كورولدەر، ماتكەلەر مەن بالتالار
قاعازدان قيىپ، جەلىمدەپ، قانداي عاجاپ ويىنشىقتار جاساپ الۋعا بولادى دەسەڭشى! بىردە قيىپ، جەلىمدەپ ويىنشىق قورعان جاسالىندى؛ ونىڭ ۇلكەندىگى سونداي ءبىر ءوزى بۇكىل ۇستەلدىڭ ءۇستىن الىپ كەتتى؛ سونان سوڭ ونى قۇددى قىزىل كىرپىشتەن جاسالعانداي ەتىپ بوياپ قويدى. قورعاننىڭ ادەمى مىس شاتىرى، مۇناراسى مەن اشىلمالى كوپىرى بولدى، وردىڭ ىشىندەگى سۋى ايناداي جالتىرادى، ول اراعا ءوزى دە اينالا شىنى قويىلعان بولاتىن. ەڭ بيىكتەگى قاراۋىل مۇناراسىندا قولىندا كەرنەيى بار كۇزەتشى قويىلدى، ول كەرنەيدى ۇرلەپ تارتۋعا دا بولاتىن ەدى، ءبىراق كۇزەتشى كەرنەيلەتپەدى.
مۇنىڭ ءبارىنىڭ قوجاسى ۆيليام اتتى بالا، اشپالى كوپىردى كوتەرەتىن دە، تۇسىرەتىن دە سونىڭ ءوزى، قالايى سولداتتاردى كوپىردىڭ ۇستىنەن وتكىزدى، سونان سوڭ قورعاننىڭ قاقپاسىن اشىپ، ۇلكەن سەرىلەر زالىنا كوز سالدى، ال وندا كادىمگى سەرىلەر زالىنداعىداي، قابىرعادا جاقتاۋعا سالىنعان پورترەتتەر ءىلۋلى تۇردى. تەك ول پورترەتتەردىڭ ءبارى ىرىكتەپ الىنعان كارتالار بولاتىن: ولار ءتاج كيىپ، ءراسىمدى اسا تاياقتارىن قولعا ۇستاعان تۇيەنىڭ، قيىقتىڭ، شىبىن مەن قارعانىڭ كورولدەرى؛ يىقتارىنا تۇسكەن جاۋلىقتارى، قولىندا گ ۇلى نەمەسە جەلپۋىشى بار ماتكەلەر؛ ايبالتاسى مەن نايزاسىن ۇستاپ، كۇلتەلەنگەن قۇس قاناتى شانشىلعان بەرەتتەرىن كيگەن بالتالار ەدى.
بالا ءبىر كۇنى ۇستەلگە اسىلىپ وتىرىپ، قورعاننىڭ اشىق قاقپاسى ارقىلى سەرىلەر زالىنا كوز تاستادى، كەنەت وعان كورولدەر كۇزەتشىلەرگە اسا تاياقتارىمەن بەلگى بەرگەندەي، قارعا ماتكەسىنىڭ قولىنداعى قىزعالداق قوزعالىپ كەتكەندەي، ال تۇيەنىڭ ماتكەسى قولىنداعى جەلپۋىشىن كوتەرىپ قالعانداي كورىنىپ كەتتى. ءتورت كورول دە ۆيليامعا ونى بايقاعاندىقتارىن ءبىلدىرىپ سىپايى بەلگى بەرىستى. جاقسىلاپ كورەيىن دەگەن ويمەن بالا جاقىنىراق ەڭكەيە بەرىپ ەدى، ماڭدايى بارىپ قورعانعا ءتيدى دە، قورعان قوزعالىپ كەتتى. سول زامات شىبىن، قارعانىڭ، كىرپىش پەن تۇيەنىڭ تورتەۋىنىڭ دە بالتاسى تۇگەلدەي قارۋ-جاراقتارىن الدارىنا ۇستاپ، ىشىنە ەنۋگە بالا مۇلدەم ءۇمىت ەتپەسىن دەپ، زالعا كىرەر اۋىزعا تۇرا-تۇرا قالىستى.
بالا تۇسىنە قويدى دا، قارتالارعا دوستىق پەيىلمەن يەك قاقتى: جارايدى، جايلارىڭا تۇرا بەرىڭدەر. ەش جاۋاپ الا الماعان سوڭ، بالا تاعى دا يەك قاعىپ:
— بىردەمە دەسەڭدەرشى! – دەپ ءوتىندى.
ءبىراق كارتالار ەش ءتىل قاتپادى؛ بالا تەك تۇيەنىن بالتاسىنا ءۇشىنشى رەت يەك قاققاندا بارىپ، بالتا كارتادان سەكىرىپ شىعىپ، زالدىڭ ورتاسىنا تۇرا قالدى.
— سەنىن اتىڭ كىم؟ – دەپ سۇرادى ول بالادان. جانارىڭ تۇنىق، تىستەرىڭ اپپاق، تەك قولىڭدى جۋعاندى جەك كورەدى ەكەنسىڭ!
ونىڭ بۇل ايتقاندارى ونشالىقتى سىپايى شىقپادى.
— مەنىڭ اتىم ۆيليام، – دەدى بالا، ال مىناۋ مەنىڭ قورعانىم، ال سەن مەنىڭ تۇيەمنىڭ بالتاسىسىڭ!
— مەن تۇيە كورولى مەن تۇيە كورولدىگىنىڭ بالتاسىمىن، ەشقانداي دا سەنىكى ەمەسپىن! – دەپ مالىمدەدى بالتا. – مەن كارتادان دا، جاقتاۋدان دا شىعىپ كەتە الام، الايدا، اقسۇيەك مىرزالار تۋرالى بىردەمە دەۋگە حاقىم جوق. ءبىز الەمدى شارلاپ قىدىرىپ كەتەر ەدىك، ءبىراق ودان ابدەن جالىقتىق؛ كارتانىڭ ىشىندە وتىرىپ وزىڭمەن ءوزىڭ وڭاشا بولۋ ودان الدەقايدا تىنىش ءارى قولايلى.
— دەمەك، ءسىز بۇرىن شىنىندا دا، ادام بولعانسىز با؟ – دەدى بالا.
— ءبىز ادام بولدىق، – دەپ جاۋاپ قاتتى تۇيەنىڭ بالتاسى، ءبىراق ونشالىق ىزگى نيەتتى بولمادىق. ماعان بالاۋىز شىراعىن جاقتى، قىزىلىن جاققانىڭ دۇرىس، ويتكەنى ول ءتۇس مەنىڭ جانە مەنىڭ مىرزالارىمنىڭ ءتۇسى عوي، سوندا مەن قارعانىڭ قوجاسىنا ءوز تاريحىمىزدى بايانداپ بەرەرمىن؛ سوزىڭە قاراعاندا، قورعاننىڭ قوجاسى سەن كورىنەسىڭ عوي. تەك بايقا، ءسوزىمدى بولە بەرمە: مەن سويلەيدى ەكەم، ءبارى قاعازعا جازىلعانداي جاتىق بولسىن.
كورىپ تۇرسىڭ با، مىناۋ مەنىڭ كورولىم، ول تورت كورولدىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى، ويتكەنى ول بارىنەن بۇرىن تۋعان؛ باسىندا التىن تاجىمەن، قولىندا دەرجاۆانى باسقارعان بيلىگىمەن تۋعان. تۋا ساپ ەل باسقارعان. ونىڭ ايەلى قولىنداعى التىن جەلپۋىشىمەن بىرگە تۋعان؛ ول جەلپۋىشتى ءقازىر دە كورۋىڭە بولادى. ولار جاس كەزدەرىنەن-اق جاعدايلى بولدى، مەكتەپكە بارمادى، تەك كۇنى بويى كوڭىلدەرىن كوتەردى بىرەسە قورعان تۇرعىزدى، بىرەسە ونى قايتا قيراتتى، قالايى اسكەرلەردى سىندىرىپ، قۋىرشاق وينادى؛ ولارعا ەكى جاعىنا دا ماي جاعىپ قۇمشەكەر سەپكەن بۋتەربرود اكەپ بەردى. نە ايتاتىنى بار، بۇرىنعى، قايىرىمدى التىن عاسىر دەپ اتايتىن ۋاقىت قوي، الايدا، ولاردا ونداي ۋاقىت تا جالىقتىرىپ جىبەردى. مەنى دە مەزى ەتتى. سول كەزدە كەزەككە كىرپىشتىڭ كورولى كەلدى.
بالتا ودان باسقا ەشتەڭە دەمەدى، بالانىڭ ءالى دە تىڭداي تۇسكىسى كەلىپ ەدى، ءبىراق بالتا ءتىل قاتپادى؛ بالا سونان سوڭ:
— ودان كەيىن نە بولدى؟ – دەپ سۇرادى.
تۇيەنىڭ بالتاسى جاۋاپ بەرمەدى، ول سىمداي تارتىلعان كۇيى قىپ-قىزىل بالاۋىز شىراققا كوز الماي قارادى. بالا وعان يەك قاقتى، اۋەلى ءبىر رەت، تاعى، تاعى قاقتى ەش جاۋاپ بولمادى؛ ەندى ول كىرپىشتىڭ بالتاسىنا بۇرىلدى، ءۇش رەت يەك قاققان سوڭ، ونىڭ بالتاسى دا كارتادان سەكىرىپ شىقتى، سىمداي تارتىلىپ ءتۇپ-تۇزۋ تۇرا قالىپ، تەك ءبىر عانا ءسوز ايتتى:
— شىراقتى!
بالا دەرەۋ قىزىل شىراق جاعىپ ونىڭ الدىنا قويدى؛ كىرپىشتىڭ بالتاسى قارۋ-جاراعىن كۇزەتە تۇرعانداي قىسا ۇستاپ:
— سونىمەن، قيىقتىڭ كورولى ومىراۋىندا اينەكتەن سالعان شارشى تەرەزەسى بار كورول كەلدى؛ ايەلىنىڭ دە ومىراۋىندا سوندايى بار، – دەدى. تەرەزەدەن قاراپ جىبەرسەڭ، ەرلى-بايلى ەكەۋىنىڭ دە باسقا ادامدار سەكىلدى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعانىن تۇسىنە قوياسىڭ. ولارعا بۇتىندەي جەتى عاسىر بويى بۇزىلماعان ەسكەرتكىش ورناتقانى جاقسى بولدى، شىندىعىندا، ول ماڭگىگە ورناتىلعان عوي.
قيىقتىڭ بالتاسى كۇزەتتە تۇرعانداي سىرەسە قويىپ، قىزىل شىراققا تاعى تەسىلە قالدى.
كىشكەنتاي ۆيليامنىڭ يەك قاعۋىن كۇتپەستەن-اق، كوگالعا جايىلا شىققان قۇتان سياقتى اقىرىن باسىپ، شىتىردىڭ بالتاسى شىقتى. ءۇش جاپىراقتى قارا شىبىن كارتادان قۇددى قۇس سەكىلدى ۇشىپ شىقتى دا، بالانىڭ باسىنان ءوتىپ بارىپ، قايتادان كارتانىڭ بۇرىشىنداعى ءوز ورنىنا بارىپ تۇردى. الدىڭعى ەكى بالتاعا ۇقساپ شىراق جاعۋىن وتىنبەستەن، شىبىننىڭ بالتاسى بىردەن سويلەپ كەتتى:
— ەكى جاعىنا دا ماي جاققان نان كورىنگەننىڭ قولىنا تۇسە بەرمەيدى. ونداي تاعام مەنىڭ كورولىمدە دە، ونىڭ ايەلىندە دە بولعان جوق؛ ولاردىڭ مەكتەپكە بارىپ، بۇرىنعى كورولدەر وقىماعان نارسەلەردى وقۋلارىنا تۋرا كەلدى. اينەكتى تەرەزە ولاردىڭ دا ومىراۋىندا بولدى، الايدا، ودان ەشكىم ءۇڭىلىپ قارامادى، قاراسا تەك ساعات مەحانيزمى بۇزىلمادى ما – دەپ، بۇزىلا قالسا، ونى لاقتىرىپ تاستاۋ ءۇشىن عانا قارايتىن. ول سىردى مەن بىلمەگەندە كىم بىلەدى: مەن ءوز مىرزالارىما ۇزاق جىل قىزمەت كورسەتتىم، ولاردىڭ ىرقىنان ەشقاشان شىققان ەمەسپىن. ەگەر مىرزالارىم بۇگىن كەشكە مەنىڭ ەندى سويلەمەۋىمدى قالاسا، وندا قارۋىمدى ءتۇپ-تۇزۋ ۇستاعان قالپىندا ءۇن-تۇنسىز تۋرام دا قويام.
ۆيليام وعان دا اق بالاۋىز شىراق جاعىپ بەردى.
«فيۋ!» ۆيليام تاعى ءبىر شىراق جاعىپ ۇلگەرگەنشە سەرىلەر زالىنىڭ قاق ورتاسىنا كەپ قارعانىڭ بالتاسى تۋرا قالدى؛ شايناقتاي، سىلتىپ باسقانىمەن ول قاس قاققانشا پايدا بولا كەتتى. ول اسكەري سالەم بەرگەن جوق؛ بولەك-سالاق ءتۇسىپ قالعالى تۇرعانداي، سىقىر-سىقىر ەتەدى؛ ءسىرا، كوپ قيىندىق كورگەن بولۋى كەرەك. ول دا سويلەي جونەلدى.
— اركىمگە ءبىر-بىر شىراق ءتيدى عوي، – دەدى ول، – ماعان دا بىرەۋ تيەسى ەكەنىن بىلەم. ەگەر بىزگە، بالتالارعا، ءبىر-بىر شىراقتان جاعىلسا، وندا ءبىزدىڭ مىرزالارىمىزعا ءۇش ەسە ارتىق جاعۋ كەرەك.
ال مەنىڭ قارعا كورولىم مەن ونىڭ ايەلىنە، قارعانىڭ ماتكەسىنە تورتتەن از تيمەۋى كەرەك! ولاردىڭ ءومىر تاريحى وتە قايعىلى! ولار بەكەردەن-بەكەر قارا جامىلىپ جۇرگەن جوق، ولاردىڭ گەربىندە، ارينە، مەنىڭ دە بەيىت قازاتىن تەمىر كۇرەكتىڭ بەينەسى بار! مەنى سول ءۇشىن كەلەكەلەپ قارا ءداۋ دەپ تە اتاعان. مەنىڭ ودان دا سوراقى اتتارىم بار، ءتىپتى ولاردى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ىڭعايسىز. سولاي دەدى دە، سىبىر ەتە قالدى: مەنى كىر-قوقىس سىپىرۋشى دەپ تە اتايدى. ال كەزىندە مەن قارعا كورولىنىڭ سارايىنداعى ءبىرىنشى جىگىت بولاتىنمىن، ال ءقازىر ويىن كارتاسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سوڭعى ورىندامىن. ءوز مىرزالارىمنىڭ ءومىر تاريحىن ايتىپ جاتپايمىن. ونى ءوز بىلگەنىڭشە ءوزىن انىقتا. قيىن ۋاقىت قوي ءقازىر، جاقسىلىق كۇتۋگە دە كوڭىل كۇپتى، وسىنىڭ ءبارى تۇبىندە بۇلتتىڭ ار جاعىندا قىپ-قىزىل اتقا ءمىنىپ ۇشىپ جۇرۋىمىزبەن تىناتىنى ءسوزسىز.
كىشكەنتاي ۆيليام ءار كورولگە جانە ونىڭ ايەلىنە ۇشتەن شىراق جاقتى دا، قارعانىڭ كورولىنە جانە ونىڭ ايەلىنە تورتتەن قويدى. ۇلكەن سەرىلەر زالىنىڭ ءىشى ناعىز باي يمپەراتوردىڭ سارايىنداي جاپ-جارىق بولدى، اقسۇيەك مىرزالار بالانى سابىرلى، بايسالدى تۇردە قۇتتىقتادى. تۇيەنىڭ ماتكەسى التىنداتقان جەلپۋىشىن جەلپىسە، قارعانىڭ ماتكەسى قولىنداعى التىن قىزعالداقتى وتتىڭ جالىنىنشا الاۋلاتادى. كورولدەر مەن ولاردىڭ ايەلدەرى جاقتاۋدا تۇرعان كارتانىڭ بەتىنەن زالعا قارعىپ ءتۇسىپ بيلەي باستادى، بالتالار دا ءسويتتى. جالىننىڭ شۇعىلاسىندا جارقىلداپ ءبارى بيلەدى. زالدىڭ ءىشى ورتەنىپ بارا جاتقانداي اسەر قالدىردى، وت الاۋلاپ، تەرەزەدەن جالىن سىرتقا شاشىرادى، جالىن قابىرعالاردى تىلىمەن جالاپ، قورعاننىڭ ءىشىن لاۋلاتا باستادى.
ۆيليام زارەسى ۇشىپ شەگىنىپ كەتتى.
— پاپا! ماما! قورعان ورتەنىپ جاتىر! – دەپ ايقاي سالدى. ۇشقىنى شاشىراپ، قورعان الاۋلاپ جالىن اتتى، كەنەت وت ىشىنەن ولەڭ ەستىلدى:
— ەندى ءبىز سەرى ەركەكتەر مەن ايەلدەرگە ءتان قىلىق ىستەپ، قىپ-قىزىل اتقا ءمىنىپ اپ، بۇلتتان دا بيىكتە قالىقتايمىز. بالتالار دا بىزبەن بىرگە بولادى!
ۆيليامنىڭ ويىنشىق قورعانى مەن ويىن كارتاسىنىڭ سۋرەتتەرى، مىنە، اقىرى وسىنداي جاعدايعا تاپ كەلدى. ال ۆيليام ءالى كۇنگە دەيىن ءتىرى جانە قولىن ءجيى جۋادى.
قورعاننىڭ ورتەنىپ كەتكەندىگىنە ول، ارينە، كىنالى ەمەس.
اۋدارعان ب. نۇروۆ
You Might Also Like
-
كۇن كوزى ۋەزدىك قالاعا تۇيىلە قاراپ شىعىپ كەلە جاتقان، قورازدار قاناتتارىن ەندى عانا كەرە باستاعان كەز بولساداعى رىكلين اعايدىڭ كاباگىنا مەيماندار كەلىپ-اق قالىپتى. ولار تىگىنشى مەركۋلوۆ، قالاباسى ...
