InfoHub Logo

شارتسىز نەگىزدى كىرىس (شارتسىز نەگىزگى كىرىس، شنك) – بەلگىلى ءبىر قوعامداستىقتىڭ ءاربىر مۇشەسىنە مەملەكەت نەمەسە باسقا ينستيتۋتتار تاراپىنان بەلگىلى ءبىر سومماداعى اقشانى تۇراقتى تۇردە تولەپ تۇرۋدى ۇيعارعان الەۋمەتتىك تۇجىرىمداما. تولەم قوعامداستىقتىڭ بارلىق مۇشەسىنە كىرىس دەڭگەيىنە قاراماستان جانە جۇمىس ىستەۋىن قاجەت ەتپەستەن تولەنىپ وتىرادى.

شارتسىز نەگىزگى كىرىستى ەنگىزۋ تاجىريبەسى 2017-جىلدىڭ 1-قاڭتارىندا فينليانديادا قولعا الىندى. مۇنداي تاجىريبە جاساۋدى كانادا دا جوسپارلاپ وتىر. رەفەرەندۋم كەزىندە شۆەيساريا (2016-جىلى) شارتسىز نەگىزگى كىرىستى ەنگىزۋ جوسپارىنان باس تارتتى.

2016-جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا جۇرگىزىلگەن العاشقى جالپى ەۋروپالىق ساۋالنامادا ەۋرووداق تۇرعىندارىنىڭ 64 %ء-ى شارتسىز نەگىزگى كىرىستى ەنگىزۋدى قولدار ەدىك دەدى. 35 %ء-ى شنك تۋرالى حاباردار ەكەن، 23 %ء-ى بۇل باعدارلامانىڭ ءمانى مەن مىندەتىن تولىق تۇسىنەتىندەرىن ايتتى، تورتتەن ءبىرى ول تۋرالى ەستىگەن، 17 %ء-ى شنك تۋرالى ەشنارسە بىلمەيدى ەكەن. ازاماتتاردىڭ تەك 4 %ء-ى عانا شنك ەنگىزگەننەن كەيىن جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتاتىندارىن ايتتى. شنك-تىڭ ەڭ كوڭىلگە قونىمدى ارتىقشىلىعى، مۇنداي الەۋمەتىك تولەمدەر «نەگىزگى قارجىلىق قاجەتتىلىكتەر تۋرالى ۋايىمدى ازايتادى» (40 %) جانە ادامداردى تەڭ مۇمكىندىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە كومەكتەسەدى (31 %) دەپ ەسەپتەيدى ەكەن.

شارتسىز نەگىزگى كىرىستى ەنگىزۋ تىرشىلىك ەتۋدىڭ جاقسى دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتەدى، شىعارماشىلىققا جانە ءبىلىم الۋعا ۋاقىت بوساتادى، روبوتتەحنيكالاردىڭ دامۋىنان جۇمىس ورىندارىنىڭ جاپپاي قىسقارۋىنىڭ سالدارىن ەڭسەرەدى جانە مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جۇيەسىنىڭ بالاماسى بولادى.  

تاريحى

ۇكىمەت كەپىل بەرەتىن ەڭ تومەنگى جالپى كىرىس تۋرالى العاشقى وي XVI عاسىرعا تيەسەلى. ول توماس موردىڭ «ۋتوپيا» شىعارماسىندا كەزدەسەدى. شارتسىز نەگىزگى كىرىس تۋرالى وي جاڭا تاريح بەتتەرىندە العاش رەت XVIII عاسىردىڭ اياعىندا توماس پەين مەن ماركيزا دە كوندورەستىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلدى. توماس پەين ءوزىنىڭ «اگرارلىق ادىلدىك» تراكتاتىندا (1795-96 جىلدارى جازىلىپ، 1797-جىلى جارىق كوردى) جەر تەلىمدەرىنىڭ يەلەرىنە سالىناتىن سالىقتان 21 جاستان جوعارى تۇلعالاردىڭ بارىنە ءبىر مەزەتتىك تولەم مۇمكىندىگىن قاراستىرعان.

الەۋمەتتىك ديۆيدەنت تۋرالى تۇسىنىك بريتاندىق مايور كليففورد دۋگلاس ۇسىنعان ءار ازاماتتىڭ ۇلتتىق بايلىقتان (الەۋمەتتىك نەسيە) ۇلەسى بار دەگەن ويىنان كەيىن ۇلكەن قولداۋعا يە بولدى. 1930-جىلدارداعى داعدارىس پەن جۇمىسسىزدىق كەزىندە بۇل وي كوپتەگەن ەلدە سايلاۋعا قاتىسقان ۇلتتىق قوزعالىسقا دەيىن ءوستى. كاناداداعى پارتيا (بريتاندىق كولۋمبيانىڭ الەۋمەتتىك نەسيە پارتياسى) كوپ قولداۋعا يە بولدى. شارتسىز نەگىزگى كىرىس تۋرالى ويدى مەملەكەت ءرولىن كۇشەيتكەن كەينسشىلدىك جاقتاستارى كەلمەسكە كەتىردى.

جۇزەگە اسىرۋعا جاقىن ۇسىنىستاردىڭ ءبىرىن 1943-جىلى ۇلىبريتانيادا ليبەرالدار ساياساتكەرى دجۋلەتتا ريس-ۆيليامس ۇسىندى. ءبىراق اقىرى سوڭىندا بريتاندىق الەۋمەتتىك قولداۋ جۇيەسى بەلگىلى ءبىر شارتتاردى (ەڭبەك ءوتىلى، ەڭبەكاقى جانە ت.ب.) قاراستىرعان ۋليام بيەۆەريدجدىڭ يدەياسى نەگىزىندە قۇرىلدى. وسىنداي ۇلگىلەر باتىستىڭ كوپتەگەن دامىعان ەلدەرىندە جۇزەگە اسىرىلدى.

ميلتون فريدمان جانە فريدريح فون حايەك سياقتى كەيبىر ايگىلى ەكونوميستەر شارتسىز نەگىزگى كىرىستى كەدەيلىكپەن كۇرەستىڭ ەڭ جاقسى ءادىسى دەپ ەسەپتەدى.

1985-جىلى كانادادا ليبەرالدى ۇكىمەت تەرىس سالىق ەنگىزۋدى ۇسىندى. ءبىراق بيلىك باسىنا كەلگەن كونسەرۆاتورلار بۇل ۇسىنىستى تىم قىمبات دەپ ەسەپتەپ، ول جۇزەگە اسپاي قالدى.

بريتاندىق ەكونوميستەر گاي ستەندينگ پەن گەرميون پاركەر شارتسىز نەگىزگى كىرىستى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءارتۇرلى ۇلگىلەرىن جاسادى. پاركەردىڭ ناقتى ەسەپتەرى ەۋروپاداعى قولدانىستا بولعان ۇلگىگە اسەر ەتتى.  بۇل ۇلگىلەردى ۇلىبريتانيادا قابىلداۋ تۋرالى ۇسىنىس تۇسكەنىمەن، ول ساياسي قولداۋعا يە بولمادى.

قازىرگى ۋاقىتتا ءارتۇرلى ەلدەردە ساياساتكەرلەر، ەكونوميستەر جانە الەۋمەتتانۋشىلار كەپىلدەندىرىلگەن مينيمۋمداردىڭ ءارتۇرلى مۇمكىن بولاتىن ۇلگىلەرىن تالقىلاپ جاتىر.  

مىسالى، سيۋزاننە ۆيست گەرمانيانىڭ ءار ازاماتىنىڭ بانك شوتىن اي سايىن اۆتوماتتى تۇردە ەرەسەكتەر ءۇشىن 1500 ەۆروعا، ءار بالا ءۇشىن 1000 ەۆروعا ارتتىرىپ وتىرۋدى ۇسىنادى.  

ۆەنا ەكونوميكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى فرانس ءحورمانن (Franz Hörmann) شارتسىز كىرىستى تاۋارلار مەن قىزمەت كورسەتۋلەردىڭ مينيمالدى تۇرىندە جاساۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى.

نەگىزگى تۇجىرىمدامالار

وڭتايلى جاقتارى:

- كەدەيلىك ماسەلەسىن شەشەدى.

- تەحنولوگيالىق جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشەدى.

- ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك ماسەلەسىن ازايتادى.

- قىلمىس دەڭگەيىن تومەندەتەدى.

- كومەك بەرۋ ءۇشىن ولشەمشارتتارعا سايكەستىكتى تەكسەرۋدى تالاپ ەتپەگەندىكتەن، الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى اكىمشىلىكتەندىرۋ شىعىنىن ازايتادى.

- ادامداردىڭ نارىق تالاپتارىمەن ەمەس، وزدەرى قالاعان ىستەرىمەن اينالىسۋلارىنا مۇمكىندىك بەرەدى.

تەرىس جاقتارى:

شارتسىز نەگىزگى كىرىس تۇجىرىمداماسىنىڭ سىنى ەكونوميكالىق جانە قۇقىقتىق دالەلدەرگە نەگىزدەلەدى.

- قازىرگى ساياسي جاعدايدا جۇزەگە اسۋى قيىن.

- جۇيە كوپ شىعىندى تالاپ ەتەدى.

- ميگرانتتاردىڭ كوپتەپ كەلۋىنىڭ سەبەبى بولادى (بۇل تۋرالى كونسەرۆاتيۆتى شۆەيساريا ۇلتتىق پارتياسى وكىلدەرى ۇنەمى ايتادى).

كەيبىر عالىمدار (مىسالى، مانفرەد فيۋلزاك) زاڭسىز ميگرانتتارمەن كۇرەسكە بولىنەتىن شىعىندى ازايۋ ماقساتىندا تەك قانا وتانداستاردى عانا ەمەس، شەكارا ماڭىنداعى تەرريتوريالاردى شنك-پەن تاجىريبە جۇزىندە قامتاماسىز ەتۋ كوزقاراسىن قولدايدى.  

كەپىلدى كىرىس قوعامداعى ەڭبەكتىڭ ونىمدىلىگىن تومەندەتىپ، ەڭبەك ەتۋ ىنتاسىن (اسىراندى بولۋدى ىنتالاندىرادى) ايتارلىقتاي تومەندەتەدى. ءارى مۇنداي باعدارلامالارعا كوپ شىعىن كەتەدى. الايدا شۆەيسارياداعى رەفەرەندۋم الدىنداعى ساۋالناما ناتيجەسىندە شۆەيساريالىقتاردىڭ 2 % عانا جۇمىستارىن تاستاعاندارى جانە  8 % سۇحباتكەردىڭ سونداي مۇمكىندىكتى قاراسىرىپ جاتقاندارى انىق بولدى.

قاراجات كوزى

شارتسىز نەگىزگى كىرىستى قارجىلاندىرۋ كوزى:

- سالىقتار.

- نەگىزگى كىرىس باعدارلاماسى كەزىندە وزەكتى ەمەس باعدارلامالاردى (جۇمىسسىزدىق بويىنشا جاردەماقى، مينيمالدى ەڭبەك اقى جانە باسقالار) توقتاتۋ.

- ەكولوگيالىق سالىقتار.

- تابيعي رەنتا.

- اشىق مەملەكەتتىك ەميسسيا.

- سەنوراج.

شنك-تىڭ ءارۇرلى قاراجات كوزدەرى، مىسالى «ۋلم ۇلگىسى» تالقىلانىپ جاتىر.

قولدانۋ جانە تاجىريبەلىك جوبالار

ءبىرقاتار ەلدەردە شارتسىز نەگىزگى كىرىستى ەنگىزۋ بويىنشا سىنامالى باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلدى. كوپ جاعدايدا ول وڭ ناتيجە كورسەتتى. كەدەيلەر اقشانى الكاگولدى ىشىمدىكتەرگە نەمەسە ەسىرتكى زاتتارىنا جۇمسايدى دەگەن ءقاۋىپ جوققا شىقتى.

گەرمانيا

نەمىس كاسىپكەرى ميحاەل بوحمەيەر (Michael Bohmeyer) 2014-جىلى تاجىريبەلىك «مەنىڭ نەگىزگى كىرىسىم» (Mein Grundeinkommen) دەگەن جوبانى جۇزەگە اسىردى. بۇل جوبا بويىنشا كەزدەيسوق تاڭدالعان بىرنەشە ونداعان ادامعا ءبىر جىل بويى اي سايىن 1000 ەۆرو تولەنىپ وتىردى. جوبا كراۋدفاندينگتىڭ كومەگىمەن قارجىلاندى. ۇيىمداستىرۋشىنىڭ ايتۋىنشا، تاجىريبە ساياساتكەرلەردى مەملەكەت شىعىنى قوعامدى ساۋىقتىرۋ ارقىلى ەسەلەپ قايتاتىنىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن جاسالعان.  ويتكەنى تولەم العان ادام ءوزىن ەركىن جانە قورعالعان سەزىنىپ، ءوزىنىڭ جاسامپازدىعىن ايتارلىقتاي ارتتىرۋى مۇمكىن.

ءۇندىستان

نەگىزگى كىرىستى ەنگىزۋ تاجىريبەسى 2010-جىلى ءۇندىستاننىڭ مادحيا-پرادەش شتاتىندا ەنگىزىلدى. 2017-جىلى ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق كەڭەسشىسى ارۆيند سۋبرامانيان ونى جالپى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەنگىزۋدى ۇسىندى. ۇكىمەتكە ارنالعان جىل سايىنعى ەكونوميكالىق شولۋدا نەگىزگى كىرىستىڭ بولجانعان مولشەرى  - جىلىنا 7620 رۋپيي (113 اقش دوللار) بولدى. بۇل سومما قالا تۇرعىندارىنىڭ ەڭ از ايلىق ەڭبەكاقىسىنا تەڭ. ول جايلى تىرشىلىك ەتۋ ءۇشىن جەتكىلىكسىز بولعانىمەن كەدەيلىكتىڭ قازىرگى 22 %ء-ىن 0،5 %-كە دەيىن ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرۋى مۇمكىن. بۇل اقشانى قازىرگى 950 الەۋمەتتىك كومەك باعدارلامالارىنىڭ قارجىسىن قايتا تاراتۋدان تۇسكەن قاراجاتتان الىنادى دەپ بولجاپ وتىر.  

يتاليا

ليۆورنو مەرى فيليپپو نوگارين 2016-جىلى 537 دوللار مولشەرىندەگى نەگىزگى كىرىس باعدارلاماسىنىڭ باستالعانى تۋرالى مالىمدەدى. اۋەلدە ول ءۇشىن 100 كەدەي وتباسىن تاڭداپ الدى. ال 2017-جىلدان باستان ولاردىڭ سانى 200 وتباسىنا ارتتى.

كانادا

1970-جىلداردىڭ ورتاسىندا ەلدىڭ فەدەرالدى بيۋدجەتىنەن دوفين قالاشىعىنداعى (2011-جىلعى ساناق بويىنشا 8251 تۇرعىن) Mincome جوباسىن ۇيىمداستىرۋعا اقشا ءبولىندى. قالا حالقى ەشقانداي مىندەتتەمەسىز نەگىزگى كىرىسپەن قامتاماسىز ەتىلدى. تاجىريبە 5 جىلعا سوزىلدى. اقشا الۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ جۇمىس ىستەۋ دەڭگەيىن تومەندەتپەدى. تەك جاستاردىڭ 40-50 پروسەنتى ازىراق جۇمىس ىستەگەنىمەن، ءبىلىم الۋعا كوبىرەك ۋاقىت بولگەن. ەرىكتىلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە شىركەۋ ەرىكتىلەرىنىڭ سانى ارتتى، قوعامنىڭ بەلسەندىلىگى كوبەيدى. دەنساۋلىق سالاسىنىڭ شىعىنى 10 پروسەنتكە تومەندەدى. ويتكەنى ادامدار دەنسالۋىقتارىنا كوبىرەك كوڭىل بولە باستادى. 2017-جىلى شارتسىز كىرىستىڭ ءۇش جىلدىق سىناما جوباسى ونتاريو ايماعىنداعى ءۇش ەلدى مەكەندە جۇزەگە اسىرىلدى.   

كەنيا

كوممەرسيالىق ەمەس  «GiveDirectly»  ۇيىمى 2016-جىلى كەنيانىڭ 6000 تۇرعىنىن 10-15 جىل بويى نەگىزگى قاجەتتىلىكتەرىن جاباتىن سوممامەن قامتاماسىز ەتەمىز دەپ ءبارىن قۇلاقتاندىردى. كەيىنىرەك ۇيىمداستىرۋشىلار جوبانىڭ كۇتپەگەن قيىندىققا ۇشىراعانىن حابارلادى. كوپتەگەن جەرگىلىكتى تۇرعىندا بىرەۋدىڭ وزدەرىنە قايتارىمسىز اقشا بەرەتىندەرىنە سەنە الماعان. ءبىر اۋداندا الەۋەتتى كومەك الۋشىلاردىڭ 45 %ء-ى بۇل اقشادا سايتاننىڭ قارعىسى بار دەگەن قاۋەسەتكە بولا كومەكتەن باس تارتقان.  

ناميبيا

2008-جىلدىڭ قاڭتارىنان 2009-جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنا دەيىن وميتارە جانە وچيۆەرونىڭ تۇرعىندارى اي سايىن 100 ناميبيا دوللارىن الىپ وتىردى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە كەدەيلىك تومەندەپ، ەكونوميكالىق بەلسەندىلىك ارتىپ، قىلمىس دەڭگەيى ازايىپ، مەكتەپكە بارۋ دەڭگەيى ارتقان.

نيدەرلاندى

2017-جىلى ءبىرقاتار نيدەرلاندىنىڭ ءبىرقاتار مۋنيسيپاليتەتتەرى ۇكىمەتتەن شارتسىز كىرىستىڭ تاجىريبەلىك باعدارلاماسىن جۇرگىزۋگە رۇحسات الدى.

اقش

1970-1980 جىلدارى اقش-تا ۇشتەن بەس جىلعا دەيىن سوزىلعان ءتورت تاجىريبە جۇرگىزىلدى. تاجىريبەگە ءارتۇرلى ەتنيكالىق توپتاردىڭ از قامتىلعان تۇرعىندارى قاتىستى. بۇل كەزدە جۇمىستارىن تاستاپ كەتكەن ادامدار سانى، ورتا ەسەپپەن ايەلدەر 17%، ال ەرلەر 7%  بولعان. ادامداردىڭ كوبى جۇمىستارىن وقۋ ءۇشىن تاستاعانى بايقالدى. سونداي-اق، اجىراسۋ سانى ارتتى (كوپتەگەن ەرلى-زايىپتىلاردى مۇقتاجدىق پەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار بىرگە ۇستاپ وتىرعان دەگەن بولجام بولدى).  

2016-جىلى IT-ينكۋباتور YCombinator شارتسىز كىرىس بەرۋ بويىنشا تاجىريبەلىك باعدارلامانىڭ باستالعانى جايلى مالىمدەدى. بۇل جوبا وكلەندتە 100 شاقتى قاتىسۋشىمەن 6-دان 12 ايعا دەيىن سوزىلادى دەپ جوسپارلاندى. سىنامالى زەرتتەۋ تابىستى بولسا، Y Combinator اتقارىلعان جۇمىستى ۇزاعىراق باعدارلامالاردى ىسكە قوسۋ ءۇشىن پايدالانىلادى.

ۋگاندا

2017-جىلدان باستاپ ۋگاندانىڭ فورت-پورتال قالاسىنداعى 50 وتباسى ەكى جىل بويى اپتاسىنا 8،6 اقش دوللارىن (ءبىر ەرەسەك جانە ەكى بالا ءۇشىن كۇن كورىستىڭ ەڭ تومەنگى مولشەرلەمەسى) الىپ وتىراتىن بولدى.

فينليانديا

2017-جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان باستاپ فينليانديانىڭ ەكى مىڭعا جۋىق جۇمىسسىز تۇرعىندارى مەملەكەت ەسەبىنەن ەشقانداي شارتسىز كەپىلدى ەڭ تومەنگى كىرىسپەن قامتاماسىز ەتىلەتىن بولعان. تاجىريبە قاتىسۋشىلار جۇمىسسىزدىق ءۇشىن بەرىلەتىن جاردەماقىنىڭ ورنىنا اي سايىن جۇمىسسىزدىق ءۇشىن بەرىلەتىن جاردەماقىنىڭ كولەمىنە تەڭ 560 ەۆرو الىپ وتىرادى.  نەگىزگى كىرىس ادام جۇمىسقا تۇرسا دا تولەنە بەرەدى. باسقا الەۋمەتتىك جاردەماقىلارعا نەگىزگى كىرىس اسەر ەتپەيدى. تاجىريبەنى باسقارۋ فينليانديانىڭ مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ مەكەمەسىنىڭ (Kela) قوعامدىق بايلانىستار ءبولىمىنىڭ باستىعى پروفەسسور وللي كانگاسۋگە تاپسىرىلدى. تاجىريبە ارقىلى جاڭا جۇيە جۇمىس ىزدەۋ تيىمدىلىگىنە قالاي اسەر ەتەتىنىن انىقتاۋ كەرەك بولدى. كانگاستىڭ ويىنشا ونىڭ تاعى ءبىر ناتيجەسى فينلياندياداعى انا پاكەتىن بەرۋ سياقتى، فينليانديانىڭ باسقا ەلدەر الدىنداعى بەدەلىن كوتەرۋ بولدى. ەگەر تاجىريبە ءساتتى بولسا، €800 كولەمىندەگى شارتسىز كىرىس الەۋمەتتىك جاردەماقىلار جۇيەسىن الماستىرادى دەپ جوسپارلانىپ جاتىر. فينليانديادا جاڭا جۇيەگە دەگەن كوزقاراس ءارتۇرلى. ونى قولدامايتىندار جاڭا جۇيە ازاماتتاردى جۇمىس ىزدەۋگە ىنتالاندىرمايدى، قىسقامەرزىمدى ەڭبەك كەلىسىمشارتتارىنىڭ تارالۋىنا جول بەرەدى، جۇمىسشىلاردىڭ ەڭبەك نارىعىنداعى جاعدايىن جانە جالپى ەڭبەك شارتتارىن السىرەتەدى دەيدى. سونىمەن قاتار تاجىريبەگە قاتىسۋشى كەيبىر ادامدار جاڭا جۇيەنىڭ وزدەرى ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر سىيلاپ، «قۇلدار نارىعىنان» بوساتىپ، قايتادان ەل ازاماتى اتاندىردى دەپ ەسەپتەيدى.   

فينليانديا بۇل تاجىريبەنى 2018-جىلى اياقتاماقشى جانە ونى ءارى قاراي جالعاستىرۋ جوسپارى جوق. كەيبىر ب ا ق وكىلدەرى بۇل مالىمدەمەنى تاجىريبەنىڭ ءساتسىز بولعانى دەپ باعامداپ جاتىر.

فرانسيا

فرانسياداعى 2017-جىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا سوسياليستىك پارتيا اتىنان ۇمىتكەر بەنۋا امونگ ءوزىنىڭ سايلاۋالدى باعدارلامالارىنىڭ ەڭ باستى تاراۋىن ءۇش كەزەڭنەن تۇراتىن شارتسىز نەگىزگى كىرىستى ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن باسادى. سوڭعى كەزەڭدە فرانسيانىڭ 18 جاستان اسقان بارلىق ازاماتتارى اي سايىن 750 ەۆرو كولەمىندە شارتسىز كىرىس الىپ تۇرۋى كەرەك دەلىنگەن.

شۆەيساريا

شارتسىز كىرىستى ەنگىزۋ بويىنشا داۋىس بەرۋ 2016-جىلدىڭ 5-ماۋسىمىندا ءوتتى. تولەم ەرەسەكتەر ءۇشىن 2500 شۆەيساريا فرانكى (2250 ەۆرو)، ال بالالار ءۇشىن – 625 فرانك بولادى دەپ بولجاندى.

ۇكىمەت جۇيەگە قارسى داۋىس بەرۋگە شاقىرىپ، كەپىلدى كىرىستى تولەۋگە 200 ملرد فرانكتان اسا قاراجات جيناۋ ءۇشىن سالىقتى ارتتىرۋ كەرەك ەكەنى تۋرالى ەسكەرتتى. سونداي-اق، الەۋمەتتىك جاردەماقىلاردى 55 ملدر فرانكقا قىسقارتاتىن بولادى، ياعني ولاردىڭ ءبىر بولىگى شارتسىز كىرىس فورماسىنا اۋىسادى. باستاماشىلار وزدەرىنىڭ ماقساتى ءال-اۋقات دەڭگەيىن كوتەرۋ ەمەس، ازاماتتاردىڭ دامۋىنا قوسىمشا مۇمكىندىك بەرۋ دەپ سەندىردى. ۇسىنعان باستامانى شۆەيساريالىقتاردىڭ تەك 23 %ء-ى قولدادى.

ساياسى اسپەكتلەرى

ايقىندىلىق

نەگىزگى كىرىس – الەمدەگى بارلىق مەملەكەتتە بار جالپى ءال-اۋقاتتى كوتەرۋگە ارنالعان الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ جۇيەسىنە قاراعاندا الدەقايدا قاراپايىم ءارى ايقىن. الەمەتتىك قامسىزداندىرۋدىڭ كوپ باعدارلاماسىنان كورى بىرەگەي شارتسىز كىرىس ەنگىزگەن وڭاي بولادى. نەگىزگى كىرىستى ەنگىزۋ ستراتەگياسى قاراما-قايشىلىققا تولى. ويتكەنى نەگىزگى كىرىستى جاقتاۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ونى اعىمداعى الەۋمەتتىڭ قامسىزداندىرۋ جۇيەسىمەن الماستىرماي، قوسىمشا رەتىندە ەنگىزۋ كەرەك دەپ ايتادى.  

باسقارۋ تيىمدىلىگى

تالاپ ەتىلگەن قاراجاتتى باعالاۋ نەمەسە سوعان ۇقساس اكىمشىلىك ءىس-شارالار گرانتتاردى بولۋگە باعىتتالۋى مۇمكىن الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋعا ارنالعان اقشانى ۇنەمدەر ەدى. نەگىزگى كىرىستەر جەلىسى (ۆىەN) نەگىزگى كىرىستىڭ جالپى قۇنى الەۋمەتتىك جاردەماقىلاردىڭ اعىمداعى شىعىندارىنا قاراعاندا وتە تومەن ەكەنىن ونىڭ ارتىقشىلىقتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتەدى. ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ولار قارجىلىق ومىرشەڭ ۇسىنىستى العا تارتىپ وتىر.    

كەدەيلىكتىڭ ازايۋى

بۇل تۇجىرىمدانى جاقتاۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، نەگىزگى كىرىس كەدەيلىكتى ازايتىپ نەمەسە ءتىپتى جوقشىلىقتى تۇپ-تامىرىمەن جوعالتادى. نەگىزگى كىرىستىڭ كەدەيلىكتى جويۋى تۋرالى پىكىر ەشكىمنىڭ تالاسىن تۋدىرمايدى. ويتكەنى ونىڭ انىقتاماسى بويىنشا، كەدەيلىك شەگىنەن جوعارى بەكىتىلگەن شارتسىز كىرىس كەدەيلىكتى جويادى. ءبىراق نەگىزگى كىرىستىڭ دەڭگەيىنىڭ تۇراقتى بولىپ قالۋ ماسەلەسى قايشىلىق تۋدىرادى. ال نەگىزگى كىرىستىڭ وسى دەڭگەيى كوپشىلىك قابىلداعان جۇيەلى ساياسات ەكەنى دە كوبىرەك تالاس تۋدارادى.  

نەگىزگى كىرىس جانە ەكونوميكالىق ءوسۋ

نەگىزگى كىرىس جانە ءوسۋ (Basic income and growth، BIG) ەكونوميكانىڭ وسۋىنە الەۋەتتى مۇمكىندىك بەرەدى. ادامدار كوبىرەك اقشا تاۋىپ، جاقسى اقشا تولەيتىن، قىزىقتى جۇمىس ورىندارىنا ورنالاسۋ ءۇشىن وزدەرىنە قارجى سالۋعا شەشىم قابىلداي الادى. ال بۇل وسۋگە ىقپال جاسايدى. دجەيسون بەرك مەرفيدىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى جىلدارى نەگىزگى كىرىس وسۋگە قارسى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇجىرىمدامانىڭ كۇن ءتارتىبىنىڭ ءبىر بولىگى بولا الا ما دەگەن پىكىرتالاس ايتارلىقتاي ارتقان ەكەن.  

ەركىندىك

شارتسىز نەگىزگى كىرىستى جاقتاۋشىلار ادەتتە نەگىزگى كىرىس ەركىندىك بەرەدى دەگەن ماسەلەگە قاتىستى ءۇش ءتۇرلى دالەلدى العا تارتادى. بىرىنشىدەن، نەگىزگى كىرىستى جاقتاۋشىلاردىڭ كوبى ادەتتە ساياسي تەرىس كوزقاراستاعى جاندار بولعانىمەن، 1970-جىلداردان باستاپ ساياسي وڭ كوزقاراستاعى ادامدار دا شارتسىز نەگىزگى كىرىس تۇجىرىمداماسى تەگىن الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ارقىلى كۇن كورەتىن ادامداردى شارتتى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ قامقورشىل باقىلاۋىنان بوساتاتىنىن ايتا باستادى.

ەكىنشىدەن، فيليپپ ۆان پارييس ەڭ جوعارعى تۇراقتى دەڭگەيدەگى نەگىزگى كىرىس ناعىز ەركىندىكتى نەمەسە «ادامنىڭ قالاعانىن ىستەۋگە» مۇمكىندىك بەرەتىن ەركىندىكتى قولداۋ ءۇشىن قاجەت دەپ ايتتى. ۆان پارييس بۇل ويىمەن ادامداردىڭ بارلىعى جەر رەسۋرستارىن جانە «ىشكى اكتيۆتەردى» پايدالانۋعا قۇقىلى ەكەنىن، ولاردى وزدەرى قالاعانشا پايدالانا الاتىنىن ايتپاق بولدى. اقشا – وسى رەسۋرستاردى پايدالانۋ ءۇشىن بەرىلەتىن بيلەت. ادامدار وسى ارقىلى الەمنىڭ ىشكى اكتيۆتەرىن ەركىن قولدانا الار ەدى. ال ۇكىمەت ءار ادامعا مۇمكىندىگىنشە وسىعان قول جەتكىزەتىن بيلەتتەردى بەرۋى كەرەك. بۇل – ەڭ جوعارعى تۇراقتى نەگىزگى كىرىس.  

ۇشىنشىدەن، توماس پەين مەن كەيبىر جاقتاستار نەگىزگى كىرىس ۇكىمەتتى قورعاۋ ءۇشىن كەرەك دەگەنىمەن، وزدەرى ونى ادامداردىڭ ەركىن ازاماتتىق مارتەبەسى ءۇشىن ماڭىزدى دەپ پايىمدايدى. ەگەر ادامداردىڭ باسقا ءبىر توبى تىرشىلىك ەتۋگە قاجەتتى رەسۋرستاردى باقىلايتىن بولسا، وندا ادامنىڭ رەسۋرستاردى باقىلايتىن توپتاردىڭ تالاپتارىن ورىنداۋدان باسقا امالى قالمايدى. ۇكىمەت پەن جالعا بەرۋشىلەر قۇرىلعانعا دەيىن ادامدار تىرشىلىك ەتۋلەرىنە قاجەت رەسۋرستاردى تىكەلەي وزدەرى پايدالان بەرەتىن. ءبىراق بۇگىنگى تاڭدا ازىق-تۇلىككە، باسپانا مەن كيىمگە قاجەتتى رەسۋرستاردان كەيبىرەۋلەر ۇلەس السا، باسقالارى ۇلەسسىز قالاتىنداي جەكەشەلەنىپ كەتكەن.  دەمەك، جەكەشەلەنگەن رەسۋرستاردىڭ يەلەرى  جاعدايى جوق رەسۋرس يەلەرىنە ولاردىڭ نەگىزگى قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن رەسۋرستارعا رۇحسات بەرۋلەرى كەرەك. بۇل قايتا تاراتۋ شارتسىز بولۋى قاجەت. ويتكەنى ادامدار وزدەرى جانە وتباسىلارى ءۇشىن قاجەتتى ماتەريالدىق جانە ماتەريالدىق ەمەس رەسۋرستاردى الۋ ءۇشىن ۋاقىتتارىن باسقا ادامدارعا پايدا كەلتىرۋگە جۇمساۋعا ءماجبۇر بولماعان جاعدايدا عانا وزدەرىن ەركىن سەزىنە الادى. وسى دالەلگە سايكەس، جەكە، ساياسي جانە ءدىني ەركىندىك «جوق» دەپ ايتۋعا كۇشى كەلمەيتىندەي ارزان بولادى. مۇنداي كوزقاراس بويىنشا نەگىزگى كىرىس پىكىر اۋلاندىعىن شەكتەۋمەن كۇن كورىس بايلانىسىن السىرەتەدى، ساياسي ەركىندىك، سەنىم بوستاندىعى جانە جەكە باس بوستاندىعىنىڭ ۇيلەسىمىمەن ءار ادامنىڭ ەركىن تۇلعا رەتىندەگى مارتەبەسىن بەلگىلەپ بەرەتىن ەكونوميكالىق ەركىندىكتى قامتاماسىز ەتەدى. 

---