشا مەن اداي، ءبىرىڭ ءوز جۇرتىم، ءبىرىڭ قايىن جۇرتىم ەڭ، قارىما تارتسام، قارىم سىنار، بيباتىر، سەن بەرىش بەكەي سويىسىڭ، قيدىم ساعان قۇمايدى!
— قۇلدىق، جاكەم، سوزىڭە.
— قۇلدىق، قۇلدىق!
— ءاي، تۋساڭ تۋ، ەرىم!
بيباتىر اتالعان سۇلۋ، قارا سۇر جىگىت كوزىنە جاس الىپ، ءۇنسىز قالعان، وتىرعان ورىنىندا بىرەر ىرعالىپ بارىپ تىلگە كەلدى:
— قۇلدىق، جاكە، سەن بەردىڭ، مەن الدىم. توپقا كىرەر كۇنىڭ ءبىر بۇگىن ەمەس، الدا ۇلى عۇمىر بار، حان سىيلاسىن سەنى! قىزمەت ەتسەم — كىشىلىگىم، كەبىسىڭدى سالعان ەكەم دەپ كوز-قۇرتىڭدى الىپ قايتەيىن! بىرگە قىزىقتايىق قىزىل قۇمايدى! ءدايىم سەرىك بولا بەرەيىك ساعان!
— ءاي، ەرىم-اي!
— سەنىڭ سوزىڭە دە قۇلدىق. — جىگىتتەر ءوستىپ، دۋىلداسىپ جاتتى. قوشامەت سوزدەر بىرىنەن-بىرى اسادى. ءسوز بىلمەيتىندەر كوڭىلشەك قوي، مىنا كىسىلىككە سۇيسىنگەن قايسىبىرەۋلەرى جانارلارىنا جاس الىستى.
وركيىكتىڭ ەتى دە تاۋىسىلا كەلگەن-دى.
3
ۇزاق-ۇزاق باتا ايتىلىپ، قولدار جايىلا بەرگەن، الدەكىم ايقاي سالدى:
— قايداسىڭ، قاننە-ەەس! — داۋىس ءارى الىس، ءارى جاقىن جانە ءبىر ءتۇرلى وكتەم، جات ەستىلدى. قىرىق كىسىنىڭ ءىشى جامىراي جاۋاپ قاتتى:
— اۋ-اۋ-ۋ-ۋۋ! مۇندامىن! — سول-اق ەكەن، قاباقتار كىرجىڭدەپ، ەزۋلەر قيسايىپ جۇرە بەردى. قايداعى ءۇن، كىم؟ بوگدە داۋىسقا جاۋاپ قايىرعان قاي كورگەنسىز؟ يلانىم بويىنشا، ءوزى، تۇلعاسى كورىن-بەگەن تىرشىلىك يەسى ساۋالىن ءۇش قايتالامايىنشا قۇلاق اسۋ — جاقسىلىققا اپارمايدى.
سونشا بولمادى، الگى داۋىس:
— سەن ىشتەن، مەن سىرتتان! — دەدى. قىرىق كىسىنىڭ ءىشى تاعى شۋ ەتتى. ءبىراق بۇ كەزدە بۇلار ءبىرىن-بىرى كىنالاپ، ەزەۋرەسىپ وڭمەڭدەسىپ كەتكەن، سوندىقتان سوڭعى ءسوزدى اجىراتقان ەشقايسىسى بولمادى. شاتاقتى قىزىل قۇمايدىڭ يەسى باستادى. ول:
— قانە، قاننەس قايسىڭ؟ — دەپ ءتۇيىلدى.
— مەە-ەەن! — دەدى قىرقى بىردەي.
— مەن دەگەن كىم؟
— مە-ەەن!
— بيباتىر، سەنبىسىڭ؟
— جوق، سەن!
— جوق، مەن ەمەس.
— سەن، سەن!
— قوساعاسى، سەن الداپ وتىرسىڭ!
— اتاڭ باسقا ەكەنىن كورسەتتىڭ، بيباتىر!
— جوق، مەن ەمەس، سەن باسقا.
— ءاي، قاسقا!
— ءوي، جاۋىز!
— يت، دوڭىز! — اپ-ساتتە ءبارى شەتىنەن حايۋان بوپ شىعا كەلدى. كەرىس، جانجال وسىدان ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت بۇرىنعى دوستاردىڭ كوزدەرىن اشتى. سويتسە، يتتىكتىڭ ، دوڭىزدىقتىڭ ۇستىنە بۇلاردىڭ ءبىرى — اقساق، ءبىرى — قىلي، ءبىرى — تاز، ءبىرى — شولاق؛ ىشىندە ىسكە تاتىرى جوق، وڭشەڭ الباستى ەكەن. ەت دەپ جەگەندەرى قي مەن تەزەك، قولدارىندا ادامنىڭ ءبىر-بىر قۋ جىلىگى، كوك شالعىن دەپ وتىر-عاندارى — كۇل توگىلگەن ەسكى جۇرت. شۋلاپ ۇلىعان يتتەرى مەن شۇرقىراي كىسىنەگەن اتتارىنىڭ ءۇنى قاپەرلەرىنە سوندا جەتتى.
كوزدەرىنە قىزىل جۇگىردى. ءبىر-بىرىنىڭ جاعاسى، قۇلاق-شەكەسىنەن وزگە ەشقايسىسى ەشتەڭە كورە المادى.
ەرتەسىنە سيىر ساسكە كەزىندە ۇلى حاننىڭ ورداسىنا جاعا-جەڭدەرى الۋ-دالۋ بوپ قىرىق قاراقشى كىردى. بۇلار كەشە وسى ۋاقىتتا اتتانعان قىرىق جايساڭ جىگىتتەن مۇلدە باسقا-تىن. كوزدەرى قيسايىپ، جۇزدەرى تۇنەرگەن، بىر-بىرىنە قاس اڭساپ، قارا تىلەگەن وڭكەي ءبىر قاراڭعى ادامدار سودان پايدا بولدى. سودان باستاپ، «بالىق باسىنان» دەگەندەي، الدىمەن، حان ورداسىنىڭ بەرەكەسى ۇشتى. ارتىنشا الدەكىم قىزىل قۇمايعا كۇشالا تاستاپ ءولتىردى.
ءبىز قايدان بىلەيىك، بۇگىندەر اۋىل قارتى تۋىس-تۇستاسىنىڭ ۇساق مىنەز-قىلىعىنا رەنىش بىلدىرەردە: «اعايىن اراسىنداعى الاۋىزدىقتىڭ باسى — سول جۇرتتىڭ ءوزى قۋىپ ۇستاعان ءوز قىرسىعى — وركيىك ەكەن» دەپ اڭىز شەرتەدى...
You Might Also Like
-
ايەل وكسىپ جىبەرگەن-دى. كوكىرەگى تولا كەپ، سولق ەتكەندە وكپە-قولقاسى اۋىزىنان ىتىپ-ىتىپ تۇسكەندەي ەدى. عۇمىرى ۇتىك كورمەگەن ءبوز كويلەگىنىڭ جون قىرتىستارى جازىلىپ كەتتى. ەرىنە وسى ءسات ونىڭ بەت-جۇزى ...
-
2020 جىل كوپتەگەن ارداقتى تارلاندارىمىزدىڭ مەرەيتويلارىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ەڭ باستىسى – بۇل ارينە، كەمەڭگەر اقىن، اعارتۋشى، ۇلى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋى. سونىمەن بىرگە، 202...
