ءوز وتىڭدى وشىرمە
تالما ءتۇستىڭ شاعىندا تالاۋراپ تۇرعان كۇن جارىقتىقتىڭ رەڭىندە كىربەڭ بار ەدى. التايدىڭ يىعىنان سىرعاناپ ءتۇسىپ، بۇقتىرمانىڭ جارقاباعىنان قۇلاپ بارا جاتقان جەتىم اۋىلدىڭ ءتۇتىنى دە دىم سىزباي، يەن قالعان سارى جۇرتتىڭ سارى ۋايىمىن الىپ تاۋىسقانداي مەلشيگەن مۇرجالارى كوككە تەلمىرىسىپ ۇڭىرەيىپ-ۇڭىرەيىپ تۇر. انشەيىندە كوشەسىنە كىرىپ كەتكەن بوتەن مالدان دا شايىندىسىن قىزعانىپ كوش جەردەن شابالاناتىن كوپەك يتتەردە دە ءۇن جوق. تالما ءتۇستىڭ شاعىندا مەڭىرەۋ دالاعا تالىقسىپ كەلىپ جىعىلعان بوسقىندى كوشتەي تۇياق سەرىپپەي ۇيىقتاعان جەتىم اۋىل ماعان ۇلى تاۋدىڭ پۇشپاعىنا جابىسقان ۇلۋداي جيىرىلىپ، جىمىرايىپ، شوگىپ بارا جاتقانداي كورىندى. بۇل — داۋلەت اۋلەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ەسبول، ۇزاقتىڭ ەجەلگى جۇرتى شىڭعىستاي.
تالاي كەلىپ، تالاي كەتكەن تار كوشە كوڭ-قوقىرعا كەپتەلىپ، ىقىلىمنان بەرى ءتىرى پەندە كەسىپ وتپەگەندەي، ادام تۇگىلى اياقتى مالدىڭ تۇياعى جەتپەگەندەي وشىگىپ كەلگەن ماشينانى دا قۋىستا وتىرعان جالعىز ۇيگە ءتورتتاعانداتىپ جەتكىزبەي-اق قويدى...
... جىل تولماي جاتىپ شوگىپ كەتكەن اعاش ءۇيدىڭ قىنادان قارا جامىلعان تاقتاي شاتىرى كەمەرىنەن شىق ىركىپ، جىلاپ تۇردى. ەسىكتەگى توتتانا باستاعان قارا قۇلىپتىڭ ەشكىمدى جىبەرمەگەنىنە كوپ بولسا كەرەك، اۋلانى الابوتا، باسپالداققا باراتىن جالعىز اياق سۇرلەۋدى مۇك باسقان. بۇل — ورالحاننىڭ ءۇيى، بوكەيدىڭ قاراشاڭىراعى ەدى.
— شال، قايدا ءجۇرسىڭ، باۋىرىم كەپ قالدى! — دەپ، تەپكىشەكتى سىقىرلاتا، تەڭسەلە باسىپ شىعاتىن اپايىمىز كۇليا جوق.
— كولدەنەڭ وتكەن كوك اتتىنىڭ ءبارى سەنىڭ باۋىرىڭ، قىدىرا شىققان قاي شوڭمۇرىننىڭ ەسەبىنە جەتكەندەيمىز! — دەپ ەرتتەۋلى اتىنا جۇگىرەتىن جەزدەمىز بوكەي دە جوق.
— وۋ، مىنا لاۋحيلەر اداسىپ ءجۇر مە؟ — دەپ ورالحاننىڭ ءوزى شىعا كەلەتىندەي...
... شەگەلەپ تاستاعان داربازا، تىستەنىپ قالعان قارا قۇلىن كۇدەرىڭدى ءبىرجولا ءۇز دەگەندەي بولدى. سىز تارتقان قارا ورماننان مۇز تارتقانداي، كوڭىلدى مۇڭ باستى...
— شىڭعىستايعا بارماي كەتسە ارۋاق رازى بولمايدى! دەپ الماتىدان شىعاردا ءبىزدىڭ قاراتايدىڭ ەندىگى قالعام ۇلكەنى — بوشاي اعام قاتتى تاپسىرىپ، تىكسىنىپ ايتىپ ەدى.
... اينالاسى ات شاپتىرىم توعايلى شارباقتىڭ ءدىن ورتاسىندا قىرىق جىل قىرعىننان سوڭعى جۇرتتا قالعان كونە ساۋلەتتىڭ جۇرىنتىعىنداي وڭكيگەن اعاش ءۇيدىڭ قاڭقاسى تۇر: ەدەن مەن توبەنىڭ تاقتايىن قوپارىپ اكەتكەن، ءبىر دە ءبىر ساۋ قالعان تەرەزە جوق، جاۋدىڭ مۇلكىندەي ادەيى سىندىرىپ، ادەيى قيراتقان، ءبىر بۋما اعاشتىڭ، ءبىر شارشى مەتر اينەكتىڭ باعاسى ەردىڭ قۇنىنان دا قىمباتتاپ كەتكەن مىناۋ پارىقسىز ەكونوميكانىڭ زامانىندا بارىنىڭ ءوزىن تاسپەن اتقان قايمانا قازاقتى كىم كورىپتى؟.. بۇل ورالحان وقىعان مەكتەپ ەدى. بوشاي اعامىزدىڭ بار دەگەنى، كور دەگەنى دە — وسى مەكتەپ. باردىق، كوردىك. مۇنداي كوز ۇركىتەر ويراندى سوعىس تۋرالى كينودان عانا كورگەنبىز.
... «1907 جىلى شىڭعىستاي اۋىلىندا قازاق بالالارىن ورىسشا وقىتاتىن مەكتەپ اشىپ، وعان ءبىر قاراتاي ەلى ەمەس، تۇتاس ءبىر دۋاننىڭ بالالارىن تەگىنە قاراماي جيناپ، سەمەي، ودان ارعىسى ومبىدان مۇعالىمدەر شاقىرتۋى ابدىكارىم ەرەجەپ ۇلىنىڭ التىنساريننەن كەيىنگى اعارتۋشى-دەموكرات ەكەنىن انىقتاعانداي.
ابدىكارىم مەكتەبىن كورەمىز دەپ ات اياعى جەتەر جەردەن كەرەي، نايماننىڭ اتاعى شىققان اقىندارى مەن يگى-جاقسىلارى سابىلعان. سوناۋ اقسۋات، تارباعاتاي وڭىرىنەن سالت اتپەن شىعىپ، قارا ەرتىس بويىن جاعالاي، مارقاكول اسىپ ءور التايعا كەلگەن بايجىگىت رۋىنىڭ ءامىرجان اقىنى:
شىڭعىستاي ءبىر تاماشا جەر ەكەن عوي، قاراتاي بەرەكەلى ەل ەكەن عوي. التايدا التىن ۇيا-مەكتەپ اشقان، ابەكەڭ ءبىر اسقار تاۋ بەل ەكەن عوي، — دەپتى. (ب.كىتاپبايەۆ. «توعىز تاڭبالى نايمان». شەجىرە. 473-بەت).
بۇل مەكتەپتى ورالحان عانا ەمەس، شەجىرەشى اعامىزدىڭ ءوزى دە وقىعان. اكادەميك سارسەن امانجولوۆ، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى قابدەش داميتوۆ، بالامەر اعامىز، ستەكتەن ساناساق ديداحمەت پەن الىبەكتە وسى مەكتەپتى بىتىرگەن، بيىكتەن ساناساق سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ءدارىس بەرگەن.
« شىڭعىستاي ءبىر تاماشا جەر ەكەن عوي». ءسوز جوق. «قاراتاي بەرەكەلى ەل ەكەن عوي»؟.. مۇقىم ءور التايدىڭ ءبىلىم ورداسى .11 اقپان ابدىكارىم مەكتەبىنىڭ 96 جىل وتكەندەگى ءتۇرى وسىنداي. 960 جىل وتسە دە مىڭق ەتپەيتىن قىزىل قاراعاي وعان كىنالى ەمەس. بەتوننان بالا قامايتىن قورا سالدىق دەپ كونەنى كوزدەن كىم كورىپتى؟..
جەمىسىن كۇيە ساۋىپ كەتكەندەي ماۋەدەي سيديعان مويىل مەن قالجىراعان كارى قايىڭ ورتاسىندا قايىرىمسىزدىقتان قاجىپ وتىرعان مەكتەپ ءۇيىنىڭ مىناۋ سيپاتى كەزىندە كەتىمدەر مەن جەسىرلەر ولكەسى» اتانعان قاراتاي ەلىنىڭ قيلى-قيلى مەكتەپتى داۋلەتتەر تالقانىن شىعارىپ وتقا جاعىپ قويعان.
... قيلى-قيلى زاماندا سىرعا دەيىن بوسىپ، باباسىنىڭ مولاسىن قاراتاۋدا قالدىرىپ، اتاسىنىڭ زيراتىن ارقاداعى تاياتقان-شۇناققا تاستاپ، ماڭىراقتان اتامەكەنى قاتونقاراعايعا XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا سۇلدەرىن سۇيرەتىپ زورعا جەتسە دە ەرگەنەكتىنىڭ قاراتايى ءدال كەشەگى 70 جىلدىڭ قياناتىنداي توزاقتى باسىنان كەشپەگەن شىعار. ەكى يمپەريانىڭ شەكاراسىندا، ەكى بىردەي زاۋالدىڭ قىسپاعىندا وتىرسا دا ساياسات پەن ءايلا-تاسىلدىڭ امالىمەن ءبىر تايپانى ەل قىلامىن دەپ جارتى عاسىر ارپالىسقان ەرەجەپ پەن ونىڭ بالاسى ابدىكارىم، باسقا پارىمىزدى ايتپاعاندا، ورالحاننىڭ اعالارى ەدى.
وسكەمەن-زايسان ۋەزىندەگى سەگىز بولىس ەلدىڭ شىڭعىستايى جەر تارابى، ادام سانى جاعىنان دا ءبىر بولىسقا سىيمايتىن ەڭ ۇلكەنى بولسا دا ءبىر اعايىندى قىرىققا ءبولدىرىپ، بيلىككە تالاستىرىپ، قىرىق پىشاق قىلمايمىن دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەگەن ابدىكارىم، ءوزى تۇگىل بۇكىل اۋلەتىنىڭ داۋلەتىن قاراشاسىنىڭ قامىنا سالىپ، مەكتەپ اشىپ، ەلدىڭ بولاشاعى دەيتۇعىن جاس تالاپتى ومبى مەن قازاندا، ماسكەۋ مەن پەتەربۋرگتە وقىتىپ، ءيىسى قازاقتىڭ نامىسى ءۇشىن مەملەكەتتىك دۋماعا ەكى دۇركىن دەپۋتات بولعان ابدىكارىم، تاۋەلسىز قازاقتىڭ تاعدىرىن ويلاعان «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەسى، ءاليحانعا ارىپتەس بولعان ابدىكارىم قارا باسىن دا، حالقىن دا توتاليتارلىق رەجيمنىڭ عاداۋاتىنان قورعاي المادى. ەكى بولىسقا پارا-پار قاراتايدىڭ تەڭ جارتىسى اۋەلى وققا ۇشتى، وتتا كەتتى، ونان قالعانى اشتان قىرىلدى، ابدىكارىمنىڭ ءوز ۇرپاعى تۇگىلى ءبىر تايپانى ەل قىلامىن دەگەن يگى-جاقسىلارى تايلى-تۇياعىمەن تۇرمەدە ءشىرىدى، ۇرپاعىن ايتامىز-اۋ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىندا زيراتى قالدى ما ەكەن؟ مەنىڭ اۋليە-انبيەلەرىمنىڭ، بابالار مەن اتالارىمنىڭ مولاسى دەپ ورالحان سۇراي الماي كەتتى. مەشىتتى ورتەپ، شىركەۋدى مەكتەپ قىلعان، ءبىر حالىقتىڭ جۇرناعى — قۇل-قۇتاندى كولحوز دەيتۇعىن كولونياعا قاماپ، تاعى دا يتشە تەپكىلەپ قۇلدىققا سالعان «تەڭ پراۆاڭدى» يتكە بەرسىن-اي!.. قاساقانا ادام قولىنان قاقىراپ، قاڭقاسى عانا قالعان ابدىكارىم مەكتەبىنىڭ مىناۋ كەيپى: «كرۋشيت ۆسە ستاروە» دەيتۇعىن جەتپىس جىل بويى جاتتاعان، جەتپىس جىل بويى جاقسىنى داتتاعان كوممۋنيستىك تاربيەنىڭ جەمىسى ەمەستىگىنە كىم كەپىل؟.. «مۇنىڭ قالاي؟» دەگەن ساۋالدى ورالحان ءوزىنىڭ زامانداستارىنا سان رەت قويعان. بۇگىن ءبىرتۇتاس تىرلىكتىڭ ار جاعىندا نە بار ەدى دەگەندى اشىپ ايتۋعا ادىمىن دا، الىمىن دا جىبەرمەگەن سوڭ، «مىناۋ ۇرپاق قايدان كەلگەن؟» دەگەندى بۇگىننىڭ پسيحولوگياسىنان ىزدەدى. «قايداسىڭ قاسقا قۇلىنىم؟» دەپ، «ءوز وتىڭدى وشىرمە» دەپ، «مەن سىزدەن قورقامىن» دەپ تە كوپ كۇيزەلدى. قاي قۇلىنىن ىزدەدى؟ ءوز وتىڭدى وشىرمە دەپ كىمگە ايتىپ ەدى؟ كىمنەن قورقىپ ەدى؟ ءالىپتىڭ استارىندا نە بار؟
مەن دە بۇل ساۋالدى بەتون قورانىڭ ىشىندە جۇرگەن «بولاشاعىمىزدىڭ» اتىنا جولداپ وتىرمىن.
كەيىپكەرلەرىڭ تىڭ كۇيگەك، قارتامىشىڭدى ايتپاعاندا جاستارىڭنىڭ مۇڭى كوپ، بولارعا دا، بولماسقا دا كۇرسىنە بەرەدى، ءازىلىڭ از، ادەمىڭنىڭ اجارى سىنىق دەپ سان ايتۋشى ەدى. سويتسەم، ونىڭ ءبارى ورالحاننىڭ ءوز ۋايىمى ەكەن. ونىڭ بۇگىندە ءتىرى جۇرگەن كەيىپكەرلەرىنىڭ جۇزىنەن مۇڭ تابا المادىم... ارينە، بۇل دا قاسىرەت.
... ەل كوشىپ قوناتىنداي يەن-داريا اۋلانىڭ سيىر ساتالاپ تاستاعان تايعاناق سۇرلەۋىمەن الدەكىم قيعاشتاپ كەلدى. امان-سۇگىر دە جوق، ءاتى-جونى دە جوق، ورتا جاستان اسىپ كەتكەن اق شاشتى ادام ەكەن. كىسى بەتىنە ءتۇزۋ قارامايتىن ادەتى جانە بار ەكەن. تەرىس قاراپ تۇرىپ:
— بۇل ءوزى كوزگە ىستىق، جۇرەگىمىزگە جىلى ناستە ەدى، كوشىرىپ اكەتكەندەرىڭ قالاي بولار ەكەن؟ — دەپ مىڭگىرلەدى.
«ناستە» دەگەندى قاداپ ايتقان سوڭ «نارسە» دەگەنى شىعار دەپ تۇسىندىك. ارينە، وسى مەكتەپتىڭ ۇيىندە سۇلتانماحمۇت مۇراجايىن اشۋ تۋرالى كەزىندە قاۋلى بولعانىن بىلەتىن ادام. اۋىلداستاردىڭ نيەتى مەن دەمەۋىنەن كۇدەر ۇزگەن اۋدان باسشىلارى ابدىكارىم مەكتەبىن ورتالىققا كوشىرىپ، ولكەتانۋ، ادەبي-ەتنوگرافيالىق مۋزەي رەتىندە قايتا كوتەرىپ سالۋ جايىندا شەشىم قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعان. اتسىز-امانسىز ادام مۇنى دا ەستىپ تۇر. سوزىنە سەنگىم كەلمەدى. سەنەتىن ەتىپ ايتىپ تا تۇرعان جوق. سەندىرەتىن بولسا، «كوزگە ىستىق، جۇرەككە جىلى ناستە» بولسا قيراتىپ جاتقاندا قايدا ءجۇرىپتى؟.. اۋداندا ورالحان بوكەيەۆتىڭ قورى اشىلعاندا اۋىلداستارىنىڭ، اتالاستارىنىڭ ءبىرى: «ورالحان بوكەيەۆ دەگەن كىم ەدى؟! ول بىزگە نە جاقسىلىق جاساپتى؟!» دەپ ايقايلاپتى دەسەدى. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق.
«... كورنەكتى جازۋشى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى ورالحان بوكەيەۆتى ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا... جازۋشىنىڭ تۋعان جەرى شىعىسى قازاقستان وبلىسى، قاتونقاراعاي اۋدانىندا و.بوكەيەۆتىڭ ادەبي مەموريالدىڭ مۋزەيىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى...».
(قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 27 تامىز، 1993 جىلعى N742 قاۋلىسىنان).
بۇل دا مەنىڭ اۋىلداستىڭ، اتالاستىڭ الدەكىمدەرگە بەرگەن جاۋابىم.
... تالما ءتۇستىڭ شاعىندا تالاۋراپ تۇرعان كۇن كۇن جارىقتىقتىڭ رەڭىندە دە كىربىڭ بار ەدى. التايدىڭ يىعىنان سىرعاناپ ءتۇسىپ، بۇقتىرمانىڭ جار قاباعىنان قۇلاپ بارا جاتقان جەتىم اۋىلدىڭ ءتۇتىنى دە دىم سىزبايدى، يەن قالعان سارى جۇرتتىڭ سارى ۋايىمىن ۇلىپ تاۋىسقانداي مەلشيگەن مۇرجالارى كوككە تەلمىرىسىپ ۇڭىرەيىپ-ۇڭىرەيىپ تۇر. ۇلى تاۋدىڭ پۇشپاعىنا جابىسقان ۇلۋداي جەتىم اۋىلدىڭ ءتۇتىنى دە ءوشىپ بارا جاتقانداي ەدى...
توپقايىڭ مەن شىڭعىستايدىڭ اراسى تاي شاپتىرىم بولسا دا قوڭقايدىڭ ارعى بەتىندە بەل جاتقانداي كورۋشى ەدىم. توپقايىڭ مەن شىڭعىستاي ەكى اتانىڭ ويماقتاي قونىسى بولسا دا قوڭقايدىڭ ارعى بەتىندە ەل جاتقانداي كورۋشى ەدىم. ونىڭ ءبارى اپايىم مەن جەزدەمنىڭ، جيەنىمنىڭ بارىندا ەكەن-اۋ. ياپىرماي، تالما ءتۇستىڭ شاعىندا، ەل كوشپەي، وشاعى سۋىماي ورالحاندى جوعالتىپ العاندى قايتەيىن...
You Might Also Like
-
شاحاڭ ءبىر بادىراقتى سۇيرەلەپ اكەلىپ، قۋىقتاي تار بولمەگە جەتەلەپ كىرگىزدى؛ جالماۋىزدىڭ جانارىنداي تەرەزەسى توبەسىنە بىتكەن كۇڭگىرت كابينەتتە كوزى تاناداي مەڭسىز قارا جىگىت نان تارتىپ وتىر ەدى، الا ...
