InfoHub Logo

№16 كوللەدج مكقك
ساپا مەنەدجمەنتى جۇيەسى
ورىنداعان: ق-55 توپ ستۋدەنتى ناربەكوۆ اقجول

 

كۋلون زاڭى — ەكى نۇكتەلىك ەلەكتريكالىق زاريادتاردىڭ ءوزارا اسەرىن سيپپاتتايتىن زاڭ. تىنىشتىقتاعى ەكى نۇكتەلىك زاريادتالعان دەنەلەردىڭ ءوزارا اسەرلەسۋ زاڭى بۇكىل الەمدىك زاڭعا ۇقساس دەگەن پىكىرلەر حVIII-عاسىردىڭ ورتاسىندا تۋا باستادى. وسى پىكىردىڭ دۇرىستىعىن 1785 جىلى فرانسۋز عالىمى ش.كۋلون دالەلدەدى. كۋلون زاڭى بويىنشا

تىنىشتىقتاعى ەكى نۇكتەلىك زاريادتار زاريادتاردىڭ مودۋلدەرىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تۋرا پروپورسيونال، ارا قاشىقتىقتىڭ كۆادراتىنا كەرى پروپورسيونال، تاڭباسى زاريادتاردىڭ تاڭبالارىنىڭ كوبەيتىندىسىمەن بىردەي، ال باعىتى ەكى زاريادتى قوساتىن ءتۇزۋ بويىمەن باعىتتاس كۇشپەن ءوزارا اسەر ەتەدى.

ول جىڭىشكە سەرپىمدى سىمعا ىلىنگەن جانە شىنى سيليندر ءتارىزدى ىدىستا ورنالاستىرىلعان شىنى تاياقشادان تۇراتىن قوندىرعى-يىرىلمەلى تارازىنى قولداندى. تاياقشانىڭ ءبىر ۇشىنا كىشكەنە مەتالل شار بەكىتتى، ال ەكىنشى ۇشىنا ونى تەڭگەرىپ تۇراتىن جۇك ءىلدى.ءجىپتىڭ جوعارعى ۇشىن ونىڭ شيراتىلۋ بۇرىشىن انىقتاۋعا ارنالعان بولىكتەرى بار شكالاعا بەكىتتى. ىدىس تىعىنىنداعى ساڭىلاۋ ارقىلى ءدال سونداي باسقا سىناق شار ەنگىزدى. سودان سوڭ شارلارعا وڭ زارياد بەردى جانە ولار بىر-بىرىمەن ءوزارا ارەكەتتەستى. ال ولاردىڭ ارەكەتتەسۋ كۇشىنىڭ شاماسىن ءجىپتىڭ شيراتىلۋ بۇرىشىنا قاراپ انىقتادى. ولشەمدەرى ەلەكترلەنگەن شاردىڭ ولشەمدەرىمەن بىردەي، زاريادى جوق ءۇشىنشى شاردىڭ كومەگىمەن كۋلون الدىڭعىسىنىڭ زاريادىن تەڭ ەكىگە ءبولدى. وسىلايشا، كۋلون تاجىربيەلەرىن قورىتا كەلە،شارلاردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ كۇشى ولاردىڭ اراقاشىقتىعىنىڭ كۆادراتىنا كەرى،ال شارلاردىڭ زاريادتارىنىڭ كوبەيتىندىسىنە پروپورسيونال ەكەنىن انىقتادى. ءارى،ولاردىڭ ارەكەتتەسۋ كۇشى ءار ورتادا ءارتۇرلى ەكەنىن بايقاپ،ورتانىڭ ديەلەكترلىك وتىمدىلىگى دەگەن شاما ەنگىزدى. ول ءار ورتادا ءارتۇرلى مانگە يە. وعان قوسا، كۋلون ەلەكتر تۇراقتىسى دەگەن شامانى ەنگىزدى

زاڭ ورىندالۋ ءۇشىن مىنا شارتتار ورىندالۋى ماڭىزدى:

1.  زاريادتاردىڭ نۇكتەدە بولۋى — ياعني زاريادتالعان دەنەلەر ارا قاشىقتىعى ولاردىڭ وزدەرىنىڭ ولشەمىنەن الدەقايدا ۇلكەن بولۋ كەرەك — ايتسە دە سفەرالىق سيممەتريالى ءبىر بىرىمەن قيىلىسپايتىن كولەمدى ۇلەستىرىلگەن زاريادتى ەكى دەنە ءوزارا اسەر ەتەتىن كۇشى سول دەنەلەردىڭ سيممەتريالىق ورتاسىندا ورنالاسقان ەكۆيۆالەنتتى نۇكتەلىك زاريادتاردىڭ اسەر ەتەتىن كۇشىنە تەڭ ەكەنىن دالەلدەۋگە بولادى؛
2.  ولار تىنىشتىقتا، ءووزعالىسسىز بولۋى. بولماسا باسقا دا كۇشتەر پايدا بولادى: قوزعالمالى زاريادتىڭ ماگنيتورىسى جانە وعان سايكەس باسقا قوزعالمالى زاريادقا اسەر ەتەتىن لورەنس كۇشى؛
3.  ۆاكۋۋمدا ورنالاسۋلارى كەرەك.

ەلەكتر زاريادى مەن ولاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا اسەر جونىندەگى ماسەلەنى باستاعاندا وقۋشىلاردىڭ بۇرىن 8 – سىنىپتا دەنەلەردىڭ ەلەكترلەنۋ قۇبىلىسىمەن تانىسقانىن، زاريادتار تاڭباسىنىڭ ەكى ءتۇرلى بولاتىندىعىنا تاجىريبەدە كوز جەتكىزگەنىن، اتومنىڭ قۇرىلىسى تۋرالى العاشقى ۇعىم العاندىعىن جانە ءبىرقاتار قۇبىلىستاردى زاريادتاردىڭ ءوزارا اسەرى ارقىلى تۇسىندىرۋگە بولاتىنى وقىعاندىعىن ەسكەرۋ قااجەت. ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ سول العان بىلىمدەرىن جاڭعىرىپ، جاڭا ماعلۇماتتارمەن تولىقتىرىپ، دامىتا جانە تەرەڭدەتە ءتۇسۋى ءتيىس.

كوزدەلىپ وتىرعان ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن تاقىرىپتى ءتۇسىندىرۋدى مىناداي جوسپارمەن جۇرگىزۋ قولايلى دەپ ەسەپتەيمىز.

1. دەنەلەردىڭ ەلەكترلەنۋى. بىرنەشە تاجىريبەلەر كورسەتۋ ارقىلى ەلەكترلەنگەن دەنەلەردىڭ جەڭىل دەنەلەردى وزىنە تارتاتىندىعى قورىتىندىلانادى. ەلەكترلەنگەن دەنەلەردىڭ تەك جەڭىل دەنەلەردى عانا ەمەس اۋىر دەنەلەردى دە وزىنە تارتاتىندىعىن كورسەتۋ ءۇشىن مىناداي تاجىريبەنى جاساۋعا بولادى: ۇزىن مەتال ترۋبا (تۇتىكشە) الىپ (2م)، ءدال ورتاسىنان جىڭىشكە جىپكە بالاپ، ءىلىپ قويادى؛ ەگەر ەلەكترلەنگەن تاياقشانى ترۋبانىڭ ءبىر ۇشىنا جاقىنداتساق، وندا ونىڭ تاياقشاعا تارتىلاتىندىعىن انىق بايقاۋعا بولادى؛ مەتالل ترۋبانىڭ ورنىنا ۇزىن اعاش تاياقشانى دا قولدانادى.
2. ەلەكترلەنگەن دەنەلەردىڭ ءوزارا اسەرلەسۋى. دەنەلەردىڭ ەلەكترلەنۋىن كورسەتكەننەن كەيىن ەلەكترلەنگەن دەنەلەردىڭ ءوزارا اسەرلەسۋى بىردەي بولمايتىندىعىن انىقتاپ العان ءجون: كەيدە – ولار ءبىرىن ءبىرى تارتادى، كەيدە – ولار ءبىرىن ءبىرى تەبەدى. بۇل قۇبىلىستى دەمونستراسيالاۋ ءۇشىن الدىن الا سايكەس تاجىريبەلەردى تاڭداپ الۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى ەلەكترلەنۋ دارەجەسىنىڭ ءار ءتۇرلى بولاتىندىعىن كورسەتۋ كەرەك، ول ءۇشىن ەلەكتروسكوپتى پايدالانامىز. ەكى ەلەكتروسكوپتىڭ ءبىرىن ەلەكترلەپ، ەكىنشىسىمەن زاريادنيك ارقىلى جالعاستىرىپ، دەنەلەردىڭ ەلەكترلەنۋ قاسيەتى ءبىر دەنەدەن ەكىنشى دەنەگە بەرىلەتىندىگىنە وقۋشىلار نازارىن اۋدارۋۋعا بولادى. بۇل تاجىريبەلەر وقۋشىلاردى زارياد ۇعىمىنا جاقىنداتا تۇسەدى.
3. ەلەكتر زاريادىنىڭ ەكى تاڭباسى. ەلەكترلەنگەن دەنەلەردى زاريادتالعان، زاريادى بار دەۋ قالىپتاسىپ كەتكەن. قاراما – قارسى تاڭبالى زاريادپەن ەلەكترلەنگەن دەنەلەر ءبىرى ءبىرى تارتادى، ال بىردەي تاڭبالى زاريادپەن ەلەكترلەنەگەن دەنەلەر ءبىرى ءبىرى تەبەدى. بۇل قورىتىندىنى تاجىريبەلەرمەن دالەلدەۋ كەرەك. مۇنان سوڭ قاراما – قارسى تاڭبالى زاريادتاردىڭ ءبىر – ءبىرى بەيتاراپتاپ جىبەرەتىندىگى ايتىلىپ، تاجىريبە كورسەتىلەدى.
4. دەنەلەردى ەلەكترلەۋدىڭ ادىستەرى. جوعارىدا كورسەتىلگەن تاجىريبەلەرگە سۇيەنىپ جانە جاڭادان تاجىريبەلەر كورسەتۋ ارقىلى دەنەلەردى ەكى ءتۇرلى ادىسپەن ەلەكترلەۋگە بولاتىندىعى جونىندە قورىتىندى جاساۋعا بولادى: دەنەلەردى ءتيىستىرۋ ارقىلى جانە ىقپال ارقىلى. كەيبىر ادىسكەرلەر، مەحانيزمىن تۇسىندىرمەي – اق گالۆاني ەلەمەنتتەرى باتارەياسى جانە جارىق اسەرى كومەگىمەن ەلەكترلەۋ ادىستەرىن دە كورسەتۋدى دە قولايلى دەپ ەسەپتەيدى. اسىرەسە ەلەكتروسكوپتىڭ جارىق اسەرىنەن زاريادتالۋى وقۋشىلاردى جاقسى اسەر قالدىرادى.
5. ەلەمەنتار زارياد. وقۋشىلاردىڭ العان وسى مالىمەتتەرى ەلەمەنتار زارياد ۇعىمىن ەندىرۋگە جەتكىلىكتى. ەڭ باستىسى – زاريادتىڭ دەنەمەن نەمەسە بولشەكپەن بايلانىستى ەكەندىگىن، كەيبىر ەلەمەنتار بولشەكتەردىڭ (ەلەكترون، پروتون جانە ت.ب) ول اجىراماس قاسيەتى ەكەندىگىن تۇسىندىرە ءبىلۋ. تابيعاتتا بەيتاراپ ەلەمەنتار بولشەكتەر ((نەيترون جانە ت.ب) بولعانىمەن ماتەريالدىق تاسۋشىسىز زارياد بولمايتىندىعى ايتىلۋى ءتيىس. ەلەكتروندىق جانە پروتوندىق تۇرعىدان جوعارىدا كورسەتىلگەن تاجىريبەلەردى قايتا ءتۇسىندىرۋ قاجەت.
كەلەسى قوزعالاتىن ماسەلە – زاريادتىڭ ديسكرەتتىلىگى. وقۋشىلارعا وسى كەزدەگى فيزيكانىڭ زاريادتىڭ اتومى – ەلەمەنتار زارياد بولاتىندىعىن كوپتەگەن تاجىريبەلەر ارقىلى دالەلدەپ بەرىپ وتىرعاندىعى ايتىلۋى ءتيىس. بۇل ماقساتتا ادەتتە ميللەكەن تاجىريبەسى ايتىلادى، كەيدە ادىسكەرلەر ەلەكتروليز قۇبىلىسىن پايدالانعاندى ءجون كورەدى. فيزيكا كۋرسىن وقۋ بارىسىندا وقۋشىلار ونداي ءار ءتۇرلى تاجىريبەلەرمەن تانىسادى. ونان سوڭ كەز – كەلگەن دەنەنىڭ زاريادىنىڭ سول ەلەمەنتار زاريادتىڭ ءبۇتىن سانىنا تەڭ بولاتىندىعى تۇسىندىرىلەدى. قالىپتى جاعدايلاردا دەنەلەردى قۇرايتىە بولشەكتەردىڭ وڭ جانە تەرىس زاريادتارى تەڭ، سوندىقتان دەنە بەيتاراپ كۇيدە بولاتىندىعى، ال دەنەلەر ەلەكترلەنگەندە قانداي دا ءبىر زاريادتى بولشەكتەردىڭ سانى ارتىپ كەتەتىىندىگى ايتىلۋى ءتيىس.
6. ەلەكتر زاريادىنىڭ ساقتالۋ زاڭى. بۇل زاڭ – ىرگەلى تابيعي زاڭداردىڭ ءبىرى، سوندىقتان وعان ايرىقشا كوڭىل اۋدارۋ كەرەك. 10 – سىنىپتا بۇل زاڭ ەكى تۇرعىدان بەرىلۋى مۇمكىن. ونىڭ بىرىنشىسىندە ەلەكتر زاريادىنىڭ اتوميستىك قۇرىلىمى ەسكەرىلەدى: تۇيىق جۇيەدە بارلىق بولشەكتەردىڭ زاريادتارىنىڭ الگەبرالىق قوسىندىسى وزگەرمەيدى، زاريادتار پايدا بولعاندا قاراما –قارسى تاڭبالى ەلەمەنتار زاريادتار جۇبىمەن پايدا بولادى دا، ال بەيتاراپتانعاندا – جۇبىمەن بەيتاراپتانادى. زاڭنىڭ ايتىلۋىنىڭ بۇل تۇرىمەن قاتار ەكىنشى ايتىلۋ ءتۇرى بار، ول ماكروسكوپيالىق نەمەس زاريادتى ولشەۋگە بولاتىندىعى تۇرعىسىنان ايتىلادى: تۇيىق جۇيەدەگى زاريادتاردىڭ الگەبرالىق قوسىندىسى وزگەرمەيدى.

زاڭنىڭ ورىندالۋىنىڭ دالەلى رەتىندە دەنەلەردى ءتيىستىرۋ ارقىلى ەلەكترلەگەندە دەنەلەردىڭ قاراما-قارسى تاڭبالى زاريادتارمەن ەلەكترلەنەتىندىگىن كەلتىرۋگە بولادى. ولاي بولسا، ەلەكترلەۋ دەگەنىمىز دەنەدەگى زاريادتاردى ءمودۋلى جاعىنان تەڭ، تاڭبالارى قاراما – قارسى زاريادتارعا ءبولۋ پروسەسى ەكەنىدىگىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت.

وسى تۇستا زاريادتىڭ تاعى ءبىر قاسيەتىنە توقتالا كەتكەن ءجون، ول – زاريادتىڭ ينۆاريانتتىعى. ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر ءجايت – وقۋشىلار كوپ جاعدايدا «شامانىڭ ساقتالۋى» جانە «شامانىڭ ينۆاريانتتىعى» ۇعىمدارىن باسا اجىراتا المايدى، سوندىقتان ءمۇعالىم بۇل ماسەلەگە كوڭىل اۋدارعانى دۇرىس. زارياد – ابسوليۋت شاما، ول تاسىمالداۋشى بولشەك جىلدامدىعىنا بايلانىسسىز، باسقاشا ايتقاندا ساناق جۇيەسىنە تاۋەلدى شاما ەمەس.

كۋلون زاڭى

كۋلون زاڭى دا ەلەكتروديناميكاداعى ىرگەلى زاڭنىڭ ءبىرى، ول ەلەكتر زاريادتارىنىڭ ءوزارا اسەرلەسۋىن سان جاعىنان سيپاتتايدى. زاڭدى 1785 جىلى تاجىريبە جۇزىندە ش.كۋلون (1736-1806 ج) تاعايىنداعان بولاتىن.

كۋلون زاڭى جونىندەگى ماتەريالدى اڭگىمە رەتىندە باستاعان دۇرىس. الدىمەن كۋلوننىڭ تاجىريبەسى ايتىلىپ، يىرىلمەلى تارازىنىڭ قۇرىلىسى مەن ونىمەن جۇمىس ىستەۋ ءادىسى تۇسىندىرىلەدى. اڭگىمە بارىسىندا سىنىپ تاقتاسىنا مىناداي جازۋلاردىڭ تۇسكەنى دۇرىس:

ايتىلۋى: تىنىشتىقتاعى زاريادتالعان ەكى نۇكتەلىك دەنەنىڭ ۆاكۋۋمداعى ءوزارا اسەرلەسۋ كۇشى ولاردىڭ زاريادتارىنىڭ مودۋلدەرىنىڭ كوبەيتىندىسىنە تۋرا پروپورسيونال بولادى، ول كۇش سول دەنەلەردىڭ سەنترلەرىن قوساتىن ءتۇزۋ بويىمەن باعىتتالعان.

---