InfoHub Logo

جەر شارىندا پايدالى قازبالاردىڭ ءتۇرى وتە كوپ. ءبىراق بۇل – «ولار مۇلدەم سارقىلمايدى» دەگەن ءسوز ەمەس. اسىرەسە، بۇگىندە وتىننىڭ تاپتىرمايتىن تۇرلەرى مۇناي مەن گازدىڭ قورى جىل ساناپ كەمۋ ۇستىندە. عالىمدارىمىزدىڭ جۋىقتاعان ەسەپتەۋلەرى بويىنشا قازىرگى قارقىندى تۇتىنۋ ەكپىنى جالعاسا بەرسە، تابيعاتتاعى گاز قورى شامامەن 50 جىلعا، مۇناي قورى 40-50 جىلعا عانا جەتەتىن سياقتى. سوندىقتان ەنەرگيانى ۇنەمدى قولدانا وتىرىپ، ونىمەن تىكەلەي باسەكەگە تۇسە الاتىن باسقا دا ەنەرگيا تۇرلەرىن – اتوم، سۋ، جەل، كۇن، ت.ب. ەنەرگيالاردى پايدالانۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. اتالعانداردىڭ ىشىندە ەنەرگيانىڭ قوسىمشا كوزىنىڭ ءبىرى – كۇن ەنەرگەتيكاسى. 

كۇن ەنەرگەتيكاسى دەگەنىمىز – ءداستۇرلى ەمەس ەنەرگەتيكا باعىتتارىنىڭ ءبىرى. ول كۇننىڭ ساۋلەلەنۋىن پايدالانىپ قانداي دا ءبىر تۇردەگى ەنەرگيانى الۋعا نەگىزدەلگەن. كۇن ەنەرگەتيكاسى ەنەرگيا كوزىنىڭ سارقىلمايتىن ءتۇرى بولىپ تابىلادى، ءارى ەكولوگيالىق جاعىنان دا ەش زيانى جوق. كۇننىڭ ساۋلەلەنۋى– جەردەگى ەنەرگيا كوزىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى. ونىڭ قۋاتتىلىعى كۇن تۇراقتىسىمەن انىقتالاتىندىعى بەلگىلى. كۇن تۇراقتىسى – كۇن ساۋلەسىنە پەرپەنديكۋليار بولاتىن، بىرلىك اۋداننان بىرلىك ۋاقىت ىشىندە وتەتىن كۇننىڭ ساۋلە شىعارۋ اعىنى. ءبىر استرونوميالىق بىرلىك قاشىقتىعىندا (جەر وربيتاسىندا) كۇن تۇراقتىسى شامامەن 1370 ۆت/م²-قا تەڭ. جەر اتموسفەراسىنان وتكەن كەزدە كۇن ساۋلەلەنۋى شامامەن 370 ۆت/م² ەنەرگيانى جوعالتادى. وسىدان جەرگە تەك 1000 ۆت/م²-قا تەڭ ەنەرگيا عانا كەلىپ تۇسەدى.بۇل كەلىپ تۇسكەن ەنەرگيا ءار ءتۇرلى تابيعي جانە جاساندى پروسەسستەردە قولدانىلادى. كۇن ساۋلەسى ارقىلى تىكەلەي جىلىتۋعا نەمەسە فوتوەلەمەنتتەر كومەگىمەن ەنەرگيانى قايتا وڭدەۋ ارقىلى ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋعا نە باسقا دا پايدالى جۇمىستاردى اتقارۋعا بولادى.

شىندىعىندا، قازىرگى زاماندى ەلەكتر ەنەرگياسىنسىز مۇلدەم ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى دە، ەلەكتر ەنەرگيانى الۋدىڭ شىعىنى از، ەكولوگيالىق تازا كوزدەرىن تابۋ بۇگىنگى كۇننىڭ نەگىزگى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. الەم بويىنشا ەلەكتر ەنەرگياسىن ەڭ كوپ وڭدىرەتىن ەلدەرگە اقش، جۇڭگو جاتادى. بۇل ەلدەردە ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ ءوندىرىسى الەمدىك ءوندىرىستىڭ 20%-ىن قۇرايدى. سوڭعى كەزدەرى ەكولوگيالىق پروبلەمالار، پايدالى قازبالاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جانە ونىڭ گەوگرافيالىق بىركەلكى ەمەس تارالۋى سالدارىنان ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ جەلەنەرگەتيكالىق قۇرىلعىلاردى، كۇن باتارەيالارىن، گاز گەنەراتورلارىن پايدالانۋ ارقىلى جۇزەگە اسا باستادى.  

جالپى العاندا، كۇن ساۋلەلەنۋىنەن ەلەكتر ەنەرگياسى مەن جىلۋ الۋدىڭبىرنەشە ادىستەرى بار. ولار:
1) ەلەكتر ەنەرگياسىن فوتوەلەمەنتتەر كومەگىمەن الۋ.
2) كۇن ەنەرگياسىن جىلۋ ماشينالارىنىڭ كومەگى ارقىلى ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىرۋ (جىلۋ ماشينالارىنىڭ تۇرلەرى: پورشەندىك نەمەسە تۋربينالىق بۋ ماشينالارى. ستيرلينگ قوزعالتقىشى.).
3) گەليوتەرمالدىق ەنەرگەتيكا – كۇن ساۋلەلەرىن جۇتاتىن بەتتىڭ قىزۋى مەن جىلۋدىڭ تارالۋى جانە قولدانىلۋى. 
4) تەرمواۋەلىك ەلەكتر ستانسيالارى (كۇن ەنەرگياسىنىڭ تۋربوگەنەراتور ارقىلى باعىتتالىپ وتىراتىن اۋا اعىنى ەنەرگياسىنا اينالۋى).
5) كۇن اەروستاتتىق ەلەكتر ستانسيالارى (اەروستات باللونى ىشىندەگى سۋ بۋىنىڭ اەروستات بەتىندەگى كۇن ساۋلەسى قىزۋى سالدارىنان گەنەراسيالانۋى). 

كۇن ەنەرگياسىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن قوندىرعىلاردىڭ ءبىرى – كۇن باتارەيالارى. كۇن باتارەياسى نەمەسە فوتوەلەكترلىك گەنەراتور – كۇن ساۋلەسىنىڭ ەنەرگياسىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن شالا وتكىزگىشتى فوتوەلەكترلىك تۇرلەندىرگىشتەن (فەت) تۇراتىن توك كوزى. كوپتەگەن تىزبەكتەي-پاراللەل قوسىلعان فەت-تەر كۇن باتارەياسىن قاجەتتى كەرنەۋ جانە توك كۇشىمەن قامتاماسىز ەتەدى. جەكە فەت-تىڭ ەلەكتر قوزعاۋشى كۇشى 0،5-0،55 ۆ-قا تەڭ جانە ول ونىڭ اۋدانىنا تاۋەلسىز (1 سم² اۋدانعا كەلەتىن قىسقا تۇيىقتالۋ توگىنىڭ شاماسى – 35-40 ما). كۇن باتارەياسىنداعى توك شاماسى ونىڭ جارىقتانۋ جاعدايىنا بايلانىستى. ياعني كۇن ساۋلەلەرى كۇن باتارەياسى بەتىنە پەرپەنديكۋليار تۇسكەندە، ول ەڭ ۇلكەن مانىنە جەتەدى. قازىرگى كۇن باتارەيالارىنىڭ پايدالى اسەر كوەففيسيەنتى – 8-10%، ولاي بولسا 1 م² اۋدانعا تەڭ كەلەتىن قۋات شامامەن 130 ۆت-قا تەڭ. تەمپەراتۋرا جوعارىلاعان سايىن (25ºس-تان جوعارى) فەت-تەگى كەرنەۋدىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى كۇن باتارەياسىنىڭ پايدالى اسەر كوەففيسيەنتى كەمىپ، كۇن باتارەيالارىنىڭ جيىنتىق قۋاتى ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن كۆت-قا جەتەدى. كۇن باتارەيالارىنىڭ ولشەمدەرى ءار ءتۇرلى بولادى. مىسالى: ميكروكالكۋلياتوردا ورناتىلعاندارىنان باستاپ، عيماراتتار شاتىرلارى مەن اۆتوكولىكتەر توبەلەرىنە ورناتىلاتىندارىنا دەيىنگى ولشەمدەردە. سونداي-اق كۇن باتارەيالارى عارىش كەمەلەرى مەن اپپاراتتارىندا ەنەرگيامەن جابدىقتاۋ جۇيەسىندەگى نەگىزگى ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ كوزى رەتىندە قولدانىلادى. ال تۇرمىس پەن تەحنيكادا قولدانىلاتىن كوپتەگەن بۇيىمداردى – كالكۋلياتور، قول ساعاتى، پلەەر، فونار، ت.ب. توكپەن قورەكتەندىرۋ كوزى دە كۇن باتارەيالارى بولىپ تابىلاتىندىعى بارىمىزگە بەلگىلى.  

ۇلكەن ولشەمدى كۇن باتارەيالارى كۇن كوللەكتورلارى سياقتى تروپيكالىق جانە سۋبتروپيكالىق ايماقتاردا بۇگىندە كەڭىنەن قولدانىلۋدا. اسىرەسە، ءادىستىڭ وسى ءتۇرى جەرورتا تەڭىزى ەلدەرىندە كوپ تاراعان. بۇل ەلدەردە كۇن باتارەيالارىن ءۇي شاتىرلارىنا ورنالاستىرادى. ال يسپانيادا 2007 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ جاڭادان سالىنعان ۇيلەر كۇن سۋ جىلىتقىشتارىمەن جابدىقتالا باستادى. ول ىستىق سۋعا دەگەن سۇرانىستى 30%-دان باستاپ 70%-عا دەيىن قامتاماسىز ەتە الادى.  

جىلما-جىل كۇن باتارەيالارىنىڭ تۇرلەرى جاڭا تەحنولوگيالىق تۇرعىدان جەتىلدىرىلىپ، تولىقتىرىلا تۇسۋدە. سوڭعى ۋاقىتتا سانتا-بارباراداعى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پوليمەرلەر جانە ورگانيكالىق قاتتى بولشەكتەر ورتالىعىنىڭ مۇشەسى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى الان حيگەر مەن گۆاندجۋداعى كورەي عىلىم جانە تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى كۆانحە لي مەن ولاردىڭ ارىپتەستەرى تاندەمدىك پوليمەرلى كۇن باتارەيالارىن جاساپ شىعاردى. جاڭا باتارەيالار اۆتورلارى سپەكتردىڭ كەڭىرەك دياپازونىن قولدانۋ ءۇشىن جۇتىلۋ سيپاتتامالارى ءار ءتۇرلى ەكى فوتوەلەكترلىك ۇياشىقتاردى ءبىر بۇتىنگە جالعاستىردى. ناتيجەسىندە باتارەيانىڭ پايدالى اسەر كوەففيسيەنتى 6،5%-عا تەڭ بولدى. كۇن باتارەياسىنىڭ بۇل ءتۇرى ءوزىنىڭ ارزاندىلىعى جانە ونى جاساۋداعى قاراپايىمدىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. 

فوتوەلەمەنتتىڭ كۇن باتارەيالارى سياقتى فوتوندار ەنەرگياسىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ەلەكتروندىق قۇرال ەكەندىگى ايان. سىرتقى فوتوەففەكت قۇبىلىسىنا نەگىزدەلگەن ەڭ العاشقى فوتوەلەمەنت فيزيكا ىلىمىندە XIX عاسىردىڭ اياعىندا پايدا بولدى. ونى بەلگىلى ورىس عالىمى الەكساندر ستولەتوۆ جاساپ شىعارعان. وندىرىستىك ماسشتابتارداعى فوتوەلەمەنتتەردىڭ پايدالى اسەر كوەففيسيەنتى ورتاشا ەسەپپەن 16% بولسا، ەڭ جاقسى ۇلگىلەردىكى –25%، ال لابوراتوريالىق جاعدايلاردا 43،5%-عا دەيىن جەتەدى. فوتوەلەمەنتتىڭ جۇمىس ىستەۋ ءپرينسيپى مەتالدان (كاليي، باريي) نە جارتىلاي وتكىزگىشتەن جاسالعان ەلەكترودتىڭ (فوتوكاتود) بەتىنە ەلەكتورماگنيت ساۋلە تۇسىرگەندە فوتوەففەكت قۇبىلىسىنىڭ پايدا بولۋىنا نەگىزدەلگەن. فوتوەلەمەنتتىڭسىرتقى فوتوەففەكت جانە ىشكى فوتوەففەكت قۇبىلىستارىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان تۇرلەرى بار. مىسالى: سىرتقى فوتوەففەكتىگە نەگىزدەلگەنىەلەكتروۆاكۋۋمدى فوتوەلەمەنت بولسا، ىشكى فوتوەففەكتىگە ۆەنتيلدى، جارتىلاي وتكىزگىشتى، جاپپالى قاباتتى فوتوەلەمەنت تۇرلەرى نەگىزدەلىپ جاسالعان. سونىڭ ىشىندە جارتىلاي وتكىزگىشتى كرەمنيي كريستالىنان جاسالعان فوتوەلەمەنتتەر (پايدالى اسەر كوەففيسيەنتى 15%-عا جۋىق) عارىشتىق ۇشۋ اپپاراتىنىڭ قورەكتەندىرۋ كوزى رەتىندە رادياسيالىق قۇبىلىستاردى زەرتتەۋدە، ت.ب. جاعدايلاردا دا پايدالانىلادى. سونداي-اق بۇگىنگى كەزدە فوتوەلەمەنتتەردى ءار ءتۇرلى كولىك تۇرلەرىنە – قايىقتارعا، ەلەكتروموبيلدەرگە، گيبريدتى اۆتوكولىكتەرگە، ۇشاقتارعا، ديريجابلدەرگە، ت.ب. ورناتۋ مۇمكىندىگى بار. يتاليا مەن جاپونيا سياقتى مەملەكەتتەردە فوتوەلەمەنتتەردى تەمىر جول پوەزدارىنىڭ شاتىرىنا ورنالاستىرادى. سونىڭ ىشىندە Solatec LLC كومپانياسى Toyoto Prius گيبريدتى اۆتوكولىگىنىڭ شاتىرىنا ورنالاستىرۋعا ارنالعان جۇقا قابىرشاقتى فوتوەلەمەنتتەردى ساتۋمەن اينالىسادى. جۇقا قابىرشاقتى فوتوەلەمەنتتەردىڭ قالىڭدىعى 0،6 مم عانا بولعاندىقتان، ول اۆتوكولىكتىڭ اەروديناميكاسىنا ەش اسەرىن تيگىزبەيدى. كۇن باتارەيالارى مەن فوتوەلەمەنتتەردەن بولەك كۇن ەنەرگياسىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن ادامزات ويلاپ تاپقان قۇرىلعىلارعا كۇن كوللەكتورلارى، كۇن ەلەكتر ستانسيالارى، گەليوجۇيەلەر، ت.ب. جاتادى.  

جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردان ءبىز ادامزات ءۇشىن كۇن ەنەرگەتيكاسىنىڭ اۋاداي قاجەت ەكەنىن تۇسىنەمىز. كۇن ەنەرگياسىن پايدالانۋدىڭ وزىندىك ارتىقشىلىقتارىمەن قاتار كەمشىلىكتەرى دە بار. اتاپ ايتساق، ارتىقشىلىقتارى: 
1) كۇن ەنەرگياسى بارىنە بىردەي قولجەتىمدى؛ 
2) ول سارقىلمايدى؛ 
3) قورشاعان ورتاعا ءقاۋىپسىز؛ 
كەمشىلىكتەرى: 
1) اۋا رايى مەن تاۋلىكتىڭ ۋاقىتىنا تاۋەلدى؛ 
2) كۇن ەنەرگياسىن الۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن قۇرىلعىلاردىڭ قىمباتتىلىعى؛ 
3) ونى شاعىلدىراتىن بەتتى پەريودتى تۇردە تازالاپ وتىرۋ قاجەت؛ 
4) ەلەكتر ستانسياسىنىڭ جانىندا اتموسفەرا ىسىپ كەتەدى؛ 
5) ەنەرگيانى اككۋمۋلياسيالاۋ قاجەت. 
سوعان قاراماستان كۇن ەنەرگەتيكاسىنا دەگەن سۇرانىستار جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. ءار ەلدىڭ عالىمدارى وسى قوسىمشا ەنەرگيا تۇرىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ونى دامىتۋ جولدارىن قاراستىرۋمەن اينالىسۋدا. وسىعان وراي كۇن ەنەرگياسىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا اينالدىراتىن قۇرىلعىلاردى پايدالانۋ دەڭگەيى جىلدان-جىلعا ءوسىپ كەلەدى. مىسالى: 2005 جىلى جۇقا قابىرشاقتى فوتوەلەمەنتتەر نارىقتىڭ 6%-ىن قۇراسا، 2006 جىلى بۇل كورسەتكىش 7%-عا جەتتى، ال 2007 جىلى 8%-عا، ال 2009 جىلى 16،8%-عا دەيىن ءوستى. ياعني 1999 جىلدان 2006 جىلعا دەيىن جۇقا قابىرشاقتى فوتوەلەمەنتتەر ءوندىرىسى جىل سايىن ورتاشا ەسەپپەن 80%-عا ءوسىپ وتىر. ال كۇن ەنەرگياسىنىڭ ەۋروپا ەلدەرىندە قولدانىلۋىنا شولۋ جاساساق، 2010 جىلى گەرمانيادا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 2%-ى فوتوەلەكترلىك قۇرىلعىلاردان الىنسا، يسپانيادا بۇل كورسەتكىش 2،7%-دى قۇرايدى. 

كۇن ەنەرگياسىن كۇندەلىكتى تۇرمىستا كەڭىنەن پايدالانۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. اسىرەسە، بۇل ماسەلەنىڭ تۇبەگەيلى شەشىلۋى قازىرگى ۋاقىتتا دۇنيە جۇزىندە مۇناي مەن گاز سەكىلدى وتىننىڭ كۇننەن-كۇنگە قىمباتتاۋىنان تۋىنداپ وتىرعان نەگىزگى پروبلەمالاردىڭ تولىقتاي شەشىمىن تابارىنا ءوز سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز. سەبەبى، وسىدان 50 جىلداي بۇرىن امەريكاندىق عالىم كينگ حۋببەرتس ايتقانداي: «... مۇناي تەك ونى وندىرۋگە كەتكەن ەلەكتر ەنەرگياسى ودان وندىرىلەتىن ەلەكتر ەنەرگياسىنان از بولعان كەزگە دەيىن عانا ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ نەگىزگى كوزى رەتىندە سانالادى. ال بۇدان كەيىن مۇناي ءوندىرۋ ونىڭ باعاسىنا قاراماستان توقتاتىلادى». عالىمدارىمىزعا بۇل تۇجىرىم «ك.حۋببەرتستىڭ زاڭى» دەگەن اتپەن بەلگىلى. 

كومىرسۋتەكتى ونىمدەردىڭ وتە كوپ ءوندىرىلۋى كليماتتىڭ وزگەرۋىنە، جىلىجايلى ەففەكتىنىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلەتىنى شىندىق. اتالعان جايتتار جەر شارىنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا ءقازىردىڭ وزىندە-اق بايقالىپ وتىر. سوندىقتان دا دۇنيە ءجۇزى عالىمدارى بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولدارىن عىلىمي-تاجىريبەلىك تۇرعىدان قاراستىرۋدا. ق ر ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى نادير ناديروۆ پىكىرىنە سۇيەنەر بولساق: «... كۇن ەنەرگەتيكاسى كومەگىمەن ادامزاتقا ءتونىپ تۇرعان اتالعان قاۋىپتەن قۇتىلۋعا بولادى». وسىمەن بايلانىستى قر-دا دۇنيە جۇزىندەگى وزىق تاجىريبەلەردى پايدالانا وتىرىپ مەملەكەت تاراپىنان ەلەكتر ەنەرگياسىن مۇناي مەن گازعا التەرناتيۆتى ەنەرگەتيكا رەتىندە كۇن ەنەرگياسىنان الۋعا باسا نازار اۋدارىلىپ وتىر. 

قورىتا كەلە ايتارىمىز: كۇن ەنەرگياسىن ءوز ماقساتىمىز ءۇشىن پايدالانۋدىڭ بولاشاعى زور. عالىمداردىڭ بولجاۋىنشا 2050 جىلعا قاراي كۇن ەنەرگياسى ادامزاتتىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنا دەگەن 20-25%-داي قاجەتتىلىگىن وتەي الادى. سول سياقتى حالىقارالىق ەنەرگەتيكالىق اگەنتتىكتىكتىڭ مالىمەتى بويىنشا 40 جىلدان كەيىن كۇن ەنەرگەتيكاسى كومەگىمەن اتموسفەراعا كومىرقىشقىل گازىنىڭ ءتۇسۋىن جىلىنا 6 ملرد تونناعا دەيىن قىسقارتۋعا بولادى ەكەن. وسىنداي تۇجىرىمدار نەگىزىندە كۇننەن وندىرىلەتىن ەنەرگيانىڭ ادامزات ءۇشىن سارقىلمايتىن بايلىق ەكەندىگىنە ابدەن كوز جەتكىزۋگە بولادى دەپ ويلايمىز.  

---