كوسەم ءسوز – كوشەلىدەن
ازاماتتى تانۋ ءۇشىن كەيدە اسسالاۋماعالەيكۇمنىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى سياقتى. سونان سوڭ دا ونىڭ ءىشى-باۋىرىنا كىرۋ ءۇشىن ءبىر پۇت تۇز جەۋدىڭ قاجەتى جوق پا دەپ قالدىم. ءجۇنىس ۇلى احمەت اعامدى العاش كورگەندە سالەمىمدى دۇرىس العانىنا رازى بولىپ، ناعاشىمنان قىرىق سەركەشىم قايتقانداي كوڭىلىم بايىپ قالىپ ەدى. مەنى العاش كورگەندە ول القارا كوك ەدى، ءبىتىمى بايگەسىن شاپپاي العان بەستىنىڭ توعىزىندا توپ جارعان تەڭبىل كوكتىڭ وزىڭدەي جۇعىنىپ تۇرعان جىگىتتىڭ كوركەمىن ۇرعاشى اتاۋلىنىڭ سۇلۋىنا دا قيماي: «بۇل كىسىنىڭ جارى قانداي بولدى ەكەن؟» دەپ ويلادىم. «اتى شۇباردىڭ كوزى تىنىش، قاتىنى شۇباردىڭ كوڭىلى تىنىش» دەگەن احاڭنىڭ ءوز ءسوزى. شۇبار اتتى كوسىلىپ جاتىپ كەرەگەنىڭ كوزىنەن- اق باعاسىڭ. ونى ۇرى دا المايدى، السا الاشقا دا سيعىزا المايدى، قاتىنىڭ شۇبار بولسا وعان قاي ەركەك قىزىقسىن. اڭگىمەنىڭ اراسىندا مەن كورمەگەن بايبىشەسىن مىسالعا بولا سىرتتاي قاعىتىپ، اۋزىنان تاستامايتىنىن اڭعاردىم دا: «ياپىراي، اعامىزدىڭ قوساعى شۇبار بولماسا ناعىلسىن» دەپ ىشتەي وكىنگەنىم دە راس. سويتسەم، جاقسى كورەتىن ادامىن ازىلمەن جان تارتىپ، تىڭدار قۇلاققا ادەمى اڭىز عىپ وتىراتىن احاڭنىڭ ادەتى ەكەن. احاڭنىڭ ءازىلى كومەيدەن تۇرتپەكسىز قۇيىلىپ جاتاتىن اسەم ءان سياقتى...
«قازاق حالقى كۇلكى مەن قالجىڭنىڭ، ءازىل مەن سىقاقتىڭ وتانى ەكەنىن اڭعاردىم — دەپ جازدى ميحايل زوششەنكو. — ءازىل — قازاق حالقىنىڭ تابيعي تول قاسيەتى دەگەن مەنىڭ بۇل پىكىرىمدى پروزالىق فولكلور، ايتىس پەن جىر جانرى دالەلدەي تۇسەدى. ازىلگە تولى وسىنشاما باي اۋىز ادەبيەتىن وقي وتىرىپ، ءازىلدىڭ حالىقتىڭ قانىنا سىڭگەن ەرەكشە قاسيەتى ەكەنىن بىلە تۇرا، ءبىز بۇگىنگى پروفەسسيونال جازبا ادەبيەتتىڭ وكىلدەرىنەن ەكىنىڭ ءبىرى بولماسا دا سىقاقشى اقىنداردى، ءازىلقوي جازۋشىلاردى كوپتەپ كەزدەستىرەتىن شىعارمىز دەپ ەدىك. وكىنىشى سول، قازاق ادەبيەتىندە بۇل جانر كەمشىن دەسە دە بولادى. ونان دا وكىنىشتىسى — ازىلگە ادەبيەت دەپ قاراماۋ ادەتكە اينالعان. ءازىلدى ادەبيەتتىڭ بوساعاسىندا جۇرگەن قولبالا ساناۋ دەگەن وسى. بۇل ءسوز جوق، ۇلكەن قاتەلىك... كەمەلدەنگەن قازاق ادەبيەتىندە قازاق حالقىنىڭ رۋحى مەن تابيعاتىنا لايىق بۇل جانر ادىلەتتى تۇردە ءوزىنىڭ بەلدى ءرولىن الۋى كەرەك. قازاقتىڭ ءازىل ادەبيەتى مەن ادەبيەتتەگى ءازىلى باسقا حالىقتاردىڭ ازىلىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرعاندا ەڭ وتكىرى دە، ءوتىمدىسى دە بولارىنا مەن كامىل سەنەمىن...» م.زوششەنكو: «ءازىلدىڭ ادەبيەتتەگى ورنى». «زۆەزدا» جۋرنالى، N8، 1944 جىل.
ارادا 52 جىل ءوتىل كەتسە دە زوششەنكونىڭ بۇل ماقالاسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جوعالتقان جوق. قازاق ادەبيەتىندە ءازىل-سىقاق جانرى مەشەۋ قالدى دەسە ومىراۋىنا وت ءتۇسىپ كەتكەندەي موڭكيتىن «سىقاقشىلارىمىزدىڭ» قۇلاعىنا التىن سىرعا. كەزىندە قالامگەرلەرىمىز: «سوۆەتتىك شىندىقتى سىناۋعا بولمايدى، سوۆەتتىك شىندىقتى بۇرمالاۋعا جول جوق» دەيتۇعىن توتاليتارلىق زاماننىڭ سەنزۋرالىق قانجارىنان جاسقانعان دا شىعار. ال بۇگىن اۋىزدان قاقپاق، قالامنان نوقتا سىپىرىلسا دا جازۋشىلارىمىزدىڭ قازىق باسىندا تاپجىلماي تۇرعانىنا تاڭ قالام.
قازاق ادەبيەتىندە بۇل جانر جوق دەگەنىم ەمەس، جانر بار، ءبىراق ونى جارىتىپ جۇرگەنىمىز شامالى. ءوز باسىم وسپانحان مەن سادىقبەك اعامىزدان باسقانى مويىندامايمىن. مەنىڭ ارىپتەستەرىمنىڭ كەيبىرى: كەشەگى عابەڭ قايدا دەۋى مۇمكىن. ءازىل-سىقاق جانرى بار دا، كوركەم ادەبيەتتەگى ءازىل بار. بۇل ەكەۋى ەكى باسقا نارسە. ال بۇگىنگى وسىنىڭ ەكەۋىنە دە ءتان كەمشىلىك: اۆتورلارىمىز الدىمەن ازىلگە لايىق سيتۋاسيا تاپپايدى دا، تاپسا سونى ويناتا المايدى، سيتۋاسيانى ويناتۋ ءۇشىن دە جازۋشىلىق فانتازيا كەرەك. ەكىنشى — ازىلگە لايىق ءتىل جوق. قىرشاڭقىنى وتپەيتىن قىرىقتىقپەن قيناعانداي زورلاپ قىتىقتايتىنى بار. بۇل كەلسابى جوق كەلىنى كوڭ شۇقيتىن قولاعاشپەن تىرناعانداي. ايتەۋىر بەت تىرناۋ، استارلى ءازىلدى ارىزقويدىڭ داتتاۋىنا ايىرباستاپ، گازەتتىڭ فەلەتون جانرىن كوركەم ازىلگە ايىرباستاپ، ات ورنىنا تاياق مىنگەن كەيپىمىز بار. الگى گازەت بەتىندە ەكى-ۇش دۇنيەسى جارىق كورگەن جەلبۋازدىڭ «مەن جازۋشىمىن» دەپ كوكىرەك قاعاتىنى، گازەتتى جانر مەن كوركەم ادەبيەتتى سەمىرتىپ، جۋرناليستەردىڭ ەسەبىنەن جازۋشىلاردىڭ سانىن جەتى جۇزگە جەتكىزىپ وتىرعانىمىزدىڭ دا باستى سەبەبى وسى... احاڭنىڭ تىلىمەن ايتقاندا: «تورەنىڭ ۇيىنە وتىن اكەلگەن ىڭىرشاق ءتورت كۇن تۋلاسا، ونى جەتكىزگەن قۇل التى كۇن ارقالانادىنىڭ» كەرى.
احمەت ءجۇنىس ۇلى بىردى-ەكىلى پەسا، ازداعان اڭگىمەلەرىندە بولماسا، ءازىل-سىقاق جانرىنا ادەيىلەپ بارعان ەمەس. ءبىراق، ونىڭ بۇكىل تۆورچەستۆوسىنان ءازىلدى الىپ تاستاي المايسىڭ. بويىندا جانى بارعا كۇلكىسىمەن دەم سالىپ، جاننان بەزگەندەردى كەكەسىنمەن توقتاتاتىن احاڭنىڭ ادەبيەتتەگى ءازىلى ءالى كۇنگى سىنشىنىڭ كوز قيىعىنا ىلىنگەن جوق. ونىڭ ەسەسىنە ناقىل ءسوز، اقىل ءسوز، قاناتتى ءسوز بولىپ وقۋشىنىڭ اۋزىندا ءجۇر. مۇنىڭ توركىنى شەشەندىككە كەلىپ سايادى. كوبىمىز شەشەندىكتى قارا ءسوزدى سۋداي ساپىرىپ، ۇيقاستىرىپ سويلەۋدە دەپ ءجۇرمىز. شەشەندىك — ويدىڭ تەرەڭدىگى مەن لوگيكانىڭ بۇلتارتپايتىن اكسيومالىق دالدىگىندە، ءسوزدىڭ بوياۋى مەن سۋرەتتىڭ بەينەلىلىگىندە. كوسەم ءسوز — كوشەلىدەن عانا شىعادى. احاڭنىڭ شەشەندىگى — ءتاڭىرى بەرگەن تابيعاتىنان، انانىڭ سۇتىنەن، اكەنىڭ دۋالى اۋزىنان جۇققان بويداعى قۋاتى.
ارعى بەتتەن ەلگە جەتكەن كونەكوز اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا احاڭنىڭ اكەسى ايتۋلى شەشەن، اقىلگوي دانا، اۋماقتى ەلگە بي بولعان ءادىل كىسى ەكەن. مىڭ جىلقىسىن سوۆەتتىڭ كامپەسكەسىنە بەرىپ، بوداۋىنا قۋ جانىن ساۋعالاپ شەكارا اسقانمەن بوتەن ەلدىڭ پۇشپاعىنا بارىپ قوندىم دەپ وگەيسىمەپتى، الدىنا مىڭ جىلقى سالىپ بەرمەسە دە مىڭداعان ءتۇتىننىڭ ارداقتىسى اتانىپ، ءيىسى قازاق قادىر تۇتسا كەرەك. سۋسىز جەرگە نۋ بىتپەيدى. كىشىرەيتىپ ايتساق، احاڭ سول اسىلدىڭ سىنىعى. ءبىر احاڭ ەمەس، بۇگىندە تەكتىمىن دەپ ۇزەڭگى شىرەپ، تەبىنگى جىرتقان ءبارىمىز دە بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىنا، اعالارىمىزدىڭ تالىمىنە بورىشتىمىز. الدىڭعىلاردىڭ جىلى بولسا، ايتقانى مەن ايتارىن حاتقا تۇسىرە الماي كەتكەنى، اللاعا شۇكىر، سونىڭ ەسەبىن تولتىرىپ، ەسكىنى جاڭعىرتاتىن احاڭ سىقىلدى اعامىزدىڭ بارىنا تاۋبە! مۇنى بىلەتىن جۇرت وسىدان 35 جىل بۇرىن ەلگە ورالعان احاڭنىڭ اۋزىنا قاراستى. ولمەگەنىمىز، اۋىپ كەلگەن اعايىننىڭ ءبىرى عوي دەپ وعان كەكىرەيىپ قارادىق.
ءبىز نەنى بىلمەدىك؟ كىمدى تانىمادىق؟
ءبىر ۇلت بولعان سوڭ، ونىڭ كوركەمسوزى شەكاراعا بولا ارعى بەت، بەرگى بەت بوپ ەكىگە بولىنبەسە كەرەك ەدى. تاريحى بىرەۋ تاعدىرى بىرەۋ-اق حالىقتى ەكىگە ءبولۋ — باس پەن جاقتى ايىرعانداي. ءبىرى سارى، ءبىرى قارا بولعانمەن كوك ءيتتى كوپ يت قايتسە دە قۋادى: بەرگى بەتتەگى قاق جۇرەكتەن تيگەن وقتىڭ ارعى بەتتەگى تار قولتىقتان قادالعان قاندى جەبەدەن شىرماسى شامالى. كورگەن قىساستىق، شەككەن قاسىرەت بىرەۋ، كور دە بىزدىكى، كومىلگەن سۇيەك تە بىزدىكى. سونى كورىپ — بىلگەن قالامگەر دە بىزدىكى.
ارينە، ءبىز مۇنى بىلگەمىز جوق. بىلمەگەن سوڭ اساتپاي جاتىپ قۇلدىق جوق دەپ، تقتاس ءبىر ءوڭىردىڭ زيالى قاۋىمىنىڭ سەركەسىن كەكىرەيىپ قاراعانىمىز راس. ەلىمە كەلىپ ەتەكتە قالدىم دەمەسە دە احاڭنىڭ اقسۋاتقا بارىپ 35 جىل جاتىپ الۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى شىعار دەپ ويلايمىن. ەل مەنىكى دەپ ەركىن كەلگەن احاڭ بۇل جولى اقجارقىن مىنەزىنە، قام كوڭىلىن قالجىڭمەن جىعاتىن قارىسپالىعىنا قاراماستان، سۋعا قوسىلعان سۇتتەن دە قايماق بولەتىن ءمىنپازدىعى، سىرلاسىپ وتىرىپ تا سىناي بىلەتىن تەگىنە تارتقان تاكاپپارلىعى پەندەشىلىكتىڭ الدىندا ەڭكەيۋگە ەرىك بەرمەدى.
اقسۋاتقا بارىپ الىپ، اعايىننىڭ اس-سۋىنا مەلدەكتەپ جاتقان احاڭ جوق. ماعان جازعان حاتتارىنىڭ بىرىندە: «قاپيزانىڭ ەتەگىنە جارماسىپ امان-ەسەن ءجۇرىپ جاتىرمىن. قاسقا سيىردىڭ قاۋجايتىن جەم-شوبىن جيىپ العانداي بولدىم. ەندى، اللا جازسا، الماتىعا بارىپ بىرەر كۇن وزىڭمەن بىرگە اۋىز شايقاپ قايتسام دەگەن ويىم بار» — دەيتۇعىن. ەڭ بولماسا قالجىڭدى قالتقىسىز قابىلداپ، ازىلىڭە قوس بولاتىن جانىڭا جاقىن قارا تاپپاعان كەزدە، ونسىز دا اتادان جالعىزدىڭ رۋحاني جالعىزدىعىنان اۋىر مۇڭ بار ما!..
ارعى بەتتەن توم-توم كىتابىن، قورجىن-قورجىن قولجازباسىن ارقالاپ كەلمەسە دە توم تۇرماق توننادان اۋىر قانداستارىنىڭ ۋايىمىن ارقالاپ قايتقان جازۋشى تاعى دا قولىنا قالام الدى. جۇرت سياقتى جاعالاسىپ استانادا جۇرسە، مۇمكىن، سولاردىڭ ءبىرازى كىتاپ سورەسىندە تۇراتىن با ەدى. اندا-ساندا ءبىر سوققان اعامىزعا: مىناۋ كونەلەۋ دۇنيەنىڭ كونەرىڭكىرەپ كەتكەن تاقىرىبى ەكەن، مىنا ءبىر كەيىپكەرىڭ كامانوزىمگە سىيمايتىن كۇدىكتىلەۋ پاقىرى ەكەن، سوسيالدى رەاليزمنىڭ ورىسىندە جوق، ورەسى بۇگىنگى كۇنگە جەتپەي جاتىر دەپ زاۋىمەن ايتقان اقىلىمىزدان سوڭ تەڭ سۇيرەتىپ كەلگەن اعامىز تەبەن جۇزىندەي عانا كىتاپشاسىن مىقىنىنا قىستىرىپ قايتىپ ءجۇردى. باياعىڭدى دا، باعى زامانىڭدى دا قويا تۇرىپ، مىنا بىزشە جاز دەپ تە اقىل ۇيرەتتىك. سوندا احاڭا نەنى جازدىرماق ەدىك؟ احاڭ نەنى جازار ەدى؟..
... «جاياۋ-جالپى جۇڭگو جەرىنە جەتكەندە جان اشيتىن جاقىن تابا الماي ءولىپ بارا جاتقان سوڭ قالماق، قىتايلارعا بالا-شاعالارىن ساتا باستادى. ادام بازارى اشىلىپ، بالانىڭ قۇنى ءبىر شەلەك بيدايعا شىقتى. بوي جەتكەم قىزدارىن، جاس كەلىنشەكتەرىن قانى قارا قالماقتار قاتىندانىپ كەتتى. تۋعان جەر، وسكەن ەل، كەشەگى باستان كەشكەن قىزىق داۋرەن كوزدەرىنەن بۇلبۇل ۇشتى. مىڭدى ايداپ، ءجۇزدى ساپىرىپ شالقىعان بايلار ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولدى. باقىتسىز سورلىلاردىڭ مۇڭ-زارىن، كوز جاسىن ەستىر قۇلاق، كورەر كوز بولمادى. اتادان ۇل، انادان قىز، جاردان جار ايرىلدى. جۇرەك قانعا، كوز جاسقا تولدى. سانالى الاش! اتقا مىنگەن ازامات! سەندەرگە ەل كەرەك، جۇرت كەرەك بولسا، باسشىلىق قىلىپ، الاشتى امان ساقتاۋدىڭ قامىنا كىرىسىڭدەر!». ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى. «الاشقا».
بۇل 1916 جىلعى بەرىدەن ساناعاندا اۋىپ كەتكەن 300 مىڭ ءتۇتىننىڭ تاعدىرى. وتىزىنشى جىلدارى كومۋسىز قالعان ءۇش ميلليوندى ەسەپكە الماعاندا قانشا ءتۇتىن اۋدى ەكەن؟ ساناساڭ دا، ساناماساڭ دا ءبارىنىڭ تاعدىرى ءبىر. ءبىزدىڭ قولىمىز جەتپەگەن ءاليحان مەن احمەتتى، جۇسىپبەك پەن ءمىرجاقىپتى، ماعجان مەن شاكارىمدى بىزدەن بۇرىن وقىپ، جاتتاپ وسكەن احمەت ءجۇنىس ۇلى وسىنى جازار ما ەدى؟ الدە قازاعىنىڭ قاسىرەتى مەن زار-مۇڭىن ۇمىتىپ، تاعى دا سوۆەت وكىمەتىن، كومپارتيانى، وتارشىل يمپەريانى ماداقتار ما ەدى؟ جەتپىس جىل بويى ماراپاتتاعاندار احاڭسىز دا جەتكىلىكتى ەدى عوي. قاقىرىققا تۇكىرىك قوسقىسى كەلمەگەن اعامىزدىڭ اقسۋاتقا بارىپ 35 جىل جاتىپ العانىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى وسى عوي دەپ ويلايمىن.
ءادىپتىڭ استىنان ابەستىك ىزدەيتىن سەنزۋرانىڭ سۇعاناق كوزىن احاڭ جاقسى بىلەدى. ۇلتىم دەگەننىڭ ۇرتىن كوسەۋمەن جىرتقان توتاليتاردىڭ ءتارتىپتىڭ، ۇلى دەرجاۆالىق ەسۋاستىقتىڭ قۇلاق ەستىمەگەن ءساديزمى دە وعان ابدەن تانىس. ۇلتشىل دەگەن ەن-تاڭبامەن زيالى قاۋىمنان اتىلماق بولعان ون ادامىنىڭ تىزىمىندە احاڭ الدىڭعى قاتارىندا دا تۇرعان.
جاقسى جوعالىپ تابىلسا، جامان سۇيىنشىگە دە جارامايدى دەپ احاڭنىڭ ءوزى ايتپاقشى، جاراپازانشىعا دا جالعىز اتىن سىيلاعان قايران قازاق جامانىن دا قۇرباندىققا قيماعان. احاڭ بۇگىن امان جۇرسە — اعايىن مەن الاشتىڭ قورعان بولعان قىلى قاناتىنىڭ ارقاسى. 38 جىل بويى تۇرمە مەن لاگەردەن شىقپاي جاتقان قاجىقۇمار احاڭمەن ونەرگە قاتار كەلىپ، ءبىر ەلدىڭ بەتكە ۇستارى اتانعان ەگىزدىڭ سىڭارىنداي جاندار ەدى. سول قاجەكەڭ احاڭ سوڭعى ءبىر ساپارىندا ىزدەپ بارىپ جۇزدەسكەندە: «ياپىراي، سەنىڭ كەتىپ قالعانىڭ ماعان قيىن بولدى-اۋ، ال لاگەردە دە ءومىر بار ەكەن، سەن دە وتىعىپ كەتەتىن ەدىڭ عوي» — دەپ ءازىل-شىنى ارالاس وكىنسە كەرەك. احاڭدى ەل بولىپ بەرمەن قاراي اتتاندىرىپ سالماعاندا ونىڭ ءداپ بۇگىنگى 70 جىلدىق تويىن قاي جەردە، كىمدەر تويلاپ جاتار ەدى؟..
ارينە، مۇنىڭ ءبارىن ءبىز بىلگەمىز جوق. بىلمەگەن سوڭ اقىسىنىڭ سۇيىنشىسىنە جارامايتىن جانىمىز دا وعان دا كەكىرەيىپ قارادى... ونىڭ ەسەسىنە احاڭ ءبىزدى جاتقا بىلەتىن. ەلدىڭ دە، ەنەكەمنىڭ دە شىرقىن بۇزباي، پارتيانىڭ دا تىنىشتىعىنا تيىسپەي، ءوزى رازى بولماسا دا جۇرتتى سۇيسىندىرگەن اڭگىمە، پوۆەستەرىن اندا-ساندا جىلت ەتكىزىپ قويىپ ەتنوگرافيالىق تۇتاس دۇنيەنى جازۋعا كىرىستى. ارينە، بۇل سىرت قاراعاندا. ايتپەسە بۇل ەڭبەك تەك ەكزوتيكا، ەكلەكتيكا ءۇشىن جازىلعان جاداعاي نارسە ەمەس، حالقىمىزدىڭ سان عاسىردان بەرگى قالىپتاسقان ءسالت-داستۇرىنىڭ، رۋحاني مادەنيەتىمىزدىڭ تاريحى. ەستۋىمشە، «فانيدەن باقيعا دەيىن» اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلىپ، جوعارعى وقۋ ورىندارىنا وقۋ قۇرالى رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىرعان كورىنەدى. قازاق احمەتتى وقىماعاندار، اللا جازسا، شەت ەلگە شىعا قالسا اعىلشىن احمەتتى ورىسشاعا ءوزى اۋدارىپ وقيتىن بولار...
ارعى بەتتىڭ دە، بەرگى بەتتىڭ دە تراگەدياسىن قامتىعان تاريحي روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابى ءبىتتى. تەك اللا جار بولىپ احاڭا دەنساۋلىق بەرسىن دەلىك، بۇيىرتسا ونى دا وقىرمىز.
مەن العاش كورگەندە احاڭ القارا كوك ەدى، بۇگىندە اقسەلەۋ تارتتى. بيىك تاۋدىڭ باسىندا قاشاندا قار جاتاتىن. احاڭ ءوز بيىگىنە شىققان ادام. ءبىر كورسەڭ — جەزدەڭدەي قالجىڭباس، بىردە زامانداستاي ءازىلقوي، اكەڭدەي اقىلگوي احاڭ، ايتەۋىر ماعان باياعىدان ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتقان باۋىرىمداي كورىنەدى دە تۇرادى. ءبىراق، ءبىر بولەكتىگى بار. ول احاڭنىڭ قازاقتىڭ جەتى ءجۇز جازۋشىسىنىڭ ءبىر دە بىرىنە ۇقسامايتىن قالامىنىڭ ەرەكشەلىگىندە عانا ەمەس. قازاقتىڭ بۇگىنگى زيالىسى ورتەڭنەن كەيىنگى شىققان كوكجەلەك. ونىڭ وسالدىعى دا، وسپادارلىعى جاستىعىنان. ارتىن كورمەگەن، الدى بۇلىڭعىر. الدىڭعى تولقىن قازاعىم دەپ قان جۇتىپ، زامان قياناتىنان وتالىپ كەتتى. احاڭ ماعان تاعدىرىمەن دە، تالانتىمەن دە باقيدان فانيگە قايتىپ كەلگەن، مەن كورمەگەن اعالارىمنىڭ كوزىندەي كورىنەدى دە تۇرادى. ونەر قايراتكەرى رەتىندە ول وتكەننىڭ جالعاسى، بۇگىننىڭ ۋايىمى، بولاشاقتىڭ ۇمىتىندەي اياۋلى تۇرعان...
... مەن ىرگەدە وتىرسام دا اقسۋاتتى ءتۇڭعىش رەت كوردىم. قازاق قاشاننان بەرى جەر ءجانناتىن اقسۋ، اقسۋات دەپ اتاعان ەدى. اقسۋات جان-جاعىن تاۋ قورشاعان كوز جەتپەيتىن كەڭ جازىق ەكەن. ءجۇنىستىڭ مىڭ جىلقىسى تۇرماق، ءار قازاق ءبارى ات مىنگەندە ميلليون قازاق، ميلليون جىلقى سىيعانداي. تاۋلارى ءبىر قاراساڭ ەجەلگى جاۋدان قورعان بولعان قازاقتىڭ قامالىنداي: قىراننىڭ شاڭقىلى قىلىشتىڭ شارتىلىنداي جاڭعىرىعىپ، قابانباي مەن اقتايلاقتى، اقتانبەردى مەن باراقتى ەسكە سالادى. ەندى ءبىر قاراساڭ قۋارعان وركەشتەرى قاڭسىپ قالعان قۋ باستىڭ ىرسيعان ازۋ تىسىندەي ۇرەي لاق، ارى قوش پەن بەرى كوشتىڭ زامانىندا اتتىڭ تۇياعى، ادامنىڭ تابانىنان توزىپ، تايعاناق بوپ قالعان تاس قايراق. كەڭ جازىق — كوشىپ كەتكەن ەلدىڭ سارى جۇرتىنداي كەشەگى سارى ۋايىمدى ەسكە سالىپ مۇنارتىپ جاتىر. مەنىڭ كوز الدىما جۇك ۇستىندە جاۋتاڭداپ كەتكەن ءۇش جاسار بالا ەلەستەپ ەدى... سول شىركىن اقسۋاتتىڭ بوساعاسىن تاعى ءبىر اتتاعاندا اعايىن جيىلىپ جەتپىستەگى جاسامىستى ەمەس، جەتى جاسار بالاداي الاقانعا كوتەرىپ الدى. باياناۋىلعا بارىپ قايتقاندا رامازان كوزىنە جاس الىپ: «ءاي، قاليحان، ەل جامان ەمەس ەكەن، ءبىز جامان ەكەنبىز!» — دەپ ەدى. احاڭنىڭ اقسۋاتقا بارىپ 35 جىل جاتىپ العانىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن سوندا ءتۇسىندىم. اعايىنمەن قاۋىشىپ، اۋليە-انبيەلەردىڭ زيراتىنا ءتاۋ ەتىپ جۇرگەندە: مىناۋ ءبىزدىڭ كوكتەۋىمىز، اناۋ ءبىزدىڭ جايلاۋىمىز، سوناۋ ءبىزدىڭ كۇزدەۋىمىز، مىناۋ قىستاۋىمىز ەدى دەپ اعا، جەڭگەم جەرگە تالاسقاندا كوڭىلىمە ءبىر قۋانىش، ءبىر قاياۋ ءتۇسىپ ەدى. اتامەكەندى قايتادان كەسىپ-پىشىپ ساۋداعا سالىپ، قارا ورماننىڭ ناعىز قوراسى قاعاجۋ كورە باستاعان مىناۋ نارىقتىڭ زامانىندا، ەل مەنىكى، جەر مەنىكى دەگەن سەنىمدى ۇيالاتپاساق كەيىنگى ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن ءوشىرىپ الۋىمىز دا مۇمكىن-اۋ...
... ءبىر جىلى اعامىز قاتتى اۋىرىپ، ماقشاردان كەيىن قايتقاندا ونىڭ شىبىن جانىن اللادان سۇراپ العان اقسۋاتتىڭ جۇرتى مەن اعايىن، ونان سوڭ جەڭگەمىز قاپيزا ەدى. قاشاندا ءازىلى تاۋسىلمايتىن اعامىز بىردە:
— ءاي، وسى جۇرت پىسىق-ەي، ءبىز ءبىر جاۋلىقتىڭ سوڭىنان سالاقتاپ قالماي جۇرگەندە، بۇلار ۇشتەن، تورتتەن قاتىن الادى، ەي!» — دەدى.
— جۇرتتىڭ قاتىندارى مەنىڭ جەڭگەمدەي بولسا ۇشتەن، تورتتەن قاتىن الىپ ازابى نە! — دەدىم مەن.
— نەمەنە، سەنىڭ جەڭگەڭنىڭ بالاعى بال، اياعى تورتەۋ، قولى سەگىز بە؟ — دەپ قويمادى.
— جۇرتتىڭ قاتىندارى قاتىن دا، مەنىڭ جەڭگەم كىسى عوي! — دەپ قايتارىپ تاستاپ ەدىم، اعامىز مويىنداعانداي ءماز بولىپ كۇلدى.
جۇرتتىڭ قاتىندارىن كەمىتكەنىم ەمەس، جەڭگەمنىڭ ارتىقشىلىعىن، ادامگەرشىلىككە الدىنان ادام وزدىرمايتىنىن ايتقانىم ەدى. شونشىكتىڭ قارا شاڭىراعىنا ون ءتورت جاسىندا كەلىن بوپ تۇسكەن سول جەڭگەم قارقاراداي بولىپ بۇگىن اعامىزدىڭ ارتىن باعىپ وشاعىندا وتىر.
اللانىڭ راحىمى جاۋسا پەندەسىنەن ايايتىنى جوق: اعامىزدىڭ الدىن كىساپىرلىك كەسپەسە ەكەن، عۇمىرى باقىتتى دا ۇزاق بولىپ، جىبەكتەي جەڭگەمنىڭ جاعى تۇسكەنشە جەسىرلىگىن كۇنى باسىنا كەلمەسە ەكەن دەپ تىلەگەن ەدىم، امال قانشا، ول جاقتا دا جاقسى ادام دەفيسيت كورىنەدى، جەتپىس ۇشكە قاراعان مۇشەل جاسىندا اسىعىس باقيعا اتتانىپ كەتتى.
You Might Also Like
-
الماتىداعى ەڭ ىستىق جەر كينوستۋديانىڭ ماڭى. اۋلاسىنداعى تەرمومەتردىڭ ءتىلى قاشاندا قالانىڭ تىمىرسىق دەمىنەن بەس-التى گرادۋسقا وزادى دا تۇرادى. وسى اۋلانىڭ قاق ورتاسىندا كومىپ تاستاعان سۋ قويماسى، كو...
-
ءانۋار اعامىز ءبىر قىزمەتتە ومالىپ وتىرماي دۇنيەدەن جەلىپ-جورتىپ وتكەن ادام. ول قىزمەت ىزدەمەسە دە قىزمەت ونى ىزدەگەن. وزىنە جايسىز بولسا دا ەلىنە كەرەكتى وزەكتى جەردە وتىردى. ومىردە وسىنداي بولادى ءو...
