كوڭىل كورىنىستەرى
* * *
قازاق قالامگەرلەرىنىڭ قالىڭ ورتاسىنان وزىنە ءتيىستى ورىندى دارىنى مەن دەنە بەينەتى سان جىلدار بويى شارپىسقان جاعدايدا الا بىلگەن، ومىر-تىرلىكتىڭ قىر-سىرىنا قانىپ، حالقىمىزدىڭ، كوكشە ءوڭىرىنىڭ تاريحىنا ادەبي زەرتتەۋ جازبالارىمەن مول ۇلەس قوسقان ەستاي مىرزاحمەت ۇلىنىڭ «مەدەت»، «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» اتتى روماندارىن كەزىندە جاستار دا، جاسامىستار دا ءسۇيىپ وقىدى، ولار كىتاپحانالاردا، مەكتەپتەردەگى، جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ادەبيەت ۇيىرمەلەرىندە قىزۋ تالقىلانىپ، جوعارى باعا الدى دەسەك، ەكەۋى بۇگىندە دە قۇندى، سەبەبى ادامي اقىل-وي ورنەگىنە باي، وقيعالارى مەن كەيىپكەرلەرى شىنايىلىعىمەن شىرايلى. بۇل تۇجىرىمنىڭ ناقتى دالەلى — اۆتوردىڭ وسى روماندارى حاقىندا وقىرماندارىنان ەكى مىڭعا جۋىق حات العانى. وزدەرىڭىزگە ۇسىنۋ قاجەت-اۋ دەپ ۇيعارىلعان بۇل جيناقتىڭ ارقاۋى — سول حاتتاردىڭ شاعىن عانا ءبىر بولىگى. مازمۇن-تىلەك ۇقساستىعى ۇشىراسا بەرگەندىكتەن سونشاما حاتتىڭ ءبارىن قامتۋ ماقسات ەتىلمەگەن.
باسپا تاراپىنان بۇعان قوسا ايتارىمىز: ەستاي مىرزاحمەتۇلىمەن كوپ جىل ارالاس-قۇرالاس بولعان جازۋشى عابباس قابىش ۇلىنىڭ اعا قالامگەر حاقىندا ءار جىلدار جازعان وچەرك-ماقالالارىن دا وسى جيناققا ەنگىزۋدى ءجون كوردىك، ولار — جۇرتشىلىققا مالىم-بەيمالىم ءومىرباياندىق دەرەكتەر.
* * *
I. حاتتار الەمىنەن اقپار
«ايشىلىق الىس جەرلەردەن جىلدام حابار العىزعان...» دەگەندەي (ىبىراي التىنسارين)، الىس-جاقىننان نەقيلى ءسوز، سان الۋان وي «ارقالاپ، ارىپ-اشىپ جۇرگەن» ءارى اينالايىن، ءارى بەيباق ءبىر نارسە بار، ول — كادىمگى حات. كوزبە-كوز وتىرىسىپ، اۋىزبا-اۋىز سويلەسىپ ادامي كۇي كەشۋىڭە كۋا بولا باستاعان بۇگىنگى كومپيۋتەر زامانىنىڭ وزىندە اق قاعاز بەتىنە ءىز سالىنىپ جەتكەن حات، مىسالى، ماعان ءالى دە قىمبات. جانىڭدى جادىراتقان حات-قاعازدى اندا-ساندا قولىڭا قايتادان الىپ، اشىپ وقىپ، نە كەۋدەڭە باسىپ، نە الاقانىڭا سالىپ سيپالاپ، كوڭىلىڭە كوگەرشىن قوندىرىپ وتىراتىنىڭ قانشالىق!.. راس، كەيدە نە ۋماجداپ لاقتىرىپ جىبەرۋىڭە، نە جىرتىپ-جىرتىپ تاستاي سالۋىڭا ءماجبۇر ەتەتىن حات تا بولادى. كوپشىلىكتىڭ وي-نيەتىندە وڭ-تەرىستىڭ ارالاس كەزدەسە بەرۋى تىرلىككە ءتان قۇبىلىس دەپ بىلەمىز. الايدا بۇل قۇبىلىستىڭ «اڭىرىپ قالا بەرەتىن كەزى دە» بولادى ەكەن، — وعان كوكشەتاۋلىق جازۋشى ەستاي مىرزاحمەت ۇلىنىڭ ءبىرازى مۇراعاتجايلارعا تاپسىرىلعان، ءبىرازى ءوز ۇيىندە ساقتاۋلى حاتتارمەن تانىسقاندا كوزىم جەتتى. «مەدەت»، «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» روماندارى شىققاننان بەرىدە العان جيىنى ەكى مىڭ شامالى حات اراسىنان ەس-اعاعا قاباق شىتتىرعان ءبىر حات تا شىقپادى. وندايلار الدە ۋماجدالىپ، الدە جىرتىلىپ كەتە باردى ما ەكەن؟ جو-جوق، وندايلار بولمادى دەي الامىن.
ەس-اعامەن قىرىق جىلداي ارالاس-قۇرالاس بولدىم. كوكشەنىڭ ءدامى ايداپ اپارىپ، جانىندا بىرەر اپتا بولىپ جۇرگەن كەزدەرىمدە پوشتا جاشىگىنەن العان حاتتارىن قالاي اشقانى، قالاي وقىعانى ءالى دە كوز الدىمدا. حاتتاردى جازۋ ۇستەلىنە اپارىپ تارتىپتەپ جايادى دا، ورىندىعىنا جايلانىپ وتىرىپ، قايشىسىن قولعا الىپ، حاتتارعا كوز جىبەرەدى. «كينوعا تۇسەتىندەي-اق باپتانادى ەكەنسىز؟!» دەپ قالدىم بىردە. ول جىميدى دا: «مۇنىڭ ءبارى ءتىرى، ءقازىر سويلەيدى. الدىمەن شاكىرتتەردەن كەلگەنىنە كەزەك بەرەمىن، سودان كەيىن سەن سياقتىلارعا، ودان سوڭ ءوزىم تارىزدىلەرگە جول تيەدى» دەدى دە، كونۆەرتتەردىڭ بىرەۋىن الىپ، ءبىر قىرىن قايشىمەن مۇقيات قيدى، حاتتى الىپ، الگى قيىندىنى كونۆەرتكە سالىپ، سودان سوڭ حاتتى اشتى دا، سول ارەدىكتە قايشىنى ماعان ۇسىنىپ: «كونۆەرتتىڭ سىنىن كەتىرۋگە بولمايدى، مۇقيات اشۋ كەرەك. كەيدە مەنىڭ نەمەرەلەرىم، كەيدە سەنشە ەرىگىپ وتىرعاندار، بىرەۋ قۋىپ كەلىپ قالارداي، اپىل-عۇپىل جىرتىپ جىبەرەدى، ءوي، شىركىندەر-وي!» دەدى. ادەپتىلىكتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايتىنىن ۇقتىرعانى!
ول حاتتاردى استە داۋىستاپ وقىمايدى جانە جانىنداعى كىسىگە «وقىعىڭ كەلە مە؟» دەپ ۇسىنبايدى. قالپىنشا بۇكتەپ، كونۆەرتكە سالادى دا: «بىرەر كۇن جاتسىن. مازمۇندارىنا قاراي ىرىكتەپ، جاۋاپتى دا ءبىر-اق بەرەمىن» دەيدى. جاۋاپ قايتارادى دا ەكەن. حاتتاردىڭ بارىندە دەرلىك: «حات جازدىم»، «تەلەفون شالدىم» دەگەن بەلگى بار.
دەنساۋلىعى جازۋ ۇستەلى باسىندا ءاربىر ەكى ساعاتتان سوڭ ءبىر ساعات شاماسى دەم الۋدى مىندەت ەتكەننەن بەرى جيىرما جىل بولعان سىرقات پەندەنىڭ نەشەمە رومان، حيكايا، اڭگىمە، ماقالا جازعانىنا قوسا قىرۋار حات اتاۋلىنى جاۋاپسىز قالدىرماعانىنا ەرىكسىز تاڭداندىم. سونى اڭعارعان ەس-اعانىڭ بىردە: «كوكەيىڭدە كوزگە كورىنبەس ءبىر سۇراق تۇرعانىن سەزىپ وتىرمىن... مەن شىعارمالارىمنىڭ ءبىرسىپىراسىن اۋرۋحانا توسەگىندە جاتىپ جازدىم عوي، ەتبەتتەپ جاتساڭ، شىركىن-اي، ارمان نە، وعان دا زار بولىپ، شالقامنان عانا جاتا الدىم... مىناۋ حاتتاردىڭ كوبىنە جاۋاپتى دا سولاي جازباسقا شارا بولمادى»، دەگەنى بار.
«ەس-اعاعا قاباق شىتتىرعان ءبىر حات تا شىقپادى» دەدىم. شىنىمدى ايتتىم. ونىڭ ەسەسىنە ەس-اعاعا ەرىكسىز ەزۋ تارتتىرعاندارى بار. ولار...
— جو-و-وق، مىرزا، توقتا، توقتاي قال! حاتتاردىڭ ءسوزىن الدىن الا جاريا ەتۋگە بولمايدى!
— سولاي ەكەن عوي، كەشىرىڭىز.
— ال، حاتتار، سويلەڭدەر!
حاتتار سويلەۋگە كىرىستى. مەن: «سەنىڭ بۇرىن كەلگەنىڭ راس. سەنىڭ كەيىن كەلگەنىڭ داۋسىز» دەمەدىم، قولىما ىلىككەنىنە قاراي كەزەك بەردىم. كەيبىرىنىڭ قاشان جازىلعانى بەلگىسىز ەكەن، ولارعا دا «بۇل قالاي؟» دەمەدىم.
ايتپاقشى، حاتتىڭ دەنى ەس-اعاعا كىتاپتارىن شىعارعان «جازۋشى» باسپاسى ارقىلى جەتىپ جاتقان، ياعني ونى ۇنەمى اتاپ كورسەتە بەرۋ شارت بولماس دەپ ءتۇيدىم.
البەتتە، حاتتىڭ بارشاسى جازۋشىنىڭ شىعارمالارى تۋرالى عانا ەمەس. اراسىندا تۋعان-تۋىسقاندارىنان، دوس-جولداستارىنان كەلگەن، ءارتۇرلى ماسەلە تۋرالى پىكىر بىلدىرىسكەندەرى دە، ارناۋ ولەڭدەر دە كەزدەسەدى. قاي-قايسىسى دا بۇگىنگى وقىرمان قاۋىمنىڭ وي تارازىسىنا سالۋعا تاتيدى دەپ سەنەمىن.
ءسوز ىڭعايىنا قاراي ايتۋ ارتىق بولماس ءبىر ءجايت — ەس-اعانىڭ گازەت-جورنالداردا جاريالانعان جيىنى بەس جۇزگە تارتا ماقالاسىنىڭ اراسىندا تاريحي تۇلعالارىمىز تۋرالى جازعاندارىنىڭ دا مولدىعى. مىسالى: ابىلايعا — 9، كەنەسارىعا — 6، اقان سەرىگە - 16، ءبىرجان سالعا — 11، بالۋان شولاققا — 11، ۇكىلى ىبىرايعا — 6، سەگىز سەرىگە — 4، ال جالپى قازاق تاريحىنا — 7 ماقالا ارناپتى! ەرىكسىز قىزىقپاسىڭا قويمايتىن ەڭبەك ەمەس پە؟!
عابباس.
* * *
ەس-اعا!
حاتىڭا — حات، ساۋالىڭا — جاۋابىم.
كوكشەدەن سالەم الساق، كوكىرەگىمىز كەرىلىپ، كەڭ دۇنيەنىڭ اۋاسىن ەركىن جۇتىپ، بۋرابايدىڭ ءدال باۋىرىندا تۇرعانداي بولىپ، ءبىر مارقايىپ قالامىن. اسىرەسە سەنىڭ حات-حابارىڭ ءبىر كوتەرىپ تاستايدى.
اقىن اتاۋلى وتىرىكشىمىز عوي، ساعان «جىلقىشىنىڭ بالاسىن» جىبەرۋگە ۋادە ەتىپ، ورىندامادىم. الماتىدا جوق، تالاپ اكەتىپتى. كوكشەدە ءبىر جۇرناعى بولسا، قايتا سەن ماعان سالىپ جىبەرگەيسىڭ. ول جاقتاعى قامقورلىقتارىڭا راحمەت، ءبىراق مەنى تىم كوتەرىپ جىبەردىڭدەر-اۋ.
قازىردە «ماحاببات داستانى» اتتى پوۆەست جازىپ ءبىتىردىم. كوكشە وڭىرىنە قاتىستى. بۇل جولى ەندى ونىڭ ءبىرىنشى داناسى وزىڭدىكى بولار-اق!
ءوزىڭ نە جازىپ ءجۇرسىڭ؟ دەنساۋلىعىڭدى قۇنتتاپ، كوبىرەك جازا بەر.
ەركەش سوڭعى كەزدە تەك قونايەۆتان كەيىن سويلەيتىن بولىپتى. وعان دا شۇكىرشىلىك. ءبىراق اعاسىنا ەلىكتەپ، «پارتييننىي» بولىپ كەتىپ جۇرمەسىن، ولەڭدى وكىرتىپ جازسىن.
بارىڭە دە راحمەت! ءبارىڭدى دە ءسۇيدىم!
وزدەرىڭنىڭ ساتتار سەيىتحازيندەرىڭ.
15. 01. 1966 ج.
* * *
وسكەمەننەن سالەم!
عيزاتلۋ حات جازايىن قالام الىپ،
تاڭدانىپ تولعانعان سوڭ ويعا قالىپ.
اق قاعاز، قارا سيا،
ايتقانىمدى
تۇپ-تۇگەل جەتكىزگەيسىڭ الىپ بارىپ!
قۇرمەتتى ەستاي-اعا! بۇلاي دەپ حاتىمدى باستاعانىم اقىندىعىمنان ەمەس، مەنىڭ اكەم حامزا مايداننان ۇيگە جازعان حاتتارىنىڭ ءبارىنىڭ دە ءبىرىنشى بەتىن:
عيزاتلۋ حات جازايىن قالام الىپ،
ساعىنىپ سارعايعان سوڭ ويعا قالىپ.
اق قاعاز، قارا سيا،
سالەمىمدى
ەل-جۇرتقا تاپسىرعايسىڭ الىپ بارىپ، — دەپ باستايتىن ەدى، مەن سوعىستان قايتپاي قالعان، جەرلەنگەن جەرى دە بەلگىسىز مارقۇم اكەمنىڭ سول ادەتىن ساقتاپ، ولەڭىن ەپتەپ وزگەرتىپ، وزىمشە جازىپ وتىرمىن. مۇنىم اكەمدى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساعىنىپ جۇرگەندىگىمنەن شىعار، ايىپ ەتپەڭىز.
ال «تاڭدانىپ، تولعانىپ» دەگەنىم سەبەپسىز ەمەس. مەن قازاققا ءبىرجان سالدى، اقان سەرىنى بەرگەن كوكشەتاۋ ەلىنىڭ پەرزەنتى ەستاي مىرزاحمەتوۆ دەگەن جازۋشىنىڭ «مەدەت» دەگەن كىتابىن وقىپ شىعىپ، كوپ ويعا قالدىم. جازۋشى وقيعالاردى قيالداپ ويدان شىعارسا دا، نەمەسە ومىردە بار كىسىلەردىڭ باستان وتكەرگەندەرىن كورىپ، ءبىلىپ، كىتاپقا لايىقتاپ جازعان بولسا دا، ءبارىبىر شىندىقتى جازعان دەپ ويلايمىن، ويتكەنى سونداي فاكتىلەرگە مەن دە كۋامىن. ءوز باسىمنان كەشكەن جوقپىن، ءبىراق جاقىن دوس جىگىتىمنىڭ باسىنان ءوتتى. ونداي وقيعالاردى باسىنان وتكەرگەن جان مىڭداپ بار ەكەنى ءسوزسىز.
دوسىم دەپ وتىرعانىم ۇ. دەگەن جىگىت بولاتىن. ەكەۋىمىز ءبىر اۋىلدا تۋىپ-وستىك، ءبىر مەكتەپكە سەگىزىنشى كلاسقا دەيىن بىرگە وقىدىق، تەك مەن قازاق كلاسىندا، ال ول ورىس كلاسىندا بولدى. ۇ. ادەمى بوزبالا بولدى: بويى سۇڭعاق، ءوڭى: اتجاقتى، قىر مۇرىندى، كوزى وتكىر. اۋقاتتى كىسىنىڭ بالاسى ەدى، كيىمى دە جاقسى بولدى. ماعان قاراما-قايشى. ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز جۇپىنى. اكەم سوعىسقا كەتكەن. شەشەم جانە سەگىز جاستاعى مەن، بەس جاستاعى قارىنداسىم كلارا ۇشەۋىمىز تۇردىق. نەمەرەلەس تۋىستارىمىز بولدى. ولار دا بالالى-شاعالى، تۇرمىستارى ناشار. شەشەم كەۋدە اۋرۋىنا شالدىققان بولسا دا، كولحوزدىڭ جۇمىسىنان قالمادى. ءبىزدى — ەكى بالاسىن اسىراۋى كەرەك قوي. قۇرداستارىممەن بىرگە مەن دە كانيكۋل كەزدەرىمىزدە كولحوزدىڭ ونى-مۇنى جۇمىستارىن شامام كەلگەنىنشە ىستەپ ءجۇردىم، ونىما ەڭبەككۇن جازىلادى، 5-10 كيلو بيداي بەرەدى. ال ۇ. بولسا، كانيكۋلعا شىعىسىمەن وبلىس ورتالىعى وسكەمەن قالاسىنا كەتەدى. وندا تۋىستارى بار كورىنەدى. «كانيكۋلدى قالاي وتكىزدىڭ، نە ىستەدىڭ؟» دەپ سۇراعانىمدا كۇلىپ قويىپ: «سۋرەت سالۋدى ۇيرەتەتىن ستۋديادا بولدىم» دەدى. ستۋديانىڭ نە ەكەنىن سۇراعانىمدا: «ءا، سەن ونى تۇسىنبەيسىڭ» دەپ قولىن سىلتەي سالدى.
سول ۇ.، رومانداعى مەدەتشە باسقا قىزدىڭ ار-ابىرويىن قورعاماق تۇرعاي، ءوزى درۋجيت ەتىپ جۇرگەن س. دەگەن قىزدى سونداي جاعدايدا اراشالاي المادى. سەگىزىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەنبىز. تارعىن سەلوسىنداعى ونجىلدىق مەكتەپتە. قازاقشا، ورىسشا كلاستارىنىڭ ءبارى بار ۇلكەن مەكتەپ. ونىڭ سەگىزىنشى، توعىزىنشى كلاستارىنداعى وقۋلارىن تاستاپ، ودان ارى وقۋعا جاعدايلارى بولماعان بىرنەشە بالا جاقىن ماڭداعى اسۋبۇلاق، اقتاۋ، وگنيەۆكا، ت. ب. جەرلەردەگى شاحتاعا، رۋدنيككە جۇمىسقا كەتكەن. ءبىراق ولار جاڭا جىل كەشىندە مەكتەپكە مىندەتتى تۇردە كەلەتىن. سونداي جاڭا جىل كەشىنە ر. دەگەن جىگىت ماساڭداۋ كەلىپ، تىنىشسىزدىق، جەڭىلتەكتىك جاساپ، س.-عا قىرىندادى. بيگە قايتا-قايتا شاقىرىپ، قۇشاقتاماق، بەتىنەن سۇيمەك بولىپ، ەسىن شىعاردى. ول قىلىعىنا بوگەت جاساماق بولعان ۇ-نى يىعىنان شاپ بەرىپ، ءيىرىپ جىعىپ تاستادى. يۋ-قيۋ باستالدى. ءبىراق ءبيدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ءمۇعالىم ەكى اعاي دەرەۋ كىرىسىپ، جۇمىسشى جىگىتتەردى، اسىرەسە ر-دى قاتتى ۇيالتتى، وعان س-دان كەشىرىم سۇراتتى. ۇ-دان دا كەشىرىم سۇراتپاق ەدى، ونى ىزدەپ تابا المادىق. مەن سىرتقا جۇگىرە شىعىپ، داۋىستاپ شاقىرىپ ەدىم، ول جاۋاپ قاتپادى. دالا قاپ-قاراڭعى ەكەن، كورە دە المادىم.
كەشتەن س. ەكەۋىمىز بىرگە قايتتىق. ول ۇيىنە جەتكەنشە ءلام دەمەي قويدى دا، اۋلاسىنىڭ ەسىگىن اشىپ كىرەرىندە عانا: «توقان، دوسىڭنىڭ سىرتى عانا سۇلۋ ەكەن، كىم بىلگەن. ساۋ بول!» دەدى. مەن قاتتى ۇيالدىم. كوپە-كورىنەۋ قاشىپ كەتكەن ۇ-عا قاتتى ىزا بولدىم. ەل جاتار ۋاقىت بولىپ قالسا دا، ۇ-نىڭ ۇيىنە باردىم. ونىڭ جەكە بولمەسى بار بولاتىن. ءالى ۇيىقتاماي، توسەگىندە ەتبەتتەپ، كىتاپ وقىپ جاتىر ەكەن. «نەگە كەلگەنىڭدى بىلەمىن، ءبىراق ءقازىر سويلەسەتىن ۋاقىتىم جوق، ەرتەڭ دە كۇن بار»، دەپ قىڭىرايدى. «جارايدى» دەپ كەتتىم. ەرتەڭىندە ەكەۋىمىز دالادا ءارى وڭاشا، ءارى قاتتى سويلەستىك. ول: «س. جەڭىلتەك ەكەن، ر-عا ءوزى پوۆود بەردى، ماعان ونداي قىزدىڭ كەرەگى جوق!» دەۋىنەن تانبادى. مەنىڭ اقىرعى ءسوزىم: «سەن قويان سياقتى قورقاق ەكەنسىڭ، سوعىسقا بارعان بولساڭ، جانىڭداعى سولداتتى تاستاي قاشقان ساتقان بولادى ەكەنسىڭ!» دەپ، ەكەۋىمىز ايدالادا توبەلەسە جازداپ، ارەڭ دەگەندە باسىلدىق. سول ساتتەن باستاپ ەكەۋىمىزدىڭ جولىمىز ەكى جاققا ايرىلدى. مەن ءوزىمنىن نە دۇرىس ايتقانىمدى، نە قاتە ايتقانىمدى بىلمەيمىن، ءبىراق ۇ-نىڭ پىكىرى قاتە دەپ ءتۇيدىم دە، سول ايتقانىمدا قالدىم.
سول وقيعا سەبەپ بولدى ما، الدە باسقا بىردەڭە جاعداي بولدى ما، ونى بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ۇ. كانيكۋلدان كەيىن مەكتەپكە كەلمەدى. «وسكەمەندە، لەنين اتىنداعى مەكتەپتە وقيدى ەكەن» دەگەندى ەستىدىك. كوپ كەشىكپەي ۇيلەرى دە وسكەمەنگە كوشىپ كەتتى. ۇ-نى سودان كەيىن، مىنە، ون ەكى جىل بولدى، كورگەن ەمەسپىن. «قازاق قىزعا ۇيلەنىپ، ونىمەن بەس اي عانا تۇرىپ اجىراسىپتى، ورىستان كەلىنشەك الىپتى» دەپ ەستىدىم.
كوپ جازىپ كەتتىم عوي دەيمىن، مۇنىم ءۇشىن جازۋشى ەستاي اعادان كەشىرىم سۇرايمىن. ال سىزدەر بۇل حاتىمدى ەستاي اعاعا تابىس ەتىڭىزدەر.
حاتىمنىڭ سوڭىندا ايتارىم: مەدەت ەستاي اعانىڭ ءوزى مە دەپ ويلايمىن، سەبەبى، مەنىڭ ۇعۋىم بويىنشا، جازۋشى ءوزى باستان كەشكەنىن جاقسى جازادى، مەدەتتىڭ بۇكىل ميحناتىن، ونىڭ اۋىر حالدەن ايىعا باستاعان مينوتىنەن باستاپ نەندەي ويعا قالعانىن، ىشتەي قانداي وي ءتۇيىنىن جاساعانىن، اينالاسىنداعى دارىگەر، دوس-جولداس، تۋعان-تۋىسقان كوپشىلىككە كوزقاراسىن، رەنىشى مەن قۋانىشىن، اسىرەسە اينۇرمەن اراقاتناسىن ايتىپ بەرۋى — ءبارىن دە ءوزى كورىپ-بىلگەن سياقتى.
شىنىمدى ايتايىن: مەن كىتاپتى وقۋ بارىسىندا ءجۇز تولقىعان شىعارمىن، مەدەتتىڭ كولەڭكەسى بولىپ كەتكەندەي كەزىم كوپ بولدى، ال كىتاپتىڭ سوڭعى بەتتەرىن وقىعاندا جىگىت باسىممەن جىلاپ وتىردىم. زەينەپتىڭ اقىماقتىعىنا اشۋلانۋىم بىلاي قالدى، مەدەتتىڭ ساۋىعا باستاپ، اياعىنا تىك تۇرعانىنا قۋانعاننان جىلادىم عوي دەيمىن...
شىركىن-اي، ادامگەرشىلىگى جاعىنان ەكى قازاقتىڭ ءبىرى مەدەتتەي بولسا، ءبىزدىڭ قوعام قانداي تازا بولار ەدى!
ەستاي اعا، امان-ەسەن بولىڭىز، 100 جاساڭىز! وتباسىڭىزعا كوپ-كوپ جاقسىلىق تىلەيمىن!
توقان حامزا ۇلى بەرعالييەۆ،
جۋرناليست-فوتوسۋرەتشى.
وسكەمەن قالاسى،
وردجونيكيدزە كوشەسى، 29/8.
19 ماي، 1977 جىل.
* * *
قۇرمەتتى «جازۋشى» باسپاسى! وسى حاتتى جازىپ وتىرعاندار —سىزدەردىڭ كوپ مىڭداعان وقىرماندارىڭىزدىڭ ءبىر بولىگى. ەگەر رۇحسات بولسا، ءبىزدىڭ سۇرايىق دەگەندەرىمىز: جاقىندا ءبىز ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ «مەدەت» دەپ اتاعان رومانىن وقىدىق، وتە تارتىمدى بولعاندىقتان ءوزارا تارتىسىپ قالدىق. بىرەۋلەر بۇل كىتاپتاعى وقيعا بولعان دەيدى، بىرەۋلەر بولماعان دەيدى، بىلايشا ايتقاندا، وقيعانىڭ بولعان-بولماعانىن جازىپ جىبەرىڭىزدەرشى! كەيىپكەرلەر ءقازىر بار ما؟ مەدەتتىڭ اۋرۋدان جازىلۋى قالاي بولدى؟
سالەممەن، — ءبىر توپ وقۋشىلار. ادرەسىمىز: اقتوبە وبلىسى، مۇعادجار اۋدانى، «تەمىر» سوۆحوزى، مەكتەپ. جەكسەن ابدوللين. 29. 12. 1977 جىل.
* * *
ەستاي اعا! «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» پوۆەسىڭىزدى وقىپ شىقتىم. بولاتبەكتىڭ باسىنان كەشىرگەن وقيعالارى اۋىر ەكەن. ارايلىم ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس الشاقتادى. سودان 15 جىلدان كەيىن بولاتبەك ارايلىمدى ىزدەستىردى، ءبىراق قيىن بولا ءتۇستى، ءنۇرزيا باسقا قالاعا كەتىپ قالدى، بولاتبەكتىڭ ءومىرى وسىدان كەيىن قانداي بولادى؟
نۇرسۇلۋ توقسانوۆا.
19-ماي، 1976-ج.
وزبەكستان، بۇحار وبلىسى،
كەنيمەك اۋدانى، №3 فەرما.
* * *
قىمباتتى ەستاي مىرزاحمەتوۆ اعاي! ءسىز جازعان ارايلىم مەن بولاتبەك تاعدىرى ەشكىمدى بەيتاراپ قالدىرمايدى. ارايلىمدى اعاسى قاجىتاي بالالار ۇيىنە بەرەدى، ودان كەيىن قايتىپ ورالمايدى. ول كىسى قايدا كەتەدى؟ نەگە ورالمايدى؟.. بولاتبەك تە، ارايلىم دا سوعىسقا قاتىستى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ بەيبىت ءومىرىمىز ءۇشىن جاۋمەن سوعىستى. ەكەۋى دە جارالانىپ، ميحنات كوردى. تاعدىرلارى ەكىباسقا بولىپ كەتتى. ولاي بولۋىنا سوعىس كىنالى ەكەنىن مەن دە ءتۇسىندىم. ال سىزگە سۇراعىم: ارايلىم قاي جاققا كەتتى؟ ءنۇرزيا ورالا ما؟ بولاتبەك شىنىمەن جالعىز قالا ما؟..
مەن ءبىرىنشى رەت حات جازىپ وتىرمىن، تولىق تۇسىنبەگەنىم، نەمەسە قاتە تۇسىنگەن جەرىم بولسا، كەشىرىڭىز... ارايلىم مەن ونىڭ بالاسىن ويلاسام، قازىردە دە جىلاعىم كەلەدى.
ەستاي اعاي، ءسىزدىڭ «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» كىتابىڭىزدى وقىعان سوڭ ءبىر كۇن جىلادىم. نەگە، نەلىكتەن؟ وسى سۇراقتارىما جاۋاپ بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن. حوش، ساۋ بولىڭىز!
عاليا ابىربايەۆا.
جامبىل وبلىسى،
شۋ اۋدانى،
شوقپار ستانسياسى.
15. 01. 1977 ج.
* * *
«جازۋشى» باسپاسىنا. مەن «ون بەس جىل وتكەن سوڭدى» بار جان دۇنيەممەن ەگىلە، تەبىرەنە وتىرىپ وقىدىم. مەنى بولاتبەك پەن ارايلىم تاعدىرلارى قاتتى تولعانتتى. ولاردىڭ پاك ماحابباتتارىنىڭ قىرشىنىنان قيىلعانى ەگىلتىپ ەڭىرەتسە، وتان الدىنداعى بورىشتارىن ەرلىكپەن ورىنداپ شىعۋلارى ءسۇيسىنتتى. بولاتبەك پەن ارايلىم جانە ولاردىڭ مايدانداس دوستارىنىڭ وبرازدارى جاستارىمىزعا ۇلگى ەتەرلىكتەي رەالدى وبرازدار، جارقىن بەينەلەر جانە ءومىر شىندىعىن جازعان. مەن بۇل كىتاپ تۋرالى ەڭ جاقسى دەگەن پىكىردەمىن.
ك. ءاشىموۆا،
مۋزىكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى.
17. 12. 1977 ج.
قىزىلوردا وبلىسى،
قارماقشى اۋدانى،
«جاڭا قالا» ورتا مەكتەبى.
* * *
قۇرمەتتى اۆتور ەستاي مىرزاحمەتوۆ! ءسىزدىڭ «مەدەت» اتتى كىتابىڭىز كوپ قاۋىمعا ۇنادى. ماعان دا ۇنادى. باس كەيىپكەرلەر مەدەت پەن اينۇر اراسىنداعى شىنايى ماحاببات، دوستىق، تاتۋلىق، بىرلىك شىنايى بەينەلەنگەن. وسى كىتاپتان مەدەتتىڭ وتاندى ءسۇيۋى، قىزمەتى، وقۋعا، ەڭبەككە ىنتا-جىگەرى، كىشىپەيىلدىلىگى، جاڭاشىل، دوستارىنا سيلى بولۋى وتە ۇنادى. مەدەتتىڭ اناسى — اسىل انا، قارىنداسى زەينەپ، دوستارى — اسىل جاندار.
قۇرمەتتى اۆتور ەستاي مىرزاحمەتوۆ، ەگەر مۇمكىندىگىڭىز بولسا، وسى كىتابىڭىزدى ارى قاراي جالعاستىرۋىڭىزدى سۇرايمىن! مەدەت پەن اينۇر، زەينەپ قاي جەردە تۇرادى، سونى جازىپ جىبەرىڭىزشى! مەدەت پەن اينۇر سەميا قۇردى ما؟ سونى تولىقتىرىپ جازىپ جىبەرىڭىز. مەن 9-كلاستا وقيمىن. تۇراتىن جەرىم: شىعىس قازاقستان وبلىسى، ۇلان اۋدانى، «پەرەدوۆوي» سوۆحوزىنىڭ 1-بولىمشەسى سارتىمبەت. سىزگە مىڭ دا ءبىر راحمەت! ءوتىنىشىمدى قالدىرماي، جاۋاپ بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن! 10. 01. 1977 جىل.
ءجانيا كەرىمجان قىزى بازاروۆا.
* * *
ءبىز جازۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆ اعايدىڭ «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» اتتى كىتابىن وقىپ، تالقىلاعان ەدىك، كوپ تالاس تۋدى. ءبىزدىڭ قويار سۇراعىمىز:
1. ارايلىم ءقازىر قايدا؟ ءتىرى مە، جوق پا؟
2. بولاتبەك پەن نۇرزيا قايتادان تابىسا ما؟
3. بولات قايدا؟ نە ىستەيدى؟
وسى سۇراقتارعا تولىق جاۋاپ بەرسەڭىزدەر ەكەن.
ءبىز — سەمەي وبلىسى، اياگوز اۋدانى، سارىارقا اۋىلى، «اققۋ» اتتى شوپاندار بريگاداسىنىڭ مۇشەلەرىمىز.
21. 07. 1977 ج.
* * *
دوروگوي ەستاي مىرزاحمەتوۆيچ!
ەششە راز س نوۆىم گودوم! يا پوزدراۆليالا ۆاس نا كوكچەتاۆسكيي ادرەس ي نيكاك نە وجيدالا، چتو ۆى وچۋتيتەس ۆ الما-اتە. ۆەروياتنو، ەتو لۋچشە دليا ۆاس. وت دۋشي جەلايۋ ۆىزدوروۆەت، بلاگوپولۋچنو راسپروستيتسيا س بولەزنيۋ، بىت تەرپەليۆىم ۆو ۆرەميا لەچەنيا. يا نە زنايۋ پودروبنوستەي و ۆاشەي بولەزني ي لەچەنيي، پوتومۋ ي نە وتۆاجيۆايۋس نا كونكرەتنىە پوجەلانيا ي سوۆەتى، نو ۆو ۆسەح سلۋچاياح حوروشەە ناستروەنيە — گلاۆنىي پوموششنيك بولنوگو ي ۆراچا.
ا ۋ مەنيا سۆويا «حۆور» — دۋمى و رۋكوپيسي پوۆەستي. رۋكوپيس، نادەيۋس، ۆ الما-اتە، ۋ شوتى يدريسوۆيچا. ون نە پودتۆەرديل ەە پولۋچەنيا، نو، نادەيۋس، چتو ونا پريبىلا (وتپراۆلەنا زاكازنوي باندەروليۋ 21 دەكابريا). موجەت، شوتا يدريسوۆيچ وچەن زانيات، ا، موجەت، — ۋپاسي اللاح، — تاك رازگنيەۆان پەرۆىمي پروچيتاننىمي ستروچكامي، چتو ي پودتۆەرديت پولۋچەنيا رۋكوپيسي نە جەلاەت! پو موەمۋ، ون يسكرەننيي چەلوۆەك، دوبروجەلاتەلنىي، يا ەمۋ دوۆەريلا دەتيششە سۆوە س چيستىم سەردسەم. منە پريحوديت ۆ گولوۆۋ تاكوە سووبراجەنيە: ەسلي ۆى بۋدەتە ۆ الما-اتە ۆ پولوجەنيي ۆىزدوراۆليۆايۋششەگو دوۆولنو دولگو ي ەسلي ۆام زاحوچەتسيا (ي بۋدەت رازرەشەنو ۆراچامي) پوسموترەت مويۋ رۋكوپيس، تو نەلزيا لي ەە كاكيم-ليبو سپوسوبوم دوستاۆيت وت شوتى يدريسوۆيچا ۆام؟ كونەچنو مويا مىسل دەرزوستنايا، داجە ناحالنايا، پروستيتە مەنيا، — نو مالو لي كاك سكلادىۆايۋتسيا وبستوياتەلستۆا؟! ۆسە موي دەرزوستي پوروجدايۋتسيا سومنەنيامي ي تريەۆوگامي و دەتيششە، وب ەگو «ەكزامەنە» پەرەد ۆامي ي شوتوي يدريسوۆيچەم.
نو نە وتنوسيتەس ك ەتومۋ «پروجەكتۋ» س سەرەزنوستيۋ، يا، كونەچنو، ۆىشليۋ ۆام درۋگوي ەكزەمپليار، كوگدا ۆى ۋكاجەتە، ۆام دوموي، ۆ كوكچەتاۆ. بويۋس، چتو ۆى ي نە رادى، چتو سۆيازاليس س تاكوي نادوەدليۆوي وسوبوي، كاك يا، — نو چتو دەلات؟ ك كومۋ جە منە وبراتيتسيا ۆ كازاحستانە، كاك نە ك تەم ليسام، س كوتورىمي، ۆولەيۋ سۋدبى، ۋستانوۆيلاس ۋ مەنيا رەالنايا سۆياز؟
ي يا دۋمايۋ وب الما-اتە، كاك و ۆەرنوم زيموي 1857-58 گودا، كوگدا چوكان بىل تام، سوبيرايا سۆەدەنيا و دەلاح ۆ كاشگارە، ي مۋچالسيا تريەۆوگوي ي نەيزۆەستنوستيۋ، كاك يدەت ۆ سەميپالاتينسكە پودگوتوۆكا كاراۆانا. نو ۋمولكايۋ، چتو بى نە زاپولنيات پيسما سۆويمي نەوتستۋپنىمي رازدۋميامي. كاك پرودۆيگايۋتسيا پەريەۆودى سكازوك اندەرسەنا؟ ۋ ناس ۆ لەنينگرادە ك نوۆومۋ گودۋ ۋستانوۆيلاس، ناكونەس، زيما سو سنەگوم، ۆەترامي ي نەبولشيمي مەتەليامي. نو ۋجە پوكازىۆاەتسيا سولنىشكو ي پو مينۋتام ۋدلينياەتسيا دەن، — ي ەتو زامەتنو! ۋ دەتەي — سپلوشنىە ەلوچنىە بالى، سۆەتسكايا جيزن! ەدۆا ۋسپيەۆايۋت س ەلكي نا ەلكۋ ۆ رازليچنىح دوماح كۋلتۋرى، ۆ سيركە، ۆ دوماح پيونەروۆ.
دليا ناس، ۆزروسلىح، ۋجە بۋدني 1969 گودا، سو سۆويمي زابوتامي ي دەلامي، — چاستيۋ وت پرەجنەگو گودا، ا چاستيۋ ي نوۆىمي. نو ۆسە-تاكي س دەتسكيح لەت ۆسەگدا تەپليتسيا وششۋششەنيە وبنوۆلەنيا جيزني، وجيدانيە سۆەتلوگو ي سچاستليۆوگو، تەم بولەە، چتو ي سولنسە پوتيانۋلو ك سۆەتۋ ي ۆپەرەدي — ۆەسنا!
ۋداەتسيا لي ۆام سەيچاس چيتات؟ يلي كاجدۋيۋ ۆوزموجنۋيۋ مينۋتۋ ۆى يسپولزۋەتە دليا رابوتى؟ منە كاجەتسيا، چتو يا گلۋبوكو پونيمايۋ ۆاس، ەتۋ پوترەبنوست رابوتى، ي بەسكونەچنو ۋۆاجايۋ ەتو جيۆوتۆورياششەە ۋپريامستۆو ترۋدا. نەت نيچەگو لۋچشە، كاك سوزنانيە، چتو پورابوتال يزو ۆسەح سيل، سدەلال، چتو موگ سەيچاس، ي گوتوۆ پەرەدەلىۆات ي ۋسوۆەرشەنستۆوۆات رابوتۋ. دۋمايۋ، چتو ۆ ەتوم — زالوگ جيزني، سوپروتيۆلياەموست بولەزني ي ۆسياكوي درياني. تاك ۆوت ي پرەدستاۆليايۋ ۆاس دۋمايۋششيم، وبدۋمىۆايۋششيم، ا كاك تولكو ۆوزموجنو، — س رازرەشەنيا ۆراچەي ي بەز رازرەشەنيا، — س اۆتورۋچكوي ۆ رۋكاح.
ۋسپەحوۆ ۆام ۆ ۆىزدوروۆلەنيي ي ۆ رابوتە! نە زنايۋ، سكولكو ۆرەمەني پويدەت ەتو پيسمو ۆ الما-اتۋ، موجەت، ۆى ۋجە ۆەرنەتەس ك تومۋ ۆرەمەني دوموي، ۆ كوكچەتاۆ، — چەمۋ يا تولكو پورادۋيۋس!
ۆسەگو ۆام ساموگو-ساموگو لۋچشەگو!
س ۋۆاجەنيەم ولگا فەدوروۆنا.
P. S.
مەنيا زابوتيت توچنوست دوكۋمەنتالنىح ي وبششەستۆەننىح فاكتوۆ، تۋت دولجنو بىت سوۆپادەنيە ۋ ۆسەح اۆتوروۆ، پيشۋششيح و چوكانە. نو، پو مەنشەي مەرە، 60% مەلچايشيح سوبىتيي ليۋبوي جيزني نە فيكسيرۋەتسيا ۆ وفيسيالنو-دوكۋمەنتالنوي بيوگرافيي، ي تۋت پروستو دليا دوستوۆەرنوگو ۆىمىسلا، ليش بى ەتو نە پروتيۆورەچيلو يزۆەستنىم دوكۋمەنتام. چ. ۆاليحانوۆ ۆ دوكلادنوي زاپيسكە و پوەزدكە ۆ كاشگار سووبششال، چتو منوگيە فاكتى يز جيزني كاشگارا ون ۋزنال وت ليۋدەي يز رازنىح سلويەۆ كاشگارسكوگو وبششەستۆا. تۋت ي وتكرىۆاەتسيا پروستور دليا حۋدوجەستۆەننوگو ۆىمىسلا. ي ەسلي مى، — ت.ە. س. مۋكانوۆ ي يا، سپلەتەم رازنىە ۋزورى نا ەتوي «پلوششادكە»، تو نيكاكوگو گرەحا نەت، موگلو بىت ي تو ي درۋگوي، چيتاتەلي تاك ەتو ي پويمۋت. نو ەسلي چوكان ساموليچنو جيۆوپيسال كاكوە-ليبو ليسو، تۋت ۋج مى وبيازانى پوسچيتاتسيا س نەسلۋچاينوي حاراكتەريستيكوي، داننوي چوكانوم. چتو كاساەتسيا سوسيالنو-يستوريچەسكوي تراكتوۆكوي چوكانا ۆاليحانوۆا، تو تۋت ساموە وپاسنوە ۆپاست ۆ ۆوليۋنتاريزم، پودگونكۋ پود سحەمۋ ي ۋپروششەنچەستۆو.
چوكان نە نۋجداەتسيا ۆ پريكراساح، ون، دەيستۆيتەلنو، زۆەزدا پەرۆوي ۆەليچينى، ۆسپىحنۋۆشايا نا نەبوسكلونە كازاحسكوگو نارودا. يا نە ۋۆلەكلاس بى ەتوي تەموي، ەسلي بى سچيتالا، چتو چوكان پرينادلەجيت تولكو پروشلومۋ؟ ون ي پو سەي دەن ي نا دولگيە ۆرەمەنا وستاەتسيا پريمەروم يستينوي ناۋچنوي ستراستي يسسلەدوۆانيا جيزني نارودوۆ، پريمەروم اكتيۆنوي پەرەرابوتكي زنانيي، پريمەروم سەلەۋسترەملەننوستي دەيانيي.
ۆى دولجنى يزۆينيت ەتي موي «ليريچەسكيە وتستۋپلەنيا». س كەم جە منە ي دەليتسيا مىسليامي و چوكانە، كاك نە س كازاحسكيم ليتەراتوروم، كەم ي ياۆلياەتەس ۆى. ۋ ناس، يا ۋبەديلاس، پوچتي نيكتو نيچەگو نە زناەت و چ. ۆاليحانوۆە، رازۆە چتو سلىشالي ەگو يميا.
كستاتي سكازات، سوۆەتسكيە يستوريكي كيرگيزيي، پيشۋششيە و پريسوەدينەنيي پەرۆىح پلەمەن كيرگيزوۆ ك روسسيي ۆ 1856-57 گگ.، ۆەسما سەنيات چ. ۆاليحانوۆا، سسىلايۋتسيا نا ەگو رابوتى و كيرگيزاح. كازاحسكيە يسسلەدوۆاتەلي ۆەسما پۋتانو پيشۋت وب ۋچاستيي چوكانا ۆ ەكسپەديسيي چەرنيايەۆا، ا كيرگيزسكيە يستوريكي پريۆوديات ۆەسما ليۋبوپىتنىي فاكت: چوكان پو سۆوەمۋ ناستويانيۋ وتپراۆيلسيا پارلامەنتەروم ۆ كرەپوست اۋليە-اتا پەرەد ەە شتۋرموم سترەمياس پرەدوتۆراتيت نەنۋجنوە كروۆوپروليتيە. ي حوتيا ەتا ەگو پوپىتكا بىلا بەزۋسپەشنا (ني چەرنيايەۆ، ني كوكانسى نە سكلوننى بىلي ك پەرەگوۆورام)، نو سام فاكت زناچيتەلەن دليا پوزيسيي چوكانا.
يا رادا، چتو ۆى «زابولەلي» موەي رۋكوپيسيۋ. ۋ مەنيا نەت نيكاكيح درۋگيح پومىسلوۆ، كاك تولكو دوستوينو يزوبرازيت چوكانا، كوتورىي ۆسەي سۆوەي جيزنيۋ ي دەياتەلنوستيۋ ۋتۆەرديل ابسوليۋتنوە راۆەنستۆو ينتەللەكتا ۆسەح نارودوۆ ۆ پوستۋپاتەلنوم رازۆيتيي چەلوۆەچەستۆا (ەتو ابسوليۋتنو اكتۋالنو ي ۆ ناشە ۆرەميا، پوكا سۋششەستۆۋيۋت نا زەمنوم شارە پەرەجيتكي راسيزما).
پيشيتە منە، پوجالۋيستا. جەلايۋ ۆام بولشيح تۆورچەسكيح ۋسپەحوۆ ۆو ۆسەح ۆاشيح ليتەراتۋرنىح دەلاح!
س ۋۆاجەنيەم ولگا فەدوروۆنا.
05.01.1969 گ.
(ولگا فەدوروۆنا حۋزە 1909-جىلى،7-اقپاندا، پەتەرگوفتا تۋعان. ۇلتى — فينن. ادەبيەتشى، اۋدارماشى. لەنينگرادتىڭ بالالار كىتابى ۇيىندە، باسپادا قىزمەت ىستەدى. 1942-جىلعى كوكەك ايىندا قورشاۋداعى لەنينگرادتان قورعان قالاسىنا كوشىپ بارىپ، وندا 9 جىل تۇردى. 1943-جىلى اشىلعان قورعان وبلىستىق عىلىمي كىتاپحانانىڭ ديرەكتورلىعىنا تاعايىندالدى. ودان كەيىن لەنينگرادقا ورالىپ، وداقتىق «دەتسكايا ليتەراتۋرا» باسپاسىنىڭ قالالىق بولىمشەسىندە رەداكتور بولدى. فينن جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارىن ورىس تىلىنە، ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن فينن تىلىنە اۋدارۋمەن بەلسەنە شۇعىلداندى. كونستانتين فەدين، ۆاسيليي گروسسمان، الەكساندر كرون، پاۆەل انتوكولسكييمەن، ت. ب. كورنەكتى قالامگەرلەرمەن حات الىسىپ تۇردى. ءسىرا، ءبىزدىڭ ەس-اعامەن بايلانىسىنىڭ ناتيجەسى شىعار، 1981-جىلى الماتىدا شوقاننىڭ عالىم-ساياحاتشىلىق ومىرىنەن جازعان حيكاياسى جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى.
وسى جايتكە وراي ايتا وتىرارىم: ەس-اعانىڭ مۇراعاتجايىندا ءوزىنىڭ الىس-جاقىن باسقالارعا جازعان حاتتارىنىڭ كوشىرمەلەرى جوق. مەنىڭشە، بىرىنشىدەن، ول جىلدارى كوشىرمە جاسايتىن اسپاپ بولمادى جانە، ەكىنشىدەن، ەس-اعا ءوز حاتتارىنىڭ كوشىرمەسىن الىپ قالۋعا ءمان بەرمەدى، — تىم قاراپايىم پەندەلەردە ونداي «وسالدىق» كەزدەسەدى، — ع. ق.)
* * *
«جازۋشى» باسپاسى شىعارىپ جۇرگەن كىتاپتار ماعان وتە ۇنايدى. وقىرماندى، اسىرەسە جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە، ادال ەڭبەككە، تازالىققا تاربيەلەيتىن كىتاپتار بار. مىسالعا «ون بەس جىل وتكەن سوڭدى» الساق، ونىڭ اۆتورى ەستاي مىرزاحمەتوۆ ارايلىم مەن بولاتبەكتىڭ شىنايى ماحابباتىن وتە جاقسى، ادامعا كۇشتى اسەر ەتەتىندەي سۋرەتتەگەن. ەكەۋىنىڭ سوعىستاعى جىگەر-قايراتتارى، ەلدى ادال ءسۇيىپ، جان اياماي شايقاسۋلارى ريزا ەتەدى. ەستاي اعايعا العىسىمدى قالاي جەتكىزەرىمدى بىلمەي وتىرمىن، مىڭ راحمەت دەيمىن! وسىنداي جاقسى كىتاپ كوپ شىعارىلسا ەكەن! قاتەسى بولسا، كەشىرىڭىزدەر. جاۋاپ كۇتەمىن.
ءۇرزيا مۇراتوۆا،
9-كلاسس وقۋشىسى.
شىمكەنت وبلىسى،
كەلەس اۋدانى،
ۆ. ي. لەنين اتىنداعى مەكتەپ.
* * *
كەربەز شىڭى كوكشەنىڭ
(ءۇزىندى)
سال كوكشە جارقىل قاققان جاسىنىسىڭ،
كوتەردى سەنى كوككە اسىل ءىسىڭ.
بايان مەن بايكەن. ەرتاي اعالارداي
تەلەگەي شەكسىز شەجىرە عاسىرىسىڭ.
كورسەتكەن شابىتتى شاق اسىل ماۋسىم،
ماقتاۋعا، ەستاي-اعا، تاتىر جانسىڭ.
مەكەمتاس، قايىمدارداي بىلگىر، ويشىل،
بۇيىرعان كوكشەتاۋعا اقىلمانسىڭ.
ءومىرىڭ وجەت باتىر قيالىنداي،
دەربەسسىڭ، ءار شىعارماڭ تىڭ اعىنداي.
كەربەزسىڭ وقجەتپەسكە ءجۇزىڭ ۇقساس،
تازاسىڭ ساندىبايدىڭ بۇلاعىنداي.
دۇنيەگە ەمەسسىڭ جاي كەلگەن قوناق،
حيكاياڭ مول تاعدىرىڭ بەرگەن وراپ.
العىسىن ايتار ءبىرجان، اقان سەرى،
ۇكىلى ىبىراي مەن بالۋان شولاق...
ەل سۇيگەن ەڭبەگىڭدى تاعى دا ايتام،
ايتپەسە اقيقاتتىڭ باعى قايتار.
ءوزىڭسىڭ اۋىر كەزدە اتىڭ شىعىپ،
جەبەگەن كەنەسارى، ابىلاي حان.
جىر ەتسەم تازا نيەت تىلەگىڭدى،
سارىارقا سان سىرىڭدى بىلە ءبىلدى.
سۇم تاعدىر سۋىتسا دا، توقتاتپاسىن
ءبىر اللا، لاۋلاپ تۇرعان جۇرەگىڭدى!
كاكىمبەك سالىقوۆ.
* * *
«ون بەس جىل وتكەن سوڭ» دەگەن كىتاپتى باس الماي وقىپ شىقتىم. تاماشا جازىلعان، كوزىمە جاس ۇيىرىلە بەردى. مۇنداي كىتاپ كىمدى بولسىن بەيتاراپ قالدىرماس.
مەنىڭ ويىمشا، ءبىر كەمشىلىگى — كىتاپ اياعىندا ەپيلوگ جوقتىعى. ەپيلوگ بولىپ، بولات پەن بولاتبەكتى كەزدەستىرۋ كەرەك ەدى. مىسالى، بولات جوعارى وقۋ
ورنىن ءبىتىرىپ، توي جاساسا، سول تويدا: ارايلىم، بولات، بولاتبەك، نۇرزيا جانە بولاتبەك پەن نۇرزيانىڭ ەرجەتكەن بالالارى قاتار وتىرىپ، تىرشىلىك، ءومىر، ماحاببات، ادامگەرشىلىك تۋرالى اڭگىمەلەسكەندەرىن كورسەتسە عوي، سوندا، بالكىم، كەلىستى شىعار ما ەدى. ال كىتاپ ماعان قاتتى اسەر ەتتى.
بىزدە كىتاپ جاقسى شىعىپ جاتىر، ءبىراق كەيبىرەۋلەرىندە توي-دۋمان، كوپ ءسوز، قىز-ايەلدەردىڭ جالاڭاش بەينەسىن سۋرەتتەۋ كەزدەسە بەرەدى. ماحاببات بولسا، كوپ قيىندىققا كەزدەسەدى. ومىردە ۇنەمى سولاي بولا بەرە مە؟
كىتاپتاردا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سۇيىسپەنشىلىك ماحابباتى تۋرالى وتە از جازىلادى. جوعارعى كلاستاردا ءبىر-بىرىن سۇيگەن، ينستيتۋتتا بىرگە وقىپ، سەميا قۇرىپ، باقىتتى بولىپ جۇرگەن جاستار از با؟ جان اۋىرتاتىن قيىندىق كورمەگەندەردىڭ ماحابباتىن ءمولدىر ەمەس دەۋگە بولا ما؟! ءساتىن كەلتىرىپ، سول شىندىقتى جازسا، ونىڭ دا تاربيەلىك ءمانى بولادى دەپ ويلايمىن.
مەنىڭ جاسىم 22-دە. وتان الدىنداعى بورىشىمدى وتەپ كەلگەنىمە 2 اي بولدى. ساۋ-سالەمەت بولىڭىزدار! ەڭبەكتەرىڭىزدە جاڭا تابىس تىلەيمىن!
تۇرعالي سۇلەيمەنوۆ.
تالدىقورعان وبلىسى،
كەربۇلاق اۋدانى،
جولامان پ/ب. دالا ستانسياسى.
* * *
ەستاي!
حاتىڭدى الىپ، اماندىقتارىڭدى ءبىلىپ، قۋانىپ قالدىم.
جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولۋىڭمەن قۇتتىقتايمىن! قايىرلى، قۇتتى بولسىن! سەن ەندى جازۋشىلار ساپىنداسىڭ!..
سەن ن. وستروۆسكييشە قيىنشىلىق بۇعاۋىن تاس-تالقان ەتىپ ءۇزىپ تاستاۋعا ءتيىسسىڭ! قوعامىمىزعا، حالقىمىزعا كەرەك ادامسىڭ. ەتكەن ەڭبەگىڭ تانىلىپ، قۇرمەتتەلىپ جاتىر. ەندى ساعان اۋرۋعا، ولۋگە بولمايدى! تۇر دا، قىزۋ ەڭبەككە ارالاسىپ ءجۇرىپ كەت! جەڭەتىن كۇش-قۋات سەندە جەتكىلىكتى!
سەن «مەدەتىڭدى» اڭگىمە، پوۆەست كۇيىندە قالدىرما، رومانعا اينالدىر، جۇگى جەتىپ جاتىر. كەلەشەك ۇلكەن تۆورچەستۆو ءۇشىن ساۋشىلىعىڭدى باپتاۋ، دۇرىستاۋ كەرەك.
جاقىندا سەرگەيەۆ اۋداندىق «نوۆاتور» گازەتىنەن مىنا ءبىر حاباردى وقىپ، قيىندىسىن، مىنە، وزىڭە جىبەرىپ وتىرمىن. سەنىڭ كىتاپتارىڭ اۋىل-سەلو كىتاپحانالارىندا تالقىلانا باستاپتى. بۇل — جاقسىلىق! بۇل — قۇرمەت! ەسكەرتكىشكە جىبەردىم گازەتتى.
جۇيكە اۋرۋىمەن سىرقاتتانعاندا دامىلسىز ەڭبەك ەتۋ جەڭىل بولمايدى. مەن تاۋلىگىنە ەكى-ۇش ساعات قانا جازام. نەمەسە تۇك تە جازبايمىن. باسىم اۋىرىپ بارا جاتسا، التىن ويىم بولسا دا، كىتاپتى تاستاپ كەتە بارام. اڭعا كەتەم، جازدا بالىق اۋلايمىن، موتوسيكلمەن زىرلاتىپ ءبىراز جەرگە بارام.
زەينوللا شۇكىروۆكە ءبىرازدان بەرى حات جازا المادىم، ەندى بايلانىستى قالپىنا كەلتىرۋىم كەرەك.
سونىمەن، ساۋشىلىق، باقىت تىلەيمىن ۇي-ىشىڭە، جەكە باسىڭا! كۇلپاش پەن بالالارعا دۇعاي-دۇعاي سالەم!
زەينەل-عابي.
4. ش. 1974.
* * *
قۇرمەتتى ەستاي!
ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى الدىم. تىرشىلىكتىڭ كاكىر-شۇكىرىمەن ءجۇرىپ جاۋاپتى ءسال كەشىكتىرىپ الدىم، عافۋ ەتكەيسىز!
رومانىڭىزدىڭ سوڭى كىدىرىڭكىرەپ جاتسا، اسىقپاڭىز، مۇرسات بەرەيىك. 1975-جىلدىڭ جوسپارىنا ۇسىنۋدى ءوز مىندەتىمە الايىن. دەي تۇرعانمەن، ابەكەڭمەن حابارلاسىپ قويساڭىز، كوپتىك ەتپەس ەدى. ۇلكەن بيلىك، تورەلىك قۇرىعى سول كىسىلەردە عوي. ال ءوز باسىم رومان قولجازباسى قولعا تولىق تيگەن كۇنى جەدەلدەتۋ جاعىن قاراستىرارمىن.
ەستاي! بىزگە كەرەگى — ءسىزدىڭ قۇلانتازا ايىعىپ، جارقىراپ ارامىزدا جۇرگەنىڭىز! دەنساۋلىعىڭىزعا قيانات جاساپ، تىم اسىقپاڭىز. كىتابىڭىزدىڭ الدى-ارتى وسى ەكەن دەپ بىلمەيمىن. ءالى تالاي نوۆەللا، پوۆەست، روماندارىڭىز دۇنيەگە كەلەر دەگەن زور ۇمىتتەمىن.
كوڭىلىڭىز الاڭ بولماسىن، قاباعىڭىزعا كولەڭكە ۇيالاماسىن. شاڭىراعىڭىزدان شۋاق كەتپەسىن، ەسكە! بۇرىنعىنىڭ باتاگوي شالدارىنشا تىم ءدىلمارسىپ كەتتى دەمەگەيسىز. ادال كوڭىلدە سىزگە دەگەن بوتەندىك جوق.
سالەممەن، ءىنىڭىز ماعزوم.
23. ح1. 1973 ج.
(ماعزوم سۇندەتوۆ — «جازۋشى» باسپاسى پروزا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. ابەكەڭ — باسپانىڭ ديرەكتورى ءابىلماجىن جۇمابايەۆ، - ع. ق.)
* * *
ەس-اعا!
كوكشەتاۋدان كەيىنگى ساپارىم: ءشاۋىلدىر، قارقارالى، ەگىندىبۇلاق بوپ، كوپ جول ءجۇرىپ قايتىپ، حات جازۋعا ەندى عانا مۇرشام كەلدى.
بالۋان شولاق، شوجە، ءبىرجان حاقىندا كوپ ماعلۇمات بەردىڭىز جانە ول دۇنيەلەردى وزدەرىڭىزدەن كەيىن استانالىق باسپا ءسوز بەتىنە شىعارعانىڭىز وتە دۇرىس! ءبىلسىن ەل. وسى تىرلىگىڭىزگە قۋانىشتىمىن. تەك قۋاتتى... وتە قۋاتتى بولۋىڭىزدى تىلەيمىن!
سالەمىڭىزدەن بىلگەنىم:
1. راديوداعى كاكىمبەك نارجانوۆپەن سويلەستىم. بالۋاندى ولار مەن جازدى نە جازادى دەپ ءجۇر ەكەن، وزدەرىنشە توپشىلاپ. مەن ولارعا: ەس-اعادان ارتىق بىلمەيمىن، ەس-اعانىڭ پەساسىن كىرگىزىڭىزدەر دەپ، ءبىر ساعاتقا — 1989-جىلعا — پەساڭىزدى كىرگىزدىردىم. ادرەسىڭىزدى بەردىم، حات جازۋعا ءتيىس.
2. مۇحتار شاحانوۆ ماتەريالىڭىزدىڭ كەلگەن-كەلمەگەنىن بىلمەي وتىر. مەن ونىڭ ورىنباسارى قۇلكەنوۆ مەرەكەگە قادالىپ، ىزدەتتىرىپ جاتىرمىن.
3. مۇحتار ماعاۋينگە بەيسەنبى كۇنى بارىپ ەدىم، سەكرەتاريات ماجىلىسىندە ەكەن، ونداعى ماتەريالدارىڭىزدى بىلە المادىم، بولىمدەگى جىگىتتەر دەمالىسقا شىعىپ كەتىپتى، وقاسى جوق، تاعى بارىپ بىلەم عوي.
ەس-اعا، «احاۋ، ارمان-اي» مەن «ايبوزىمنىڭ» ءسىز جولداعان نۇسقاسى قانداي كەلىستى!..
ەندى كوكتەمگە دەيىن ۇيدەمىن. حابارلاسامىن.
سالەممەن، — يليا.
تەلەفونىڭىز باياعى ما؟ قالايدا الا الماي قويدىم.
(ءىليا جاقانوۆ — سازگەر. مۇحتار شاحانوۆ — «جالىن» الماناعىنىڭ، مۇحتار ماعاۋين — «جۇلدىز» جورنالىنىڭ باس رەداكتورلارى، - ع. ق.)
* * *
كىتاپ ماعان ۇنادى. مەنى تاڭقالدىرعان — ارايلىمنىڭ تاعدىرى. ون بەس جىل بويى بولاتبەكتى ولدىگە قيماي، وعان ارناعان ادال ماحابباتىن بەرىك ۇستاپ، ءوزىنىڭ جاس ومىرىنە قيانات جاساپ، شىدامدىلىقپەن كۇتۋى كىمدى بولسىن تاڭقالدىرماي قويماس ەدى.
ال بولاتبەك شە؟ ول باسقاعا ۇيلەنسە دە، ارايلىمدى قۇرمەتتەۋى بولەك. وعان جۇرەك تۇكپىرىنەن ورىن قالدىردى. ارايلىمداي ايەلدى ۇمىتۋ مۇمكىن ەمەس، ەگەر ۇمىتا قالسا، ول بولاتبەكتىڭ وزىنە ءوزى جاساعان قيانات بولادى دەپ بىلەم.
ايتسەدە، مەن ارايلىمدى بولاتبەكتەن جوعارى قويار ەدىم. ماحابباتىن ءمولدىر كۇيىندە ساقتاۋ ارايلىم سياقتى ايەلدەردىڭ عانا قولىنان كەلەدى.
ارايلىمنىڭ بولاتبەكتەن كەيىنگى تىلەگى بولاتى بولدى.
مىسالى، ارايلىمنىڭ بويىنداعى قاسيەتتى نۇرزيانىڭ بويىنان ىزدەۋگە بولار ما ەدى؟ بولار ەدى، ءبىراق تابىلمايتىن ەدى. ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. نۇرزيا وسەككە ەرىپ، بولاتبەكتى دۇشپان الدىندا جەرگە قاراتىپ كەتتى. ەگەر مەن بولاتبەكتىڭ ورنىندا بولسام، نۇرزيانىڭ قىلىعىن كەشىرمەس ەدىم.
بولاتتىڭ تاعدىرى دا اركىمدى تولعاندىرادى دەي الامىن. اكەسىز وسكەن، اكەنىڭ «اينالايىنىن» ەستۋگە زار بولعان بالا ارمانىنا جەتكەندەي ەدى، ءبىراق قۋانىشىنىڭ ۇزاققا سوزىلماعانى مەنى قاتتى قىنجىلتتى. قايداعى ءبىر قاڭقۋ سوزدەردىڭ اكە مەن بالانى اجىراتىپ تىنعانى وكىنىشتى-اق! سوندايدى ىستەگەن تەمىرجان مەن سۇلىكبايعا ابدەن جىنىم كەلدى.
مەنىڭ ويىمشا، بولاتبەك پەن بولات ءتۇبى تابىساتىن سياقتى بولىپ تۇرادى. ولار كەيىن كەزدەستى مە ەكەن؟ وسى ءبىر عانا سۇراعىما «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» پوۆەسىنىڭ اۆتورى ەستاي اعاي مىرزاحمەتوۆ جاۋاپ بەرسە ەكەن!
تىلەك ءبىلدىرۋشى — 10-كلاسس وقۋشىسى كەرىم كوپبايەۆا.
1. 11. 73 جىل.
جامبىل وبلىسى،
لۋگوۆوي اۋدانى، «ۆوستوك» كولحوزى.
* * *
ءومىردىڭ ءوزىن تاڭدانتىپ
ەس-اعا!
قۇيرىق-جالىن ءورت شالعان، تىرلىكتى تەربەپ كۇيمەنەن،
كوكىرەگىن دەرت شالعان. وتىنا كىمدەر كۇيمەگەن.
تىلسىم-تىرلىك-تۇڭعيىق ولار دا ءبىراق ءداپ سەندەي
كەلەر كۇندى بەتكە العان ءومىردى مىنا سۇيمەگەن.
تۇلپار جۇيتكىپ بارادى.
بار شىعار جاندار، تورلاعان
ءتورت تۇياعى كەتىلگەن تۇماننان شىقپاي سورلاعان.
شاپسا، قايتا جەتىلگەن. ولار دا ءبىراق ءداپ سەندەي
وكسىك ومىر-وكىنىش، ومىرگە عاشىق بولماعان.
شار بولاتتاي بەكىنگەن
تۇلپار جۇيتكىپ بارادى. مارقايتىپ جانىن نۇر دەگەن،
ادامدار از با گۇلدەگەن.
توپشىسى تەمىر مايىسكان، ولار دا بالكىم ءداپ سەندەي
قايعىدان بەلى قايىسقان، ءومىردى اڭساي بىلمەگەن.
جەڭىپ شىققان، جەڭىلمەي،
ءولىم-ومىر سايىستان اۋلادان اتتاپ شىقپاعان،
سۇڭقار سامعاپ بارادى. قايعىرىپ كوزىن سىقپاعان
جاندار دا بار عوي ومىردە،
قۇيرىعى تۇتام قالعانداي، تىرلىكتىڭ سىرىن ۇقپاعان.
قيىعىن جالىن شالعانداي،
شاراسىن شايقاپ جالعاننىڭ، ولاردىڭ جايى ءبىر بولەك،
شاعىلىپ كۇنگە اي ماڭداي، سەن جايلى سەزىم تىم ەرەك.
سۇڭقار سىمعاپ بارادى. ارمانشىل اسىل جانىڭدى
مەدەتكەر جاندار ءجۇر دەمەپ.
شاعالا-عۇمىر شارلاعان،
تۇعىرىن الدان بارلاعان، جاۋدىركوز جايساڭ ءومىردىڭ
داراقتاي دارا ءبىر تۇلعا، جاسى بوپ تالاي توگىلدىڭ.
سابىتىن كوپكە سالماعان. ولىمگە قيماي ءومىردى
قازىنا-قويما سارقىلماس، كوبەڭنەن تالاي سوگىلدىڭ.
ىزدەنىستەردەن تالماعان.
تارلان-تابان تاريحتىڭ، قايىسىپ جانىڭ ءدىر ەتكەن،
جەلىسىن ۇزبەي جالعاعان شاقتارىڭ ءمالىم جۇدەتكەن.
كەلەسىڭ ءبىراق قاتاردا
مىنا وتىرعان ءسىز باردا، ءومىردى سۇيگەن جۇرەكپەن.
مىنا تۇرعان ءبىز باردا،
دارىتپاس جانىن سىزدارعا، ومىرمەن تاۋىپ ۇيلەسىم،
بوي الدىرماس ىزعارعا. سول جۇرەك العا سۇيرەسىن.
تامىرى تارتقان تەرەڭگە
ورلىگىمەن ءومىردىڭ ەمەندەي بەكەم كۇيدەسىڭ.
ءوزىن دە مىنا تاڭ قىلىپ،
ەستاي-عۇمىر كەرۋەنى سىرلاسىپ قالا، دالاڭمەن،
كىدىرمەيدى ماڭگىلىك! سىرلاسىپ شەكسىز عالاممەن،
جانتايىپ قالماي، جاقسى اعا،
جازا بەر جۇردەك قالاممەن!
تولەگەن قاجىبايەۆ.
* * *
قۇرمەتتى جازۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆ اعاي!
ءسىزدىڭ «مەدەت» رومانىڭىزدى وقىپ، كوپ ويعا قالدىم.ادامداردىڭ باۋىرمالدىعى، اسىرەسە، اينۇردىڭ ماحابباتقا ادالدىعى ويلانتپاي قويمادى. ارينە، ءسىز بۇل روماندى ويدان شىعارماعان بولارسىز. ەندەشە: مەدەت، اينۇر، ءداريعا، قۇلجابايدىڭ كىم ەكەندەرىن بىلمەۋىم كوكشەتاۋ وبلىسىندا تۇراتىن وزىمە ۇيات سياقتى. ماحابباتىن قادىرلەي، ارداقتاي بىلگەن اينۇر اپايدىڭ كىم ەكەنىن بىلگىم كەلەدى. ال ماحابباتى ساۋداعا سالۋشى قۇلجاباي ءۇشىن ۇيالىپ ءجۇرمىن، ونداي توعىشاردىڭ ءبىزدىڭ وبلىستان شىققانى نامىسىمدى كەلتىردى.
اعاي، سىزگە وسى رومانىڭىز ءۇشىن كوپ العىس ايتىپ، زور دەنساۋلىق، سەميا باقىتىن تىلەيمىن!
وقىرمانىڭىز — باقىت دۇيسەنبايەۆا.
ادرەسىم:
كوكشەتاۋ وبلىسى، ۆولودار اۋدانى،
«قازاقستان» سوۆحوزى، ۆوستوچنوە سەلوسى.
18. 07. 1976 ج.
* * *
ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» پوۆەسى ماعان ۇنادى، وتە تارتىمدى جازىلعان. جاستاردى ادالدىققا، ەرلىككە باۋليدى. ءبىراق پوۆەست اياقسىز. نۇرزيا جەڭگەيدىڭ ارى قاراي ءومىرى نە بولدى ءۇش بالامەن؟ بولاتبەكتىڭ قىزمەتى ورىنشا قالا ما، تەمىرجان سياقتى قۇركوكىرەك باستىقتار وعان قاقپان قۇرعان ەدى عوي، ول نە بولدى؟ ۆاسيليي گاۆريلوۆيچ زولوتۋحين ەكەۋىنىڭ شيەلەنىسى دۇرىس شەشىلدى مە؟ مىنە، وسى جاعدايلار وقۋشىنى ءبىر تۇبەككە اكەپ تىرەيدى. وسىنىڭ اقىرىن بىلگىم كەلەدى.
سالەممەن، وقۋشى نۇرباي اتامبايەۆ.
جەزقازعان وبلىسى، اقادىر اۋدانى،
«ايسا» رازەزىنىڭ تۇرعىنى.
* * *
جازۋشىلار وداعىنا جانە اۆتور ەستاي مىرزاحمەتوۆكە.
ءبىز وقىعان «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» كىتاپ ءسوزى وتە ۇنامدى، تارتىمدى، بۇل ءۇشىن سىزدەرگە، ياعني جازۋشىلار وداعىنا كوپ-كوپ راحمەتىمىزدى ايتامىز!
ەندى سول كىتاپ بويىنشا تۇسىنىك بەرۋدى سۇرايمىز:
بىرىنشىدەن، بۇنىڭ ءوزى بولعان وقيعا ما؟ اتتەڭ، اياقتالماي قالعان. جالعاسى بار ما؟ بولسا، سوڭى قالاي اياقتالار ەكەن؟
ەكىنشىدەن، بولاتبەك بۇرىنعى ايەلى ارايلىممەن، بالاسى بولاتپەن كەزدەسە مە؟ سوڭعى ايەلى نۇرزيامەن، ودان كورگەن بالالارىمەن قايتادان سەميالىق تۇرمىس قۇرا ما؟
ۇشىنشىدەن، ساۋدا مەكەمەسىنىڭ باستىعى قاراجانوۆ تەمىرجاننىڭ، ونىڭ سىبايلاسى ايتبايەۆ سۇلىكبايدىڭ ىستەگەن ارەكەت-قىلىقتارىن وبكوم قالاي شەشتى ەكەن؟
تۇسىنىك بەرۋ-بەرمەۋ جاعىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. ال مازالاعانىمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىز.
ءبىزدىڭ ادرەسىمىز: ورال وبلىسى، جىمپيتى اۋدانى، جەتىكول سوۆحوزى. حيسمەتوۆتەر. 6. 03. 1974 ج.
* * *
قۇرمەتتى ەستاي-اعا، ءسىزدىڭ كىتابىڭىزداعى بولاتبەك پەن ارايلىم سياقتى جۇرتتىڭ ءبارى ادال بولسا ەكەن دەپ ويلايمىز. ەكەۋىنىڭ سوعىس كەزىندەگى ەرلىكتەرى ءبىزدى قىزىقتىرادى جانە تولعاندىرادى. ءبىز دە سولارداي ەرجۇرەك، ابزال جان بولساق دەگەن نيەتتەمىز.
بۇل كىتاپتى وقىپ بولعان سوڭ بىزگە مىناداي وي كەلدى: سوعىس تالايدى جىلاتتى، قاجىتتى، ءبىز سوعىستا بولماساق تا ونى بىلەمىز، ءسىزدىڭ كىتابىڭىز دا كوپ نارسەنى كوزىمىزگە ەلەستەتتى. بولاتبەك پەن ارايلىمدى اجىراتقان — سول سۇمدىق سوعىس. ءبىز بولاتبەكتى وتە-موتە اياپ كەتتىك. ماحابباتقا ادال ارايلىم تىنىش وتباسىن بۇزباۋدى ويلاپ كوشىپ كەتتى، ءسىز ونىڭ ودان ارعى ءومىرىن جازباعانسىز، ءبىز سونىڭىزعى رەنجىدىك. بولات ءوز اكەسى بولۋىن ارماندادى، ال ءسىز سول ادال جاندى ارمانىنا نەگە جەتكىزبەدىڭىز؟ بولاتبەكتى ۇيىندە جالعىز قالدىرىپ قويعانىڭىز قالاي؟ ارايلىمعا: «بولاتبەك، ۇلىڭمەن تابىساسىڭدىر» دەپ حات جازعىساسىز دا، تابىستىرمايسىز. وسى جونىندە بىزگە جاۋاپ بەرۋىڭىزدى وتىنەمىز.
سالەممەن، قۇلىن-تايداي تەبىسىپ قاتار وسكەن ەكى دوس حاليدا مەن تۇمار. ءبىزدىڭ ادرەسىمىز: شىمكەن وبلىسى، لەنين اۋدانى، كوممۋنيزم سوۆحوزى، اباي بولىمشەسى، ايناتاس ۋچاسكەسى. اعابەكوۆ ت. ح.
قۇرمەتتى ەستاي اعا، ءسىز ءبىزدىڭ بۇل حابارىمىزعا كۇلەرسىز، ال ءبىزدىڭ ويىمىز وسى. ءسىز نەشە جاستاسىز؟
* * *
بۇلاق بوپ سىزدەن باس الام!
ەستاي اعا، ەس-اعام! ەستاي اعا، ەس-اعام!
جاقسىعا كوڭىلى حوش ادام، سۇلۋلىققا ماس ادام.
شاشقان نۇرىن جۇرەكتىڭ سەزىمىڭنەن ءنار الىپ،
ۇرپاققا ماڭگى جاس ادام. سىرلى اۋەنگە باسا الام.
ەستاي اعا، ەس-اعام! ەستاي اعا، ەس-اعام!
سوزىمەن ءمۇسىن جاساعان. بۇلاق بوپ سىزدەن باس الام.
سابىرلى، سىرلى ناز ايتقان قۋات بەرسىن اعاما
تاس اتقانعا تاسادان. جاراتقان اللا، جاساعان!
يران سال تاسقارا ۇلى.
* * *
سالاماتسىز با، ەستاي-اعا؟
مەنىڭ حاتىما جازعان جاۋابىڭىزدى الىپ، ەرەكشە قۋاندىم. ءسىزدىڭ كىتابىڭىز بويىنشا وقۋشىلار كونفەرەنسياسىن وتكىزەمىز دەگەنىم ىسكە اسپاي، ۇيالىپ ءجۇر ەدىم، ەندى ءبارىبىر جاۋاپ قايتارۋىم كەرەك قوي. كونفەرەنسيا جاقىندا وتەدى، وعان دەيىن ءبىز جان-جاقتى پىكىرلەسىپ، ونى «لەنينشىل جاس» گازەتىنە جازىپ جىبەرگەن ەدىك، ءالى جاۋاپ جوق.
اعا، ءسىز جاڭادان كىتاپ جازىپ جۇرگەنىڭىزدى ايتىپسىز، ول دا مىنا «مەدەت» سياقتى قىزىقتى بولىپ شىعۋىن، ءسىزدىڭ وقىرماندارىڭىزدىڭ اسا ءقادىرلى جازۋشىسى بولۋىڭىزدى تىلەيمىز!
قارىنداسىڭىز كەنجەش بولاتبەكوۆا.
جەزقازعان وبلىسى،
1-جايرەم پوسەلكەسى،
ۆوستوچنايا كوشەسى، 22.
* * *
ۋۆاجاەمىە رابوتنيكي تيپوگرافيي! يا پروچيتال كنيگۋ ۆاشەگو يزداتەلستۆا «ون بەس جىل وتكەن سوڭ». ەتو مويا پەرۆايا كنيگا، كوتورۋيۋ يا پروچيتال نا كازاحسكوم يازىكە. كنيگا وچەن ينتەرەسنايا! ۆ نەي جيزن پوكازانا ۆو ۆسەي ەە منوگووبرازنوي فورمە، پوكازانى ليۋدي رازنوگو حاراكتەرا. ۆ حودە چتەنيا كنيگي، چيتاتەل سام، كاك بى ستانوۆيتسيا ۋچاستنيكوم پروحوديۆشيح سوبىتيي، ۆمەستە س گەروەم دەليت ەگو رادوست ي گورە، بەسپوكويشسيا زا ەگو سۋدبۋ، زا سۋدبۋ درۋگيح ۋچاستنيكوۆ سوبىتيي.
نو ۆوت ۋ مەنيا ەست ۆوپروس: ەست لي پرودولجەنيە ەتوي كنيگي؟ چتو ستالو س بولاتبەكوم، ارايلىم، بولاتوم، نۋرزيا؟ جيۆى لي وني؟ ۆەد پروشلو نەمنوگو، ليش 16 لەت؟
پروشۋ ۆاس وتۆەتيت نا ەتي ۆوپروسى كونكرەتنو، ا ەسلي سموجەتە، تو بولەە پودروبنو!
س پروسبوي، جۋنۋسوۆ بولات نۋركانوۆيچ.
موي ادرەس: پاۆلودارسكايا وبلاست،
جەلەزينسكيي رايون، س/ز «ۆ — روششا»،
س. جانا بيرليك. 21. 03. 74 گ.
* * *
دوروگايا رەداكسيا «جازۋشى باسپاسى»!
كوللەكتيۆ رايوننوي بولنيسى گ. كاركارالينسكا، پروچيتاۆ پوۆەست ە. مۋرزاحمەتوۆا «ون بەس جىل وتكەن سوڭ»، پروسيم پەرەدات يسكرەننۋيۋ بلاگودارنوست اۆتورۋ!
تاكجە كوللەكتيۆ رايبولنيسى پروسيم سووبششيت ادرەس، گدە پروجيۆايۋت ۆ داننوە ۆرەميا ارايلىم س بولاتوم، بولاتبەك س نۋرزيەي؟
كوللەكتيۆ بولنيسى.
18. 04. 1974 گ.
قاراگاندينسكايا وبلاست،
گ. كاركارالينسك، ۋل. م. اۋەزوۆا، 33.
وحاپوۆوي ك.
* * *
مەن ىبىراي التىنسارين اتىنداعى سەگىزجىلدىق مەكتەپتىڭ 8ء-نشى كلاسىندا وقيمىن. سىزدەردەن سۇرايتىنىم: ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» كىتابىنداعى بولاتتىڭ قايدا، نە ىستەيتىنىن جازىپ جىبەرسەڭىزدەر ەكەن. ماعان ول وقۋشىلار كونفەرەنسياسىن وتكىزۋىمە وتە كەرەك. سول كەيىپكەردى بىلگىم كەلەدى.
ماۋزيپا مۇحامادييەۆا.
18. 03. 74 ج.
شىعىس قازاقستان وبلىسى، تارباعاتاي اۋدانى،
اقجار سوۆحوزى، №3 شورعا فەرماسى.
* * *
جاقسىنىڭ ءىزى
جارقىرايدى ءبىر جۇلدىز توبەمدەگى،
جاقىندايدى ءبىر جارىق بەلەڭدەگى.
ءسىزدىڭ مەيىر، ءسىزدىڭ قۇت، ءسىزدىڭ ار ما، —
ءبىر داۋىسقا قۇلاعىم ەلەڭدەدى.
و، ەس-اعا، اسىقتىم ءسىز بە ەكەن دەپ،
جۇرەگىمدە قالعانسىز شىن مەكەندەپ.
بۇرىنعى ىزەت بۇرىنعى، تاعى سىيلاپ،
پارىزىم دا بار ەدى ءبىر وتەلمەك!..
كوكشەسىنە كوز بولعان قايران اعا،
قاراساق قوي، تاپ سىزشە اينالاعا!
ماڭدايلارعا جازىلسا، ول دا — باقىت،
ابىرويىن الاشتىڭ ويلاۋ گانا!..
تويى ءوتسىن دەپ ابىلاي، حان كەنەنىڭ،
قاتپارلارىن قازدىڭىز سان كونەنىڭ.
بۇل ولكەدە سىزدەي ۇل تۋماس ءازىر،
دەسە بىرەۋ، سەنەمىن، مەن سەنەمىن!..
قايىرباي تورەعوجا.
* * *
ماعان بيىل وقىعان كىتاپتارىمنان ەڭ ۇناعانى ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» پوۆەستى جانە وتەباي ءقاناحيننىڭ «جۇرەك قالاۋى» كىتابى بولدى. ءبىراق كىتاپتاردىڭ كوبىندەگى وقيعالار، كەيىپكەرلەرىنىڭ ومىرلەرى اياقتالماي قالىپ جاتاتىن سياقتانادى. الدە سولاي بولۋى كەرەك پە؟ مىسالى، پوۆەستەگى ارايلىم «شىنىندا قىزدار نازىك بولعانمەن، ءومىردىڭ قيىنشىلىعىنا وتە ءتوزىمدى كەلەدى» دەگەننىڭ دالەلى سياقتى. ول نەتكەن اسىل ادام! بۇگىندە قايدا ەكەن؟ بالاسى بولاتتىڭ قىزىعىن كورىپ وتىر ما، الدە قايعىدان... ايتۋعا اۋزىم بارمايدى.
بۇل حاتتى جازا المايتىن سياقتى بولىپ ەدىم، ءبىراق كىتاپتىڭ اسەرى: «جازىپ جىبەر!» دەگەندەي بولدى.
ح. ەدىلباي.
702008
وزبەك سسر،
تاشكەنت وبلىسى، كالينين اۋدانى،
احۋنبابايەۆ اتىنداعى سوۆحوز،
ۆ. ي. لەنين اتىنداعى №61 مەكتەپ.
* * *
ەس-اعا، حال-احۋالىڭىز قالاي؟ ۇي-ىشىڭىزگە دۇعاي سالەم!
ماسكەۋدەگى ۇلكەن ليتفوندپەن حابارلاسىپ، قاۋلى-قارارلارىن الىپ تانىسىپ ەدىم، سىزدەي سىرقاتتارعا «جۇمىسقا ۋاقىتشا جارامسىزدىعى تۋرالى» دارىگەرلىك قاعاز (بيۋللەتەن) بويىنشا جاردەماقىنى ۇزدىكسىز تولەۋ تۋرالى باپ بار ەكەن، دەمەك، ءسىز بۇدان بىلاي بىزگە بيۋللەتەنىڭىزدى جىل بويى جىبەرىپ تۇرىڭىز، قىسىلماڭىز، نامىستانباڭىز. ءسىزدى ەسەپكە العان، ەمدەپ جۇرگەن اۋرۋحاناعا الگى باپتىڭ كوشىرمەسىن قوسا تۇسىنىك حات جازدىم، ەندى ولار دا «قالاي بولار ەكەن؟» دەپ جالتاقتامايدى، بيۋللەتەندى اي سايىن بەرىپ تۇرادى. ال ونىڭ ءبىر كۇنىنە نەشە سوم تولەۋ ءسىزدىڭ سوڭعى ءۇش جىلداعى قالاماقىڭىزدىڭ مولشەرىنە قاراي بولادى ەكەن. «جازۋشى»، «جالىن» باسپالارىنان انىقتاما الدىرىپ، سولار كورسەتكەن قالاماقى سومالارىن قوسىپ ەدىك، سىزگە بيۋللەتەنىڭىزدىڭ ءبىر كۇنىنە 10 سوم 50 تيىننان اينالادى ەكەن، قۋانىپ قالدىم. الداعى جىلدا كىتابىڭىز شىعىپ، قالاماقىڭىزعا قوسىمشا بولا قالسا، ءبىز دە قوساتىن بولامىز.
ازىرشە وسى.
ءوزىڭىز قىمىزبەن ەمدەلۋدى ۇزبەڭىز. مەنەن الدەقايدا جاقسى بىلەسىز عوي ونى.
جاڭادان نە جازا الىپ ءجۇرسىز؟ گازەت-جۋرنالعا لايىقتى ىقشام اڭگىمە، نوۆەللا بولسا، ماعان جولداڭىز، اپارىپ تاپسىرۋعا، شىعۋىن قاداعالاۋعا ۋاقىت تابامىن.
ەسەن-ساۋشىلىق تىلەۋشى — عابباس قابىش ۇلى.
20. 08. 1975 جىل.
(«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكسياسىندا سىن ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇرگەنىمدە قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءانۋار ءالىمجانوۆ ءبىر كۇنى شاقىرىپ الدى دا، ەكىنشى حاتشى ءىلياس ەسەنبەرلين ەكەۋى مەنى كسرو ادەبي قورى قازاق بولىمشەسىنىڭ ديرەكتورى بولۋعا كوندىردى. سودان سوڭ جاڭا جۇمىستىڭ اناۋ-مىناۋسىمەن تانىسا باستاپ، وكپە، جۇرەك سىرقاتىنا شالدىققانداردىڭ بيۋللەتەندەرى بويىنشا جاردەماقى تولەۋ ءتارتىبى بۇزىلعانىنا كوز جەتكىزدىم. بۇرىنعى ديرەكتوردىڭ «ءوزىم بىلەمدىگىن» تۇزەتتىم. ەس-اعاعا جازعان مىنا حاتىم سول تۋرالى ەدى، — عابباس. 2010-جىل.)
* * *
«مەدەت» رومانىنىڭ اۆتورى!
سىزدەي ازامات، ادال تۋعان قاراپايىم قازاق ۇلىنان، قازاقستاننىڭ تۋىن العا ۇستاعان ەردەن اينالدىم! مەدەتىڭىز كوڭىلگە زور تولعانىس، ايقىن بولاشاققا رۋحاني بەتبۇرىس اكەلدى!
بام جەرىندەگى سولداتتاردىڭ اتىنان —
قانات جاپپارقۇلوۆ.
22. ح. 76 ج.
* * *
قۇرمەتتى جولداس يمانبەكوۆ!
مەن وسى حاتىمدى سوۆەت ارمياسى قاتارىندا اسكەري مىندەتىمدى اتقارىپ جۇرگەن يۆانو-فرانكوۆسك قالاسىنان جازىپ وتىرمىن. اتىم — باۋىرجان، فاميليام — تورەمۇراتوۆ. اسكەري مىندەتىمدى ابىرويمەن اتقارىپ ءجۇرمىن. جاقىندا، اۆگۋست ايىندا، قىسقا مەرزىمدى وتپۋسكىگە، قازسسر، ورال وبلىسىندا تۇراتىن ۇيىمە بارىپ كەلدىم. سوندا ۇيدەن ءسىزدىڭ رەداكسياڭىزدا 22. 04. 1976 ج. باسىپ شىعارىلعان، ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ «مەدەت» اتتى رومانىن الىپ كەلىپ، وقىپ ەدىم، ول رومان ماعان وتە ۇنادى، ءتىپتى قايتا-قايتا وقي بەرگىم كەلەدى. ەندى وسى رومان جايلى ءوز پىكىرىمدى جازۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆ اعايعا ايتىپ جازعىم كەلەدى. سىزدەن وتىنەتىنىم: ەگەر سىزدە سول اعايدىڭ ادرەسى بولسا، جازىپ جىبەرسەڭىز، كوپ-كوپ راحمەت ايتار ەدىم. سلۋجبام كەلەسى جىلى ماي ايىندا اياقتالادى، سوندا مۇمكىن سىزبەن كەزدەسىپ قالارمىز. حوش-ساۋ بولىڭىز!
اسىعا حات كۇتۋشى باۋىرجان دەپ ءبىلىڭىز.
18. 09. 76 ج.
ۋسسر، گ. يۆانو-فرانكوۆسك — 13.
ۆ/چ 73807 «ا». تۋرەمۋراتوۆۋ ب. ج.
(يمانبەكوۆ تۇتقاباي «جازۋشى» باسپاسىنىڭ پروزا بولىمىندە رەداكتور بولىپ ىستەدى. ول مىنا حات پاراعىنىڭ تومەنگى جاعىنا «بۇل جىگىتكە ءسىزدىڭ ادرەسىڭىزدى سالىپ جىبەردىم» دەپ ەسكەرتپە جازىپ، حاتتى كىتاپ اۆتورىنا جولداپتى. ارادا اي وتكەندە باۋىرجان ەس-اعاعا حات جازىپ، سىرتتاي تانىسقانىنا قۋانىشتى ەكەنىن ايتىپ، ءسىرا، تۇتقابايدىڭ حاتىنان بىلگەن بولار، حاتىنىڭ سوڭىندا ەس-اعاعا: «ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىزدىڭ تۇزەلىپ كەتۋىنە جانە تاعىدا كوپتەگەن رومان، پوۆەست جازۋىڭىزعا تىلەكتەستىك بىلدىرەمىن!» دەپتى، — ع. ق.)
* * *
«ون بەس جىل وتكەن سوڭ» مەنىڭ ەرەكشە ءسۇيىپ وقىعان كىتابىم بولدى. مۇنى وقىعان ادامدار پىكىرلەرىن جولداپ جۇرگەن شىعار، مەن دە ءوز ويىمدى ايتايىن: بۇل پوۆەستى قايسى اۋىلدان، قالاي جازعان؟ ەستاي مىرزاحمەتوۆ اعايدىڭ بۇل كىتاپتى جازۋىنا كىم سەبەپشى بولدى؟ بۇل وقيعانى ەل اۋزىنان جازدى ما، الدە ءوزىنىڭ كورگەنى مە؟..
مەنىڭشە، بولاتبەكتىڭ ءبىر جىل بولسا دا ارايلىمدى ىزدەگەنى دۇرىس بولاتىن ەدى. ارايلىم اقىلسىز، دولى بولعاندا تەمىرجاندار ارىز جاز دەگەندە جازار ەدى. ول ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ماحابباتىن ەشكىمگە، ەشتەڭەگە قيمادى. نۇرزيا بولسا، ول وسەكتىڭ جەمى بولىپ كەتتى.
ەستاي اعا، سىزگە كوپ راحمەت ايتا وتىرا، كەيىپكەرلەرىڭىزدىڭ الداعى ءومىر-تاعدىرلارى قالاي بولاتىنىن بىلگىم كەلەدى.
حات جولداۋشى — ن. جۇمانوۆا.
الماتى وبلىسى،
شەلەك اۋدانى، اششىساي سوۆحوزى.
* * *
ارناۋ
كوكشەتاۋدىڭ تۇنىعىنان ءنار العان،
تامىر — ارمان تارام-تارام تارالعان
ءومىر اتتى تاعدىر — كۇرەس مايداندا
جان ەكەنسىز كۇرەسۋگە جارالعان.
جىرلادىڭىز كولدەرى مەن جارتاسىن،
اتتىڭ باسىن تەك شىندىققا تارتقاسىن.
ءسىز جازدىڭىز وزگە بىلمەس تاريح پەن
كوكشەتاۋدىڭ شەجىرەلىك كارتاسىن.
ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە دوس ادام.
وتىرىككە، جالعاندىققا قاس ادام.
وزگەرسە دە ءومىر، قوعام،وزگەلەر،
وزگەرمەيتىن قايسار مىنەز ەس-اعاڭ!
بايات جانات ۇلى.
* * *
ە. مىرزاحمەتوۆتىڭ بولاتبەك پەن ارايلىم جايىنداعى كىتابىن قاتتى تەبىرەنىپ وقىدىق. ەرەكشە ۇنادى. نەگىزگى كەيىپكەرلەرىنىڭ تاعدىرى ايانىشتى.
كىتاپ سۇيىسپەنشىلىك ماحاببات تۋرالى عانا ەمەس، ول وتانسۇيگىشتىككە، ەرلىككە، ادالدىققا، جالپى ادامگەرشىلىككە باۋليدى، تاربيەلەيدى. بۇل كىتاپتىڭ جالعاسىن كۇتەمىز. ارايلىم مەن بولاتبەك قوسىلسا ەكەن دەيمىز!
گۇلزيرا مەدەتوۆا،
نۇرسۇلۋ مامادياروۆا.
وزبەكستان، بۇحارا وبلىسى،
كەنيمەح اۋدانى، كالينين سوۆحوزى،
م. گوركيي اتىنداعى مەكتەپ، 8-كلاسس.
* * *
قۇرمەتتى رەداكسيا، سوڭعى كەزدە ۇناتىپ وقىعان ءبىر كىتابىم ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» دەگەن پوۆەستى بولدى. جاستاردى ادالدىققا، شىنايى سۇيىسپەنشىلىككە ۇندەيدى. ال كەيىپكەرلەرىنە قاتىستى كوپ سۇراق قويىلىپ جاتقان شىعار، مەن دە بولاتبەك پەن ارايلىمنىڭ قايتادان قوسىلۋىن تىلەيمىن. بولات اكەسىمەن بىرگە بولۋى كەرەك. وسى پوۆەستەي جاقسى كىتاپ كوپ بولسا ەكەن!
سايىن ساتايەۆ.
تۇرىكمەن سسر،
كراسنوۆود اۋدانى،
جانعا پوسەلكەسى.
* * *
...كىتاپتى ءسۇيىنىپ وتىرىپ تا، كۇيىنىپ تە وقىپ شىقتىم. سوز-سويلەمىنىڭ قاراپايىم، تۇسىنىكتى، وقۋعا، ۇعۋعا جەڭىل ەكەنى ريزا ەتسە، كەيىپكەرلەرىنىڭ ومىرلەرى تولقىتىپ، ەندى قالاي بولارىن كۇتتىرىپ، العا قاراي جەتەلەيتىنى وتە ۇيلەسىمدى. ال كۇيىنگەنىم: بولاتتىڭ تاعدىرى مەنىڭ تاعدىرىما ۇقساس بولىپ شىقتى دا، ەندى سونى سىزدەرگە ايتىپ بەرگىم كەلدى. بولاتتىڭ پالەن جىل بويى اكەسىن كەزدەستىرۋدى ويلاپ، سولاي بولارىنا سەنىپ جۇرگەنى قانداي تاماشا!
بۇل ومىردە اكەسىنەن ءتىرى ايرىلعان بالا از ەمەس، ال بالاسىنان ءتىرى ايرىلعان اكە-شەشە دە جەتكىلىكتى شىعار. اكە-شەشەسىن سيلاماي، ءتىپتى تاستاپ كەتىپ قالعان بەزبۇيرەك جىگىتتەر دە، قىزدار دا بار. ونداي وقيعالاردىڭ قالاي، نەلىكتەن بولاتىنىن كىم ءبىلسىن. مەن دە بىلە الماي ءجۇرمىن.
بولاتپەن تاعدىرلاسپىن دەگەنىم: مەن دە بىرەۋدىڭ تۇڭعىشىمىن جانە، ەگەر بولات 15 جاسىندا بولسىن اكەسىن كەزدەستىرگەن بولسا، مەن 24 جاستامىن، اكەمدى ءالى كورگەن جوقپىن. ول كىسىنىڭ اتى — نۇعىمەتوللا. وسى وبلىستا، ماحامبەت اۋدانىنداعى ماحامبەت اۋىلىندا تۇرادى. ونى بۇدان ءۇش جىل بۇرىن ءبىر اقجاۋلىقتان ەستىپ، ناعاشى شەشەمنەن سۇراپ ءبىلدىم. «ناعاشى شەشەم» دەپ وتىرعانىم مەنىڭ تۋعان شەشەمنىڭ اپايى ناعيما دەگەن كىسى. مەن وسى كىسىنىڭ باۋىرىندا ءوسىپ، تاربيەسىندە بولدىم، سەبەبى مەنىڭ تۋعان انام دا بولەك تۇرادى، نەگە ەكەنىن جاريا ەتپەي-اق قويايىن.
اكەم مەنىڭ بار ەكەنىمدى بىلە مە، بىلمەي مە، ول ماعان قاراڭ. ال مەن ونى بىلەم عوي، موينىما بورىش، قارىز بولماس ءۇشىن ونى ىزدەپ كورەمىن. ول ارەكەتىم قۋانىشپەن اياقتالسا، ارينە، سىزدەرگە جەتكىزەمىن.
مەنى وسىنداي بايلامعا كەلتىرگەن «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» پوۆەسى، ونىڭ كەيىپكەرى بولات جانە ەڭ الدىمەن جازۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆ. ەستاي اعايعا باقىت، سارقىلماس ارمان، جەمىستى ەڭبەك، اينىماس تۆورچەستۆو، دەنساۋلىق تىلەيمىن!
ءبىز ءبىر ۇيدە 4 جان تۇرامىز: اكەم ساپار، شەشەم ناعيما، اعام قالىبەك جانە مەن. ءوزىم 5 جىلدان بەرى پەداگوگتىك قىزمەتتەمىن.
وتباسىمىزدىڭ تۇرمىسى جاقسى، ريزامىن.
ەستاي اعا، جاڭادان قۇندى شىعارمالار جازا بەرۋىڭىزگە تىلەكتەس قارىنداسىڭىز سايلاش ساپار قىزى دەپ ءبىلىڭىز.
25. 01. 74 ج.
گۋريەۆ وبلىسى، بالىقشى اۋدانى،
دامبا سەلوسى، №7 ورتا مەكتەپ.
* * *
ءقادىرلى ەسكە!
50-گە تولعان تورقالى تويىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن! دەنساۋلىعىڭىز مىقتى، ەڭبەگىڭىز جەمىستى، شاتتى ءومىرىڭىزدىڭ ۇزاق بولۋىن تىلەيتىن وقىرماندارىڭىزدىڭ ءبىرىمىن.
يشانباي قاراقۇلوۆ.
14. 01. 1977 جىل.
(ي. قاراقۇلوۆ — كسرو مەديسينا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ جانە قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى، قازاق كسر جانە قاراقالپاق اكسر-نا ەڭبەگى سىڭىرگەن قايراتكەر، مەديسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. عىلىمي-ادەبي كىتاپتاردىڭ اۆتورى، — ع. ق.)
* * *
ەستاي! 50 جاسقا تولعانىڭدى گازەتتەردەن وقىپ ءبىلدىم. سەنى ءالى جاپ-جاس جىگىت دەپ جۇرسەم، جارايدى، ناۋقاستىڭ ەنەسىن ۇرىپ، ەزۋىن ءتىلىپ، ەندى ءبىر 50 جاسا!
«جۇلدىزعا» دەگەن اناۋ ءبىر ماقالاڭدى سونداعى جاراسقان ابدىراشيەۆكە بەرىپ ەدىم، انە-مىنەلەپ سوزىپ ءجۇرىپ العان سوڭ باس رەداكتور بەكەجان تىلەگەنوۆكە ايتتىم. ول: «كەزىندە نەگە ايتپادىڭىز؟ شىعىپ كەتەتىن ەدى، قاپ! كەلەسى نومىرگە سالامىن. ەس-اعا كەشىكتى دەپ رەنجىمەسىنشى، سالەم ايتىڭىز!» دەدى. ءسوز ساپتاۋىنا قاراعاندا، سەنىڭ شىعارماشىلىعىڭدى جاقسى بىلەتىن ءتارىزدى. «يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق» دەگەن عوي، الاڭداماي جازا بەر.
مەن ءيمانجۇسىپ اتاڭدى جازۋعا كىرىستىم. قوسىمشا ىزدەنۋىم، كوپ نارسەنى انىقتاۋىم كەرەك. تياناقتاپ بىتىرگەن سوڭ قانداي سۇيرەتپەگە تۇسەرىن كىم ءبىلسىن، وسى كۇندە سولاي عوي.
امان-ساۋ بولىڭدار!
اقىشيەۆ زەيتىن دەگەن قازاق شال دەپ ءبىل.
5.2. 77.
* * *
دوروگوي ەستاي مىرزاحمەتوۆيچ!
وبراششايۋس ك ۆام س بولشوي پروسبوي.
پودوشليتە منە، پوجالۋيستا، ۆ رەداكسيۋ دۆە-تري كنيگي سۆويح — موجنو ي نا كازاحسكوم يازىكە — س دوبرىمي پوجەلانيامي ناشەمۋ پودشەفنومۋ نۋرەكۋ («ينتەرناسيونالنوي بارۋزدينسكوي بيبليوتەكە «دن» ۆ گەرويچەسكوم نۋرەكە وت…» ي ت.د.).
حوروشو؟
و ناشەي ۋنيكالنوي كوللەكسيي كنيگ س اۆتوگرافامي ۆ نۋرەكە ۆى، ۆيديمو، ناسلىشانى؟ و نەي منوگو پيشۋت ي گوۆوريات. سەيچاس ونا ناسچيتىۆاەت ۋجە 10 تىسياچ توموۆ ي، پو منەنيۋ سپەسياليستوۆ، نە يمەەت سەبە راۆنىح ۆ ميرە. سۆوي كنيگي نۋرەكچانام پوداريلي ل. ي. برەجنيەۆ، درۋگيە چلەنى پوليتبيۋرو سك، ۆكليۋچايا د. ا. كۋنايەۆا.
وچەن بى منە حوتەلوس ۆيدەت ۆ ەتوي بيبليوتەكە ي ۆاشي كنيگي.
بۋدۋ جدات!
زارانەە بلاگودارەن ۆام!
و ۆاشەم دارە مى نەپرەمەننو سووبششيم نا سترانيساح «دن».
پولزۋياس پرياتنىم سلۋچاەم، چتوبى وت دۋشي پوزدراۆيت ۆاس س نوۆىم، 1980 گودوم ي پوجەلات ۆام سچاستيا!
يسكرەننە ۆاش سەرگەي بارۋزدين،
گلاۆنىي رەداكتور جۋرنالا «درۋجبا نارودوۆ».
121827 موسكۆا، گسپ-2،
ۋل. ۆوروۆسكوگو، 52.
7 يانۆاريا 1980 گ.
(«نۋرەكچانام» دەگەنى — جينالعان كىتاپتاردى نۇرەك سۋ-ەلەكتر ستانساسىن سالىپ جاتقاندارعا جىبەرەتىندەرىن ايتقانى، — ع. ق.)
* * *
ەستايعا.
بىرىمىزگە ءبىرىمىز بەيمالىم ەكەنبىز، ەندى سىرتتاي بولسا دا تانىسالىق. مەن سەنىڭ «اتانعان جەتى جاستا شوجە اقىن»، «اعايىندار-اۋ، قيسىنعا قارايىق تا!» دەگەن ماقالالارىڭدى وقىپ، سودان كەيىن ءوزىڭدى بىلەتىن بەكەت تۇبەكوۆتەن ادرەسىڭدى الىپ، وسى حاتتى جازىپ وتىرمىن. جاسىمىز قاتار سياقتى، ياعني «سەن» دەگەنىمە تاڭدانبا.
مەن دە ءوزىمىزدىڭ وسى ماڭداعى قىرعىز اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحىنا كوڭىل ءبولىپ، سۇراستىرىپ جۇرەمىن. جەكەباتىردىڭ نەمەرەسى مۇحامبەتراحىم ەكەۋىمىز تۋىسپىز. جەكەباتىردىڭ ەكىنشى اعاسى ءبايتى دەگەن كىسىنىڭ نەمەرەسى بولامىن. سەنىڭ اتالارىمىز تۋرالى مول حيكايا جازۋ تالابىڭ بار ەكەنىن ەستىدىم، قادامىڭ ءساتتى بولسىن!
بابالارىمىز جايىندا شەجىرە دەرلىكتەي ازداپ جيعانىم بار ەدى، سودان جازىپ جىبەرسەم، قالاي كورەسىڭ؟ اناۋ «ءۇش ءارىپتى» ۇيدەگىلەرگە الاڭدايمىن دا.
حوش-ساۋ بول!
وزىڭنەن حابار بولمايىنشا ەندى ۇندەمەيمىن.
سەيىت كەكەنوۆ.
27. 02. 1993.
تورعاي وبلىسى،
قيما اۋدانى، تەرىساققان سوۆحوزى.
* * *
قۇرمەتتى ەستاي-اعا! ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى الىپ، قۋانعاننان اۋرۋىمدى ۇمىتىپ، قولىما قالام الىپ، مىنە، سىزگە جاۋاپ جازىپ وتىرمىن.
مىنا ايباق-سايباق جازۋىمنان بىردەن بايقاعان شىعارسىز، ساۋساق شىركىندەرىم وزىمە باعىنا بەرمەيدى. ەكى جىل بويى توسەك تارتىپ جاتتىم عوي. ايتەۋىر، ءبىرازدان بەرى بالداقپەن جۇرۋگە جارادىم. نەگىزگى سەبەپشى ءوزىڭىزسىز، ەس-اعا! ومىرگە قۇشتارلىقتى، اۋىرتپالىقتان قايىسپاۋدى، قيىندىققا قارسى تۇرۋدى سىزدەن ۇيرەندىم، ءسىزدىڭ كىتاپتارىڭىزدان، حاتتارىڭىزدان جىگەر-قۋات الدىم.
ءسىزدىڭ تاپسىرماڭىزدى ورىندادىم. پەدۋچيليششەدەگى قامباردى ۇيگە شاقىرىپ الىپ، ءسىزدىڭ سالەم حاتىڭىزدى وقىتتىم. ول ادرەسىڭىزدى، تەلەفونىڭىزدى جازىپ الدى. تۇسىنىگى مول جىگىت قوي، ەندىگى حابار وزىنەن بولار.
سالەممەن، باۋىرىڭىز تۇبەكتەگى بەكەت احمەت ۇلى.
14-قازان، 2002 ج.
جەزقازعان قالاسى،
ۆ. ماياكوۆسكيي كوشەسى، 86.
* * *
ەستاي!
سەن حاتتى ارتىق سالىپ قويدىم دەپ ۇرسقان سوڭ نامىسىما تىرىسىپ، وسىنى جازىپ وتىرمىن. ساعان حات جازۋ وپ-وڭاي جۇمىس ەمەس. قىسقا قايىرا المايسىڭ. ءبارىن ايتۋعا ۋاقىت كەرەك.
سەن پەسا جازعانىما ءسۇيسىنىپسىڭ، ال مەن — كينوسەناريي جازىپ تاپسىرعان جىگىتپىن. تاۋەكەلدىڭ كەمەسىنە وتىرىپ، تارتتىم دا كەتتىم. نە شىعارىن كورەرمىن. «جازۋشى» مەن «جالىننىڭ» كومەيىنە ەكى جيناق تىعىپ قويدىم. «ونەر» دەگەن باسپا اشىلىپتى، وعان پەسالار جيناعىمدى سىرعىتپاقپىن. ال ەندى ماعان جۇمىس ىستەمەيسىڭ دەپ كىم ۇرسا الادى؟
ءبىراق مىقتىلىق ايتۋعا حال جوق. ارىق قوي سياقتى توڭعاقپىن. ءىزىم قورا مەن ءۇيدىڭ اراسىندا عانا. الايدا قۇرت-قۇمىرسقا تىرىلە مەن دە ءتىرىلىپ، ارەكەت ەتە باستايمىن. تىقىرلاتىپ جازا بەرۋ كەرەك. ۇمتىلماساڭ، ءىس بولا ما؟ قول جەتكەننىڭ ءبارى ۇمتىلۋىمىزدىڭ ارقاسى ەمەس پە؟!
ءوزىڭ قاشان جالعاندى جالپاعىنان باسىپ كەتەسىڭ، تەزدەت! سەن سياقتى ءداتى مىقتى ادامعا بولماشىعا بولا جاتا بەرۋ ۇيات. كوكتەم كەلە جاتىر. ۇيرەك اتۋعا شىعايىق. بىزدە كولىك بار. قورعالجىننىڭ قورىعىنا دەيىن شۋلاتايىق ءبىر!
حابارلاسىپ تۇرالىق. ەسەپتەسىپ حات جازۋدى قوي. كەلىنشەگىم سالەم ايتىپ وتىر.
سەنى پايعامبارداي كورۋشى زەينەل-عابي.
6-فيەۆرال 1980.
* * *
اسسالاۋماعالەيكۇم، ەس-اعا!
...حات جازۋعا جالقاۋ بولىپ بارامىن. ايتسە دە، بىرەر جاڭالىقتى ايتۋىم كەرەك. ۇلكەن ليتفوندىدان اقشا الىپ، جامبىل كوشەسىندە سالا باستاعان 40 پاتەرلىك تۇرعىن ءۇيدى ءبىتىرىپ، كىرىپ الدىق. ءوزىم دە پاتەر الدىم. قۇرىلىسشىلارعا ەكى جىل جەم ەتكەن جۇيكەمنىڭ ەسەسى عوي. ادرەسىم: جامبىل كوشەسى، №165 ءۇي، 36-پاتەر.
ەكىنشى. مەندە «مەدەتىڭىزدىڭ» ءتورت داناسى بار ەدى. وسكەمەننەن كەلگەن ەكى تۋىسىم: جەزدەم، جيەنىم كەزەكپەن وقىپ، قاتتى ماقتادى، «وقيعاسى تارتىپ وتىرادى، ءتىلى قانداي ۇنامدى!» دەسىپ. ەكەۋىنە ءسىزدىڭ اتىڭىزدان ەكى كىتابىڭىزدى سيلاپ جىبەردىم. مەنىڭشە، شىعارمانىڭ ەڭ ءادىل سىنشىسى — وقىرمان. ءسىزدىڭ كىتاپتارىڭىزعا تەك ماقتاۋ ەستىپ ءجۇرمىن. ال سىنشى قاۋىمى كەيدە وڭ-تەرىستى قاقپايلاي بەرەدى، بىلىمدىلىگىن كورسەتكىسى كەلىپ، قويماس تالاپتى قويىپ، باياعى ستاندارتقا سۇيرەيدى. جازۋشىنىڭ كەز كەلگەنىن ينەنىڭ كوزىنەن وتكىزىپ جىبەرۋدى كوكسەيدى. ءومىر شىندىعىن «ادەبي شىندىققا» جىعىپ بەرۋگە قۇمارلار بار. ءوز باسىم وندايعا قارسىمىن. مەنىڭشە، ءاربىر اقىن، جازۋشى ءومىردى ءوز تۇسىنىگىنە، ۇعىمىنا، باعالاۋىنا ساي جازۋعا قۇقىلى، ال ونىڭ ءبارىن «سوۆەتتىك زامان تالابىنا» تەلي بەرسەك، ستاندارت كىرپىشتىڭ كوكەسى سول بولماي ما؟!
بارشاڭىزعا ساۋ-سالەمەتتىك تىلەيمىن!
عابباس.
21. 09. 1977 ج.
* * *
قىمباتتى ەستاي اعا! حاتىڭىزدى الىپ، قۋانىپ قالدىم. مەنىڭ جاعدايىم قالىپشا، شارۋامدى ىستەپ، اقىرىنداپ ءجۇرىپ جاتىرمىن.
«ارايلىمىڭىزدى» ءبىلدىم. الىپتى. قۇپتاپ، جاقسى پىكىر ءبىلدىرىپتى. ءبىراق تەمپلاندا جانە موسكۆاعا جىبەرىلگەن قاعازدا (يب — ينفورماسيوننىي بلانك) كىتابىڭىزدىڭ اتى، ءسىرا، رەداكتور وزگەرتكەن-اۋ، «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» بولىپ كەتىپتى. «مۇنى ەندى وزگەرتە المايمىز، وسى اتىمەن شىعادى»، دەدى ماعزوم.
نۇرقاسىم حاتىڭىزدى، ورىنبايدىڭ اڭگىمەسىن الىپتى. «اعامىزدىڭ ايتقانىن ورىنداۋعا تىرىسام» دەدى ول كىسى.
كوپ نە جازايىن. ساۋ-سالامات بولىڭىز!
ىنىلىك سالەممەن، — مۇحامەديا.
12. 06. 1978 ج.
(مۇحامەديا جۇماعالييەۆ، نۇرقاسىم قازىبەكوۆ — «جازۋشى» باسپاسى پروزا ءبولىمىنىڭ رەداكتورلارى، ماعزوم سۇندەتوۆ — ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، — ع. ق.)
* * *
ەستاي، حال-احۋال جاقسى ما؟ ۇي-ىشىڭە سالەم! 8-مارتقا قاتىسى بارلارعا مەرەكەلىك سالەم!
پەساڭدى وقىدىم. تەز جاۋاپ جازۋعا قول تيمەدى. قىزمەتى جوق دەمەسەڭ، قىزمەت ىستەيتىندەردەن ءبىزدىڭ جۇمىس كوپ (ايتقانداي، تەاترالنىي ينستيتۋتتا ساباق (لەكسيا) بەرىپ ءجۇرمىن. ەرتەڭ (8-مارتتا) يالتاعا، ءبىر ايلىق سەمينارعا (دراماتۋرگتاردىڭ) ۇشىپ بارامىن، سول جۇمىسباستىلىقپەن 6 كۇنىن وتكىزىپ الدىم (3-ىندە باستالعان).
شىعارماڭدى مينيسترلىككە جولداۋعا ابدەن بولادى. ۋاقيعا قىزىق، كوتەرگەن ماسەلەڭ — جالپى ادامگەرشىلىك اڭگىمەسى، ءوت ورىندى. سوعىس، سوعىستان كەيىن (ىلە) بولعان ادامدار باسىنداعى تاعدىر ءسال كونەلەۋ تارتتى دەگەنمەن (ارينە، اۋىز ادەبيەتى، ت. ب. ايتپاعاندا)، كونە تاريحتىڭ ەسكىرمەيتىن ءتۇرى بار عوي. ول — سول تاقىرىپتى بۇگىنگى كوزقاراسپەن، جاڭارتىپ بەرۋ شەبەرلىگى. بۇل تۇرعىدا ءبىراز ەڭبەك سىڭىرگەن ەكەنسىڭ. ايتسە دە، كينوعا جەڭىل، ساحناعا قيىن ەپيزودتار بار...
وسى حاتپەن بىرگە پەساڭدى وقىپ وتىرعانداعى جامان كونسپەكتىمدى جىبەردىم. قاداعالاي قاراساڭ، مۇندا ءبىراز نارسە بار سياقتى. ءوزىڭ دامىتاسىڭ عوي...
اسىقپا، مينيستەرستۆو كۋلتۋرادا وزگەرىس كوپ. نويابردە بەرگەن پەسالارىمىز ءالى كوللەگيادا قارالماي جاتىر. بيىلعى جوسپار ءبارىبىر بەكىپ كەتكەن (كەلەسى يانۆارعا دەيىن). ورتالىق كوميتەت بيۋروسىنىڭ قاۋلىسىمەن بايلانىستى (ەرەكشە قارالعان) كوپ وزگەرىستەر بار. بۇل ۋاقىتتا ءقايسىبىر سەيتنوتتارعا تۇسپەگەن دە ابزال. كەيىن ايتارمىن. پەساڭدى اسىقپاي قايتا قاراپ، مييسترلىككە جولدا (قاناحين كەتتى، ورنىنا كىم بولارى بەلگىسىز).
كورىسكەشە كۇن جاقسى!
ساۋ-سالاماتتىعىڭا، تۆورچەستۆوڭدى دامىتا بەرۋىڭە تىلەكتەس اعايىنىڭ
ساكەن.
07. 03. 1982 ج.
(ساكەن ءجۇنىسوۆ — جازۋشى، دراماتۋرگ. قاناحين وتەباي — جازۋشى، مادەنيەت مينيسترلىگى سەناريي باسقارماسىنىڭ باستىعى بولدى، - ع. ق.)
* * *
اسسالاۋماعالەيكۇم، ەس-اعا!!
كەشە عانا حاتىڭىزدى، قاتىپ تۇسكەن سۋرەتىڭىزدى الىپ، قارىق بولىپ قالدىق. بۇگىن تاڭەرتەڭ ابىلماجىنگە كىرىپ، سۋرەتتىڭ سىرتىنا «كىتاپقا بارسىن» دەگىزىپ قول قويدىرىپ الدىم. ءتارتىپ سولاي. جالپى اۆتورلاردىڭ سۋرەتىن بىزدە نە تۇڭعىش كىتابىنا، نە بولماسا تولىق جيناعىنا عانا بەرىپ وتىرادى.
قابدىكارىم حاتىڭىزدى الىپ وقىپ: «وسى ماسەلە قاپەرىڭدە ءجۇرسىن» دەپ ماعان تاپسىردى.
ال «مەدەتتىڭ» اياق-قولى جەرگە تيەر ەمەس. ءبارى ماقتايدى. سولارىنا قاراعادا بۇل جولى ما، بۇل جولى قالاماقىسى مول بولاتىن شىعار!
سالەم جولداۋشى — ءانۋار.
(انۋاربەك دۇيسەنبييەۆ — ەس-اعانىڭ دوسى، اقىن. انشەيىندە ەس-اعانى «قاڭباق شال» دەپ ازىلدەيتىن انەكەڭ بۇل حاتىندا قالايدا «ءسىز» دەپ سىزىلىپ قالىپتى. حاتتى قاشان جازعانى كورسەتىلمەگەن. ءابىلماجىن جۇمابايەۆ — «جازۋشى» باسپاسىىڭ ديرەكتورى، - ع. ق.)
* * *
قۇرمەتتى ەستاي! سەنىڭ ەلۋگە كەلگەنىڭ جايلى حابار قولىما كەش ءتۇستى. ءبىر جاققا كەتىپ قالدىم با، الدە سالاقپىن با، ايتەۋىر، ۋاقىتىندا حابارلاسا المادىم. ايتپەسە ساعان ءبىزدىڭ بىرەر اۋىز جىلى ءسوزىمىز، دوستىق نيەتىمىز كوپ بولماس ەدى عوي. ونىڭ ۇستىنە وزىڭە ىقىلاسىمىز ءاۋ باستان ەرەكشە، تىرناقالدىلارىڭ ءبىزدىڭ بولىمشەدەن ءوتىپ ءجۇردى. ءارى ءوز ارامىزدا اعا-ىنىلىك قارىم-قاتناسىمىز تاعى بار.
«ەشتەن كەش جاقسى» دەگەن، دەنساۋلىعىڭنىڭ جاقسارا تۇسۋىنە، ەڭبەگىڭنىڭ جەمىستى بولا بەرۋىنە شىن اعالىق تىلەك بىلدىرەمىن! كەلىنگە سالەم ايت!
سالەممەن، — جايىق.
12. 02. 1977 ج.
(جايىق بەكتۇروۆ — قازاقستان جازۋشىلار وداعى قاراعاندى وبلىسارالىق بولىمشەسىنىڭ حاتشىسى. ەس-اعانىڭ شىعارماشىلىعىنا ەرتە دەن قويىپ، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە جاريالانعان اڭگىمەلەرىن جيناپ جۇرگەن دە، 1958-جىلعى شىلدەنىڭ 26-سى كۇنى قازاقستان مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسىنىڭ ديرەكتورى قاراتاي مۇحامەتجانوۆقا رەسمي حات جازىپ، ولاردى جەكە جيناق ەتىپ شىعارۋدى وتىنگەن. ول حاتىندا جاكەڭ: «...اۆتوردىڭ وزىندىك بەتى، ءستيلى، وي ءتۇيۋى بار، ءومىردىڭ كورىنىستەرى مەن قۇبىلىستارىنان ەداۋىر بايىپتى قورىتىندى جاساي بىلەدى. بۇگىنگى جاستار ءومىرىن بىلەدى، بۇل — جاقسى قاسيەت!» دەپتى، — ع. ق.)
* * *
قۇرمەتتى ەس-اعا! سالەمەتسىز بە؟ دەساۋلىعىڭىز قالاي؟ نەمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز، تۆورچەستۆو سالاسىندا؟
ءسىزدىڭ 50 جاس تويىڭىز تۋرالى كەش ەستىدىم، كەشىرىم وتىنە وتىرىپ شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاپ، كوپ جاقسىلىق تىلەيمىن!
«مەدەت» دەگەن رومانىڭىزدى وقىعانداردىڭ ءبارى ريزا ەكەن، سودان كەيىن ەلدەن ىزدەتتىرىپ، تاپقىزىپ الىپ، وقىپ شىقتىم. جۇرتشىلىقتىڭ ىزدەۋى تەك سىزگە ەمەس، بىزدەر، ىنىشەكتەرىڭىز ءۇشىن دە زور ابىروي.
ءوزىم بولسام، وتان الدىنداعى مىندەتىمدى اتقارىپ ءجۇرمىن. كوڭىل كۇي، سلۋجبا بارىسى، ءبارى جامان ەمەس. پۆو-دامىن. بوس ۋاقىتىمدا ولەڭ جازىپ ءجۇرمىن. رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە جاريالانسا دەيمىن. ەگەر كومەكتەسە الساڭىز، سۋرەتىممەن بىرگە ءبىر توپ ولەڭىمدى جىبەرەر ەدىم. مەنىڭ كەيبىر قۇرداستارىم جەكە كىتاپ تا شىعارىپ ۇلگىردى.
اعا، ۇيدەگى كەلىنىڭىز دە ولەڭ جازادى. ءاتى-جونى — مارفۋعا بەكتەمىروۆا.
ال ەندى كوپ نە جازايىن. ساۋ بولىڭىز! ارتىق كەتسەم، ىنىلىك پارىزبەن كەشىرىم سۇرايمىن.
ءسىزدى قۇرمەتتەۋشى ىنىشەگىڭىز س. تىشقانبايەۆ (فاميليام وسىلاي، قايتەم).
14. 04. 1977 ج.
مەنىڭ ادرەسىم: 680014، گ. حاباروۆسك،
ۆ/چ 6537-ا.
* * *
ارداقتى اعاعا
جاقسىنىڭ تورىمىزدە الىبى وتىر،
اق جولىن ىزگىلىكتىڭ سالىپ وتىر.
ءماجىلىس ءبىر وتىرعان جاسقا سانار
لۇقمانعا كوڭىلى ونىڭ بارىپ وتىر.
ارۋاقتى اتا-تەگى — الماس، بولات.
شەجىرە، وقىساڭىز، كوڭىل تولاد.
وربىگەن نەبىر ساڭلاق قازاقتاعى،
ناعاشى ەس-اعاڭا بالۋان شولاق.
قالامى كوتەرەدى ۇزاق شابىس،
ەڭبەگى — بار قازاققا ورتاق تابىس.
سابيلەر دە ەس-اعاڭ باتاسىمەن
اندەرسەن گانسپەنەن بولدى تانىس.
تاۋسىلماس تىلەك-تەڭىز تايتالاسا،
التىنىن تۇپتەن ىزدەپ شايقاماسا.
سارا جول اعالاردىڭ بۇلدىرەرمىز،
ەس-اعا سىن كوزبەنەن بايقاماسا.
قۇرمەتتەۋشى ءىنىڭىز وتەگەن جەتەيەۆ.
1996 ج.
* * *
ەستاي باۋىرىما
تولعانىپ توقسانىندا بايان اعاڭ،
قۋانىپ حات جازامىن، ەستاي، ساعان.
تولعانىڭ سەكسەن جاسقا قۇتتى بولسىن،
كوپ جاسا، جۇزگە دە جەت ەسەن-امان!
سەكسەندە ءبىرجان سالداي، سەرىدەيسىڭ،
اقانىڭ بايگە بەرمەس كەرىندەيسىڭ.
كوتەرىپ كوڭىل كوركىن كوپتىڭ ىلعي،
حالىققا ەتۋگە ەڭبەك ەرىنبەيسىڭ.
جاتساڭ دا ناۋقاستانىپ نەشە جىلداي،
تاريحىن جازدىڭ ەلدىڭ نەشە داستان.
ارقاۋى ەڭبەگىڭنىڭ تەك شىندىق قوي،
ەشقانداي جالعانى جوق جازا باسقان.
حالىققا قايتاردىڭ سەن: ابىلايدى،
ءاۋ باستا حان سايلاعان بي قانايدى.
كەنەسارى، ناۋرىزباي، ءۋاليدى دە،
سەگىز سەرى، ماعجاندى، ىبىرايدى.
بۇلارمەن بالۋان شولاق، سارى كەرەي...
كوكشەنى بارىنە دە ەتتىڭ جايلى.
سەن بۇگىن وسىلاردىڭ كوزىندەيسىڭ،
حالقىنا ايتىپ كەتكەن سوزىندەيسىڭ.
ءالى دە اتالماعان اسىلدار كوپ،
مولايتىپ شەجىرەنى كوسىلگەيسىڭ.
سۋسىنىن قاندىرا ءتۇس شولدەگەننىڭ،
جارقىراپ اعىپ جاتقان ەسىلدەيسىڭ!
جينالعان ءبىر باسىڭا اقىل، دارىن.
ايتۋعا كەلمەس شامام ونىڭ ءبارىن.
ونەردىڭ بويعا بىتكەن ارقاسىندا
كەلەسىڭ ءسۇيىندىرىپ جاس پەن كارىڭ.
دانانىڭ بەرەرى كوپ كەلەشەككە،
سەنەمىن: قالعان ءومىر وتپەس تەككە.
بىرلىكتىڭ بەرەكەلى ۇيتقىسى بوپ،
جاساي بەر، ماڭگىلىكتىڭ گۇلىن ەك تە!
تىلەكتەسىڭ، اعاڭ بايان جانعالوۆ.
2002ج.
(بايان اعا — قارت قايراتكەر، 96 جاستا، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى، — عابباس.)
* * *
قالامگەر، ازامات ەستاي مىرزاحمەتوۆ
تۋرالى رەسمي حات
قازاقستان كومپارتياسى
ورتالىق كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى
وزبەكالى جانىبەكوۆ جولداسقا
ءقادىرلى وزەكە!
سىزگە ەكىنشى رەت حات جازىپ، ەسەلەپ مازاڭىزدى الىپ وتىرعانىما رەنجىمەسسىز. ءبىز، جۋرناليستەر مەن جازۋشىلار، ورىندى-ورىنسىز بولسا دا وي-پىكىرىمىزدى يدەولوگيا باسشىسىنا ايتپاعاندا كىمگە ايتامىز؟.. باسشى قۇپ الار، نە قۇپ الماس،تۇسىنگىسى كەلسە -تۇسىنەر، تۇسىنگىسى كەلمەسە — تۇسىنبەس، ول — ءوز ەركى، ال ايتىپ باعۋ — ءبىزدىڭ پارىز.
بۇل حاتتا ءوزىم تۋرالى جاق اشپايمىن. سارى ءتىس بولعان كەزىم: وزبىرلىق پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولعانىما وكىنۋدى دە قويدىم، ويتكەنى ورتامىزعا ور قىلىپ قازىپ ورنىققان ول وزبىرلىق پەن ادىلەتسىزدىك تۇپ-تامىرىمەن جويىلۋى ءۇشىن ءالى تالاي جىل كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم. «ءوزىم!" دەپ، "وزىمدىكى!" دەپ ولەرمەندەنىپ ۇيرەنگەندەردىڭ كوك شولاعى ءالى دە بايگە الىپ ءجۇر. بيلىكتىڭ نە ءبىرىنشى، نە ەكىنشى ساتىسىندا (جوعارىدان ساناعاندا) كوكەلەرى بارلار كوك ەتىك كيىپ تايراڭداپ ۇيرەنگەن قالپىندا. كوكەسى جوقتارعا كون ەتىك تە جوق!
بۇل حاتتا جازۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆ تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاقپىن.
ەستاي مىرزاحمەتوۆ — كوممۋنيست جازۋشى. اڭگىمە، پوۆەست، رومانداردىڭ اۆتورى. كوزى ءتىرى كلاسسيك بولماعانمەن، قالامگەرلەر ورتاسىندا ەلەۋلى ورنى بار، وقىرمانى مول جازۋشى. كىتاپتارى ماگازين سورەسىندە جىلداپ تۇرعاي ايلاپ تا جاتپايدى. تۆورچەستۆوسى مەرەيلى. ءبىراق — "ءبىراق" دەمەسكە شارام جوق — ءبىردى بىرگە سالىپ، وتقا ماي قۇيىپ جىبەرەتىن، ءوزى جاقسى مەن كوزى جاقسىنىڭ شاشباۋىن كوتەرگىشتەيتىن گازەت سىنشىلارى ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ شىعارمالارىنا نازار اۋدارماي-اق كەلەدى. ول ادامنىڭ بۇدان جيىرما جىلداي بۇرىن دەرتكە شالدىعىپ، وپەراسيا جاساتقانىن، اۋەلگىسى ءساتسىز بولعاندىقتان ون شاقتى جىل ىشىندە ون ەكى وپەراسيا كورگەنىن، وزدىگىنەن ءجۇرىپ-تۇرۋى مۇڭ مۇگەدەك بولىپ قالعانىن دا سول سىنشىلاردىڭ ءبىرازى بىلەدى. امال نە، "باسى اۋىرماعاننىڭ جانىندا بالتىرىڭ سىزداماسىن»، سوناۋ كوكشەتاۋدا جاتقان كىسىدەن كىمگە پايدا، كىمگە زيان كەلۋشى ەدى، ءتايىر-اي!.
ال ەستاي مىرزاحمەتوۆ، تۇرەگەپ جۇرگەنىنەن توسەك تارتىپ جاتۋى كوپ بولسا دا، بەينەتكە قۇل بولماي، قايرات-جىگەرىن جانىپ، ومىرگە قۇشتارلانا ءبىلىپ، كۇنكورىس ءۇشىن ەمەس، ىدەبيەتىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن كوركەم شىعارما جازىپ جاتىر. جازعاندارى جارىق كورىپ كەلەدى: رەسەنزەنتتەر قۇپتاعان سوڭ جارىق كورۋدە، ايتپەسە، ەستاي مىرزاحمەتوۆتە قولجازباسىن پوچتا ارقىلى جولداپ، ىشتەي تىلەۋىن تىلەپ قالا بەرگەننەن باسقا قاۋقار جوق، الدەكىمدەرشە باسپانىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، رەداكتور مەن رەسەنزەنتتىڭ، باسپا ديرەكتورىنىڭ كوڭىلىن تابۋعا جۇمسار كۇش-قۋاتى دا جوق، — ونداي "قابىلەتى" بولعان كۇڭدە دە ول ونى ىستەمەس ەدى، ويتكەنى ارى تازا، جانى تازا،جاراتىلىسىڭدا بىلىق-شىلىق پەن جاعىمپازدىڭ ميكروبى ءجانو جوق!
وسى قالامگەرىمىز 1978-جىلى 60 جاسقا تولدى. 1976-جىلدىڭ وكتيابرىندە مەن جازۋشىلار وداعىمىزعا تەلەفون سوعىپ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتى تابا المادىم دا، ەكىنشى سەكرەتار ءابىش كەكىلبايەۆپەن، قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆپەن سويلەسىپ، ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ مەرەيتويى جاقىنداپ قالعانىن ايتتىم. ارينە، جازۋشىلار وداعى قاي جازۋشىنىڭ بولسىن تويىن وزدەر-اق و باستان قالت جىبەرمەيدى. مەنىكى — پىكىر قوسۋ. نيكولاي وستروۆسكييدەن كەم ميحنات كورمەي جۇرگەن پاۆەل كورچاگينىمىز — ەستاي مىرزاحمەتوۆتى وردەنگە ۇسىنۋ ءجون بولار ەدى دەدىم. "كورەرمىز" دەسكەن. اقىرىندا جازۋشىنىڭ 60 جىلدىعى اتاۋسىز قالدى. مەن قاتتى نارازى بولىپ، رەنىشىمدى ورتالىق كوميتەتتىڭ مادەنيەت بولىمىنە، ك.سمايلوۆ پەن ت. ابدىكوۆكە جەتكىزدىم. ولار دا، جازۋشىلار وداعىنىڭ جوعارىدا اتالعان باسشىلارى دا: "ءبىر اعاتتىق بولدى، كەيىن كورەرمىز، ءبىر رەتى كەلەر" دەستى. سونىمەن ءبىتتى.
ەستاي مىرزاحمەتوۆ مەنىڭ ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىم ەمەس. ونىڭ ءحالىن ءوزىم قازاق ليتفوندىسىندا ديرەكتور بولىپ ىستەگەن كەزىمنەن، 1976-جىلدان بىلەم. سىزگە بۇل حاتتى جازعانداعى ماقساتىم مىنا اتتارى اتالعان جولداستار سونى ادەيى ءسويتتى دەپ كىنالاۋ ەمەس، قاتە كىمنەن كەتپەيدى، ويدا جوق اعاتتىق كىمنەن بولمايدى، الداعى ۋاقىتتا ەستاي مىرزاحمەتوۆتى ادەبيەتىمىزگە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن لايىقتى ناگراداعا ۇسىنىپ، رۋحاني قولداۋ كورسەتسەڭىزدەر ەكەن، تىڭ تۋىندىلار جازۋىنا قوسىمشا كۇش-قۋات بەرسەڭىزدەر ەكەن!
سالەممەن، — عابباس قابىشيەۆ، جازۋشى.
21. 06. 1988-جىل. الماتى.
* * *
ەس-اعا!
كوشىرمەسى وزىڭىزگە جولدانعان مىنا حاتىم ءۇشىن ءسىز دە رەنجىمەگەيسىز. ويلاپ-ويلاپ، وسىلاي ىستەۋدى ءجون كوردىم. نە جاۋاپ ايتار ەكەن، — كورەلىك. مەن تىنىش جاتا بەرمەيىن، جۇيكەلەرىنە شي جۇگىرتە بەرەيىن دەپ ۇيعاردىم. باسقالاردىڭ وزبىرلىقتارى ىزانى كەلتىرە باستادى.
ساۋ-سالەمەت بولىڭىزدار! عابباس. 22. 06. 1988-جىل.
* * *
ەستاي مىرزاحمەتوۆ دەگەن جازۋشى اعايعا.
اسا ارداقتى جازۋشى اعاي! ءسىزدى سىرتتاي ءبىلىپ، ارداقتاپ حات جازۋدى قولعا العان سەبەبىمدى ايتسام، مەن ءسىزدىڭ «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» دەگەن جاقسى كىتابىڭىزدى تاۋىپ الىپ وقىپ شىقتىم. وقىعاندا شەشەمە كورسەتپەي ارا-اراسىندا جىلاپ وتىرىپ وقىدىم. ءومىردىڭ قىمبات ەكەنىن تۇسىنگەندىكتەن جانە ونى ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدان تۇسىنگەن سوڭ جىلادىم. ونداعى وقيعالاردىڭ كوبى مەنىڭ ومىرىمدە بولعان وقيعالارعا وتە ۇقساس ەكەن، سول مەنىڭ جۇرەگىمدى شىداتپادى. ماعان ءبىر جىگىت، ول وپاسىز سۇمنىڭ اتىن، فاميلياسىن اتاعىم دا كەلمەيدى، وپاسىزدىق جاساپ، الداپ، مەنىڭ اياعىم اۋىر بولىپ قالعانىن بىلگەن سوڭ، باسقا ءبىر قىزبەن كەتىپ قالدى. ول قىز كوپ ارالاسىپ جۇرگەن پودرۋگام بولاتىن، ەكەۋى مەنى الدادى. تۋىستارىمىز دا، تانىستارىمىزدىڭ ءبارى دە ءبىلدى، ءبىزدىڭ تويىمىزدى كۇتىپ جۇرگەن. اقىرىندا ۇيات، ماسقارا بولدى. سودان كەيىن جارىق دۇنيەمەن قوشتاسقىم كەلدى. كوپ قينالدىم. ەرتەڭ جارىق دۇنيەگە كەلەتىن نارەستەمدى ويلاپ تا قينالدىم، ءبىراق ول «جولدان تاپقان بالا» دەپ اتالىپ، ءبىزدىڭ سىپسىڭداعان وسەك قويا ما، جولداستارى ءبىلىپ، ونى مازاقتاپ، ياعني مەن ۇياتقا قالدىرىپ، مازاق ەتۋگە بەرىپ، ونى دا قينايمىن عوي، قۇداي كەشىرەتىن شىعار، ەكەۋىمىز دە جارىق دۇنيەدەن كەتەيىك دەپ جۇرگەنىمدە سىرلاس جاقسى پودرۋگام ءسىزدىڭ «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» دەگەن كىتابىڭىزى اكەلىپ بەرىپ، «سەن مۇنى تەز وقىپ ءبىتىر، ەكى كۇننەن كەيىن كەلىپ الام» دەدى. كىتاپ وقۋعا كوڭىلىم جوق ەدى، ايتقان سوڭ وقىدىم.
سونىمەن، ەستاي اعاتاي، ءسىزدىڭ كىتابىڭىز ماعان شىنايى ادام بولۋدىڭ، ءومىردى ءسۇيۋدىڭ، قانداي قيىنشىلىق، قايعى بولسا دا جارىق دۇنيە قىمبات ەكەنىن ءتۇسىندىردى، بىرەۋدىڭ وزىڭە ءبىلىپ نە بىلمەي ىستەگەن جامانشىلىعىن، وپسىزدىقتى كەشىرۋ كەرەك، سولاردان جوعارى تۇرىپ، ولارعا وزدەرىنىڭ جامانشىلىق، وپاسىزدىق جاساعاندارىن ءتۇسىنىپ ۇيالاتىنداي دارەجەدە ىقپال ەتۋ كەرەك دەپ اقىل بەردى. ول ءۇشىن سىزگە مىڭداعان راحمەت، العىس!
اعاتاي، امان-ەسەن بولىڭىز! جاقسى كىتاپتى كوپ جازىڭىز! مەن شىن اتىم مەن فاميليامدى جازباي-اق قويايىن. نارەستەمە ءسىزدىڭ اتىڭىزدى قويعانىمدى عانا ايتايىن. امان بولىڭىز، 100 جاساڭىز!
جاڭابانۋ.
گۋريەۆ قالاسى.
4-يۋن 1988-جىل.
II. جاسىماس رۋحتان جارالعان
قۇرساۋلى كەۋدەدەگى قۋاتتى جۇرەك
1989-جىلدىڭ شىلدەسى. كوكشەتاۋدا، ەس-اعانىڭ ۇيىندەمىن. جۇما، سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى كوكشە ايماعىن تاعى ءبىر ارالاپ شىقپاق جوسپارىمىز بار. ونى ۇسىنۋشى جانە جۇزەگە اسىرۋشى — وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سۋجاڭا حاتشىسى، جازۋشى جانايدار مۋسين.
ەس-اعا ادەتىنشە ەرتە ويانىپ، باپتانا كيىنىپ، بايقاپ باسا دالاعا شىعىپ، جارتى ساعات شاماسى سەيىلدەپ كەلدى. «ورازاڭدى گازەتپەن اشاسىڭ، ءا؟» دەپ ازىلدەپ، ديۆانداعى مەنىڭ جانىما جايعاستى دا، گازەتتەرگە قول سوزىپ: «كەشە قاراپ شىعۋعا ۋاقىت بولمادى، نە دەپ جاتىر ەكەن؟» دەدى. «پالەندەي جاڭالىق جوق» دەدىم. ونىڭ گازەت، كىتاپ وقۋ ادەتىنەن اڭعارعانىم: كوڭىل قالاۋىنا ساي بولعاندا اققۇبا ءوڭى اشىلا اجارلانادى، كەرىسىنشە جاعدايدا ءجۇزى كۇزدىڭ قارا سۋىعى سورعانداي قۋقىلدانىپ وتىرادى.
— ءتۇۋھ! — دەدى ءبىر ساتتە، گازەتتى تاستاي سالىپ. — سوڭعى وتىز، قىرىق جىلدىڭ و جاق، بۇ جاعىندا بىزدە بايىرعى جەر-سۋ اتتارى باس جوق، كوز جوق وزگەرتىلىپ: الەكساندروۆكا، الەكسەيەۆكا، ميحايلوۆكا، نوۆوميحايلوۆكا، انتونوۆكا بولىپ كەتە باردى. شورتان — ششۋچينسك؛ بۋراباي — بوروۆوە؛ ءتىپتى كوكشەتاۋ — كوچەتاۆ، سينيۋحا، سينەگورە دەپ تە جازىلادى. بۇدان وتكەن بيشارالىق قايدا بار ەكەن؟!.
داۋىسى دەمىگىڭكىرەگەن ەس-اعاعا قاراسام: كوزى كىرەۋكەلەنىپ، مۇرىنى قۋسىرىلىپ، يەگى سۇيىرلەنە قالىپتى. ونىڭ ءسال دە بولسا شارشاماۋىن، شالدىقپاۋىن قالاۋشى ەدىم:
— كەزى كەلەر، تۇزەتىلەر، ءبارى دە دۇرىستالار. بىلدەي حاتشى جانايدار جازدى عوي، نازار اۋدارىلار، — دەدىم.
— ءا، عابا، راس، راس. جاكەڭ وڭدى جازدى، ەگەر ەستىر قۇلاق، ۇعار پەيىل بولسا. ءبىز جاكەڭە ريزاشىلىعىمىزدى ايتتىق، — دەپ تەز كوڭىلدەنىپ، ىنىگە ىزەتشىلىگىن تاعى ءبىر ءبىلدىردى.
وقجەتپەستىڭ جۇمباقتاس جاق تۇبىنە تاقاۋ توقتاپ، ماشىننەن شىعىپ، توڭىرەكتى شولا باستاعانىمىزدا جانايدارعا ونىڭ كوكشەدەگى كونە جەر-سۋ اتتارىنىڭ بۇرىنعى قازاقى اتتارىن قالپىنا كەلتىرۋ قاجەتتىگى حاقىندا جازعان، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسىنا مانا، ۇيدە، ەس-اعا ەكەۋىمىزدىڭ سۇيىنگەنىمىزدى ايتقانىمدا جانايدار:
— شىندىقتى ايتاتىن ۋاقىت كەلدى عوي، تاريحقا قيانات جاساۋدىڭ دا شەگى بار شىعار، — دەپ، كۇمىس كولدىڭ ارعى بەتىنە كوز تاستادى.
— عابا، وقجەتپەسكە، كانە، مىنا جاعىنان قاراشى، ۇشار باسىندا نەندەي بەينە-سۋرەت بارىن ايتشى! — دەدى كەنەتتەن ەس-اعا. ءسىرا، اڭگىمەنى بۇگىن اۋىرلاتپايىق، باسىمىز قوسىلا سەرۋەنگە شىققان سوڭ كوڭىلىمىزدى قاناتتاندىرايىق، جۇيكەمىزدى ايايىق دەپ ءتۇيدى بىلەم. ءبىز دە بۇرىلدىق. ەس-اعا وقجەتپەسىنە ءارقاشان، قۇددى العاش كورگەن ادامشا، قىزىعا دا، قۇمارتا دا، تۇتاس بولمىسىمەن، بار ىنتاسىمەن قارايدى. تۋىپ-وسكەن جەرىن كادىمگىدەي تابىنا سۇيەتىنىن بۇرىن الماتىدا، جازۋشىلار ءۇيىنىڭ شىعارماشىلىق ۇيىندە سۇحباتتاسقانىمىزدا انىق اڭعارعانمىن.
— بەرى، بەرى جۇرىڭدەرشى، اناۋ ءبىر تۇستان قاراڭدارشى! — دەپ ىلگەرى اياڭدادى. — ول جەردەن قاراعاندا، انە، اناۋ وڭ جاق شەكەسىندەگى وقشاۋ تاستى كوردىڭدەر مە، قۇداي-اۋ، تاسباقادان اۋمايدى، ءا؟! سول جاعىنداعى سۇلاما تاس شە، ول توڭكەرىلگەن قايىق ءتارىزدى دە، سوعان شىعىپ بارا جاتقان تاسباقادان اۋمايدى، باسى بار، اياقتارى بار، تۋرا تاربيىپ شىعىپ بارا جاتقان تاسباقا! — دەدى، بالاشا تاڭدانىپ.
— راس!
— ۇقسايدى! — دەپ قۇپتادىق.
— ارعى جاعىنان قاراعاندا، بۇل ەكى تاس، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، شوكە ءتۇسىپ جاتقان پىلگە ۇقسايتىنىن كوردىڭدەر، ال مىنا جاعى، مىنە! بۇ تابيعاتتىڭ تاماشاسى كوپ-اۋ، عابا، ا؟! ءبىزدىڭ كوكشە ءوڭىرى — تۇنىپ تۇرعان عاجاپ سۋرەت! ءالى تالاي كەرەمەتىن كورسەتەمىز وزىڭە. مىنا جاكەڭنىڭ تۋعان جەرى زەرەندى دە — ءبىر كوركەم دۇنيە! — دەپ جانە قويدى.
ءۇش كۇن بويى ۇلكەن-كىشىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ جۇرگەنىمىزدە ەس-اعانىڭ وتىرىس-تۇرىسىنان، كوپشىلىكپەن قارىم-قاتناسىنان، سويلەۋ مانەرىنەن، بۇكىل مىنەز-قۇلقىنان كوپ-كوپ وي ءتۇيىپ، عيبرات الدىم. ەس-اعانى بىلمەيتىن جۇرت از، ءبارى دەرلىك «ەسكەلەپ»، «ەس-اعالاپ»، الاقاندارىنا سالدى. ال ەس-اعا جاسى كىشىلەردىڭ دە اتىن بادىرايتىپ ايتقان ەمەس: «باكە... توكە... ساكە...» دەپ وتىرعانى. ونىسى — استە جاساندى يشارا ەمەس، يماندى كىشىپەيىل جاراتىلىسىنىڭ ءبىر قىرى. مەن ءبىر ارەدىكتە جانايدارعا سىبىرلاي سويلەپ:
— ەس-اعانىڭ «عابا» دەگەنىنەن ىڭسايسىزدانىپ-اق جۇرەمىن، سەن «جاكە» دەگەنىنە ۇيرەنىپ كەتكەنسىڭ-اۋ، تەگى؟ — دەپ ەدىم، ازىلمەن استارلاپ شىنىمدى ايتىپ.
— ءا، بۇل كىسى ۇيرەنبەسىڭە قويمايدى. ءارقاشان وسىلاي. ءوزىڭ دە كورگەن شىعارسىڭ، بالالارىنىڭ دا، نەمەرەلەرىنىڭ دە اتىن تۋرا ايتپايدى عوي، ەركەلەتىپ اتايدى، — دەپ جانايدار سان جىل بويعى سىرالعى اعاسىنا سىرتتاي ىنىلىك ءىلتيپات ءبىلدىردى.
...كىسىنىڭ كىم بولماعى ءاۋ باستاعى تاربيەدەن ەكەنى ايان. اتا-انانىڭ ادەمى تالىمىنەن كەيىندە ادامنىڭ ءوزى ءوزى تاربيەلەي ءبىلۋى جالعاسسا دەڭىز! مەنىڭشە، ەس-اعانىڭ تاعدىرىن... جو-جوق، ادامگەرشىلىگىن سونداي ءداستۇر تاماشا تاربيەلەگەن. ارعى اتاسى شوڭ بي بولسا، بەرىدە اكە-شەشەسى دە ەل-جۇرتقا سيلى ادامدار بولعان ەكەن. زامانداس جازۋشىلارىنىڭ ەشقايسىسىنان كەم ەڭبەكتەنبەي، روماندى دا، حيكايانى دا، اڭگىمە-ماقالانى دا ءوندىرتىپ جۇرسە دە، ەشقاشان «مۇرتىن تىكىرەيتپەگەنى، جالىن كۇدىرەيتپەگەنى» سول تەكتىلىگەن دەپ ءبىلدىم. جاسى الپىسقا تولعاندا جازۋشىلار وداعىنىڭ نازارىنان تىس قالىپ قويسا دا، «اتتەڭ-اي!» دەمەدى. قالامىنىڭ ءالىن، تالعامىنىڭ ءدانىن، جازۋشىلىق دارەجەسىنىڭ دەڭگەيىن جاقسى بىلەتىن، بۇل جاعىنان دا وقىرمان كوپشىلىكتىڭ وزىنە ءدان ريزا ەكەنىن ەستىپ-كورىپ جۇرسە دە، «مەنىڭ مەرەيتويىم جاقىن!» دەپ جار سالمادى. اۋىلى، اۋدانى، وبلىسى وزدەرى قۇرمەتتەپ تويلادى، اتتارىن مىنگىزىپ، شاپاندارىن جاپتى. «ۇكىمەت نە گراموتا، نە وردەن...» دەپ رەنىش سۋىرتپاقتاي باستاعان جولداس-جوراعا ەكى قولىن بىردەي سەرمەلەپ: «ءتۇۋھ! سەن دە جوقتى ايتادى ەكەنسىڭ، ءتايىر-اي!» دەپ تازا كوڭىلمەن نارازى بولىپتى. ويتۋگە ادەپتەن اتتاماس ادەتى بار دەيىك، ەركى دەيىك، ءبىراق ول جازۋشىلار وداعى تاراپىنان رۋحاني كومەك-قولداۋعا اسا ءزارۋ جان ەمەس پە ەدى؟! سەبەبى...
«تاعدىر ەتسە اللا، نە كورمەيدى ءپاندا» (اباي).
مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ جۋرنالشىلار فاكۋلتەتىن ءتامامدار جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا قىزمەتكە الىندى. ول — قالام قارىمىنىڭ تانىلعانى. ديپلوم الىسىمەن كوكشەسىنە ورالىپ، «لەنينشىل جاستىڭ» وبلىستاعى مەشىكتى ءتىلشىسى، ودان كەيىندە «لەنين تۋى»، «تىڭ ولكەسى» جانە «كوكشەتاۋ پراۆداسى» گازەتتەرى رەداكسيالارىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولعانى دا ۇلگى-ونەگەلىك قادىر-قاسيەتىنىڭ ارقاسى ەدى. جۋراليستىك جولدا ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىن، كەڭشىلىگى مەن تارشىلىعىن كورىپ، كوپ ءجايتتى كوڭىلىنە توقىپ، حالقىنىڭ ىس-ارەكەتىن، ماقسات-مۇددەسىن، بۇگىنگى تىرلىگى مەن ەرتەڭگى قارەكەت-قاجەتىن پايىمدايتىن، تۋعان ولكەسىنىڭ تابيعي بايلىعىن باياندايتىن، سۇلۋلىعىن سۋرەتتەيتىن جانە سول بايلىق پەن سۇلۋلىقتى باعالاي بىلمەۋدىڭ كەسىر-كەساپاتى پايدا بولىپ، سوڭعى جىلدارى اسقىنىپ بارا جاتقىنىن جاريا ەتكەن قالامگەرلىك ماقالانى جيىلەتىپ جازدى. شاڭىراعى شاتتىققا تولى وتاۋ تىكتى، سۇيگەن جار، سۇيىكتى اكە بولدى. ءسويتىپ، جاستىق جالىنعا ورانىپ، مارە-سارە جۇرگەن كۇندەرىنىڭ بىرىندە تاعدىر وعان توڭمويىندىق جاسادى، توبىعىنان قاتتى قاقتى. ىسساپارمەن كولحوز-سوۆحوزداردى ارالاپ شىققان ءبىر جولى ءجاسوسپىرىم شاعىندا تراكتورشى، كومباينشى بولعانى قىزىقتىرا ەسىنە ورالىپ، ول ەگىس تراكتورى سوقاسىنىڭ ۇيرەنشىكتى سولقىلداق ورىندىعىنا وتىردى. جەر قىرتىسىن قوپارعان كوپ اينالىمنىڭ بىرىندە سوقا ءتىسى شاماسى جەتپەس جاسىرىن تاسقا تىرەلىپ، قاس قاعىمدا ەستايدى الا اۋدارىلىپ-اق كەتتى...
ەس-تۇسسىز ەستاي مىرزاحمەتوۆ وبلىستىق اۋرۋحاناعا جەدەل جەتكىزىلىپ، وپەراسيا ۇستەلىنە سالىندى. وكپەنىڭ ءبىرى جىرتىلعان، ءتورت قابىرعا سىنعان...
اۋىر سىرقات قيناپ باقتى. تاعدىر بەزبەنىنىڭ ءبىر باسىندا ارسىز اجالدىڭ الاسۇرعان شابارمانى — سىرقات جاتتى سىزدانىپ، ال ەكىنشى باسىندا — اراشاشى دارىگەرلەر، جۇرەگى ءبىر جارى گۇلجاميلا، بالاپان بالالارى، اينالايىنداعان اعايىن-تۋعاندارى، دوس-جولداستارى، وقىرماندارى جاتتى.
ارپالىس اپتاعا، ايعا، جىلعا، جىلدارعا سوزىلدى. ەس-اعا تورت-بەس جىلدا وپەراسيا ۇستەلىنە ون ەكى مارتە جاتىپ تۇردى. وڭ جاق قابىرعا سيرەپ، كەۋدەگە تەمىر قۇرساۋ سالىندى، — ونىسىز ەڭسە كوتەرۋ مۇمكىن بولماي قالدى. جاسى قىرىققا جەتەر-جەتپەستە ءتۇز ەڭبەگىنەن قول ءۇزدى. جۇرەر جولى — ءۇي مەن اۋرۋحانا اراسى. الاتىن ەڭبەكقاقىسى — مۇگەدەكتىك پەنسيا.
ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنان ەرىكسىز جاتۋى كوپ، دوس-جولداستارىمەن داستارقان باسىندا ءازىل-قالجىڭ جارىستىرۋىنان دارىگەرگە جالتاقتاۋى كوپ ەستايعا جيىرما بەس جىلدىڭ قانشا ۋاقىت ەكەنىن الىس-جاقىنداعى قايسىسىمىز جەتە بىلدىك؟ ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز: ەس-اعانىڭ تاتىمدى ماقالالارى، اڭگىمە-حيكايالارى، روماندارى جارىق كورىپ جاتقانى.
ەس-اعانىڭ كىم ەكەنى باتپان بەينەتپەن بەلدەسكەنىندە انىق كورىندى. العاشقى وپەراسيادان كەيىن ەس جيىپ، باس كوتەرىپ وتىرۋعا جاراعان جىگىت پالاتانىڭ جالعىز تەرەزەسىنەن جارىق دۇنيەگە جاۋدىرەپ قاراپ ەدى... كۇز اسپانى كۇڭگىرت ەمەس، جارقىراعان اشىق ەكەن، كۇز جاپىراعى سارعىش ەمەس، جاسىلى باسىم ەكەن. گۇلجاميلا ەكەۋى قول ۇستاسقان كۇن دە، التايى مەن اسقارى، زامزاگ ۇلى مەن ابايى ىڭگالاپ كەلگەن كۇندەر دە وسىنداي اسەم-سۇلۋ بولىپ ەدى... ەي، جارىق دۇنيە! اجارىڭنان اينالايىن سەنىڭ! اينالايىن! اينالايىن!..
ول وڭاشالانعان ساتتەرىندە سىرقات سۇمنىڭ سۋىق سىبىرىن ەلەمەي، ۇلى مارتەبەلى ومىرمەن ىشتەي سۇحباتتاساتىن، سىرلاساتىن بولدى. قاعاز-قالامىن كومەكشىسى، سەرىگى ەتتى. جىل — ون ەكى ايدىڭ كەيدە جارتىسىن، كەيدە شيرەگىن پالاتادا وتكىزسە دە، قاڭتاردان قاڭتارعا دەيىنگى ۇزاق مەرزىمنىڭ «ءاۋپ!» دەۋگە ءحالى جەتكەن ارەدىكتەرىندە سول ادەتىنەن جاڭىلماۋعا تىرىستى. ءومىر وعان نە دەيدى، ول ومىرگە نە دەيدى، قايسىسىنىڭ ءسوزى ءجون، — سونى ەلەپ-ەكشەپ، قىرناپ، وي ورنەگىن اق قاعازعا اقىرىنداپ كوشىرىپ جاتاتىن بولدى. تولتىرعان پاراقتارىن گۇلەكەسى كورىپ ءجۇردى، وقىپ ءجۇردى، ءبىراق: «قويساڭ ەدى، شارشاپ قالاسىڭ» دەمەدى. كەشەگى توسىن قيمىل — تىڭ يگەرۋدىڭ الاس-كۇلەس، يۋ-قيۋ، الاساپىران جىلدارىندا جانىن كۇيتتەپ كورمەگەن، وڭ ءىستىڭ، ادىلەتتىلىكتىڭ جارشىسى، ال تەرىس ءىستىڭ، ادىلەتسىزدىكتىڭ قارسىلاسى بولا بىلگەن قىزۋ قاندى ءجۋراليستىڭ قارۋى قاشاندا قولىندا بولعانى كەرەك، ول سوندا عانا قاجىمايدى، سوندا عانا شارشامايدى. گۇلجاميلاسى وسىنى انىق ءبىلدى.
قايراتىن شىڭداپ، قاجىرىن قايراپ، ءاربىر تاڭدى ارمان-ۇمىتپەن اتىرىپ، ۇلكەن ءومىر سۋرەتىن سالا بەردى ول، ەس-اعاڭ. قالام ىزىندە كوكشەنىڭ، ونىڭ كەشە وتكەن تاريحي تۇلعالارىنىڭ، بۇگىنگى ەڭبەك ادامدارىنىڭ، تىرلىگى مەن عۇمىرىنىڭ ءۇتىرى مەن نوقاتى، سۇراق بەلگىسى مەن لەپ بەلگىسى جاتتى. كوكشەنىڭ كەشەگى تاريحي تۇلعالارىنىڭ، بۇگىنگى جاس-كارىسىنىڭ ءومىرىن ورنەكتەدى. مەدەت پەن بولاتبەكتىڭ، اينۇر مەن ارايلىمنىڭ سۇيىسپەنشىلىك ماحابباتتارىن جىرلادى. «سىنىق شاڭعى»، «تۋعان كۇن»، «ءومىر سيى»، «كوگالدايدىڭ كوكشاقپاعى»، «مەدەت»، «ون بەس جىل وتكەن سوڭ»، باسقا دا جيناقتارىنىڭ نەگىزىن قالادى. ابىلاي، ءبىرجان سال، اقان سەرى، ۇكىلى ىبىراي، سەگىز سەرى، بالۋان شولاق، قاناي بي... حاقىنداعى ماقالالارىن جوبالادى.
ەس-اعانىڭ قالامىنان تۋعاننىڭ ءبارىن ماشىڭكەدەن وتكىزەتىن، الماتىعا جونەلتەتىن قامقورشىسى — گۇلەكەڭى! الماتىدا توسىپ الىپ، ادەبي گازەت-جورنالدارعا، باسپاعا اپارىپ تاپسىراتىن، تەزىرەك جاريالانۋلارىن، كىتاپقا اينالۋلارىن قاداعالايتىن وكىلى — اقىن دوسى انۋاربەك دۇيسەنبييەۆ!
ەس-اعا مەن انەكەڭنىڭ دوستىعى — ءوز الدىنا ءبىر داستان-رومان! انەكەڭنىڭ بايبىشەسى ءرابيعا اپاي بىردە: «ءبىزدىڭ كىسى مە، وي، ول ەستاي دەگەندە مەنى ۇمىتىپ كەتەدى!» دەپ ازىلدەگەندە گۇلەكەڭنىڭ ءماز بولا كۇلىپ: «انەكەڭ تەلەفون سوققاندا ءبىزدىڭ كىسى: «انەش! ءوي، انەش!» دەپ تەلەفونعا كىرىپ كەتە جازدايدى»، دەگەنى بار. ال تورتەۋى باس قوسا قالعاندا، «ءبىرى اتىپ، ءبىرى قۋىپ» دەگەندەي، ازىل-كۇلكىنىڭ استىندا قالدىم دەي بەر!..
جوسپارىمىز ورىندالدى. جەكسەنبىنىڭ كەشىندە ورتالىققا ورالدىق.
ءۇش كۇن بويى و جەر، بۇ جەردە ات شالدىرعانىمىزدا دەنساۋلىعىمىز ازىرشە سىر بەرمەگەن جانايدار ەكەۋىمىزدىڭ وتىرا قالۋىمىز، جانتايا سالۋىمىز جيىلەگەنىن بايقاعان ەس-اعا قارسى الۋشى، كۇتۋشى جىگىتتەرگە: «مىنا ەكى شالعا، - دەپ ءبىزدى يەگىمەن نۇسقايدى دا، -توسەكتى جىلى جەرگە، جۇمساقتاپ سالىپ بەرىڭدەرشى، قاۋساپ كەلدى» دەيدى جىميىپ. كۇلكى كيىز ءۇيدى كوتەرىپ الا جونەلدى دەرسىڭ!..
قۋاتىڭىزعا ءتانتىمىز، ەس-اعا!
1990-جىل.
مارقايىپ وتىر
كەشە عانا ارامىزدا بولعان، جاسى ۇلكەن-كىشىگە جانتارتقىزعان، رياسىز ريزاشىلىق ساتىندە كوزىندە كۇن شۋاعى ويناعان، ورىندى رەنىش ساتىندە «قاباعىنان قار جاۋعان، كىرپىگىنە مۇز قاتقان» باۋكەڭنىڭ — مومىش شالدىڭ بالاسى، قازاقتىڭ ماڭگى-باقي جاسار قاھارمان پەرزەنتى باۋىرجان اعانىڭ كوڭىلىندە شات-شادىمان كۇي تارتىلىپ وتىرعان ءبىر جولى:
— اعا، ءسىزدىڭ ونداعان ماقال-ماتەلىڭىز بارىن بىلەمىن، ءقايسىبىرى كىتاپتارىڭىزدا كەزدەسەدى. «تەكسىزدەن تەزەك ارتىق، ارسىزدان ايۋان ارتىق»، «جانىن اياماعانعا جان — ساۋعا» دەگەنسىز. «وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس، كۇيمەيسىڭ!» دەگەنىڭىزدى ساۋاتىن اشقان بالاقايىمىزگا دەيىن بىلەدى، — دەي بەرگەنىمدە:
— توقتاعىن، — دەدى، تاياعىن كوتەرىڭكىرەپ. ديۆاندا قاتار وتىرعانبىز. تاياعىن تەز قوزعاسا دا، داۋىسى جۇمساق شىقتى. بۇركىت قاباعى وقىس تۇيىلمەدى، قىران كوزى وقىس جالت ەتپەدى. ساۋساعىنا مۇشتىك قىستىرۋلى سول قولىمەن قايراتتى مۇرتىن اقىرىن سيپاپ، تاياعىن ءتۇسىردى دە:
— مەن ەشتەڭەنى ەرىككەننەن زورلانىپ جازبايمىن، ءبارى دە — ءبىر وقيعانىڭ، سيتۋاسيانىن اسەرىنەن تۋعان ءتۇيىن، پونياتنو؟ ماقال-ماتەلدەردىڭ جولى وسى، "نەچەگو چەگو-تو ۆىدۋمىۆات رادي... چەگو؟ — دەپ ماعان جورتا اجىرايىپ قارادى.
— رادي... اتاقا، — دەدىم مەن، «اتاق» دەگەن قازاق ءسوزىن ورىس ءتىلى سەپتەۋىنە ادەيى تەلىپ.
باتىر اعا بالاشا ءماز-مايرام كۇلدى...
جازۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆكە وسى ءجايتتى بىلتىر ءبىر اڭگىمە ۇستىندە ايتىپ ەدىم، ول:
— عابا-اۋ، قازاقتا «باتىر بالا مىنەزدى»، «باتىر اڭعال» دەگەن ماتەل بار ەمەس پە؟ باتىردىڭ، ناعىز، شىن باتىردىڭ جاراتىلىسى تازا، ادال بولاتىنى جايىندا ايتىلعان ناقىل سوزدەر، سول راس، ابدەن راس. باۋكەڭدى مەن دە قادىرلەدىم، قۇرمەت تۇتتىم، سىرتتاي عانا بىلسەم دە. ول ەل اۋزىنداعى كىسى ەمەس پە، كەيبىرەۋلەر ءوزى... جوق ۇپايدى كوكسەگەندىكتەن، الگى «قوي، بۇل شىركىن ەر قاندەن پىلگە دە ۇرگەن دەمەي مە؟!» دەگەندەي، باۋكەڭدى سىرتتاي بولسىن مۇقاتۋ پيعىلىمەن ول كىسىنىڭ مىنەزىن كۇستانالاپ، ەي، قايداعى-جايداعىنى ايتىپ وتىرادى، قۇداي-اۋ، سولارى نەسى؟ نەگە كەرەك ول؟! وزدەرى ادامگەرشىلىككە جارىماي ءجۇرىپ، وزىنەن ءجۇز ەسە ارتىق باۋكەڭە ءدوي دالادان قىر كورسەتەدى، سولارى ۇيات ەمەس پە؟!. -دەدى. — دىزە ءتۇيىستىرىپ، بىلەك بىرىكتىرىپ، ءبىلىم توعىستىرىپ، بىرلىگىن جاراستىرىپ، سەركەسىن تانىپ، ساقتاپ، سونىڭ سوڭىنان ەرە بىلگەن ازاماتتارى بار ورتا بىزدەگىشە ويراندالىپ ويىلمادى، ورتكە كەتپەدى، تۋلاق توسەنىپ قالمادى. زوبالاڭ تارتتى دەگەنمەن، زيالىلارىنىڭ ۇيتقىسىن، ءتىپتى كوبىن امان-ەسەن ۇستادى، ىشتەن ىرىتپەك بولعان باقتالاس بەتپاقتارىنا دا، سىرتتان جەتكەن زىمياندارعا دا بەرمەدى. ال بىزدە بولسا، قۇداي-اۋ، ءوزىڭ بىلەسىڭ، عابا، «ىشتەن شىققان جاۋ جامان»، قاراجۇرەك قازاقتارى قازىپ قويعان كورگە ءتۇسىپ كەتۋدەن مۇحتار اۋەزوۆتى ماسكەۋلىك، لەنينگرادتىق دوس-جولداستارى ساقتاپ قالدى ەمەس پە؟ ەگەر سوندا مۇحاڭ مەرت بولىپ كەتسە — استاپىراللا! — قازاق ادەبيەتى قازىرگى اتاق-ابىرويىنىڭ جارىم-جارتىسىنا دا يە بولا الماس ەدى دەپ ويلايمىن، سولاي عوي، ءا؟
...قىزىنا سويلەگەن ەس اعا ماعان كوزى وتكىرلەنە قارادى. باۋكەڭنىڭ بالا مىنەزدىلىگىنەن مۇنشا اڭگىمە ءوربىپ كەتەرىن ويلاماعان باسىم ىشتەي وكىنىپ، «قاپ، اتتەگەن-اي!» دەپ وپىنىپ وتىرعانمىن. ارالاس-قۇرالاس، سىرلاس بولعان قىرىق جىل شاماسىندا ەس اعاڭنىڭ مۇنداي شيرىعىسىن، شامىرقانىسىن، تۋلاعان تولقىنداي ەتىپ تۇيدەكتەتىپ سويلەگەنىن كورمەگەنمىن. قانداي جاعدايدا بولسىن ورنىقتى، بايسالدى، بايىپتى ەدى. ءسىرا، باۋكەڭدى باتىر رەتىندە دە سىيلاۋى، قۇرمەتتەۋى شەكسىز بولعان دا، ول كىسىگە قاراتىلىپ ايتىلعان قيسىق-قىڭىر ءسوزدىڭ بىردە-بىرىن قابىلداماعان شىعار دەپ ءتۇيدىم جانە دەنساۋلىعى كىناراتتى اعانى شارشاتىپ الماۋدى ويلاپ، اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇرا قويدىم:
— ەس اعا، بۇدان توعىز جىل بۇرىن، 1986 جىلدىڭ شىلدەسىندە، وقجەتپەستىڭ تۇبىندە تۇرعانىمىزدا ءبىر جاقسى پىكىر ايتىپ ەدىڭىز، ەسىڭىزدە مە؟ — دەدىم.
جاراتىلىسىندا اقكوڭىل جاننىڭ جاڭا عانا قىستىڭ العاشقى مۇزىنداي شىڭىلتىرلانا قالعان جۇقالتاڭ ءجۇزى جىلىپ جۇرە بەردى.
— ول قاي پىكىر ەدى؟.. ءا، الگى البوم تۋرالىنى ايتاسىڭ با؟ — دەپ ەس اعا كۇلىمسىرەدى. — ءسوزى دايىن، مولشەرى ءۇشجارىم باسپاتاباق. سۋرەتتەرىن ءتۇسىرۋ دە اياقتالىپ قالدى، ەندى قولىمىزدى قارجى شىركىن عانا بايلاۋى مۇمكىن، ءبىراق ول دا رەتتەلەر، ازاماتتارىمىز امان-ەسەن بولسىنشى! — دەدى، ءارقاشانعى ادال تىلەۋقور نيەتىمەن.
ءبىز وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ ءقۇزىرىنداعى مەيمانحانانىڭ كەڭ دە جارىق، جىلى بولمەسىندە وتىرعانبىز. 1996 جىلدىڭ كوكەك ايى تۋعان تۇس. سولتۇستىك وبلىستاردىڭ كوكتەمى كەشىككىش ادەتىنەن جاڭىلماي كەرىگىپ جاتقان كەز. ءارا-تۇرا ءتىپتى، ەس اعاڭنىن جازعانىنداي، «ۇيتقىعان قار قۇيىنى يەسىنە ەركەلەگەن
كۇشىكتەي الدى-ارتتى وراپ، ويناق سالاتىنى» دا بولادى.
بايقادىڭىز با، اعايىن، جانى جايساڭ، جۇرەگى ىستىق قالامگەر تۋعان ءوڭىرىنىڭ قاتال قىسىن سۋرەتتەگەندە دە بيازى، جۇمساق جاراتىلىسىنان جاڭىلماي، تابيعاتتىڭ تاۋقىمەتىن قياناتقا قيماي، تىنىس تارىلتقان قار قۇيىنىن ەركەلەگەن كۇشىككە تەڭەپ، جىلى سويلەيدى («قارا جولدىڭ بويىندا» حيكاياسى).
كوكشەتاۋدىڭ ءدامى تارتىپ قاشان، قانشاعا بارا قالسام دا، ەس اعاڭ مەنى مەيمانحاناعا جولاتپاۋدى، ۇيىندە بولۋىمدى قالايدى. ال مەنىڭ كونگىم كەلمەيدى. جەڭگەمىز گۇلەكەڭنىڭ، بالالارىنىڭ باپتاپ كۇتۋىنە سۇيەنىپ جۇرگەن اعانىڭ مازاسىن الماۋدى ويلايمىن. ءبىراق، جۇقا قاباعىنان ءسال-پال شىتىنىس بايقالىپ: «عابا، قويسايشى، ءۇي كەڭ، كىسى باسى ءبىر بولمە بولادى، سياتىن شىعارمىز، كانە، جۇردىك پە؟» دەگەنىندە الگى «مۇرنىن تەسكەن تايلاق» بولماسقا لاجىم قالمايدى.
قارىمدى قالامگەر ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ نە جازىپ، نە قويعانىن جانە قالاي باستاپ، قالاي ءتامامداعانىن، ونداعان حيكايا-اڭگىمەلەرىنىڭ ءمان-ماعىناسىن، كەيىپكەرلەرىنىڭ ءتۇر-تۇلعاسىن سىنشىشا ساراپقا سالىپ بەرگىم كەلمەيدى. كەسەك تاقىرىپتى تولعاعان ءتورت رومانىنا دا، ءجاتىقتىلدى اۋدارمالارىنا دا توقتالمايمىن. ويتكەنى، مەن جاقسى شىعارمانىڭ نۇرىن تاسىتاتىن مامان ادەبي سىنشى ەمەسپىن، قارابايىر قايتالاۋعا ۇرىنىپ، قاي-قايسىسىن دا جاسىتىپ الۋىم مۇمكىن، ال وندايدى تالعامى جوعارى وقىرمان استە كەشىرمەيدى. ءوزىم دە جازۋشىلار اۋىلىنا ات ءىزىن سالىپ جۇرگەن پاقىر بولعان سوڭ، وقىرماندى قۇرمەتتەيتىن عادەتىم بار. ونىڭ ۇستىنە قىلشىلداعان جىگىت شاعىندا اياق-استىنان بەينەتكە تاپ بولىپ، ءۇش ءتورت جىل ىشىندە حيرۋرگيالىق ونەكى وپەراسيادان ءوتىپ، سودان ءى-توپتاعى مۇگەدەكتەرگە ەرىكسىز قوسىلعان، ءسويتىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى قىرىق جىلىن اۋرۋحانا مەن ءۇيى اراسىندا وتكىزىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر عاجاپ ءتوزىمدى ادام، ازامات، قالامگەر حاقىندا بۇدان التى جىل بۇرىن جۇرتشىلىققا اقتارىلا ايتىپ بەرگەنمىن. («قۇرساۋلى كەۋدەدەگى قۋاتتى جۇرەك»، وچەرك، «سوسياليستىك قازاقستان» گازەتى، 1990 جىل).
البەتتە، ودان بەرىدە ءومىردىڭ سان بەلەسىنەن وتتىك. قۋانىشىمىز، ءسۇيىنىشىمىز كوپ. شۇكىرشىلىك ەتەمىز. تۇندىگىمىزدى ءوزىمىز جاۋىپ، ءوزىمىز تۇرەتىن، «ءۇي سىرتىندا بىرەۋ بار» دەپ قىسىلمايتىن، باس تا، قول دا، ءسوز دە، ءىس تە وزىمىزدىكى بولعان كەڭشىلىك زامانعا اقىرى جەتتىك. مىڭ ءبىر شۇكىرشىلىك!
ەس اعا قۋانىشتان كەندە بولعان جوق. بۇل مەرزىمدە قىرۋار ءىس تىندىردى. ابىلاي حان بابامىزدىڭ ارۋاعىن تىرىلتۋدەگى اتقارعان مىندەتى شەكسىز! اياعى جەتكەنىنشە، ءسوزى وتكەنىنشە ايانباي قيمىلدادى. اۋدان، وبلىس باسشىلارىن يلىكتىرۋ، جۇرتشىلىقتى جۇمىلدىرۋ، ءسويتىپ استانادان وڭ باتا الۋ دەيتىن توقسان ءتۇيىندى ماسەلە شەشىمىندەگى ۇلەسى ۇلكەن. وعان قاناي بي، اقان سەرى مەن ءبىرجان سال، بالۋان شولاق پەن ۇكىلى ىبىراي، باسقا دا ارداقتارىمىز بەن ارىستارىمىز، كوكشەنىڭ كەنە تاريحىنداعى جەر-سۋ اتتارى، كەشەلى-بۇگىنگى مادەنيەتى، ادەبيەتى، ونەرى، عىلىمى، دارىندى ادامدارى جايىندا جازعان تانىمدىق ماقالالارى كەمىندە ەكى كىتاپقا جۇك. ءبارى-اق تاريحي شىندىكپەن زەرلەنگەن.
ەس اعا شىندىقتى بۇرا تارتۋعا، ادىلدىكتى شەنەۋنىكتىك شىرعالاڭعا سالۋعا بۇكىل بولمىسىمەن قارسى. باسىمىزداعى بويكۇيەزدىك، ەنجارلىق، نەمكەتتىلىك، جالقاۋلىق، وسەككە، وتىرىككە جەلىگۋشىلىك، ىشىمدىككە ۇيىرلىك، شىلىمقورلىق دەيمىز بە، ايتەۋىر، قازەكەمنىڭ تىرلىگىندە كەم-كەتىك جەتىپ ارتىلادى عوي، سولاردىڭ ءبارىن قاشان، قاي ورتادا بولسىن اشىق سىناپ-مىنەۋدەن جانە تارتىنبايدى.
كوكشە تاۋىمەن، كولىمەن، ورمانىمەن عانا كورىكتى ەمەس، اق جۇرەك ادامدارىمەن كورىكتى دەسەم، مۇنىم جاتتاندى سوزگە ساياتىنىن سەزەمىن. الايدا، شىندىقتىڭ جاتتاندىسى بولمايتىنى انىق دەگىم كەلەدى. مەن — الەمگە ايگىلى كەندى التايدىڭ پەرزەنتىمىن، شىعىس قازاقستاننانمىن. ءبىزدىڭ وبلىستا تەڭىز بەن وزەن-كول دە، قۇمدى ءشول دە، اسقار تاۋ دا، جىڭعىل، ورمان-توعاي دا، جاسىل كىلەم توسەپ تاستالعانداي قۇنارلى جازىقتىق تا — ءبارى-بارى بار. تابيعي كوركىمەن، جەرىنىڭ استى-ۇستىندەگى بايلىعىمەن باسقا ەشبىر وبلىس مەنى تاڭقالدىرا المايدى. ال باسقا وبلىستارعا، ونىڭ ىشىندە كوكشەتاۋعا بارعىم كەلىپ جۇرەتىنىمە سەبەپ بىرەۋ-اق، ول — وندا اياۋلى اعا-ىنىلەرىمنىڭ، قۇربى-قۇرداستارىمنىڭ، ياعني جۇرەگى ىستىق، كوڭىلى تازا سىرلاستارىمنىڭ بار ەكەندىگى. سول سىرلاستارىمنىڭ بۇگىنگى جاسى ۇلكەنى — قالامداسىم ەس اعا. جاسى جەتپىسكە تولىپ، ەل-جۇرتىنىڭ ءقۇشاعىندا مارقايش، ماڭقيش وتىر. قانشا جاساعىڭىز كەلسە، سونشا جاساڭىز، شاڭىراعىڭىز شات-شادىمان قىزىققا تولى بولسىن، وقىرمانىڭىزعا سىيىڭىز مول بولسىن، ەس اعا!
1997-جىل.
تاعدىر
جەر بەتىندە قانشا ادام بار بولسا، سونشا تاعدىر بار دەگەندى ەستىپ تە، وقىپ تا، كورىپ تە ءجۇرمىز. قاي وتباسىمىزدا بولسىن ءبىر اكە-شەشەدەن بىردەي تالىم-تاربيە الىپ وسكەن بالالاردىڭ دا بىركەلكى تىرلىك كەشپەيتىنى سول تاعدىر شىركىننىڭ امىرىنەن شىعار. اللانىڭ بۇيرىعى، ماڭدايعا جازعانى دەلىنەدى. اباي اتامىز: “تاعدىر ەتسە اللا، نە كورمەيدى ءپاندا” دەدى-اۋ. نالىسپەن ايتقانى. ىشپەگەن ۋى قالماعان ۇلى تۇلعانىڭ دا ەرىكسىز مويىنداعانى. ال ءبىز كەي-كەيدە تاعدىرمەن تاجىكەلەسىپ، ونىڭ قايىرىمعا جىبەرمەگەن قاتتىلىعىنا قارسى تۇرىپ: — تاسبەت تاعدىر!.. تاسماڭداي تاعدىر!.. — دەپ شيرىعامىز. بۇل پىكىرىمنىڭ استارىندا ونىڭ ىعىنا قۇلاي بەرۋ كەرەك سىڭايىنداعى ۋاعىز جوق. دەسەم دە، ءتۇپتىڭ تۇبىندە “جازمىشتان وزمىش جوققا” جۇگىنىپ تىناتىنىمىز بەكەر ەمەس.
تاعدىردىڭ تاڭداۋى تالقىلاۋدان تىس. بىرەۋ باقىتتى ەكەنىنە شۇكىرلىك ەتسە، بىرەۋ باقىتسىزدىعىنا شاراسىز. بىرەۋ باي، بىرەۋ كەدەي. بىرەۋ ارلى، بىرەۋ ارسىز. بىرەۋ اقىلدى، بىرەۋ اقىماق. بىرەۋ تۋرا بي، بىرەۋ جالتاق. بىرەۋ باتىر، بىرەۋ قورقاق. بىرەۋدىڭ ادامي رۋحى كۇشتى، بىرەۋ جىگەرسىز، جاسىق. بىرەۋ تاعدىردىڭ القاعانىن كوتەرە الماي شاتىلادى، بىرەۋ تاعدىردىڭ تارىنعانىن سىرتقا سىر بەرمەس توزىمدىلىكپەن وتكەرەدى، كەۋدەسى قۇيىنعا تولا ءجۇرىپ شىدايدى. وڭ ىسكە ءسۇيىنۋ وڭاي بولسا، تەرىس ىسكە ءتوزۋ تىم قيىن. جاقسىلىق كوڭىلىڭدى جەلپىنتسە، جامانشىلىق جۇرەگىڭدى سىعىمدايدى. “قۇداي قىزىقتان ايىرماسىن!” جانىڭدى جادىراتسا، “بۇ قۇدايعا نە جازدىم؟!.” جانىڭدى شىرىلداتادى، رۋحىڭدى شاباقتايدى.
رۋح.
بۇل — كىمنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتىپ بەرەتىن سانا-سەزىم كۇشى.
جاسىم جەتپىستەن اسقان مەنىڭ دە تاعدىردىڭ امىرىنە شاراسىز كونگەن، رۋحىم سىنعا تۇسكەن ساعات از ەمەس، باسقالاردىڭ دا سان وتكەلەكتى كورگەندەرىنە كۋامىن. ءبىراق، بىرگە تۋىسپاساق تا، ماعان ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋعان مارقۇم قادەس اعامداي قىمباتتىم بولىپ كەتكەن ءبىر قۇرمەتتى ادامىمنىڭ — ەستاي مىرزاحمەت ۇلىنىڭ تاعدىرى جانىندا مەنىڭ تاعدىرىم قاقاعان ايازبەن سالىستىرعانداعى قاراسۋىقتاي، ونىڭ رۋحى جانىندا مەنىڭ رۋحىم ەمەنمەن سالىستىرعانداعى تەرەكتەي عانا.
ەس-اعا اتاويلاپ وردا بۇزار شاعىندا ءبىرىنشى توپتاعى مۇگەدەك بولىپ قالدى...
كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ شورتاندى اۋدانىنا قاراستى «جاڭا جول» اۋىلىندا 1927 جىلعى قاڭتاردىڭ 15-ىندە دۇنيەگە كەلگەن، ورتالاۋ مەكتەپتى بىتىرىسىمەن كولحوز جۇمىسىنا ارالاسقان. اۋەلدە تراكتور-ەگىس بريگاداسىنىڭ ەسەپشىسى، تراكتور تىركەۋشىسى، تراكتورشى، ودان سوڭ كومباينشىلار كۋرسىن ءبىتىرىپ، كومباينشى بولىپ ىستەگەن. 1949 جىلى ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، سول كەزدە-اق قالامعا يكەمى بارى بايقالىپ، ءقازمۋ-دىڭ جۋرنالشىلار فاكۋلتەتىنە قابىلداندى. ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەندە جازۋ قابىلەتىمەن تانىلعان ول ديپلوم الىسىمەن «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») گازەتى رەداكسياسىنا قىزمەتكە شاقىرىلىپ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ، باسىلىمنىڭ پارمەنى، بەدەلى ارتۋىنا تارتىمدى ماقالالارى مەن كوركەم اڭگىمەلەرى ارقىلى ايتۋلى ۇلەس قوستى. تىڭ يگەرۋ باستالىسىمەن قايناعان ەڭبەك ورتاسىنا سۇرانىپ، جاستار گازەتىنىڭ سولتۇستىك قازاقستان مەن كوكشەتاۋ وبلىستارىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ اتتاندى. جاڭالىقتاردى كورىپ، زەرتتەپ، باتىل دا ءادىل ماقالالار جازىپ، جۇرتشىلىققا تانىلدى. سودان سوڭ «تىڭ ولكەسى» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگىنە جىبەرىلىپ، ولكە تاراتىلعاننان كەيىن وبلىستىق «كوكشەتاۋ پراۆداسى» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالدى. ەس-اعانىڭ كوكشە ءوڭىرىنىڭ ءبىرىڭعاي شەجىرەشىسى بولۋى سول جىلى (1965) باستالعان. ءبىراق، ەگەر جاڭىلىسپاسام، ءتورت جىلدان كەيىن ايىقپاس بەينەتكە تاپ بولدى. بىردە، كوكتەمگى ەگىس كەزىندە ءىسساپارعا شىعىپ، اۋدانداردى ارالاپ ءجۇرىپ، تراكتورشى شاعىن ساعىندى ما، كىم ءبىلسىن، تراكتور سوقاسىنا وتىرىپ، جەر جىرتىسۋعا كىرىسكەن. بىرنەشە اينالىمنان كەيىن سوقا ءجۇزى كەنەت تاسقا ساق ەتەدى دە، كومىلىپ كورىنبەي جاتقان ءنان تاس تىرپ ەتپەي، سوقا اۋدارىلىپ كەتىپ، ەس-اعا استىندا قالادى. كەۋدەسىنەن قاتتى جاراقاتتانعان جىگىت دەرەۋ وبلىستىق اۋرۋحاناعا جەتكىزىلگەن. بىرنەشە قابىرعاسى كۇيرەپ، وڭ جاق وكپەسى جىرتىلىپ كەتكەن ەكەن. شۇعىل جاسالعان وپەراسيا ويداعىداي بولماي، جاس جورنالشى-جازۋشىنىڭ ميحنات جولى باستالدى. اينالاسى ءتورت جىلدا حيرۋرگ كەزدىگى كەۋدە قۋىسىنا ون ەكى مارتە ءىز سالىپ، ەڭسەسىن ارنايى جاساپ بەرىلگەن بولات قۇرساۋمەن كوتەرىپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. امال نە، مۇگەدەكتىك شاۋجايىنا جارماستى.
قانمايدانداعى مومىش ۇلى باۋىرجان اعامىز: “نايزادان قول بوساسا، قالام الدىم” دەسە، ەس-اعامىز باسى كوتەرۋگە، قولى قالام ۇستاۋعا جاراعان ساتتەردە كوركەم ادەبيەتكە قۇشتارلىعىنان اينىماي اڭگىمە جازدى. قينالسا دا جازا بەردى. اڭگىمەلەرى رومانعا ۇلاستى. شاكىرت ۇل-قىزدارى، تۋىستارى، دوس-جولداستارى، كورشى-قولاڭدارى كوڭىلىن اۋلاي كۇنارا، اپتاارا كەلىپ-كەتىپ جۇرسە، سۇيگەن جارى گۇلجاميلاسى كۇندىز-تۇنى دەرلىك جانىندا بولدى. بالالارىنىڭ كىر-قوڭىن جۋىپ، كيىمدەرىن ۇتىكتەپ، تاماقتارىن بەرىپ، مەكتەپكە شىعارىپ سالادى دا، اۋرۋحانا جۇگىرەدى. قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ قاس-قاباعىن باعىپ، قينالىستى قيمىلىن اڭداپ، ماپەلەپ كۇتىپ، بىرگە كۇرسىنىپ، بىرگە جىميىپ وتىرادى. ەستايىنىڭ جازعاندارىن ۇيگە اپارىپ، ءتۇنى بويى ماشينكەلەيدى. ال ەس-اعادا جازعانىن قايتا قاراۋعا، وڭدەۋگە ءال-قۋات بولا بەرمەيدى. وندايدا الماتىلىق دوسى اقىن انۋاربەك دۇيسەنبييەۆ قولجازبانى پوشتامەن الدىرىپ، وقىپ، گازەت-جورنالعا، باسپاعا تاپسىرادى. انەكەڭ سول كومەگىن ەسكە العان ءبىر ساتىندە: «ءاربىر كۇنى تاعدىر جازعان اۋرۋمەن اڭدىسۋدا ءوتىپ جۇرگەن ەستايدىڭ قالامدى قولىنان تۇسىرمەگەنىنىڭ ءوزى ەرلىك ەمەس پە؟!» - دەپ ەدى. ارينە، ەرلىك!
ەس-اعاداي ەر جاراتىلىستى جان سيرەك ەكەنىنە مەنىڭ دە كوزىم جەتكەن. نەشەمە جىل بويى ءجيى-جيى دىزە قوسىپ جۇرگەنىمىزدە ءوزىنىڭ سىرقاتى تۋرالى ءبىر ءسوز ايتقانىن ەستىگەن جوقپىن. جولداس-جورالارىنىڭ، تانىستارىنىڭ، كورشىلەرىنىڭ، كوكشەنىڭ، ەل-جۇرتتىڭ جاعدايى، كوبىنەسە جاقسىلىق جايىندا اڭگىمە شەرتەدى. اقىل-كەڭەسىن قاجەت ەتكەن ۇلكەن-كىشىگە جاردەمدەسۋگە ءارقاشان ءازىر. قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ كەڭ-بايتاق ءوڭىرى — كوكشەتاۋدىڭ ارداقتىسىنا، اياۋلىسىنا اينالدى!
اڭگىمەنى مايىن تامىزىپ ايتۋعا دا، مۇقيات تىڭداۋعا دا قۇمار ەس-اعا مولشەرى ءاربىر 2 ساعاتتان كەيىن: «سەندەر جاراسىپ وتىرا بەرىڭدەر، مەن جارتى ساعات دەم الىپ كەلەيىن»، دەپ جىميادى دا، وڭ جاعىنا قاراي قيسايا تۇرەگەلىپ، بولمەسىنە قاراي اقىرىن جىلجىپ كەتە بارادى. قۇرساۋلى كەۋدە ۇزاعىراق وتىرۋعا مۇرشا بەرمەيدى.
گۇلەكەڭ دە ون جىل، جيىرما جىل ەمەس، ودان دا ۇزاققا سوزىلعان قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەردە تاعدىرىنا كوپ كەيىمەگەن شىعار دەپ ويلايمىن. ارالاس-قۇرالاس، بارىس-كەلىس بولعان وتىز ءبىر جىل كولەمىندە بىردە جەڭگەسى مەن قاينىسىنشا قالجىڭىمىز جاراسقان، بىردە اپايى مەن باۋىرىنشا سىرلاسقان كەزدەردە گۇلەكەڭنىڭ قىزىل شىرايلى اققۇبا جۇزىنەن ومىردە اۋىرتپالىق تارتقان سىڭايىن كورە المادىم. جادىراپ، جارقىلداپ جۇرگەنى. وتكەن ومىرلەرىنىڭ تەك كۇنگەيىن شولىپ، كۇلدىرگى جايتتەرىن عانا اڭگىمەلەيدى. ايەل جاراتىلىستى جاننىڭ رۋحى عاجاپ كۇشتىسى! قازاقتىڭ «اعاما جەڭگەم ساي» دەگەنىن جاقسى ماعىنادا ايتسام، ەس-اعا مەن گۇلەكەڭدەي رۋحى اسقاق ادامدار ءبىر شاڭىراق استىندا كەزدەسە بەرمەيدى!
تاعدىر تاڭداپ قوسقان ەكەۋىنىڭ وتباسى قاشاندا جىلى. تاۋقىمەت، قيامەت اتاۋلى سۋىتا المادى. تاۋىپ تاڭداۋ جاساعان تاعدىر سونىسىن قالايدا پۇلداعانداي-اق قىرىنا سان السا دا، تەزىنە سان سالسا دا، ەكەۋى جاسىمادى، قاجىمادى. بالالارىنىڭ، اعايىن-تۋىستارىنىڭ جىگەرىن جاسىتپاۋدى ويلاعان جاندارشا ۇلكەن ءۇيدىڭ مەيىرىمىن، شاپاعاتىن، بەرەكەسىن ساقتاۋدان جاڭىلعان ەمەس...
ءيا، تاعدىر دەيمىز.
ەكەۋى 1991 جىلى قوسقابات قايعىعا دۋشار بولدى. التى جاستاعى ءلايلا، ون ءبىر جاستاعى ارشات نەمەرەلەرى اۆتواپاتتان كوز جۇمدى... جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان قۇراقتاي ءلايلا قانداي كوركەم ەدى؟!. دومبىرانىڭ قۇلاعىندا ويناعان كۇيشى، قىلقالامى سيقىرلى بالعىن سۋرەتشى اشوك شە؟!. (ونىڭ بىرنەشە سۋرەتى «بالدىرعان» جورنالىندا جاريالاندى).
وۋ، تاعدىر! نە شارا، نە داۋا؟!.
ەكەۋى 1997 جىلى وتىز بەس جاستاعى ۇلدارى ابايدان، ەكى جارىم عانا جاستاعى نەمەرەلەرى سانجاردان ايىرىلدى (باسقالاردىڭ كەسىرىنەن بولعان اۆتواپاتتا). جارقىلداپ جۇرەتىن كوڭىلدى، كوركەم اباي-اي، اق شاباقتاي اسەم سانجار-اي!..
“اباي” دەسە دەگەندەي ويلى دا العىر، اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىنىڭ تۇيىندەرىن تۇگەل شەشۋگە كىرىسكەن عۇلاما اباي-جان... توڭىرەگىنە وزىندەي وتانشىل، ءبىلىمدى، تاجىريبەلى عالىمداردى توپتاستىرعان ول: — بىزگە ەندى ەركىمىزبەن ەڭبەك ەتەتىن بەس جىل كەرەك، سودان كەيىن حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتەتىن بولامىز! —دەگەن. ءسوزىن ىسكە اسىراتىنى ءشۇباسىز ەدى. استىقتى مول وندىرۋدە دۇنيە جۇزىنە تانىلعان كانادالىق ديقانداردا ءبىر اي مەيمان بولىپ، تاجىريبە الماسىپ، ابدەن ۇعىنىسىپ، ناقتى عىلىمي نەگىزدە بىرلەسە جۇمىس ىستەۋدىڭ جوبا-جوسپارىن جاساسىپ كەلگەن-دى. ابايمەن قارىم-قاتناستا بولعان وزىمىزدىك، شەتەلدىك ۇلكەن-كىشى عالىم ديقاندار ونىڭ كوپ ۇزاماي كوش باستارىنا كامىل سەنىپ، زور ءۇمىت ارتقان-دى... سول ابايعا ەندى ءبىر بەس جىلدى كوپسىنگەن تاعدىر، ساعان نە دەيىك؟!.
“قايعى كەلسە، — قارسى تۇر، قۇلاي بەرمە...” (اباي قۇنانباي ۇلى).
قايعى-قاسىرەت. ەكپىنىنەن جاسقانساڭ، ەركىنە كونسەڭ — ەڭسەڭدى ەزىپ، جانىڭدى جانشىپ وتە شىعادى. قۇمعا، شاڭعا اينالىپ قالا بەرەسىڭ. وشەسىڭ... جوق، ونىڭ ىعىنا قۇلاماۋ كەرەك! اعا-جەڭگەمىز قارسى تۇردى! ەس-اعا ءبىر ارەدىك شەتكەرى قويعان قالامىمەن قايتا تابىستى، ۇكىلەگەن ءۇمىتى — اباي-جانى جايىندا ەستەلىك جازدى. كوكشەتاۋ توپىراعىندا تۋعان تاريحي تۇلعالار جونىندەگى جازبا ەڭبەكتەرىن قايتا قاراپ، تولىقتىردى. جازۋشى، تاريحشى زامانداستارىنىڭ: ابىلاي، كەنەسارى، ناۋرىزباي، اقان سەرى، ءبىرجان سال، ۇكىلى ىبىراي، شوقان ءۋاليحانوۆ، بالۋان شولاق، شوجە جانە باسقالار تۋرالى شىعىپ جاتقان كىتاپتارىنداعى، جازىلىپ جاتقان ماقالالارىنداعى اعاتتىقتاردى ناقتىلاپ تۇزەتۋىن جالعاستىردى. ول كوكشە ءوڭىرىنىڭ بۇكىل تاريحىنا جەتىك قالامگەر ەدى. «مەدەت» پەن «ارايلىم» («ون بەس جىل وتكەن سوڭ») روماندارىندا، ونداعان اڭگىمە-حيكايالارىندا تۋعان ولكەسىنىڭ وتكەنى جانە بۇگىنى، بۇكىل تىرشىلىك تىنىسى بار. سىرقاتقا شالدىققانعا دەيىنگى جالىندى جاس شاعىندا اياعى جەتكەن جەردەگى ءارحيۆتى تۇپ-تۇگەل اقتارىپ، كونەكوز قارتتاردىڭ دا بارىمەن دەرلىك شۇيىركەلەسىپ، اقيقاتقا ابدەن قانىعىپ جازعان تاريحي ەڭبەكتەرى — كەيىنگى ۇرپاقتارعا قاجەت ۇلاعاتتى مول مۇرا.
ەس-اعانىڭ ادەبي تۋىندىلارىن، كوركەم اۋدارمالارىن، عىلىمي-ادەبي ماقالالارىن، بالالارعا ارنالعان اڭگىمەلەرىن، مىسالدارىن رەسپۋبليكانىڭ گازەت-جورنالدارى قۇلشىنا جاريالاپ، قوسىمشا تاپسىرىس تا بەرىپ تۇردى دەسەم، ارتىق ايتقانىم بولماس. وقىرمان قاۋىمنىڭ اۋىزشا-جازباشا ريزاشىلىق بىلدىرەتىنى دە بار، ولارى — تاعدىردىڭ قاتىگەزدىگى تاعى قىرقا شالعان سۇيىكتى جازۋشىلارىنىڭ — ەستاي مىرزاحمەت ۇلىنىڭ جان جاراسىن جەڭىلدەتۋدى نيەت ەتكەندەرى ەدى.
“تاعدىردىڭ قاتىگەزدىگى تاعى قىرقا شالعان” دەۋىمنىڭ سەبەبى ايتۋعا دا تىم اۋىر. ەس-اعامىز بايبىشەسى، بالالارىنىڭ اناسى، نەمەرەلەرىنىڭ اجەسى — گۇلجاميلا نۇرمۇحاممەدقىزىنان 2006 جىل تۋا ايىرىلىپ قالدى...
تاعدىر تاسبەتتەنسە، تاۋقىمەتى تىم اۋىر بولادى ەمەس پە، ءىنى مەن قارىنداستىڭ، نەمەرە مەن بالانىڭ، «ەڭلىكگۇل» اتالعان بايبىشەنىڭ قازاسى قاجىماسقا جاراتىلعان ەس-اعاعا اسا اۋىر جۇك بولدى...
2006 جىل.
كوكشەنىڭ كوزى مەن قۇلاعى
«باۋىرىڭدا بار سەكسەن كول، ءيىسىڭ جۇپار اڭقيدى-اۋ!» دەپ جىرلانعان (ءبىرجان سال) كوكشەتاۋدىڭ كونە تاريحى ءيسى قازاققا ماقتانىش ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلەمىز. تاريحىنىڭ توقىراۋعا دا، بىقىراۋعا دا ۇشىراماي، اقيقات تىلىمەن انىق جازىلىپ، جالعاسىن تاۋىپ جاتقانى دا سۇيىنتەدى...
وكىنىشكە قاراي، كەيبىر وڭىرلەردە ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ايىرباستاپ، وزدەرىنىڭ عانا كەرەگىنە جاراتىپ، تاريحتى تالاق ەتىپ، ءاتى-جونى الىس-جاقىنىنىڭ جادىندا قالماعان: باقتاشى، ەتىكشى، الىپساتار... بولىپ وتكەن اتا-باباسىن بي دە، باتىر دا، ساۋەگەي دە ەتىپ كىتاپ جازىپ تا جازدىرىپ، ەسكەرتكىش قويىپ تا قويدىرىپ جۇرگەن پىسىقايلار بار. قاي-قايسىسى دا تاريحتىڭ ءمان-ماڭىزىن ءسانا-بىلىم تارازىسىمەن ەمەس، قالتاسىنىڭ قالىڭدىعىمەن عانا ولشەۋگە داعدىلانىپ العان. ونداي «تاۋەلسىزدەرگە» تەجەۋ-توسقاۋىلدىڭ قاشان بولارى دا بەيمالىم. تاريحشىلار اۋىلىنىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىقپاي تۇرعان بۇگىنگى تىرلىكتىڭ الداعى بىرەر «بەسجىلدىعىندا» ءار اۋداننىڭ «ءوز ابىلايى»، ءار اۋىلدىڭ «ءوز ابايى» بولۋى ابدەن مۇمكىن.
ابىلاي، اباي دەمەكشى...
تاريحي تۇلعا سەگىز سەرىنى «ومىردە بولماعان، ويدان شىعارىلعان» دەپ تاپىراقتاپ جۇرگەن «تاريحشىلار» توبى بار. سەگىز سەرىنىڭ قازاقستان مەن رەسەيدەگى ونداعان نەمەرە-شوبەرەلەرى: «وۋ، ءبىز بارمىز! اتامىزدىڭ اقىن دا، باتىر دا بولعانى ەل-جۇرتقا ايان شىندىق قوي؟!» دەسە دە، «مىقتى» توپ كوزىن اشىپ قارامايدى، قۇلاعىن تازالاپ تىڭدامايدى. و، توبا!
تاريحي تۇلعامىز جامبىل جىراۋ جابايەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا شاك كەلتىرۋشىلەر دە ۋاق-ۋاق پايدا بولىپ، الىس-جاقىنداعى وسەكشىلەردىڭ «ەستەلىكتەرىن» مالدانىپ، گوي-گويلەپ الادى. و، توبا!
تاريحي تۇلعا اباي... ق. جۇكەشيەۆ دەگەن «جاڭاشىل» تابىلىپ، ابايدىڭ ارۋاعىنا كور قازۋعا كىرىسىپتى. قازعاندا اياناتىن ءتۇرى جوق كورىنەدى، سەبەبى ونىڭ قولىنا «كۇرەك» ۇستاتۋشى — اكادەميك ءا. نىسانبايەۆ. ءوز باسىم بۇنداي اكادەميكتى بىلمەۋشى ەدىم، ەندى ءبىلدىم: ابايدىڭ تۋىندىلارىن نە وقىماعانداردىڭ، نە وقىعانمەن زەيىنىنە توقىماعانداردىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىن» دا جەتە تۇسىنبەگەندەردىڭ بىرەۋى بولسا كەرەك. ونداي بولماسا، جۇكەشيەۆتىڭ اۋزىنا نە كىرىپ، نە شىققانىن اڭعارار ەدى. ءولى ابايدان عانا ەمەس، ءتىرى حالىقتىڭ تىلىنەن، بولمىسىنان ءتۇڭىلىپ جۇرگەن «وقىمىستىنى» ارقاسىنان قاقپاس ەدى! و، توبا!..
بۇل تەرىس ارەكەتتەردىڭ وڭەزە وزەگى — ءوزىڭدى ءوزىڭ مۇقاتىپ ب ا ق، دۇشپاندارىڭ ءجۇرسىن ماقتاپ دەگەندى كوكسەۋ شىعار!..
كەيبىر اسىرەساۋاتتىلار مۇنداي سولاقايلىق اتاۋلىنى وي ەركىندىگى، پىكىر بوستاندىعى، شىندىقتى ايتۋ دەپ شالا ءبۇلىنىپ ءجۇر. تاۋەلسىزدىك — ويىڭا كەلگەندى ايتا بەرۋ، قولىڭنان كەلگەندى ىستەي بەرۋ ەمەس دەپ بىلمەيدى. «اتىڭ شىقپاسا، جەر ورتە». قايتەرسىڭ، قازاق ەستىمەگەن بىلاپىت ءسوز از با؟ «اباي دا، بالالارى دا كوكنار تارتۋدان ءولدى»؛ «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەيا ەمەس»؛ «قازاقتاردا جەر بولعان جوق، ولارعا جەردى لەنين كەسىپ بەردى»؛ «قازاق — قالىپتاسپاعان حالىق»؛ «قازاقتار مادەنيەتتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن ساۋاتسىز، جابايى كوشەندىلەر بولعان»؛ «قازاقتىڭ ءتىلى سيۆيليزاسيانىڭ تالاپتارىنا ساي ەمەس» دەگەندەردى، ءتىپتى «قازاقتا شەكارا بولماعان، قازىرگى جەرىندە مەملەكەتى بولعان جوق» دەۋشىلەر دە تابىلىپ جاتىر. سولاقايلاردىڭ سىرتتاعىلارى — سولجەنيسىندەر، جيرينوۆسكييلەر «قارا قانجارلارىن» قازاققا ءالى قايراپ جۇرسە، ىشىمىزدەگىلەرى — «جاڭاشا ويلايتىندار» سولارعا قايراق ۇسىنىپ الەك. و، توبا!..
...تاريحي تۇلعالار كوكشە وڭىرىندە دە بولدى جانە بار دا! بۇل — بارشامىز ءۇشىن ءبىر شۇكىرشىلىك بولسا، ەكىنشى شۇكىرشىلىگىمىز — كەشەگى ابىلاي حاننان بۇگىنگى ەستاي مىرزاحمەتۇلىنا دەيىنگى كونە-جاڭا تاريحتى بالتالاپ جۇرگەن «عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك» ول وڭىردە جوق. ءبىر كەزدە باتىراش دەگەن بولعان ايماق قازىردە باتىراشتاردان ادا. راس: ءبىرجان سالدىڭ، اقان سەرىنىڭ، ۇكىلى ىبىرايدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىن، اندەرىن «اناۋ ايتتى، مىناۋ ايتتىمەن» باسقاشا اتاپ، باسقاعا تەلىپ قويىپ جۇرەتىندەر بىرەن-ساران كەزدەسەدى، ءبىراق ولار — تانىمدى، تاعلىمدى تاريحشىلار ەمەس، شولاقتاۋ ويلايتىن، ولاقتاۋ جازاتىن كەيبىر جورنالشىلار، اقىندار. مەنىڭشە، ولار ويدا وتىرىپ ولەڭ، وچەرك جازۋدان «قولى بوساي» قالعاندا قىرعا شىعىپ، قيالىن جەلپىپ-جەلپىپ الاتىن سياقتى.
ەستاي مىرزاحمەتۇلىن اتاۋ سەبەبىم: ول — كوكشەنىڭ كوزى مەن قۇلاعى. جازۋشى رەتىندە بەلگىلى بولۋىمەن قاتار بىلىكتى تاريحشى دا. كوكشە «تاريحىنىڭ توقىراۋعا دا، بىقىراۋعا دا ۇشىراماي، اقيقات تىلىمەن انىق جازىلىپ، جالعاسىن تاۋىپ جاتقانى دا سۇيىنتەدى» دەگەندى وسى ەس-اعاڭنىڭ تاريحي جازبا ەڭبەكتەرىمەن جاقسى تانىس بولعاندىقتان ايتتىم. جالىنداپ جۇرگەن جاس جورنالشى شاعىندا اتى جەتكەن جەردەگى مۇراعاتجايلاردان، كونەكوز، قۇيماقۇلاق قارتتاردان كوكشە تاريحىنا قاتىستى ماعلۇماتتاردى مول جيناپ، انىق-تانىعىن سان قايتارا ساراپتاپ، اقيقاتىن زەرلەي بىلگەن شىن مانىندە زيالى بۇل تۇلعانىڭ: ابىلاي، كەنەسارى، قاناي، ءبىرجان، اقان، ىبىراي، بالۋان شولاق، شوجە، جەكەباتىر... جايىندا جازعان زەرتتەۋ دۇنيەلەرىنە تاريحتى قۇرمەتتەي بىلەتىندەر ءتانتى دەي الامىن. ايتپاقشى، قىرعا شىعىپ، قيالىن جەلپىپ-جەلپىپ الاتىن ىنىلەرى قالاي جاڭساق باسقاندارىن ەس-اعانىڭ قاباعىنان تاني قويىپ، اقيقاتقا جۇگىنىپ، رايلارىنان قايتادى دا.
بۇل قالامداس اعا حاقىندا جازعان «تاعدىر» اتتى ماقالام ادەبيەت اۋىلىمەن الىس-بەرىستى اعايىنداردىڭ ەستەرىڭدە شىعار. وندا عاجاپ قايسار رۋحتى ادام تۋرالى سىر شەرتسەم، الداعى ۋاقىتتا جازۋشى، تاريحشى ەستاي مىرزاحمەت ۇلى جايىندا مەن دە، وزگەلەر دە تانىمدى دۇنيە جازاتىن بولارمىز.
ءوزى تۋىپ-وسكەن ولكەسىنىڭ سان سالالى بۇكىل ءومىرىن قارا سوزبەن ءنارلى جىرلاپ جۇرگەن ەستايلار از، دەمەك، ولاردى باعالاي ءبىلىپ، ايالاپ، قىرۋار ەڭبەگىن ەرتەڭگى ۇرپاقتارىمىزعا قىلاۋسىز بايانداپ بەرۋىمىز كەرەك. كوكشەنىڭ، جو-جوق، قازاقتىڭ ەستايى جايىنداعى جان-جاقتى تالداۋ-تانۋ ماقالانى: قۇداسى (ابايىنىڭ قايىناتاسى)، جورنالشى-جازۋشى ماتەن بيجانوۆ، اقمولا وبلىستىق «ارقا اجارى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جابال ەرعالييەۆ، ايتۋلى اقىن تولەگەن قاجىبايەۆ، بەلگىلى جورنالشىلار ءومىرزاق مۇقاي، باقبەرگەن امالبەك جانە باسقالار جازىپ، ۇلكەن شارۋانىڭ ۇلگىسىن جاساپ بەرگەندەي.
ەس-اعاڭنىڭ كوكشەنىڭ كوزى مەن قۇلاعى ەكەنىنە وتكەن اپتادا جانە ءبىر مارتە كۋا بولدىم. قالامداسىمىزدىڭ جاسى سەكسەنگە تولعان قۋانىشىنا ورتاقتاسۋعا جازۋشىلار وداعى اتىنان بارعانمىن (وداق باسشىلارى بەرىپ جىبەرگەن شاپاندى يىعىنا جاپتىم، ءبىراق «قۇتتىقتاۋ پاپكاسىنداعى» جازۋدى وقىمادىم، سەبەبى، قاي ۇجىمداعى بولسىن ۇلكەن-كىشى باسشىلاردىڭ قۇلاعىنا — «التىن سىرعا»، ولار مەرەيتوي يەسىنە تاپسىرىلاتىن «پاپكاعا» سول كىسىنىڭ ءومىربايانىن جازىپ بەرەدى عوي! سونى ەسكەردىم دە، ەس-اعاڭا ونىڭ تويىنا ونى-مۇنى سەبەپپەن بارا الماعان مۇنداعى (الماتىداعى) ءاعا-ىنى دوس-جولداستارى: ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ، مۇزافار ءالىمبايدىڭ، ءابىلماجىن جۇمابايەۆتىڭ، مىڭباي ءراشتىڭ سالەمحاتتارىن وقىپ، تابىس ەتتىم).
وقىرماندارىمەن سالتاناتتى جيىنعا دەيىن وتكىزىلگەن كەزدەسۋلەردە دە، سالتانات ساتتەرىندە دە ەس-اعانىڭ قالا، وبلىس تىرلىگىنە ۇنەمى دەن قويىپ، اقىل-كەڭەس بەرەتىنى، اسىرەسە ولكە تاريحىن، ونىڭ كەشەگى تاريحي تۇلعالارىن ناسيحاتتاۋ، ولاردىڭ مەرەيتويلارىن ۇيىمداستىرۋ ارقىلى حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرە ءتۇسۋ شارالارىنا بەلسەنە ارالاساتىنى مول العىس-قۇرمەتپەن اتاپ-اتاپ ايتىلدى، ارنالعان ىستىق لەبىزدەردە رەسمي، پەندەشىلىك جاساندىلىق بولمادى، ادامي اق پەيىلدىلىك، ادىلدىك بولدى دەي الامىن.
مەرەيتويدىڭ مارتەبەسىن ارتتىرا تۇسكەن جايىتتەردىڭ ءبىرى تۇركييادان ەس-اعاڭنىڭ وقىرماندارى — تۇرىك ىنىلەرىنىڭ تورتەۋى ادەيىلەپ كەلگەنى بولسا، ەكىنشىسى — جازۋشىنىڭ قاھارمان كەيىپكەرى جەكەباتىردىڭ الماتىدا، استانادا تۇراتىن ۇرپاقتارىنىڭ ۇشەۋى ىزدەپ كەلگەنى جانە اقتوبەدەگى، وڭتۇستىك قازاقستانداعى، ت. ب. وبلىستارداعى ۇرپاقتارىنىڭ تەلەفون سوققانى، جەدەلحات جولداعانى.
مەن سول كەشتە، قۇداي كۇپىرلىككە جازا كورمەسىن، قازاقتىڭ ءان-جىر ايماعى كوكشەدە تۋعان ەس-اعا دا باقىتتى ەكەن، ەس-اعاداي ازاماتى بار كوكشەتاۋلىقتار دا باقىتتى ەكەن دەپ وي ءتۇيدىم.
بار بولعىر وي دا «كوپ اعايىندى» عوي، سالتاناتتى كەش سوڭىندا بىرەۋى «كەلىپ»، قۇلاعىما: «ەس-اعاڭا جاسى الپىسقا، جەتپىسكە تولعاندا بۇيىرعان شاپان سەكسەنىندە دە اداسپادى، ءسىرا، وبلىستىڭ بۇرىندى-سوڭدى باسشىلارى سويتۋگە سەرتتەسكەن شىعار، ءا؟» دەپ سىبىرلادى. مەنىڭ ەسىمە ادەبيەتىمىزدىڭ كلاسسيگى ءسابيت مۇقانوۆقا ەلۋ، الپىس، جەتپىس جاسىندا «لەنين» وردەنى عانا بۇيىرعانى ءتۇستى دە، ىشتەي ەرىكسىز مىرس ەتتىم.
2007 جىل.
زىمىراپ ءوتىپ جاتقان ۋاقىت...
— اي، بالا باستىق، ءجۇر، كەتتىك! — دەدى انەكەڭ، ەسىكتى ايقارا اشىپ تۇرىپ.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، كەنياتا! — دەدىم، ورنىمنان كوتەرىلىپ، تورلەتۋىن قولىممەن يشارالاپ.
— كىرمەيمىن، ۋاقىت جوق، بول، كەتتىك! — دەپ جورتا زىلدەندى. بۇركىت كوزى وتكىرلەنىپ.
— ءيا، قايدا كەتتىك؟ سەكاعا ما؟
ول كۇلىپ جىبەردى دە:
— ەرىگىپ وتىر ەكەنسىڭ، ءجۇر، مەن ساعان جۇمىس تاۋىپ بەرەمىن، — دەپ جىميدى.
— وسى شالدار-اق شاتاقسىز جۇرمەيتىن بولدى-اۋ، ءقازىر، — دەدىم دە، ۇستەلدە جاتقان قاعازدارىمدى جيناستىرىپ، رەتتەپ قويدىم دا، ەسىككە بەتتەدىم. انەكەڭ تىرپ ەتپەگەن قالپى تۇرعان. مەن جاقىنداپ ۇلگىرگەنشە باسىن ءبىر يزەدى دە، بۇرىلىپ جۇرە بەردى. جول باستاعانى. ەسىكتى كىلتتەپ، سوڭىنان ىلەستىم. ءارقاشانعىسىنشا ءداۋ دەنەسىن تىك ۇستاپ، نىق ادىمداي باسىپ كەتىپ بارادى. سىرتقا شىقتىق. توقتادى. ماعان بۇرىلدى. كۇرەكتەي الاقانىن ۇسىنىپ تۇرىپ:
— جاعدايىڭ قالاي، جولداس بالا باستىق؟ — دەدى، جايدارىلانا جىميىپ.
— ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، وسى «ءجۇر، كەتتىكتى» قويساڭ قايتەدى؟ ءوزىڭ جۇمىس ىستەمەگەن سوڭ باسقالارعا تىنىشتىق بەرگىڭ كەلمەيدى، ءا؟ — دەدىم.
— قاليحان ەكەۋىڭنىڭ كەرجاقتارىڭ: «رابوتا — نە ۆولك، ۆ لەس نە ۋبەجيت» دەيدى ەكەن، مەن سولار بىردەڭەنى ءبىلىپ ايتاتىن شىعار دەپ ءجۇرمىن عوي. «قازاقستان» مەيمانحاناسىنا بارامىز. وندا ەستايدىڭ دوسى زەينوللا شۇكىروۆ جاتىر، زەكەڭدى ءبىزدىڭ ۇيگە الىپ بارامىز، — دەدى. ەكەۋىمىز ونىڭ قىزعىلت سارى «موسكۆيچىنە» وتىرىپ، مەيمانحاناعا بەت الدىق.
انەكەڭ دەپ وتىرعانىم — اقىن انۋاربەك دۇيسەنبييەۆ. كەلىنشەگى ءرابيعا ءبىزدىڭ شىعىستىڭ، زايساننىڭ قىزى بولعان سوڭ، انەكەڭ ەكەۋىمىز جەزدە-بالدىز رەتىمەن ازىلدەسە بەرەمىز. اندا-ساندا «ءجۇر، كەتتىك» دەپ كەلگەنىندە كوڭىلىن قيمايتىنىم بار. جۇمىسىمدى دوعارىپ (ادەبي قوردىڭ ديرەكتورى كەزىم)، قالا ىشىندە ساپارلاس بولىپ قويامىن. ول مەنى «بالا باستىق» دەسە، مەن ونى «كەنياتا» دەيمىن. قاراقوشقىل ءوڭدى، نار تۇلعالى جىگىت شىنىندا ايگىلى دجومو كەنياتاعا ۇقسايدى-اق.
...ەندى ەس-اعانىڭ جانە ءبىر دوسى زەينوللا شۇكىروۆپەن تانىساتىن بولدىم. زەكەڭدى بۇرىن كورمەگەنمىن.
مەيمانحانانىڭ ەكىنشى قاباتىنا كوتەرىلىپ، ءبىر كەڭ بولمەگە ەندىك. سول جاق قاپتالداعى توسەك جانىندا ەكى-ۇش جىگىت وتىر. توسەكتە قالىڭ قارا شاشتى، ۇلكەن كوزاينەكتى جىگىت جاتىر. شارشاپ كىرىپ، كيىمشەڭ كۇيىندە قيسايا كەتكەن كىسىدەي. وتىرعان جىگىتتەر ۇشىپ تۇرىسىپ، انەكەڭە سالەم بەرىستى. انەكەڭ ولارعا باسىن يزەي سالىپ، توسەكتەگى جىگىتتى ەڭكەيە قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان ءسۇيىپ-سۇيىپ الدى. «زەينوللا» دەگەنى وسى جىگىت بولدى، ول نەگە تۇرەگەلمەدى؟» دەپ تاڭدانىڭقىراپ تۇرمىن. انەكەڭ ونىڭ قاسىنا وتىرىپ، ەكەۋى ۇي-ىشتەرىنىڭ ەسەن-ساۋشىلىعىن سۇراستى.
— مىنا جىگىت كىم؟ — دەدى زەكەڭ، ماعان قاراپ. مەن تەز جاقىنداپ، سالەم بەردىم. ول جاتقان كۇيىندە قولىن ۇسىندى.
— دايىنسىڭ عوي، وندا كەتتىك! — دەگەن انەكەڭ زەكەڭدى كوتەرىپ الا جونەلدى. جىگىتتەردىڭ ءبىرى:
— اعا، ءبىز بارمىز عوي، — دەپ شىر-پىر بولىپ ەدى، انەكەڭ:
— جىگىتتەر، ساسپاڭدار. الماتىعا كەلگەنىندە زەكەڭدى الىپ جۇرۋگە حاقىسى بار كىسى مەن عانامىن، — دەپ كۇلە جاۋاپ بەردى.
...انەكەڭ كەيىندە ءبىر رەتى كەلگەندە زەكەڭ تۋرالى ايتىپ بەردى. قىزىلوردانىڭ ارال اۋدانىنان ەكەن. 12 جاسىندا سىرقاتقا ۇشىراپ، اياعىن باسۋدان قالىپتى. «قاڭباق شال ەكەۋىنىڭ تاعدىرى ۇقساس...» دەپ مۇڭايدى انەكەڭ.
...ەس-اعامەن تانىسۋىما دا انەكەڭ سەبەپشى بولعان-دى.
— ءاي، بالا باستىق، ءالى ۇيىقتاپ جاتىرسىڭ با؟ مەن ءقازىر بارامىن، دايىن وتىر. اەروپورتتان ەستاي دەگەن قازاقتى الىپ كەلەمىز، — دەدى، كۇن شىعار-شىقپاستا ۇيگە تەلەفون شالىپ. «موسكۆيچىمەن» جەتتى.
اۋەجايعا بارىپ جەتىپ، ماشىننە تۇسكەن ساتىمىزدە:
— انەكە، مىناۋ الىپ تۇلعاڭمەن «موسكۆيچكە» مىنبەك تۇرعاي، قازاقستاندا، ءتىپتى سوۆەت وداعىندا ءجۇرۋىڭ وبال. ۇزىندىعى ءتورت مەتر، جالپاقتىعى قوس مەتر ليمۋزين ءمىنىپ، افريكانىڭ ءبىر ەلىندە شىنىندا اناۋ دجومو كەنياتاشا پرەزيدەنت بولىپ وتىراتىن-اق ادامسىڭ، شىركىن-اي!—دەدىم. ول:
— مەن كەلىسەر ەدىم، — دەپ ەزۋ تارتى دا: — سەن ەستايدى كورمەگەنسىڭ عوي، ءقازىر كورەسىڭ، ول مەنى قولتىعىنا قىسىپ كەتە بەرەدى، — دەدى، جاۋىرىنى قاقپاداي بولىپ الدىما ءتۇسىپ.
— ە، قويشى؟!—دەدىم. انەكەڭنەن دەنەلى زور جىگىت بار دەپ ويلامايتىنمىن.
— وللاھي!—دەدى ول.
كوكشەتاۋدان جەتكەن ۇشاق اۋەجاي ۇيىنە تاقاۋ كەلىپ، كولدەنەڭدەپ توقتادى. تراپ بارىپ تىرەلىپ، ەسىگى اشىلدى، جولاۋشىلار شىعا باستادى. انەكەڭ ايتقان الىپتى كورۋگە اسىقپىن. انەكەڭدى «قولتىعىنا قىسىپ كەتە بەرەتىنىڭ» ۇشاقتىڭ ءبىر ورىندىعىنا سيماي، ءسىرا، ەكەۋىن جانشىپ كەلگەن شىعار دەپ ويلاپ تۇرمىن. جولاۋشىلار ءتۇسىپ بولىپ، تراپ جايىنا كەتتى. ال كوكشەتاۋلىق الىپ جوق. «وسى رەيستە دەپ ەدى، جوق قوي، بۇل قالاي؟» دەپ انەكەڭ تەرەزەدەن ارىعا موينىن سوزىپ-سوزىپ قويادى. «باسقا رەيسپەن كەلەتىن بولدى عوي، مىناعان كەشىگىپ قالعان دا»، دەپ مەن تۇرمىن. جولاۋشىلاردىڭ الدى ۆوكزالعا كەلىپ كىردى. انەكەڭ بۇيىققانداي پىشىنمەن كەلە جاتقان شاعىن ءبىتىستى سارى جىگىتكە بارىپ: «قوش كەلدىڭدەر!» — دەپ اقىرىن قۇشاقتادى. تاعى ءبىر تانىسى بولدى عوي. سارى جىگىت انەكەڭنىڭ قاسىندا بۋرانىڭ جانىنداعى بوتاداي عانا. «بوتانى» قولتىعىنان دەمەپ كەلگەن اققۇبا كەلىنشەك: «انەكە، قاڭباق شالىڭنان بۇرىن مەنى قۇشاقتامايسىڭ با؟» — دەپ اقسيا كۇلدى. ۇشەۋى مارە-سارە. انەكەڭ ءبىر ساتتە ماعان جالت بۇرىلىپ: «بالا باستىق، بەرى كەل، مەن ايتقان، مىنە، الىپ ەستايمەن—قاڭباق شالمەن، مىناۋ ايداي سۇلۋ بايبىشەسىمەن تانىس!» — دەدى. جەزدەكەمنىڭ مەنى «قاتىرعانىن» سوندا عانا ءتۇسىندىم...
انەكەڭدەي دارحان، قالتقىسىز دوسىنىڭ ادەمى ءازىلى قاتتى اسەر ەتكەندىكتەن بە، الدە سول ءبىر قالجىڭنىڭ قازىردە دە ايرىقشا قىمباتتىلىعىنان با، الدە ەس-اعاڭنىڭ رۋحاني قۋاتتىلىعىنان با، — قالايدا ماعان مىرزاحمەت ۇلى ەس-اعاڭ ءارقاشان ءىرى تۇلعا بولىپ كورىنەدى.
...وسىدان ون شاقتى كۇن بۇرىن كوكشەتاۋدا بولدىم. ەس-اعانىڭ جاسى سەكسەنگە تولعان تويىنا قاتىستىم. بۇكىل كوكشە الاقانىنا سالىپ ايالاپ كەلە جاتقان قالامگەر، تاريحشى «سىنىق اربا كوپ كەشەرمەن» شىرايلى شىعارماشىلىق جولىن جالعاپ ءجۇر. مەرەيتويىنا بالالارى ەكى تومىن تارتۋ ەتتى. كەزىندە وقىرمان قاۋىم جاقسى قابىلداپ، ىستىق ىقىلاستى پىكىردى مول ايتقان «مەدەت» جانە «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» روماندارىن (اۋەلگى دە جاڭا اتى — «ارايلىم») قايتادان باستىرىپتى.
توي ءوتىپ، وتباسىندا وڭاشا شۇيىركەلەسىپ وتىرعان ساتىمىزدە ەس-اعا ءومىر، دوس-جولداستارى جايىندا اڭگىمە شەرتىپ، انەكەڭنىڭ اق جارقىن مىنەز-قىلىقتارىن ەسكە الىپ: «...سويتكەن انەشتىڭ باقيعا اتتانىپ كەتكەنىنە دە جيىرما سەگىز جىل بولدى... زەينوللا ەكەۋى ءبىر جىلدا كەتە باردى... قايران دوستار!.. زىمىراپ ءوتىپ جاتقان ۋاقىت...» دەپ كۇرسىندى.
زەكەڭنىڭ ءبىر جاقىنى ەس-اعاڭدى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاپ، مىنا ءبىر ەرەكشە سيلىقتى جولداپتى:
«قۇرمەتتى زەينوللا، حاتىڭدى الىپ، اماندىق-جاڭالىقتارىڭا قانىپ وتىرعان جايىمىز بار. وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قابىلداپ، جاعداي جاساۋعا ۋادە ەتكەنىنە، سەنسەڭ، قاتتى قۋاندىم. امسە سولاي بولعاي!
وسى حاتىڭ، وعان سەرىكتەستىرىپ جىبەرگەن اڭگىمەڭ ماعان كوپ جىلىلىق جاسادى. شىنىمدى ايتسام، ساعان ۇياتتى بولىپ ءجۇر ەدىم. الگى «قاشقىن قىز» رەداكتورىمىزدىڭ قولىنا ءتۇسىپ، پەندە بولىپ قالدى عوي. ول كىسى — اسا ساق، ول-پۇلعا جولاي قويمايتىن ادام. سول ولاي دەپ، بىلاي دەپ ءجۇر ەدى، «جۇلدىزدىڭ» سەگىزىنشى ءنومىرى كەلىپ قالىپ: «ويباي، مىندا باسىلىپتى، ەندى بولمايدى!» دەپ قايقايىپ شىعا كەلدى. امال نە؟!..
ال ساۋلەڭ ونداي ەمەس، مىڭ بولعىر بالا ەكەن، جارق ەتىپ، جۇلدىزى جانىپ شىعا كەلدى. باستىعىمىز ماسكەۋدە عوي. الدىم دا، ءبىرىنشى بەتىن باستىرىپ (تىركەۋگە كەرەك قوي)، وزگەسىن سول بويىندا باسپاحاناعا قۋدىم. ءبىر ايىبى: گازەت بەتىنە سالىنعاندا كەزەكشى رەداكتور ورىن ماسەلەسىنە بايلانىستى 15-20 جولدايىن قىسقارتىپتى. وقاسى جوق.
ءوزى ءبىر قىزىلدى-جاسىلدى نومىرگە شىقتى، ەسكەرتكىش ءۇشىن جىبەرىپ وتىرمىن. مىنە، «كوكشە» دەگەن ءبىر سوزبەن «بۋراباي اڭگىمەلەرىنەن» دەپ قوسىپ كەپ جىبەردىم، رەنىش ەتپەسسىڭ. ساياسات ءۇشىن كەرەك بولدى.
سالەمدەمەڭ حات كەلگەن كۇننىڭ تۇسىنەن بىلاي كەلىپتى ۇيگە. ءوزىن تاماشا تىگىپسىڭ. پوشتاداعى ايەلدەر باستاپ نە ەكەنىن بىلمەي، مەن: «بالىق قوي» دەگەن سوڭ تاماشالاپ، قايران بوپ جاتتى. ال ءۇي ءىشىمىزدىڭ ريزاشىلىعىندا شەك جوق. گۇلجاميلا حانىم كوپ ريزا. ارالدىڭ بالىعى سىلتاۋ بوپ، سول كىسى ءبىرتالاي ايەلدەرگە شاي دا بەردى-اۋ دەيمىن. بالالار بولسا: «زەينوللا قانداي اعا؟ ول بىزگە قاشان كەلىپ ەدى؟» دەپ سۇراپ، باسىمدى قاتىردى.
سەن «گۇلجاميلانىڭ شايى-اي، تاڭدايدان ءدامى كەتپەيدى» دەسەڭ، ول «زەينوللا جىبەرگەن بالىق-اي، شىركىن!» دەپ ءجۇر. بيىل ارالدىق ءبىر ستۋدەنت (بىزدە پراكتيكادا بولعان) ۇيىنەن بالىق العىزىپ، سودان مەن ۇيگە اكەلگەندە «جاقسى ەكەن» دەپ باسسالىپ ەدى. ەندى «ونداعى بالىق سور تاتيتىن، ال مىنا بالىق عاجاپ» بولىپ شىعىپتى. كوردىڭ بە، ءبىزدىڭ بايبىشەنىڭ ساعان دەگەن ىقىلاسىن. قايتسەڭ دە جامان ۇيرەتتىڭ، ەندى قۇتىلا المايسىڭ. ارى-بەرىدەن سوڭ مەنى تاستاپ، قىزىلورداعا كەتىپ قالا ما دەپ زارەم جوق.
كىتاپتىڭ اقشاسى كەلگەن. راحمەت. ءوزىڭ ءبىر توپ ولەڭ جىبەرەمىن دەگەن ءبىر ءسوزدى ايتىپ ەدىڭ عوي، ولار قايدا؟
ساۋ-سالەمەت بوپ تۇر. حات جازىپ، حابارلاسىپ، ءبىر-بىرىمىزدىڭ جاي-كۇيىمىزدى ءبىلىپ تۇرالىق.
گۇلجاميلادان شىن پەيىلدى سالەمى مەن مىڭ راحمەتىن مەن ارقىلى قابىل ال.
سالەممەن، ساعان ءاردايىم تىلەكتەس ەستاي. 10. ح. 66 جىل».
بۇل ەس-اعانىڭ زەكەڭە جولداعان حاتى ەكەن. ونى وقىپ، ءبىراز ءۇنسىز وتىرىپ قالعان ەس-اعا: «قايران زەكەم... ەكەۋىمىز حاتپەن ەمەس، تەلەفونمەن سويلەسۋشى ەدىك...» دەدى، ءۇنى قۇمىعىڭقىراپ.
...ەس-اعانىڭ 80 جىلدىعىن بۇكىل كوكشە ءوڭىرى مارە-سارە بولىپ، عاجاپ ىستىق ىقىلاسپەن، عاجاپ قۇشتارلىق قۇرمەتپەن وتكىزدى. ەلىڭنىڭ، حالقىڭنىڭ قوشەمەتىنە بولەنگەنىڭ — باقىتتى ەكەندىگىڭ!
2007 جىل.
قالامىنا تىنىم بەرمەپتى
وسىلايشا وتكەن شاقتا سويلەمەسكە شارا جوق...
ارامىزدان ەرتەلەۋ اتتانىپ كەتتى عوي...
ارمانسىز اتتاندى ما، الدە ورىندالماعان ارمانى بولدى ما؟.. بىلمەيمىن. مەنىڭ بىلەتىنىم — قازان ايىنىڭ اياق شەنىندە جاسىنىڭ سەكسەنگە تولعانىن مارقايىپ تويلاپ، قازاقستاننىڭ، قازاقتىڭ كونە تاريحىن، ادەبيەتى مەن ونەرىن باعالاي بىلەتىن جۇرتشىلىقتان مول قۇرمەت-قوشەمەت كورىپ، عاجاپ ءبىر ماسايراعانى. اق-قۇبا ءوڭى اسا ەپتى قىلقالام شەبەرى قىزعىلتىم بوياۋمەن ءسال عانا سۇيكەپ وتكەندەي اسەم ارايلانىپ، كىشكەنە كوزى ەرەكشە اجارلانىپ، الىس-جاقىننان جينالعان اعايىنداردىڭ اقتارىلعان قۇتتىقتاۋ لەبىزدەرىن بوبەگىنىڭ ۋىلىنە ەمىرەنگەن اناداي ەلجىرەي تىڭداپ وتىردى. ەزۋىندە اندا-ساندا ءازىل «ءاجىمى» پايدا بولىپ: «ءوي، سىلتەگىشىم-اي!» دەپ كۇڭك ەتە قالادى، — ارداقتاۋ ءسوزدىڭ اسپانداپ كەتكەنىنە ىڭعايسىزدانعانى.
— ءيا، ەس-اعا، قالايسىز؟ — دەدىم، وبلىستىق تەاتردا بولعان تورقالى تويدىڭ تولقىنى تاراپ، ۇيىندە دە كىسى اياعى سايابىرلاعان ءتۇن جارىمىنا جۋىق مەزگىلدە. انشەيىندە شاماسى ەكى ساعات وتكەن سايىن: «سەن دە دەم ال، جات، ويتپەسەڭ — ونى-مۇنى وقىپ وتىرا بەر، مەن جارتى ساعات دەم الىپ كەلەيىن»، دەپ توسەگىنە قاراي قيسايا جىلجىپ كەتەتىن جاننىڭ ءۇش ساعات بويى قىڭق ەتپەگەنىنە، جۇمىس بولمەسىندەگى جۇمساق ورىندىقتان كوتەرىلگىسى جوعىنا تاڭدانعانمىن.
— عابا، ءبارى دە كوڭىلدىڭ كۇيىنە بايلانىستى عوي، كەشەدەن بەرى، ءتفا-تفا، شارشاۋدى ۇمىتىڭقىرادىم، — دەپ جىميدى.
— وسى «زاپراۆكامەن» ەندى ءبىر «بەسجىلدىقتى» ارتقا تاستاڭىز، ارعى جاعىنداعى «بەسجىلدىق» تا قيىن بولا قويماس، — دەدىم. ول باسىن ءبىر شايقادى دا، قاباعىن ءسال شىتىپ:
— جانىمنىڭ قاتتى-قاتتى جارادار بولعانىن ءوزىڭ بىلەسىڭ... جازمىش قوي... و، جاساعان، قايتەيىن، وسىنىڭا دا شۇكىرشىلىك دەيىن، ماعان وسى دا جەتىپ جاتىر... انەشتى ايتساڭشى... نەبارى قىرىق توعىز جاسىندا... — دەدى دە، ءۇنسىز قالدى. جان دوسى بولعان اقىن انۋاربەك دۇيسەنبييەۆتى ەسىنە الىپ، كىرشىكسىز ارقا-جارقا ارالاس-قۇرالاستىقپەن وتكىزگەن شيرەك عاسىرلارىنىڭ بەل-بەلەستەرىن ويشا تاعى ءبىر شولۋدى باستادى بىلەم.
مەن دە «بولعانىنان بولادىسى قىزىق» تويدىڭ توڭىرەگىندەگى ويلارىمدى كوڭىلىمە قايتا ءۇيىردىم. توي الدىندا: «ەس-اعا پالەن ساعات سالتاناتقا شىداس بەرىپ وتىرا الا ما، كىناراتتى دەنساۋلىعى نە دەيدى؟» دەپ كۇمانعا ءبىر ءسات دىزگىن بەرگەنمىن. ۇلى جيىن ساعاتتارىندا جۇزىنە بايقاتپاي كوز تاستاپ قويىپ، «استىرتىن بارلاۋ جۇمىسىمەن» دە شۇعىلدانعانمىن. ءبىر ساتتە بەتىنە ءتىپتى اشىق قارادىم. ول سىن ءمينوتى ەدى — وبلىس اكىمدىگى اتىنان باسىنا بورىك كيگىزىلگەن، يىعىنا شاپان جابىلعان تۇس. مەرەيتوي يەسىنە دە، وبلىس اكىمدىگىنە دە سىن ەدى، ءدال سول ءسات. كوكشەنىڭ كوزى مەن قۇلاعى بولىپ، تۋعان ولكەسىنىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا ورتاقتاسىپ، ءىرى-ۋاق ىستەردىڭ قاي-قايسىسىنا بولسىن بىلگەن وڭ كەڭەسىن ايتىپ، قولىنان كەلگەنىنشە كومەكتەسىپ جۇرگەن، جاسى 80-گە تولىپ وتىرعان ابىزدىڭ تاقىمىنا نە جىلقى تۇلپار، نە «تەمىر تۇلپار» بۇيىرارىنا ەكىنىڭ ءبىرى سەنگەنبىز، ءبىراق ولاي بولمادى. انە، سول ارەدىكتە ەس-اعانىڭ قاس-قاباعىن باقتىم. وڭىندە وزگەرىس جوق. اقىرىن عانا جىلى جىميعان قالپىندا. بالالارىنىڭ ارقاسىندا، قۇدايعا شۇكىر، جىلقى تۇلپارعا دا، «تەمىر تۇلپارعا» دا — ەشتەڭەگە ءزارۋ بولماسا دا، پەندەشىلىك بىلدىرەر دەپ توپشىلاعانمىن. قاتەلەستىم. ال، شىنىمدى ايتايىن، قاتەلەسكەنىمە قۋاندىم، سەبەبى: ەس-اعانىڭ ەڭسەسى بيىك جان ەكەنىنە جانە ءبىر رەت كۋا بولدىم. تويدان سوڭ جانىندا بولعان ەكى كۇن ىشىندە مەن ونىڭ الپىس-جەتپىس جاستاعىلارعا دا بۇيىرىپ جاتقان شاپاندى الىمسىنباعان سىڭايىن اڭعارمادىم. «ە، جاساعان، بالالارىم مەن نەمەرەلەرىمە امانشىلىعىڭدى بەرە گور»، دەپ جايدارى وتىرعانى.
الماتىعا ورالىپ، اراعا بىرەر اپتا سالىپ، تەلەفون شالعانىمدا ەس-اعا ادەتكى جۇمساق ۇنىمەن:
— ءي-ي-ا-ا، - دەپ الىپ، قۋاقىلانا سويلەدى: — الماتىداعى اناۋ ءۇش اياق جىگىتتىڭ كوكشەگە تەزىرەك كەلۋى كەرەك. «نەگە؟» دەيدى، ءا؟.. مەنى اعالاپ-جاعالاپ جۇرەتىن سەناتور ىنىلەرىمنىڭ ءبىرى سەكسەن جىلدىعىما كەلە الماعان، ءبىراق الدىندا تەلەفون سوعىپ: «وكىمەتتىڭ ءبىر شۇعىل شارۋاسىمەن شەت ەلگە ۇشقالى تۇرمىن، وندا تورت-بەس كۇن بولامىن، كەلگەن سوڭ كوكشەتاۋعا ادەيىلەپ بارامىن، مۇندا ءسىزدى مىقتى وردەنمەن ماراپاتتاۋ ماسەلەسى شەشىلدى، سول وردەندى ءوزىم اپارىپ تاپسىرامىن، تويىڭىزدى جالعاستىرامىز!» دەدى. تويدىڭ سول جالعاسىنا ءۇش اياقتى جىگىتتىڭ كەلگەنى ءجون بولار. (مەنى تاياق ۇستاعان 1994-جىلدان بەرى ازىلدەپ «ءۇش اياقتى جىگىت» دەيتىن.)
— ناگراداڭىزبەن الدىن الا قۇتتىقتايمىن! ءدام تارتسا، «تويعان ۇيگە توعىز بار» دەگەن، ول سەناتور «ەرتەڭ» دەسە، مەن بۇگىن جەتەمىن! — دەدىم.
ەس-اعا لەكىتە كۇلدى:
— وردەن دەگەندى كورمەگەن ومىراۋىم سول ءسوزدى ەستىگەنىمنەن بەرى شانىشقىلاپ-شانىشقىلاپ قوياتىندى شىعاردى، الدە سوعان قارسىلىق بىلدىرگەنى مە ەكەن؟
— ءويتۋى دە عاجاپ ەمەس. ءسىزدىڭ «اپاق» ومىراۋىڭىز وردەن تۇرعاي مەدالدى دە اۋىرسىنۋى مۇمكىن، — دەدىم، ازىلدەپ ۇيرەنىسكەن داعدىمنان جاڭىلماي.
— ءيا، ءيا، مۇمكىن، مۇمكىن، — دەپ تاعى لەكىتە كۇلدى.
سول كۇنى استانامەن حابارلاستىم. سەناتور ءىنىمىزدى تابا الماسام دا، ەس-اعانى «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتاۋ ۇيعارىلعانىن ءبىلدىم، ءبىراق ونى پرەزيدەنتتىڭ رەسمي جارلىعى شىققانشا ىشىمدە ساقتاۋدى ءجون كوردىم.
ارادا اپتا وتە بەرە كوكشەتاۋعا تەلەفون شالدىم. ەس-اعا سالەمىمدى الدى دا: «عابا، اڭگىمەنى قويا تۇرالىق، كەيىن سويلەسەرمىز، مىنالار مەنى «اۋىرىپ قالدىڭ» دەپ اۋرۋحاناعا اكەتكەلى جاتىر» دەدى، داۋىسى بۇزىلا سويلەپ. «امان بولىڭىز!» دەپ ۇلگىردىم.
ءۇش كۇننەن سوڭ كوكشەدەن جورنالشى-جازۋشى ءىنىمىز ماتەن بيجاننىڭ تەلەفون شالىپ: «ەس-اعادان ايىرىلىپ قالدىق...» - دەگەنى عوي...
سول كۇنى ەس-اعانى «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» دەگەن مەدالمەن ناگرادتاۋ تۋرالى جارلىق شىققانىن ۇشاق جولاۋشىلارىنا تاراتىلعان گازەتتەن وقىپ ءبىلدىم. جارلىقتى وقىعان ساتتە، پەندەشىلىگىم شىعار: «سەناتور اكەلىپ تاپسىرماق بولعان ۇلكەن ناگرادانىڭ كىشكەنتاي مەدالگە اينالىپ كەتكەنىن ەس-اعانىڭ كورمەگەنى دە دۇرىس بولدى-اۋ!» دەپ ويلادىم. قاتتى نارازى بولدىم. بىرەۋلەردىڭ — «ايداعانى ەكى ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارعانداردىڭ» - شاماسىنان تىس شاشباۋلانۋى ءجيى، ال ۇزاق جىلعى ەڭبەگىمەن كوپشىلىكتىڭ قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرگەندەردىڭ رەسمي قوشەمەت كورۋى سيرەك زامان...
...كەشە عانا مول قۋانىشتى قوشەمەت كورسەتكەن جۇرتشىلىق ەندى قارا جامىلىپ، قايران ەس-اعانى — قارىمدى قالامگەر، عۇلاما تاريحشى، كوكشەنىڭ شىنشىل شەجىرەشىسى ەستاي مىرزاحمەتۇلىن جەر بەسىگىنە ارۋلاپ جاتقىزدى...
ەس-اعا ەكەۋىمىز ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن وربىگەن جاندارشا وكىنىشسىز ارالاسىپ، وتباستارىمىزدىڭ دا جاراستىعى ءسۇيىنتىپ جۇرگەلى قىرىق جىلداي بولىپ ەدى. ەندى ىنىلىك پارىزدارىمنىڭ ءبىرىن - ادەبي مۇراسىن رەتتەپ قويۋدى ءجون كورىپ، اعانىڭ جازۋ ۇستەلىن، كرەسلوسىن ءبىر اپتا بويى مەنشىكتەپ، اكەسى: «زيكونتايىم» دەپ ەمىرەنىپ وتىراتىن سۇيىكتى قىزى — زامزاگۇل ەكەۋىمىز ەس-اعا پاپكا-پاپكا ەتىپ مۇقياتتاپ جيىپ قويعان قولجازبالارمەن تانىستىق. تىرلىكتىڭ قانشاما تاۋقىمەتىن تارتىپ، سىرقاتپەن سان جىل ارپالىسىپ جۇرسە دە، قالامىنا تىنىم بەرمەپتى - سان تاقىرىپقا جازىلعان، ەشقاشان ەسكىرمەيتىن ماقالالارى مول. اڭگىمەلەرى مەن پەسالارى ءوز الدىنا. اسىرەسە ابىلاي حاننىڭ «قايران ەلىم»، «دۇنيە قالدى» اتتى ەكى كۇيىن ارقاۋ ەتە جازعان پەساسى، ەگەر بىلىكتى دراماتۋرگ پەن رەجيسسەر نازار اۋدارسا، تەاتر ساحناسىنداعى ءبىر قۇندىلىق بولاتىنى انىق.
اكەنىڭ سەكسەن جىلدىعىنا بالالارى جاقسى دايىندالىپ، ونىڭ «مەدەت»، «ارايلىم» (كەزىندە باسپا قالايدا «ون بەس جىل وتكەن سوڭ» دەپ وزگەرتىپ جىبەرگەن) روماندارىن كورىكتى ەتىپ قايتالاپ شىعارىپ بەرگەن بولاتىن. جاس جازۋشىنى وقىرمان قاۋىمعا ەرتە دە كەڭ تانىتقان ەڭبەكتەرى وسى روماندارى ەدى. كەزىندە ادەبي سىن جوعارى باعالاعانى ەسىمدە بولسا دا، بۇل تۋىندىلارىنا جەر-جەردەن جۇزدەگەن العىس-پىكىر حات العانىن ەندى ءبىلدىم. جۇرەگىڭدى ەلجىرەتەتىن، كوزىڭە جاس ۇيىرىلتەتىن دە، ەرىكسىز ەزۋ تارتىراتىن دا حاتتار. ءبىر تومنىڭ جۇگى. جالپى، مەنىڭ ەسەبىمشە، ەس-اعانىڭ ارتىندا قالعان ادەبي-تاريحي قۇندى دۇنيەلەرى التى-جەتى توم مولشەرىندە.
اياۋلى اعانىڭ باقيلىق ءومىرى باستالدى. ەستەلىك جيناق شىعارۋدى زيكونتايى قولعا الدى.
ەستەلىك دەگەندە مەنىڭ ەسىمە مىنا ءبىر ءجايت تە تۇسە قالادى: ەگەر جاڭىلماسام، 1984-جىلدىڭ كۇزى بولار، ەس-اعا مەن گۇلجاميلا جەڭگەمىز الماتىعا كەلدى. سيرەك ساپارىن قۋانا قۇپتاپ، تورىمىزگە شىعارىپ، مارە-سارە بولدىق. ەس-اعا: «سەندەردى كۇنى-تۇنى قاناعىم كەلمەيدى» دەپ قالجىڭداپ، بايبىشەسى ەكەۋى جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ۇيىنە ورنالاستى. «قانايتىنى» — پرەفەرانس ويناعانىمىزدا ءبىزدى «قىرىپ سالاتىندىعى».
ءبىر كۇنى كەشتە «كەزەكتى شايقاستى» كوكسەپ، شىعارماشىلىق ۇيىمىزگە بارسام، عابەڭ — عابيت مۇسىرەپوۆ جانە ءبىر جىگىت (كىم ەكەنى ەسىمدە قالماپتى) ۇشەۋى ەسىك الدىنداعى ۇزىنشا ورىندىقتا وتىر ەكەن. سالەم بەردىم. سول ءسات، ءسىرا، ءسوز كەزەگى كەلسە كەرەك، ەس-اعا عابەڭە بارلاي بۇرىلا قاراپ: «قۇرمەتتى عابە، كەنەسارىعا قاتىستى كوزقاراسىمىز تۇيىسەر ۋاقىت بولار، ازىرشە نە دەيىن، مەنىڭ دە ءوز پىكىرىم - وزىمدىكى»، دەپ قالدى. عابەڭ يەگىن كوتەرىڭكىرەي تۇرەگەلىپ، اقىرىن عانا: «ءجون عوي»، دەدى دە، جايلاپ باسىپ كەتە باردى. اناۋ جىگىت سوڭىنان ەردى.
— عابەڭنىڭ كەنەسارىعا وڭ قارامايتىنى بار ەدى، سونى اڭعارعان ەكەنسىز عوي؟ - دەدىم.
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، عابيت باسىمەن نەگە سويتەتىنىن تۇسىنبەيمىن، ءبىراق... جاڭا ايتتىم ەمەس پە، تۇسىنبەسىڭە قويمايتىن ۋاقىت كەلەدى، بەس جىل ما، ون جىل ما — ءبارىبىر كەلەدى! — دەدى، لەكسياسىن اياقتاعان وقىتۋشىشا ءتۇيىن جاساپ.
سول ارەدىكتە ەس-اعانىڭ كوز الدىنا كەنەسارى ۇڭگىرى كەلە قالدى ما، كىم ءبىلسىن. ستۋدەنت كەزىندە: «ءبىزدىڭ كوكشەتاۋدا كەنەسارى حاننىڭ ۇڭگىرى بار» دەپ ىقىلاستانا ايتقانى، ىنتىق پەيىلمەن جازعانى ءۇشىن قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنەن «بۋرجۋازياشىل، فەودالشىل كەنەسارى قاسىموۆتى جاقتاۋشى ۇلتشىل ناسيحاتشى» رەتىندە ءبىراز تاياق جەگەن ەدى.
كوزى ابدەن جەتكەن، كوڭىلى كامىل سەنگەن جايتكە بەرىك جۇگىنەتىن ۇستانىمىنان اينىمايتىن ەس-اعا ەشكىمگە ەشقاشان دىزگىن-شىلبىرىن بەرمەي ءوتتى. وعان شەن-شەكپەننەن، اتاق-داڭقتان اقيقات قىمبات بولدى. ءوزىن ءارقاشان قاۋمالاپ جۇرەتىن جاس ۇرپاعىمىزعا اتالى سوزىمەن، ادال قيمىل-ارەكەتىمەن، بيازى مىنەز-قۇلقىمەن ۇلگى-ونەگە ەدى.
ەس-اعا تۋرالى وتكەن شاقتا سويلەپ جۇرگەنىمىزگە قىرىق كۇن...
16. 01. 2008 جىل.
شورتاندى كول سۋىپ بارادى
ءبىرجان سالدىڭ ولەڭ-انىندەگى سەكسەن كولدىڭ ءبىرى — شورتاندى دا كوركەم جاراتىلعان. ارايلاپ اتقان تاڭدى، كۇلىمدەپ شىققان كۇندى قارسى الاتىن جاعاسى قاراعاي-سامىرسىندى، قايىڭ-تەرەكتى قالىڭ ورمان دا، ولاردى جانە قاراكوكشىلدەۋ ايدىن كولدى قيماي باتاتىن كۇننىڭ ۇياسى جاعى — تۇتاس تۇرعان قورعان-قىرات. جۇبايىم زادا ەكەۋىمىز شىلدەنىڭ جيىرما بەسىنشى ەرتەڭگى مەزگىلىن كولدى اينالا سەيىلدەۋدەن باستادىق. ەس-اعانىڭ ابايىنان ميراس بولىپ قالعان ۇيگە قوناعا كەلگەنبىز.
شىلدەنىڭ ون بەسىندە زامزاگۇل تەلەفون شالىپ: «اعا، ءسۇيىنشى! التاي ءىنىڭىز ۇيلەنەدى! جيىرما بىرىندە، سارسەنبىنىڭ ساتىندە، زادا تاتەم ەكەۋىڭىز قۇدالىققا بارىپ، كەلىندەرىڭىزدى الىپ كەلەسىزدەر، بىزگە تەز جەتىڭىزدەر!» دەپ ەركەلەنە قۋانىپ سويلەگەن ساتتە مەن ءۇشىن اسپان مەن جەردىڭ اراسىندا ءبىر توسىن قۇبىلىس بولدى. نە ەكەنىن بىلمەدىم، تەك: «قۇتتى بولسىن! بارەكەلدى! قۇتتى بولسىن! بارامىز!» دەگەنىم ەسىمدە. تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن يەگىمە تىرەپ وتىرىپ قالىپپىن. زادانىڭ: «عابە، و نە؟» دەگەن داۋىسى وڭىمە ورالتتى. «و نە، ءوڭىڭ ءبىرتۇرلى عوي؟» دەپ ابىرجىدى. سىر بەرمەۋدى ويلاپ ۇلگىرىپ: «ءايدا، كەتتىك كوكشەتاۋعا، التاي ۇيلەنەدى!» دەدىم جايدارىلانىپ. زادا قيعاش قاسىن كەرە: «وسكەمەن شە؟» دەدى. ول وسكەمەن قالاسىندا تۇراتىن اپايى ءلاززاتتىڭ قىزى راۋشاننىڭ ۇزاتىلۋ تويىنا اتتانۋعا پويىزعا بەلەت الىپ، جيىنىپ-تەرىنە باستاعان-دى. «ەس-اعا مەن گۇلەكە...» دەدىم. باسقا نە ايتايىن؟!. بايبىشەم يىعىمنان اقىرىن عانا قۇشاقتاپ: «بارايىق» دەدى باياۋ ۇنمەن. تۇسىنگەنى، قۇپتاعانى.
ەكى كۇننەن كەيىن كوكشەتاۋدا بولدىق...
«قىزىل تۋعا» قۇدالىققا بارىپ، الما اتتى اسەم كەلىنىمىزدى الىپ قايتتىق...
تويدى مارات پەن ءزامزانىڭ ۇيىندە جالعاپ، ەس-اعا «ءوي، قۇلىنشاعىم-اۋ!» دەپ ەمىرەنىپ وتىراتىن نەمەرەلەرى ءاشىر-تۇرار، ءازيز، ياسينمەن مارە-سارە اڭگىمەلەستىك.
تويدىڭ قۋانىشتى ابىر-سابىرىن وتكىزىپ، شورتاندىدا بىرەر كۇن دەم الۋدى ۇيعارىسقانبىز...
كولدىڭ دەڭگەيى اجەپتاۋىر تومەندەپ، جاعاسى جاداعايلانىپ قالىپتى. «كول تارتىلا باستاعان با؟..» دەدى زادا. تاڭداندى.
بىزدە پايدا بولعان سەزىم ءبىر عانا تاڭدانىس ەمەس ەدى...
ەس-اعانىڭ تاڭەرتەڭ: «ە، ءۇش اياقتى جىگىت، قالاي، جايلى جاتىپ، جاقسى تۇردىڭ با؟ ءجۇر، كولگە بارىپ كەلەيىك، شاي ەشقايدا قاشپايدى» دەيتىن قۋاقى داۋىسى ەستىلمەدى. جاعانىڭ سۋسىلداعان ساپ-سارى قۇمىن مەگزەپ: «مۇنداي قۇم اناۋ اتاقتى كارلوۆى ۆارىدا دا جوق»؛ تۇيە تاستاردى مەگزەپ: «مۇنداي ءداۋ تاس سەنىڭ التايىڭدا دا جوق»؛ بويلاماي وسەتىن بالعىن قامىستاردى مەگزەپ: «مۇنداي قامىس قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىندا دا جوق» دەپ تىزبەلەيتىن ءازىلى دە قايتالانبادى.
سوپاقشا كولدى جيەكتەي ءجۇرىپ كەلەمىز. سوقپاق جول. الدىمىزدا ءىز جوق. كولدە قالقىعان شاعالالار دا، قونىپ-ۇشىپ جۇرگەن شاعالالار دا ءۇنسىز. قايىقتارداعى، كاتاماراندارداعى جاستاردان نە ءان، نە كۇلكى ەستىلمەيدى. سوڭىمداعى زادا دا ءتىل قاتپايدى...
كوز الدىمدا: وزىنە ارناپ تىككەندەي قىزىق پوشىمدى كەپكاسىن قيسىق كيىپ، ءسال بۇكشيىپ كەتىپ بارا جاتقان ەس-اعانىڭ بەينەسى. قۇلاعىمدا: «عابا، كوكشەنىڭ قايىڭدارى عانا ەمەس، قاراعايلارى دا ءبيشى، انە، قاراشى، قالاي-قالاي بۇراڭدايدى!» دەگەن ەس-اعانىڭ قۋاقى داۋىسى. سول بەينەنى كورىپ، سول داۋىستى ەستىپ كەلە جاتقان سوڭ باسقالاردى كورمەگەنىمدى، ەستىمەگەنىمدى كوتتەدجگە بەت العاندا عانا ءتۇيسىندىم.
— كول تارتىلا باستاعان ەكەن، ءيا؟ — دەدى زادا.
— كول سۋىپ بارادى، — دەدىم، ول ءسوزدى اۋزىما بىرەۋ سالعانداي بولىپ.
— سۋىعانى نەسى، ءبىز شومىلعان جوقپىز عوي؟ — دەپ زادا انىق تاڭداندى.
— ءبارىبىر سۋيدى، يەسى جوق، — دەگەنىم تاعى.
شورتاندى كولدىڭ يەسىن ىزدەپ شىقپاپ پا ەدىك؟.. تابا المادىق قوي...
كەيدە: «عابا، ءوزىڭ قىدىرىپ كەلشى» دەپ كوتتەدجدىڭ اۋلاسىندا قالاتىن دا، جارتى ساعات شاماسىندا ورالعان مەنى سامىرسىنداردىڭ كولەڭكەسىندەگى ۇزىنشا ورىندىقتا وتىرىپ قارسى الىپ: «ءۇش اياقتى كىسىلەر قورقاق بولادى دەۋشى ەدى، جالعىز قىدىرۋعا قورىقتىڭ، ا؟» دەپ ازىلدەيتىن ەدى. اۋلانىڭ قاقپاسىن اشتىم. بوس. ورىندىق تا بوس.
ىشكە كىردىك. ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلدىك. ديۆان دا، كرەسلولار دا بوس. بولمە تىم-تىرىس. كوڭىلىم قۇلازىدى. قۇلاعىم شىڭىلدادى. توڭا باستاعانداي بولدىم با...
قالتاتەلەفونىم سىڭعىرلادى. سونى كۇتكەندەي سەلت ەتىپ، تەز الدىم. «اعا، مەن عوي. قالاي، جايلى جاتىپ، جاقسى تۇردىڭىزدار ما؟» دەيدى. زامزاگۇل ەكەن! ەس-اعانىڭ زيكونتايى!
— جاقسى، جاقسى! وتە جاقسى! — دەدىم. قۋانىپ، جىلىنىپ كەتتىم!..
عابباس قابىش ۇلى.
الماتى.
07. 09. 2010 جىل.
(«نۇرلى الەم» باسپاسى، 2010 جىل.)
You Might Also Like
-
ارامشوپتەر دەپ مادەني وسىمدىكتەردىڭ ەگىستىكتەرىندە وسەتىن، ولاردىڭ ءونىمىنىڭ مولشەرىن تومەندەتىپ، ساپاسىن ناشارلاتاتىن وسىمدىكتەردى اتايدى. مادەني داقىلداردىڭ ەگىسىندە باسقا مادەني داقىلدار كەزدەسسە...
-
دەمەيىن سەگىز قىرىڭ ەندى اشىلدى، وزىڭدە قاسيەت كوپ جاراسىمدى. جىلدار سالعان اجىمدەر ەشقاشان دا، الا الماس بويىڭداعى بار اسىلدى! كوڭىلمەن ءالى تالاي دەمىگەرسىڭ، كەلبەتىڭدى تۇزەۋمەن ابىگە...
