كوڭىلدىڭ كوكجيەگى
شاحاڭ ءبىر بادىراقتى سۇيرەلەپ اكەلىپ، قۋىقتاي تار بولمەگە جەتەلەپ كىرگىزدى؛ جالماۋىزدىڭ جانارىنداي تەرەزەسى توبەسىنە بىتكەن كۇڭگىرت كابينەتتە كوزى تاناداي مەڭسىز قارا جىگىت نان تارتىپ وتىر ەدى، الا كەۋىم كوك ءتۇتىننىڭ ار جاعىنان كوگەنگە بايلانعان قوزىداي جاۋدىرەپ الا-قۇلا كيىنگەن بوتاتىرسەك بوزبالالاردىڭ ءجۇزى قاراۋىتادى. قاشاندا ۇلكەن-كىشىگە ءوزىمسىنىپ وكتەم-وكتەم سويلەيتىن شاحاڭ كيىپ-جارىپ كەلدى دە:
— مىنا قارا كەتىكتى تانيسىڭ با؟ — دەدى.
— كەتىك كوپ قوي. قىرىققا كەلىپ قىرقىلجىڭ تارتقان مىناۋ ساشكانىڭ اۋزىندا دا ءبىر ءتىس جوق، — دەدى تانا كوز قارا جىگىت، — تانىماسام دا ءتىسى شىعىپ قالعانعا ۇقسايدى.
— ونى ءوزىم دە بىلەم. تەك الدەكىم سياقتى ۇزىرپاتىر، ناقال بولماعان سوڭ بۇيداسان سۇيرەپ جۇرگەنىم دە... قىسقاسى مۇنىڭ مىقتى ءبىر سەناريي بار، — دەدى شاحمەت قۇسايىنوۆ اعامىز.
— بولسا تاستاپ كەتسىن، تانىسىپ كورەلىك.
— جوق، تاستاپ كەتپەيدى. بۇل كازىر وقيدى، ءبارىمىز تىڭدايمىز.
— وكونچاتەلنىي ۆاريانت پا؟
— ەندەشە مەنىڭ دە تىڭداۋعا ۋاقىتىم تىعىز.
— تىڭداماساڭ تىڭداما. ءبىراق، بۇل قارا كەتىك ەندى سەندەردىڭ قىر سوڭىڭنان قالمايدى، — دەدى دە شاحاڭ بادىراقتى تاعى دا جەتەلەي جونەلدى.
سيىردىڭ بۇيرەگىندەي بۋىلتىق-بۋىلتىق كينوستۋديانىڭ تار ءدالىزى قايتىپ اياق باسپايتىن قالىڭ جىنىستاي تىنىسى تىم قاپىرىق، ءارى تىم سالقىن كورىنگەن. قالتارىس -قالتارىستا قۇرىقتاي نايدى ەزۋىنە قىستىرىپ، ءوزدى وزىمەن سويلەسكەن، قۋىس-قۋىستا ءوزدى وزىنە لەپىرە لەكسيا وقىعان بوتاتىرسەك بوزبالالار مەڭدۋاناعا كۇشى بوپ، ەمىس-ەمىس ەسى كىرگەندە دەلەبەسى قىزاتىن باقسىلارعا ۇقساعان. كارى-جاسى بەت اجارىن اكتەپ، شتۋكاتۋركالاپ العان ارتيست دەگەن اعايىنداردىڭ، رەجيسسەر دەگەن ءدىلمار جۇراعاتتىڭ وسىناۋ ونەر جىنىسىنان ءوز جولىن ىزدەپ ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقانىن ستۋديانىڭ ەسىتىن اشىپ كورمەگەن قايمانا قازاق قايدان ءبىلسىن. تەك ەسىندە قالعانى — قوڭىر بەرەتىن ميلىقتاتا كيىپ، دويبى تاقتاسىنا ۇڭىلگەن شاكەن اعانىڭ مىسقىلدى ءجۇزى، بەركوۆيچتىڭ تومارداي مۋندشتۋگى، سونان سوڭ الا بۇلدىر بولمەدە تىرس ەتپەي قالا بەرگەن كىرپياز مىنەزدى تانا كوز مەڭسىز قارا جىگىت...
شاحاڭ ايتتى-ايتپادى، قاراكەتىك تانا كوز مەڭسىز قارا جىگىتتى بەس-التى جىل وتكەن سوڭ تاقىمداپ قويماي وتىرىپ قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىنان قۋىپ جەتكەن ەدى...
... جاعا قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي؛ كوڭىلىنە سىيماسا كوك تەڭىز دە ادامعا تارلىق جاسايدى ەكەن. تومىرىلىپ پىسكەن جەلىدەگى تور قاۋىنداي توڭكەرىلىپ جاتقان كوپ قارىن. كوپشىلىگى ءوزىمىزدىڭ جاقسى كورەتىن ايەل دەگەن يناباتتى جۇراعات. القىم مەن بۇعاق مايىن كۇنگە جالاتىپ، سۇيەك جۇتىپ قويعان سيىرداي كەيكيىپ تۇرعاندارى دا بار. ىستىق تاباعا تۇسكەن جۇمىرتقانىڭ سارى ۋىزىنداي فورماسىنان ايىرىلىپ، جايىلىپ بارىپ كوكجيەككە قۇلاعان قۇلاقتى كۇن دە باتۋعا اينالعان. ءبىراق، تىمىرسىق اپتاپ كەڭسىرىك جارىپ، مي قايناتىپ بارادى؛ قىرىق كۇن شىلدەدەگى قالانىڭ حالىققا لىق تولى گۇجىلدەك اۆتوبۋسىنىڭ ءاتىر مەن تەر ءيىسى ارالاس قويىرتپاق اۋاسىنداي.
ول كوڭىلسىز ەدى. سۋعا دا شومىلماي كولەڭكەدە جاتىپ الدى. ماڭايىنداعى جالاڭاش جۇرتتان دا، كوك تەڭىزدىڭ كوبىگىنەن دە بويى تىتىركەنگەندەي جيىرىلىپ وتىر. پلياج قولتىققا ورنالاسقاندى. كۇندىز-تۇنى ارلى-بەرلى سابىلعان كەمە مەن تەڭىز بارجىلارىنىڭ قوقىسى، جەر مايى دا وسى بەتتەن قالقىپ شىعۋدا.
— ءاي، شىقساڭشى ەندى، جەتتى عوي، — دەدى ول قاراكەتىككە. — باعى ءبىر زاماندا جايلاۋعا كوشكەندە ءبىر شومىلىپ، قىستاۋعا قايتقاندا سۋعا ءبىر-بىر سۇڭگىگەن مالشىلاردى كورىپ الدە كىم: ياپىراي، مىنا جۇرت بالىق بوپ كەتكەن بە دەپ تاڭدانعان ەكەن... جەتىسىپسىڭ!.. — دەپ كۇلدى سوسىن، كارالينگە توعىتقان قوتىر توقتىداي مازۋتقا بىلعانىپ كەلگەن قاراكەتىككە. — قوي، سەن بالىق بوپ كەتپەي تۇرعاندا ەلگە قايتالىق.
— كەلگەنىمىز كەشە ەدى عوي.
— بۇل جەردە ەكەۋمىز ەشقانداي ءىس تىندىرماسپىز. ونان دا الماتىعا بارىپ اقىلداسالىق. اۋىل ىرگەسىنىڭ ارۋاعى باسقا... بايقايمىسىڭ، مىناۋ جاعا، مىناۋ سۋ دا قولاڭسا ساسىپ كەتكەن جوق پا؟..
سۋ بەتىندەگى جىبىرلاعان قىزعىلت سارى مونشاقتارىن سىپىرىپ الدى دا كۇن قىرقاعا ءسىڭىپ كەتتى. كوك تەڭىزدىڭ بەلدەۋى قازانداعى قايناعان قارا سۋداي دوڭەيىپ، كوكجيەكتەن استاسقان قارا قوشقىل تولقىنداردىڭ كۇدەرى جالىندا قاراقۇرىق ساعىم وينادى. سالقىن لەپ سوقتى. كۇنى بويى قاقتانىپ، سۋ سورعان اشقاراق جۇرتتىڭ الدى ەندى جانىن كۇيتتەپ، اسحانا قايداسىڭ دەپ جاپاتارماعاي جامىراسىپ بارادى.
شەلەك سۇيرەتكەن سارناۋىق ساۋدەگەردەن ءۇش سومعا ءۇش بالىق ساتىپ الدىق. فورەل دەپ ماقتاعان. فورەلدىڭ جون ارقاسى تەڭبىل شۇبار بولسا كەرەك، مىناسى «سور» دەپ اتالاتىن تەكسىز مايشاباق بوپ شىقتى. قولى-باسى بالجىراتىپ بالىق ءمۇجۋدى جەك كورەتىن ماجكەڭ ونىڭ تەگىن سۇراپ ءقايتسىن، ايتەۋىر الدانىش ءۇشىن قينالىپ وتىرىپ ءۇش سومىن سۋىرىپ بەرگەن. ەكى شيشا «پسوۋ» تەڭدەنگەن قاراكەتىكتىڭ سوڭىنان سالاقتاپ ەكى «شال» پسوۋ وزەنىن جاعالاپ كەلەدى.
كوپتەن بەرى ءتۇتىن يىسكەگەن جوق ەدىك. شىرپى، كەپكەن سالىندىنى بىقسىتىپ قويىپ ەندى جايعاسا بەرگەنىمىزدە جاعانى يت جەتەلەگەن سەرۋەنشىلەر كەرنەپ كەتتى. بالادان كورى يت جەتەلەۋ وڭايعا تۇسكەن ۋاقىت قوي، ونىڭ ۇستىنە يت تە جەتى قازىنانىڭ ءبىرى دەسەدى. ءبىراق، تىلدەرى سالا قۇلاش تايىنشاداي دۇرەگەيلەر كەزەك-كەزەك كەلىپ قايتىپ، ىرگەمىزدى تۋ-تالاقاي تەبە باستاعاندا قازىنا بولماي كەتكىردى قاڭق ەتكىزىپ قاسقا ماڭدايدان كوسەۋمەن سالىپ-اق جىبەرگىڭ كەلەدى. تەك امال جوق، قولىڭ قىشىعانمەن اۋىل ءۇيدىڭ ءيتىنىڭ دە قۇيرىعى قايقى دەيسىڭ دە قوياسىڭ. ەندى بىردە اڭعارساق، ءيىن تىرەسكەن جۇرت جالاققا جينالعان قويداي جان-جاعىمىزدان قاۋمالاي، وشاققا يتىنگەن بىزدەردى تور ىشىندەگى تاعىداي قىزىقتاپ تۇر ەكەن. كوپشىلىگى گيتارا، ترانزيستور ارقالاعان «سوۆرەمەننىي» شارمانشيكتەر. «جىلقى كىسىنەسكەنشە، ادام سويلەسكەنشە» — دەيدى عوي، بىر-ەكى اۋىز قاعىتپادان كەيىن دابىرلاي كيمەلەپ، اقىرى وت باسىنان ۇشەۋىمىزدى ايداپ شىقتى. قولامتاداعى ەكى-ۇش ءمۋنديرلى كارتوپ پەن ءۇش شاباقتى ساۋعاعا بەرىپ تاعى دا قونىس اۋدارۋعا تۋرا كەلدى. وت باسىندا وڭشەڭ ءبىر تىلەرسەگى تىلتيعان تەكە ساقالدار گيتاراسىن تەپەڭدەتىپ جەر تەپكىلەپ قالا بەردى:
— ۆودا، ۆودا!.. كرۋگوم ۆودا!... ۆودا، ۆودا!.. شۋميت ۆودا!..
— نۋ ي چتو؟ — دەدى ماجكەڭ. — سۋدىڭ سۋ ەكەنىن، سۋ بولعان سوڭ ونىڭ سىلدىرلايتىنىن دالەلدەۋ ءۇشىن وسىنشا كوك تەرگە ءتۇسۋدىڭ قانشا قاجەتى بار؟..
ماجكەڭنىڭ تاناۋىن قۋسىرعان ءاننىڭ سوزىنەن كورى قونىستىڭ كۇيىگى ءتارىزدى، «سورى قالىڭ سوققى جەگەن پىشانامىز، ءومىرى ماقتانشاققا نىسانامىز» — دەپ اباي ايتقانداي «قۇر دارىمەن اتقاننىڭ» كەرى بولدى.
— قاجەتسىز دۇنيەنى ەسەپتەي بەرسەڭ ەرتە قارتايارسىڭ، — دەپ جۇباتتى ۆاسيليي يۆانوۆيچ. — ءبىر جارىم جىل ازاپتانىپ ءبىر فيلم جاسايسىڭ. ونى كەيبىرەۋلەر ءبىر جارىم ساعاتتىق ەرمەككە بالايدى. ال قيىپ-قيىپ لاقتىرىپ تاستاعان قاجەتسىز پلەنكاڭ قانشا شاقىرىم؟.. زادى، ونەر ەكشەۋگە كونەدى، ال ونەرگە سىيمايتىن قاجەتسىز قوقىس قاشاندا ولەرمەن، ونى جۇرت ساناسىنان لاقتىرىپ تاستاي المايسىڭ...
ءۇش ادام — بەس قول، بەس اياق ساندالىپ ءجۇرىپ تەڭىز جاعاسىنا قايتا شىققان. ۇزاقتى كۇنگە قۇس بازارىنداي شۋلاعان سۋ-قۇم ەندى عانا تىنىس العانداي. مۇنارتسىز شاڭقانداي اسپانعا اي دا شارشاپ-شالدىعىپ، ماناۋراپ كوتەرىلدى. اعاش كولەڭكەسى ۇزارىپ، تەڭىز تۇڭعيىعىنا تىك شانشىلعان ءزاۋلىم ەفكاليپتتىڭ ۇشار باسى بوس اسپاندا سامارقاۋ جۇزگەن اقشا بۇلتتىڭ ۇزىگىن سىپىرىپ تاستاعىسى كەلگەندەي باياۋ عانا تەربەلەدى. باتىسقا قاراي ۇشكىلدەنە سوزىلعان بۇيرا جوتانىڭ باۋرايىندا جىپىرلاعان قالا وتتارى قاراعاي باسىنا قاداپ كەتكەن قىزىلدى-جاسىلدى قۋىرشاقتاي ەدى. تەڭىز ايدىنى سىناپتاي جالتىراپ، ايدىڭ بەتىندەگى شيراتىلعان اق سەلدىر بۋدىڭ قۇيىنى ىرىمتىك-ىرىمتىك بوپ سەيىلىپ بارادى. تۇڭعيىق بەتىن ىلايلاپ الدەبىر موتورلى قايىق بىرقىلداپ وتە شىقتى دا لەك-لەك مايدا تولقىندار جيەكتى سىلپ-سىلپ ساباپ ءبىرازعا دەيىن تەڭسەلىپ تۇرىپ الدى.
— كەڭ جايلاۋ — جالعىز بەسىك جاس بالاعا.
اللا اسىراعان پەندەسى اش بولا ما؟
ەر جەتكەن سوڭ سىيمايسىڭ كەڭ دۇنيەگە،
تىنىشتىق پەن زار بولارسىڭ باسپاناعا، —
دەگەن وسە-ەە دەپ — ماجكەڭ شولىركەپ قالعانداي بالىق ساسىعان جاعانىڭ وڭەزدەي اۋاسىن وڭەشىن جىرتا ءبىر ءسىمىردى دە وڭ قولىن ءۇزىپ الىپ توپ ەتكىزىپ قۇم ۇستىنە تاستاي سالدى.
— نە دەدىڭ؟ — ۆاسيليي يۆانوۆيچ ماجكەڭنىڭ كۇبىرىن تۇسىنبەي قالسا كەرەك، ول دا وڭ اياعىن سۋىرىپ الىپ قۇمعا قادادى دا بەتىمىزگە بەجىرەيە قارادى.
— باياعىدا اباي دەگەن ءبىر شالىمىز قازاقتىڭ سارى دالاسىنا سيماي سالاقتاپ قاڭعىرىپ جۇرگەن كەزىندە جىلاپ ايتقان ءبىر ءسوزى ەكەن.
— ماجكە، توركىنىن قۋساق لەرمونتوۆ ەمەس پە؟..
— پىشىلداما! لەرمونتوۆ ونداي ولەڭ جازعان جوق.
داۋدىڭ اقىرىندا ابايدى ارى جۇلمالاپ، بەرى جۇلمالاپ اۋدارعان بوپ ۆاسيليي يۆانوۆيچكە جۇگىنىپ ەدىك، قوتارماسى قوراش بولدى ما ول دا لەرمونتوۆتان مۇنداي ولەڭ وقىعان جوق ەدىك دەپ قاراكەتىكتى ماجكەڭە جىعىپ بەردى. مەيلى، بىرەۋمەن بىرەۋ اۋىز جالاسسا ءۇشىنشىسىن قاڭعىتىپ جىبەرەتىنى قاشاننان ءمالىم، قاراكەتىك تۋىن جىقتى دا قوسىن كوتەرىپ مايدان دالاسىن تاستاپ شىقتى...
كەشەگى قان مايداننىڭ سۇراپىلىن بىردەي كەشكەن ەكى دوستىڭ تۆورچەستۆولىق ساپارى دا ءبىر باستالعان؛ ونەردەگى ءورىسى ءار باسقا بولعانمەن ءومىر حاقىنداعى ويلارى، وزەگى بىردەي ەكى مۇڭداس وسى جولى دا ۇلكەن قالانىڭ بەيمازا شۋىنان قاشىپ سۋ-قۇمعا كەلىپ تىعىلعان-دى؛ بىزدەرگە الىستاعى تاريح، ولارعا كوز كوردى، قۇلاق وتىقتى بولعان سوڭ وسىدان جيىرما بەس جىل بۇرىنعى ماسكەۋ تۇبىندەگى قازاقستاندىق باتىرلاردىڭ ەرلىگىن ەكرانعا تارتپاق ەدى. كورمەگەن جۇرت قيالىنا جۇگىنەدى، كورگەننىڭ ءجونى ءبىر باسقا، تەگى باستان كەشكەندى قايتا جاڭعىرتۋ قيىن دا، ءارى جاۋاپتى بولسا كەرەك، ەكەۋى كەلگەننەن بەرى قۇيرىق باسىپ قالام تارتا الماي سەندەلۋدە. قارا باستىڭ قامىن قۋالاعان كەمشىن پەندەگە بولماسا بۇل جەر ابىگەر ادامنىڭ، اسىرەسە ونەر ادامىنىڭ قونىسى ەمەس ەكەن.
الىستاعى ءبىر ساعىنىش ماجكەڭ كوڭىلىنە اباي ولەڭىنىڭ ءبىر شۋماعىمەن مۇڭ بولىپ كىرىپ، بولاشاق جاسالمىش شىعارمانىڭ العاشقى جولى وسى شۋماقتان ساباقتالعانداي ەدى. «ەل باسىنا كۇن تۋسا» اتتى فيلمدەگى بوزجانوۆتىڭ اۋزىنداعى: «جايناعان تۋىڭ جىعىلماي، جاسقانىپ جاۋدان تىعىلماي» — دەپ باستالاتىن اباي جولى وسى ەدى. تۇنىمەن چەمودانىن ءبۋىپ-تۇيىپ، كوك تەڭىزدىڭ جاعاسىن قيعىسى كەلمەگەن جەڭگەمىزدىڭ تورسىلىنا دا قاراماي اۋىل قايداسىڭ دەپ تارتقان؛ ءبىر شۋماق ولەڭدى ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن سامولەتپەن ءبىر كۇنشىلىك جەرگە بارىپ قايتتى دەۋ كورەر كوزگە بولماسا ەستىگەن قۇلاققا ەرسىلەۋ ارينە. ونىڭ ۇستىنە جالىنىپ-جالپايساڭ دا ءبىر سەنارييىڭدى وقىمايتىن ماجكەڭنىڭ توم-توم كىتاپتى قالاي ءسىڭىرىپ قوياتىنىنا تاڭ قالاسىڭ. وقتا-تەكتە سۇراي قالساڭ: «ە-ە، قوي كورمەسەك تە ەشكىلى بايدىڭ قىزى ەدىك»، — دەيدى دە قويادى. كوپ ارىپتەستەرىنەن ونىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى — ول ءارقاشان ەكراندى كىتاپ بەتىندەي وقيدى دا ودان پوەزيانىڭ سازىن، اقىننىڭ ارقاسىن ىزدەيدى. قاي ءفيلمىن كورسەك تە اقىن بابالارىمىزدىڭ جىرىن تىڭدايمىز، ماحامبەت تە، اباي دا انشەيىن قىزىل ءسوز ءۇشىن قيۋاسىز ەنبەيدى، حالقىمىزدىڭ پسيحولوگياسى مەن رۋحىنان تۋىنداپ، شىعارمانىڭ ارقاۋىنا تاسپا ورىمىندەي ءسىڭىپ جاتادى. كينو ونەرىن ءيىسى بوتەن، ءورىسى باسقا دەپ باعالايتىن كەيبىر پروزايكتەردىڭ كوڭىلىنىڭ مۇزىن سىندىرىپ، بۇل جانرعا دەگەن ىشتەگى جاناشىرلىقتىڭ كوزىن تۇرتكەن دە ماجكەڭنىڭ وسى اقىن جاندىلىعى سەبەپ بولسا كەرەك.
ەل تاريحىنا قاتىسى، ەل تاعدىرىنا قاجەتى جوق بوس قىزىققا بوي ۇرمايتىن ماجكەڭنىڭ ونەردەگى تاعى ءبىر ءپرينسيپى؛ شوقان، باۋىرجان، مانشۇك — ماجكەڭنىڭ كينودا جاساعان وبرازدارىنىڭ قىسقاشا سانى وسىنداي. ال «كىمنىڭ ءىزى كوكجيەكتە شۇبارتقان» («سلەدى ۋحوديت زا گوريزونت») ءفيلمى كورەرمەن قاۋىمعا ءارتۇرلى وي سالعان. ويلاماعان كەيبىرەۋلەر: «مال باعىپ كورمەگەن ەل مە ەدىك. ءۇش مەزگىل مال جايعاپ، ءۇش مەزگىل اس ىشكەننىڭ نەسى تاڭسىق» — دەپ نارازىلىقتا بىلدىرگەن. سول ءبىر تۇستا مەكتەپ بىتىرگەن جاس اتاۋلىنى مالعا شاقىرعان ۇران بولعان-دى. جازيرا مەن بالا تاناباي كوپتىڭ ءبىرى ەدى. باسقا تۇسسە باسپاقشىلدىڭ ءبىرى بولعىسى كەلمەي ەكى جاس تا مالدى اۋىلدى تاستاپ كەتتى. كومپىس اسان كوڭىلىنە تۇيتىك الماعان كۇيى قالا بەردى. بىرەۋدىڭ قىزىعى بىرەۋگە ەرسى، بىرەۋدىڭ كۇلكىسى بىرەۋدىڭ كوز جاسىنداي. سىنىق شىرپىنى شىعىنعا سانايتىن شارۋانىڭ ادامىنا كوتەرەم توقتىنىڭ ءولىمى دە ۋايىم، ال مالمەن بىرگە ءورىپ، ەرمەگى دە، ەڭبەگى دە سول ءتورت تۇلىككە تەلىنۋمەن ەتىپ بارا جاتقان جىراقتاعى تانابايلاردىڭ كەتىك كوڭىلىن قاي شىعىنعا سيعىزۋعا بولار ەدى؟.. كورەتىنى كوكجيەك، كوك اسپاننىڭ استىندا كوڭىل كۇيىن شەرتىسەر كوڭىلدەس تە جوق. بىزگە سالسا بۇل ءفيلمنىڭ اتىن «سارى دالانىڭ مۇڭى» دەر ەدىك.
... كوكجيەك شۇبار شىمىلدىقتانىپ قاپتى. شۇبار شىمىلدىقتىڭ ار جاعىنداعى اي سۇلدەرى دە كومەسكى. مەلشيگەن تاۋلار، سابالاق ورمان ماناعىداي ەمەس قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ، داستارحان ۇستىندەگى باۋىرساقتاي ۇساقتاپ مەڭىرەۋ ءتۇننىڭ بەتىنەن ءسۇرتىلىپ بارا جاتىر. ءار ءۇيدىڭ اۋلاسىنان لاق باقىردى. لاق ەمەس، تاۋىق ەكەن شاقىرعان. بوتەن جەردىڭ قورازى دا باسقاشا ايقايلاي ما، شەتىنەن ساقاۋ سياقتى كورىندى. ەكى ادام توبەمىزدەن ءتونىپ كەپ تۇر ەكەن. «اح، ديزەرتيرى!» — دەگەن داۋىستى ەستىگەندە:
— ءماجيت، قۇداي اتتى!.. كەتەلىك ەندى! — دەدى ۆاسيليي يۆانوۆيچ. ەكى «شالدىڭ» بايبىشەلەرى ەكەن.
ەكى «شال» وڭ اياق، وڭ قولدارىن كيىپ الدى دا ەكى جەڭگەيدىڭ الدىنا ءتۇسىپ تومپىلداي جونەلدى...
... كينو شىركىن جىل سايىن تۋا بەرمەيدى. ونىڭ ناۋقانى دا، مەزگىلى دە جوق. ساۋىن بەرۋىنەن قىسىراۋى كوپ. ونىڭ ۇستىنە ماجكەڭ ەش ۋاقىتتا دايىن دۇنيەگە قول ارتىپ كورگەن ەمەس. قاشاندا اۆتورعا اقىل قوسىپ، بىرگە تولعاتىپ، بولاشاق لەنتانىڭ العاشقى نۇسقاسىنان ەكرانعا دەيىنگى ازابى مەن ۋايىمىن ءبولىپ-جاراتىن. ءبىراق، كەيبىر رەجيسسەرلەردەي اۆتوردىڭ فانتازياسىنا، ادەبيەتكە قيانات جاساعان ەمەس. سونان با، ستۋديانىڭ بوقشاسىندا جاتاتىن شيكىلى-پىسىلى دۇنيەلەرگە كىرپيازدىقپەن قارايتىن، وگەي سانادىڭ دەپ بۇل مىنەزىن كەيبىر ارىپتەستەرى كەشىرە المادى، كەشىرسىن كەشىرمەسىن، ماجكەڭ وزەگىن جارىپ شىقپاعان تۋىندىنى اسىراندى كۇشىككە بالاپ، باۋىرىنا باسا الماي كەتتى. سونان سوڭ دا ماجكەڭ ءوزىنىڭ تۆورچەستۆولىق قىسقا عۇمىرىندا بەس-اق فيلم جاسادى. ەگەر ونىڭ كەيىپكەرلەرى شوقان مەن باۋىرجان ەكەنىن ەسكەرسەك، بەس ءفيلمى ەكى عاسىردىڭ زامانى.
كىنازدىك تۆورچەستۆو ادامىنا مىنەزدىك كاتەگوريا ەمەس، دارىننىڭ دارالىعى، تۆورچەستۆولىق بىربەتكەيلىكتىڭ، تۆورچەستۆولىق ەستيارلىقتىڭ جەمىسى. كينو قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوبى «شاي ۇستىندەگى» كۇيبەڭ تىرلىكتى العىرلىق، زەرەكتىك دەپ سانايدى. سونىڭ ءبارى دە جورتا جاسالاتىن «پىسىقتىق»، اركىمنىڭ اۋزىنان شىققان تۇكىرىك، گيك-تىڭ اۋديتورياسىندا الدە قاشان قاپ كەتكەن جەلبۋاز فيلوسوفيا ەكەنىن جاسىرادى. وسى «مىنەزدەرىن كورگەندە»:
«... مومىننان جامان قورقاق جوق، «قۋ»، «پىسىق» دەگەن ات قايدا، ارسىز بولماي اتاق جوق، الدامشى بولماي ب ا ق قايدا؟» — دەيتۇعىن اباي جولدارىنا ەڭ بولماسا ءبىر دۇركىن كوز سالماعاندارىنا قايران قالاسىڭ. ماجكەڭ وتىرىك پىسىقتاردى، كۇيبەڭ تىرلىكتى جەك كورەتىن. الدامشى بولىپ، ارام باقپەن قوڭسى قونعان جوق. «اۋىل ايماقتا دوس، يتتە باجا كوپ» دەيدى قازاق. ماجكەڭدە دوس كوپ بولعان جوق. ونىڭ اينىماس دوسى ونەر ەدى. ول ءومىرىنىڭ اقىرعى ساتىندە دە جارىق دۇنيەمەن سەمكا الاڭىندا قوشتاسۋى مۇمكىن وسى جازمىشتان دا شىعار... كۇيبەڭ تىرلىكتى قالاماعان سوڭ ماجكەڭ سەمكا الاڭىنا تورت-بەس جىلدا ءبىر-اق ورالاتىن. كەيبىرەۋگە ول سىڭار قولىن قالتاسىنا شىرەنە سالىپ بوس جۇرگەندەي كورىنەتىن. ماجكەڭ بوس جۇرسە، التى اي قىس تاپجىلماي جاتىپ كىتاپ وقيتىنىن تەك كورگەن كوز عانا بىلەدى. وقيتىنى كوبىنە كونە كىتاپتار: كوركەم ادەبيەت، ونەر تاريحى، اسىرەسە، ەل تاريحى.
ماسكەۋ قىسى قاشاندا بۇلىڭعىر: قىستىڭ قىسقا كۇنى قالا شەتىنەن كىلميىپ زورعا كوتەرىلەدى دە سول شىققان ورنىنا قايتادان قۇلاي سالادى؛ كەيدە كادىمگى الاقانشىق -قۋىقتاي تار كوشەلەردى، جارتاستاي ىزديعان ءزاۋلىم ۇيلەردى وراپ سوعاتىن قۇيىنى مەن قاپالاق قارى شۇبار شىمىلدىقتاي تەرەزە اينەگىن بۇركەيدى دە تۇرادى. ەكى بولمەلى پاتەردىڭ بۇلىڭعىر زالىنداعى بار جيحاز، كىتاپ. ەكى كىسىلىك تاحتانىڭ سىڭارى گازەت-جۋرنالدان بەلى قايىسادى. ەكى كوزىلدىرىكتى كەزەك باپتاپ ۇستايتىن. جەڭگەمىز جەلىپ ءجۇرىپ، قۇلقىن سارىدە پوشتاباي جاشىكتەن اعىمىزدىڭ ءبىر بۋما تاڭعى ورازاسىن اكەپ بەرەدى. سونان شاڭقاي تۇسكە دەيىن ءلام-ميم جوق. بۇلىڭعىر بۇرىشتان جالتىراعان كوزىلدىرىكتى عانا كورەمىز. بۇلىڭعىر بۇرىشتان سىزدىقتاعان سيگارەتتىڭ سىلاڭ ءتۇتىنى عانا شالقيتىن. كەيدە تەلەفون شار ەتە قالادى:
— ءاي، كالحاۋن، الگى اعاڭ ءبىزدىڭ ەرامىزعا جەتتى مە؟
— بىلمەيمىن. ورازاسىن اشىپ جاتىر عوي.
— شۋمەرلەرمەن بە؟
— شاماسى، ساقتارمىن-اۋ دەيمىن.
— شۇكىر، وندا بەرەگىرەك جاقىنداپ قالعان ەكەن....
ماجكەڭ گازەتتەن باس الىپ، كوزىلدىرىكتىڭ توبەسىنەن تەسىلىپ قارايدى. كىم دەپ سۇرامايدى. تەلەفون سوققان ادامدى تىڭداۋشىنىڭ بەت-الپەتىنەن تانيتىن ادەتى ەدى.
— ءداۋ شالىڭ با؟ — دەيتىن.
— ءيا.
— قايدان؟
— وسىندا. ءمۇساپىرحانادان سوعىپ تۇر.
— باسە!.. شايىن ىشە الماي وتىرعان عوي. كەلسىن دە. دۇكەنگە بارىپ كىلەگەي اكەل. ءۇندى شايىن ۇمىتپا.
شاكەن اعامىز شايدى ءوزى باپتايتىن: ءنىلىن ءوزى شىعارىپ، ءوزى قۇيادى. وزگەنىڭ قولىنا سەنبەيتىن. بىردە كاۋكەندى كىلەگەيگە جۇمساسا كەرەك. قالتاسىنداعى ەكى شيشانى مەترودا سىندىرىپ الىپ، ارتىنان كاستومىنىڭ كومپەنساسياسىن داۋلاعان سوڭ كىلەگەي تاسيتىن كىرەكەش مىندەتى مەنىڭ موينىمدا قالعان. بىزگە ولار ساقا كورىندى مە، جاسى ەلۋگە تولار-تولماس اعالارىمىزدى ەرتەرەك «شال» اتاندىرىپ جىبەرىپپىز. مەنىڭ «ءداۋ شالىم»-شاكەن اعامىز. اعالارىمىز دا ءبىزدى قاتتى ەركەلەتەتىن ەدى. ەركەلەپ ءجۇرىپ شاكەڭنەن تابارىككە سۇراپ العان مازاق ەسىمىم — «كاپيتان دە كالحاۋن»، ماجكەڭنىڭ بەرگەن اتى — «كەتىك». ونىڭ ار جاعىندا ىنىلەرىنە ۇلەستىرگەن «كيسا»، «بۇلكىلبايلار» تاعى بار.
ماجكەڭ شاكەڭنىڭ اعالىق جولىن كەسىپ، ءومىرى الدىنان وتكەن ەمەس. ءبىراق، ءبىرى اعا، ءبىرى ءىنى بوپ سىزىلىپ جاتپاي، اراداعى ازعانتاي جاستىڭ ايىرماسىن سىزىپ تاستاپ، دوس-جارانداي، زامانداستارداي قالجىڭداسىپ، جاراسىپ ءوتتى. وكىنىشى سول، ماجكەڭ دە، شاكەڭ دە جاس تەڭەستىرىپ، ەكەۋى دە جارىق دۇنيەدە ەلۋ التى-اق جىل عۇمىر كەشتى.
— ءماجيت، سەن ءبىر مەزگىل شۋمەرلەردەن بەرەگىرەك كەلسەڭشى، بەرەگىرەك، — دەيتىن شاكەن. اعالىق وسى ءبىر نازدا تەك ءازىل عانا ەمەس، وكپە دە بار ەدى. ونىڭ توركىنى تاعى دا كينوستۋديانىڭ كۇيبەڭ شارۋاسىنا كەپ تىرەلەتىن.
ماسكەۋ — كينو قىزمەتكەرلەرىنە ات شالدىراتىن بەكەت ءتارىزدى، كۇندە سابىلىپ جاتقانى. سابىلتاتىن — ونەر قامى. قازاقفيلم قاشاندا سەنارييگە اشقۇرساق: سەناريي تابىلسا-سونى ەكرانعا تارتاتىن رەجيسسەر جوق، ال كەلىمسەك كەيبىرەۋلەر كەرگىگەندە جۋانسىپ كەرەگە سىندىرادى. شاكەن اعانىڭ ارا-تۇرا ماجكەڭنىڭ ادرەسىنە تاستايتىن شىمشىما قالجىڭى: «سەن اۋىر جۇككە يىعىڭدى توسپاي، قيىر جايلاپ شەت قونىپ جاتىپ الدىڭ» دەگەن، جۇقالاپ جەتكىزگەن قياستىق ەدى. وبالى قانە، «بىزدە تۇك تە جوق» دەيتىن كەيبىر كەپيەتسىز جۇرتقا بولماسا، قازاق كينو ونەرىنىڭ تاريحتا قالار جۇرناعى سول جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن. اعالاردىڭ ميى مەن ماڭداي تەرى، جۇرەك قانىنىڭ لۇپىلىنەن تۋعان «تاقيالى پەرىشتە»، «اتاماننىڭ اقىرى»، «ەل باسىنا كۇن تۋسا»، «قىز جىبەكتەر» سول جىلداردىڭ جەمىسى. «جاقسىدان — شاراپات» دەيتىن بار، ماجكەڭنىڭ «شۋمەرلەرىنەن» بۇكپەسىز ايتقاندا، ونى كوپ وقيتىن، كوپ بىلەتىن ءبىلىمدارلىعىنان بىزگە دە مىسقالداي بولسا دا ءبىر ءنار جۇققان سياقتى. ولجاستىڭ شۋمەرلەر تاريحىن قوپارىپ، كونە دەرەكتى قايتا جاڭعىرتىپ، بۇگىنگى زيالىنىڭ كوزىمەن پايىمداۋ جاساۋىنا اعامىز تۇرتكى بولعان شىعار. ماسكەۋدەگى بۇكىل ارحيۆ اتاۋلىعا ماعان ۇلىقسات قاعاز اپەرگەن دە ەكى اعام ەدى. ارحيۆتەردە شاڭ عانا ەمەس، التىن دا بار ەكەن. وعان كۇنى بۇگىنگە دەيىن قارىزدارمىز... ماجكەڭنىڭ ىنىلەرىنە ايتقان اقىلى: «بويىڭداعى كەمشىلىگىڭدى جاسىرما، ويىڭداعى جاقسى نيەتىڭدى جۇرتتان قىزعانبا، بىلمەگەنىڭدى وتىرىك ءبىلىمدارسىپ تالاسپا، وتىرىك پوزا جاساما — ارتىنان ۇياتقا قالاسىڭ» دەيتۇعىن. وتىرىك ءبىلىمپازدىق ءوزىڭدى عانا ەمەس، ءوزىڭدى تىڭداعان بىلايعى جۇرتتى دا ۇياتقا قالدىراتىنىن بۇگىندە ەسكەرە بەرمەيمىز.
شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراعان ادام ومىردەن قورىقپاسا كەرەك. قورقاقتا پرينسيپ بولماسا كەرەك. قان كەشىپ، قان توگىپ، سوعىستىڭ وت جالىنىن، جەمىسىن كورىپ قايتقان ماجكەڭ پەندەلەرگە وريەنتير جاسامايتىن، ونىڭ يدەياسى — ەلدىڭ ارداگەرلەرى ەدى، ونىڭ كەيىپكەرلەرى ەلدىڭ اتاقتى ازاماتتارى. ماجكەڭ ارا-تۇرا اڭگىمەسىندە: وقۋعا العاش اتتانعاندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءتۇن ىشىندە اەروپورتقا دەيىن جاياۋ شىعارىپ سالىپ، كينو ونەرىنىڭ قازاقتا كەنجە ەكەنىن، اسىرەسە، رەجيسسەر ماماندىعىنىڭ تاپشىلىعىن ەسكەرتىپ، ءسات-ساپار تىلەگەنىن ايتا بەرەتىن. كىم بىلەدى، مۇحاڭنىڭ سول اق باتاسى قوندى ما، بالكىم سول ۇلى ادامنىڭ اق تىلەگىن اقتاعانى شىعار، ونىڭ بويىنان ىرىلىككە اۋەس مىنەزدى، تۆورچەستۆوسىنان ءىرى تۇلعانى كوردىك: شوقان، مانشۇك، باۋىرجان، پانفيلوۆ، راكاسوۆسكيي.
پەندەشىلىكتىڭ قاشاندا جاقسىعا اياق شالدى كەسىرى بولادى. «ەل باسىنا كۇن تۋسا» ءفيلمى ماجكەڭنىڭ ءبىراز جۇيكەسىن جەدى. «ۆالاكالام تاس جولىن» ەكرانداۋعا العاشىندا كەلىسىم بەرگەن الەكساندر بەك، روماننىڭ اۆتورلىق قاقىسى دەپ 2000 سومدى بويىنا ءسىڭىرىپ العان سوڭ اياق استىنان شالقاسىنان ءتۇستى. «ەردىڭ ارتقى قاسىن سۇراعان دوستىقتىڭ» قياستىعىنان بۋروۆسك قالاسىندا باستالىپ كەتكەن سەمكا توقتالدى، بۇكىل كينو گرۋپپا ورمان ىشىندە داعدارىپ قالدى. ەگەر باۋكەڭنىڭ ءوزى، ونىڭ ەڭبەكتەرى بولماعاندا ءفيلمنىڭ ەكرانعا جەتۋى نەعايبىل ەدى. قول ۇشىن بەرگەن باۋكەڭنىڭ مەمۋارى، سوسىن قورجىنىندا قالعان دەرەكتى ماتەريالدارى. ولجاس، اكىم، ءفيلمنىڭ رەداكتورى، وسى جولداردىڭ اۆتورى بولىپ سەنارييدى قايتا جازۋعا كىرىستىك، كينو جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميتەت پرەدسەداتەلى قوناق ءۇي مەن ماشبيۋرونىڭ اراسىندا كۋرەرلىككە جۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. سەنارييدى جازدىم-اۋ. ءبىراق... سىرتتاي پىشىلگەن تون ماجكەڭە سىيماي قالدى دا بۋروۆسكىگە بارۋعا تۋرا كەلدى.
... مەڭىرەۋ ورماننىڭ كوگىلدىر ىمىرتى جون ارقادان قىسىپ، كوز سۋلاندىرادى. اياز قىرىق ءبىرىنشى جىلدىڭ قىسىنداي قاقاپ تۇر. وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى شاعىن قالانىڭ ۇيلەرى دە ءبۇرىسىپ قالىپتى، ءتۇتىنى الاسا، ءارى ءالجۋاز. ورمان ىشىندەگى تاقتاي باراقتىڭ قابىرعاسى دا سۋىقتان قاقىراپ تۇسەتىندەي. سوعان جالعاسقان بلينداج، ترانشەيالاردىڭ قار استىنان نوبايى عانا كورىنەدى. زەڭبىرەك پەن مىلتىق داۋىسى جوق دەمەسەڭ، دۇربەلەڭ كۇتكەن مايدان شەبىن ەسكە تۇسىرگەندەي مۇڭدى ءبىر ۇرەيلى تىنىشتىق. ءبىر تاۋلىك بويى ءتىل قاتپاعان ماجكەڭ ەكىنشى رەجيسسەر سارانىڭ ءدامدى شايىنا قاراماستان ەرتەسىمەن ءفيلمنىڭ سۋرەتشىسى ىدىرىس ەكەۋمىزدى ەرتىپ «رەكوگنوسسيروۆكاعا» شىققان. ماجكەڭ اتقا قالاي وتىرسا، شاڭعىمەن دە اتشا جەلەتىن. بالا كەزىندە فۋتبول دوبىمەن كۋچۋگۋردىڭ شاڭىن قاققان (كىشى قوڭىر) اعامىز قىرىققا كەلگەندە دە دەنەسىن شيراق ۇستايتىن ەدى. ءبىز ميتىڭداپ قۋىپ جەتكەنشە ول باتالوننىڭ قورعانىس شەبىن ەكى اينالىپ، ورماننىڭ كۇنشۋاق جيەگىندە تەمەكى تارتىپ وتىر ەكەن.
— ءيا، كالحاۋن، سەنىڭ اسكەري شەنىڭ مەنەن جوعارى عوي، نە كوردىڭ، نە ايتاسىڭ! — دەدى.
اۋديتورياداعى ماكەتتە، ونان قالدى قاعاز بەتىندە قالاممەن سوعىسقانى بولماسا «قۋىرشاق» سولدات نە ايتسىن. بۇل جولى قالجىڭىن دا وتكىزە المادى. ويتكەنى اعا ءجۇزى قاتقىل، قاباعى سالىڭقى ەدى. ول ۇندەمەگەن كۇيى سيگارەتىن ساراڭدارشا ساباعىنا دەيىن سارقىپ تاۋىستى دا بىزدەرگە شاراسىن تەپكەن قويان كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا قارادى. سوسىن جۇلىم-جۇلىمى شىققان سەنارييدى قالتاسىنان سۋىردى.
— ءبارى دۇرىس، — دەدى. — ءبارى كىتاپتاعىداي. — اينا قاتەسى جوق، — دەدى.
— دۇرىس بولسا، ەندى نە تۇرىس؟
— بار كىلتيپان سول دۇرىستىعىندا تۇر عوي، — دەپ ماجكەڭ ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. — بىزگە باۋكەڭنىڭ كىتابى ەمەس، ءوزى كەرەك ەدى عوي، — دەدى ءبىرازدان سوڭ. — كىتاپتا جازىلعاندى وقۋشى ونسىز دا بىلەدى. جۇرتتىڭ بىزدەن كۇتەتىنى كىتاپتىڭ سىرتىندا قالعان باۋىرجاننىڭ تۇلعاسى، كىتاپتا ايتىلماي قالعان باۋىرجاننىڭ ءسوزى مەن ويى ەمەس پە... — سولاي ما دەگەندەي ول ەندى ماعان ىلتيفاتپەن قارادى. — پوليترۋك كلوچكوۆتىڭ: «شەگىنەتىن جەر جوق، ارتىمىزدا موسكۆا!» دەگەن ۇرانى اڭىزداي تارادى. كلوچكوۆتىڭ سول ءسوزىن تىڭداپ تۇرعان بىرەۋ بار ما ەكەن؟ جيىرما سەگىز تۇگەلدەي قىرىلىپ كەتتى دەگەنىمىز قايدا. سوندا ونىڭ ءسوزىن كىم جازىپ الا قويدى ەكەن. ال ودان بۇرىن كريۋكوۆو تۇبىندە: موسكۆاعا وتىز-اق شاقىرىم قالعاندا «ماعان مۇنىڭ ەندى قاجەتى جوق!» دەپ باۋىرجاننىڭ كارتانى جىرتىپ تاستايتىنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى.
ونەر وبەكتىسى بومبانىڭ كۇرسىلى، مىلتىقتىڭ تارسىلى ەمەس، باۋىرجاننىڭ كەيىپكەرلىك ءومىربايانى. ماجكەندى قيناعان دا وسى ەدى. ول سوناۋ نيەۆەل قالاسىنا مانشۇككە زيرات قىلا بارعان جوق، ونىڭ ىزدەگەنى باتىر قىزدىڭ ءور تۇلعاسى، ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا وتانىن كەۋدەسىمەن قورعاعان ەل ازاماتىنىڭ تاريحقا قانمەن جازىپ كەتكەن ەرلىگىنىڭ وشپەس ءىز-تاڭباسى بولاتىن...
... جول ۇزاق. جولاۋشى جەتەۋ ەدى. جەتەۋ دە بولسا جالىققان سياقتى. انشەيىندە اڭگىمەنى شۋمەرلەردەن باستايتىن ماجكەڭ دە ءۇنسىز. انشەيىندە جاتىپ اتار ءابىلتايدىڭ دا وعى تاۋسىلعان سەكىلدى. جيىرما شاقتى قالانى، ورتالىق روسسيا مەن بەلورۋسسيانىڭ ءبىراز جەرىن شارلاپ شىققان ءموسفيلمنىڭ سەگىز ورىندىق ىرقىلداق مەس كەرىگى شارشايىن دەدى مە، ىسقىرىپ-تۇشكىرىپ، وقتا-تەكتە قالعىپ كەتكەن جىگىتتەردى شوشىتىپ وياتىپ كەلەدى.
— ماجكە، انەبىر شىركەۋ قالىپ بارادى، — دەپ ءابىلتاي ىرگەگە يەك قاعىپ كۇلدى.
سۇرلەمنىڭ شوشاق مۇناراسى ەكەن. بۋلىعى سىعىرايعان يەن قىستاۋدىڭ كۇزەتىندە تۇرعانداي توبەسىنە قار تەلپەك كيىپ الىپ سەلتيە قارادى. الدانىپ قالعان ماجكەڭ ءابىلتايعا باجىرايا قارادى دا:
— پىشىلداماي وتىر، — دەپ ەزۋ تارتتى. — ەلدى ۇركىتكەنى بولماسا، شىركەۋ مەن سۇرلەۋ مۇناراسىنان اداساتىن ماحنو دەيمىسىڭ مەنى؟!
شوشايعان شىركەۋ اتاۋلىنى قۇر جىبەرمەي، شىققاننان بەرى ساناپ كەلە جاتقان ماجكەڭە ءابىلتايدىڭ بىردە:
— ماجكە، كورىنگەن سيلوستىڭ مۇناراسىن قاعا بەرسەك ەلگە بيىل جەتپەيتىن شىعارمىز، — دەپ ازىلدەگەنى بار.
پىشىلداماي وتىردىق. اياز بىردە وتىز، بىردە قىرىق. اسپان شاڭىت. قۇلاقتانعان كۇن قاتىپ قالعانداي قاراعاي باسىنان وزا الماي تۇر. قار جامىلعان ورمان دا قاتىپ قالعانداي مەڭىرەۋ. جەلتوقساننىڭ اياق استىنان اپشى قۋىراتىنىن كىم بىلگەن. باستا پاپاقا، ۇستە كەلتە كۇرتە، جەل كەۋلەمەسىن دەپ جالاڭ قابات شالباردىڭ بالاعىن باتەڭكەنىڭ باۋىمەن بۋىپ تاستاعانبىز. ماجكەڭنەن باسقانىڭ قۇدالىققا جۇرەر كەسپىرى شامالى. ەجەلدەن كۇمىس قوڭىراۋمەن اتى شىققان بالدايعا سوققانىمىزدا سۋۆەنير ساتۋشى اسپانكوز ادەمى كەلىنشەك تۇرىمىزدەن سەسكەنىپ، دۇنيەسىن تىقپىشتادى دا: — قوڭىراۋدىڭ ءۇنىن ەستىمەگەنىمىز قاشان!.. دۇكەن تۇرماق شىركەۋدە دە جوق، ايتپەسە ماحنو كەلە جاتىر دەپ كۇنشىلىكتەن دابىل قاعاتىن ەدىك قوي دەگەن.
ادەمى كەلىنشەكتىڭ اۋزى دۋالى بولدى دا، سونان سەڭسەڭ بورىك، تۇيىق شالبار كيگەن ءبىرىمىز ماحنو اتانىپ شىعا كەلدىك. ونان ارعىسىن ماجكەڭنىڭ ءوزى سەپتەگەن. ءبىراق، ماجكەڭ استە كىسى كەمىتىپ، بىرەۋدىڭ وسالدىعىن مازاق قىلمايتىن، بىرەۋدىڭ جارىماعان مىنەزى مەن جاراسپاعان ىرجاڭىنا، ايتپەسە، بويىڭداعى بار قاسيەتىن جۇرتقا توسا المايتىن وراشولاقتىعىنا رەنجىپ، ەپتەپ شىمشىپ تاستايتىنى بار. تەگى، قوتيىن ادامعا قاسيەت قونبايدى. قاسيەتى بار ادامنىڭ قاسىندا قوتيىن جۇرمەيدى. ماجكەڭنىڭ ءازىلى مايدى، كۇلكىسى كوڭىلگە جىلى، الدە كىمدەر سەكىلدى الباتى قىلجاق ءۇشىن بەيپىل سويلەۋ ونىڭ لەكسيكونىندا جوق ەدى. ورىس حالقىنىڭ ەكى بىردەي ۇلى پەرزەنتى پۋشكين مەن شايكوۆسكييدىڭ قارا ورمانىنا تۇنەتىپ، كالينين، سمولەنسكيي، نوۆگورود، پسكوۆ سياقتى كونە قالالاردىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرىن، اتامزامانعى كرەمل، شىركەۋ، سابورلارىن تۇگەل ارالاتىپ شىققاندا ءبىزدى انشەيىنگى ءازىل مەن ەرمەك ءۇشىن سۇيرەپ جۇرگەن جوق. ەل تانيتىن، جەر تانيتىن جاسقا كەپ قالسا دا جىگىتتەردىڭ كوبى الماتى مەن اۋىل اراسىنداعى قىسقا جولدان ۇزاپ شىقپاعان ەكەن. مينسكىدەگى ءبىر كينودراماتۋرگ دوسىنا ماجكەن ءبىزدى سۋرەتشى، جازۋشى، رەجيسسەر، وپەراتور دەپ اتاپ-اتاپ زاۋىمەن تانىستىرىپ ەدى.
— ەستىپ تۇرعانىم وسى، — دەپ دوسى شىنىن ايتتى. — قايرات دەگەن كوماندانىڭ بارىن بىلەم، ءبىراق ونىڭ قۇرامىندا دا جالعىز-اق فۋتبولشىلارىڭ بار ەكەن، — دەدى.
— تيمۋر دەگەن سول جالعىز فۋتبولشىمىز سەنىڭ «ديناموڭنىڭ» قاقپاسىنا قارىمتاسىز ەكى دوپ سوققان جوق پا! ال ءونبىرى تۇگەل قازاق بولسا نە جاندارىڭ قالادى؟! — دەپ ماجكەڭ دوسىن ازىلمەن بۇقتىرىپ ءبىزدىڭ نامىسىمىزدى قورعاپ قالعان. — سولاي، مەنىڭ ىنىلەرىم جالقى دا بولسا دارا! — دەپ اياعىن نىعىزداپ تاعى ءبىر ءتۇيدى.
ازىلدەن ۇتسا دا ماجكەن بىلاي شىعا ويلانىپ قالدى. فۋتبولشىنى بىلگەن تىسقارى كوزدىڭ قۇلاعى ونەر ادامىنىڭ ەسىمىن نەگە ەستىمەيدى؟ الدە ءبىر ەزۋىنەن ميكروفوندى ەكى ەلى جىبەرمەيتىن ءانشى سىماق «شەپتۋنداردىڭ» اتاعى قۇلاق ساسىتقاندا تۆورچەستۆونىڭ ازاماتتارىن قالىڭ جۇرت كوزگە ىلمەيتىنى قالاي؟ «اتىڭ باردا جەر تانى جەلىپ ءجۇرىپ، اسىڭ باردا ەل تانى بەرىپ ءجۇرىپ» دەپ قازاق ايتقان. سويتە تۇرا، كەيىن ءبىزدىڭ جۇرت بايلىعى اسىپ-توگىلىپ جاتسا دا بەرەتىن اسىن دۇرىستاپ كورسەتە المايتىن كەيبىر بەرەكەسىزدىڭ داستارحانى سياقتى دەپ اعامىز وكىنگەندەي بولدى. «باسقانىڭ جالتىراعىنا تامسانىپ، باسقانىڭ جوعىن بارداي قىپ بادىرايتۋعا شەبەرمىز دە وزىمىزگە كەلگەندە ءۇنىمىز شىقپاي قالاتىنى بار» — دەدى. باياعى سول ەنجارلىق. بارىڭە ساراي اقىنى كەرەك. ءويتىپ بالسىنۋگە بۇگىنگى ۋاقىت كۇتپەيدى. جاسپىن دەپ، الدا عۇمىر بار دەپ ەل تانۋ، جەر تانۋدى، ءوزىڭدى تانىتۋدى كەلەر كۇننىڭ ەنشىسىنە قالدىراتىن ادەتىمىز. ال اتاعىڭ شىققانشا جاسىڭ وزادى، جاسىڭ وزعان سوڭ كادىرىڭ توزادى، ونان سوڭعى اۋىل اراسىنىڭ ايرانىنان ارتپايتىن قارا باسىڭنىڭ بەدەلى كىمگە ءدارى. اۋەلى ىنىلەرىنە، سوسىن وزىنە-وزى وكپەلەپ الىپ اعامىزدىڭ تومسارىپ وتىرعانى وسى ەدى.
ەندى مايدان جولىمەن كەلەمىز. وسىدان جيىرما تورت جىل بۇرىن قان مايداننان مانشۇك جازعان حاتتاردىڭ ىزىمەن كەلەمىز. داناسىنان بالاسىنا دەيىن جاۋعا قارسى وق اتقان، قالاسىنان كىشكەنتاي حاتىن سياقتى دەريەۆنياسىنا دەيىن ءورت پەن وقتى باسىنان كەشكەن بەلورۋس جەرىنەن قازاق قىزى مانشۇكتىڭ زيراتىن، سوعىسقان توبەسىن ىزدەپ كەلەمىز.
اسپان شاڭىت. قۇلاقتانعان كۇن قاتىپ قالعانداي قاراعاي باسىنان وزا الماي تۇر. شاڭىت تۇماندى تەسىپ-تەسىپ اسپانعا شانشىلعان نيەۆەل قالاسىنىڭ شىركەۋ مۇنارالارى دا سەرەيىپ-سەرەيىپ قاتىپ قالعان سياقتى ەدى. قالىڭ ورماننىڭ اياعى بۇيرالانىپ، ويدىم-ويدىم قۇردىمعا اينالىپ بارادى. قالىڭ ورماننىڭ شەتى مانشۇكتىڭ سۇراپىل سوعىستى جەتكىزىپ سالىپ كوز جۇمعان جەرى. مانشۇكتىڭ اناسىنا جازعان حاتتارى دا وسى جەردە ۇزىلگەن. ماجكەڭ وسى ۇزىلگەن حاتتاردىڭ جالعاسىن جازباق ەدى. اڭىز بوپ كەتكەن زامانداسىنىڭ ەر تۇلعاسىن ەكراندا قايتا جاڭعىرتپاق ويى بار.
... ۆىسوتا نومەر... بۇل اسكەري تىلدە. ايتپەسە توبەنىڭ اتى توبە. نيەۆەل قالاسىن وڭتۇستىك باتىستان وراپ جاتقان بۇكىر جون ەكەن. جالاڭاش. جالعىز جارىم اعاشى ءالى جارالى، جاس شىبىعى جەتىلە قويماپتى. كوپ مولاق، كوك شىبىقتىڭ اراسى قاپتاعان ور. مانشۇك ەڭ سوڭعى حاتىن قاپتاعان وردىڭ قاي قۋىسىندا وتىرىپ جازدى ەكەن؟..
توبەنىڭ باسى سۋىق ەكەن. كۇننىڭ ىزعارى ەمەس، مىناۋ استاڭ-كەستەڭ بۇكىر جوننىڭ قوينىندا قالعان وسىدان جيىرما تورت جىل بۇرىنعى سۇراپىلدىڭ ىزعارى دەنە تۇرشىكتىرەدى. سوسىن، اياۋلى جان قاي تومپەشىكتىڭ باسىندا شەيىت بولدى ەكەن دەگەن ءبىر وي، كورمەسەك تە اياۋلى جاننىڭ قيماس ءجۇزى كوڭىلگە قاياۋ سالعانداي... ماجكەڭ مانشۇكتى كورگەن ەكەن. الماتىدا، سوعىس كوميسارياتىندا كەزدەسكەن ەكەن. ءبىراق بىزگە جارىتىپ ەشتەڭە ايتپادى. «ەل قورعاۋ ازاماتتىڭ بورىشى. ءبىراق سوعىس دەگەن تابيعاتقا سىيمايتىن، تابيعاتتان تىس زاۋال عوي» دەدى دە قويدى. ونىڭ ەرسىلىگى دە وسىندا دەدى. جالپى ماجكەڭ مايداندا بولدىم، قان كەشىپ، ەل قورعادىم، قايرات قىلدىم دەپ ەشۋاقىتتا ايتپايتىن ەدى. ول ون سەگىز جاسىندا مايدانعا اتتانعانىن، قان كەشىپ، ەل قورعاعانىن، قايرات قىلعانىن ەشۋاقىتتا مىندەت قىلمايتىن. ول سۇراپىل سوعىس جايلى داستانىن «ەل باسىنا كۇن تۋسا»، «مانشۇك» اتتى فيلمدەرىن ەكراندا جازعان.
... ۆىسوتا نومەر... بۇل اسكەري تىلدە. ايتپەسە توبەنىڭ اتى توبە. ءبىراق تۋعان جەردىڭ تومپەشىگى دە قاسيەتتى. ادامعا ەڭ قىمباتتىسى ءومىر ەكەن، ال ەڭ قاسيەتتى نارسە — تۋعان جەر ءۇشىن ادام ەڭ قىمباتتىسى — ءومىرىن قيعان. نيەۆەل قالاسىنىڭ پاركىندەگى باۋىرلار زيراتىندا ون كوك تاس. وننىڭ ۇشەۋى قازاق. سونىڭ ىشىندە تۋعان جەردىڭ توپىراعىنان ءۇزىلىپ تۇسكەن قاسيەتتى ءبىر تومپەشىكتەي بوپ مانشۇك تە ماڭگىلىك ۇيىقتاپ كەتىپتى. نيەۆەل سياقتى قانشاما قالا، قانشاما باۋىرلاستار زيراتى بار. سونىڭ وننان ءبىرى مانشۇكتەر. ەكران بولماسا، ونەر بولماسا ماجكەڭ ول تۋرالى داستاندى جىر ەتىپ تە تاۋىسا الماس ەدى.
... ءارقايسىسى ءبىر جارىم ساعاتتىق لەنتانىڭ سىرتىندا ونەردەگى ماجكەڭنىڭ جازىلماعان ءومىربايانى قاپ كەتتى. ءبىراق ونىڭ ايتىلمىش ءسوزىن، وي-ارمانىن كەيىپكەرلەرىنىڭ اۋزىنان ەستيمىز، ەلىكتەيمىز، تۆورچەستۆوسىن ءالى دە ۇلگى تۇتامىز، اتتەڭ، ءوزى ايتپاقشى، بىزگە كەرەگى ونىڭ ءوز تۇلعاسى ەدى.
فيلمدەگى شوقان، ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە اق بوز اتقا ەر سالىپ، قۇيىنداتا قىر اسىپ كەتكەن. سونداعى ات ۇستىندەگى دۋبلەر ماجكەڭنىڭ ءوزى ەدى. قيماس اعامىز ءالى كۇنگى قازاقتىڭ سارى دالاسىندا ساعىم بوپ كەزىپ جۇرگەندەي كورىنەدى دە تۇرادى...
You Might Also Like
-
كۇنى بويى گازەتتىڭ كۇيبەڭىمەن، اراسىندا دوس-جاراننىڭ جىرتاڭىمەن ءجۇرىپ ۋاقىتتىڭ قالاي زىرلاپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالامىن. ساعات كەشكى التى بولدى-اۋ دەگەندە باياعى سول «جەتىمدەر اۋلەتىنىڭ» ...
-
تالما ءتۇستىڭ شاعىندا تالاۋراپ تۇرعان كۇن جارىقتىقتىڭ رەڭىندە كىربەڭ بار ەدى. التايدىڭ يىعىنان سىرعاناپ ءتۇسىپ، بۇقتىرمانىڭ جارقاباعىنان قۇلاپ بارا جاتقان جەتىم اۋىلدىڭ ءتۇتىنى دە دىم سىزباي، يەن قالع...
