InfoHub Logo

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

جەتەكشىسى: ف.قوزىباقوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

دايىنداعان: ءالمۋسا ارۋجان ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى.

كۇي ونەرى – قازاق حالقىنىڭ ەڭ قۇندى، باعالى مۇرالارىنىڭ ءبىرى. قانى مەن جانىندا كۇي ويناعان ۇلتىمىز تۋما تالانتتارعا كەندە ەمەس. سونداي دارىن يەلەرىنىڭ ءبىرى – قازاق ونەرىندە ءوزىنىڭ وشپەس ءىزىن قالدىرعان كۇيشى، كومپوزيتور دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ تۋعانىنا بيىل 160 جىل تولىپ وتىر.            

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى، قازاق ءسسر-ى حالىق ءارتيسى، قۇرمانعازىنىڭ سۇيىكتى ءىزباسارى، قوس وردەندى كۇيشى-كومپوزيتور دينا نۇرپەيىسوۆا،  وسىدان  160 جىل بۇرىن، 1861 جىلى باتىس قازاقستان وبلىسى جاڭاقالا اۋدانىنىڭ بەكەتاي قۇمىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى كەنجە شارۋا ادامى بولسا دا،الامان بايگەگە ات باپتاپ،بەلسەنىپ كۇرەسكە شىعاتىن اۋلەتتى ادام بولعان.اناسى جانيحا دينانى ەرەكشە جاقسى كورىپ، كىشكەنتايىنان دينانىڭ دومبىراسىن قولىنا العانىن  ءسۇيسىنىپ،ونىڭ ونەرگە دەگەن قۇلشىنىسىن ءاردايىم قولداعان.1870 جىلى كۇي اۋىلى  قۇرمانعازى كەنجەنىڭ اۋىلىنا كەلىپ،10 جاسار  دومبىراشى قىز بار دەگەندى ەستىپ،ات باسىن بۇرادى.كىشكەنە قىزدىڭ دومبىراسىن تىڭداپ ،دۇنيەگە تاعى ءبىر ونەرلى ۇرپاق كەلگەنى قۇرمانعازىنى قۋانتادى.سول كەزدەن باستاپ،دينانىڭ اكەسىنىڭ رۇقساتىن الىپ، ون سەگىز جاسىنا دەيىن جيىندارعا ۇستازىمەن ەرىپ ءجۇرىپ ،ونەر مەن ءومىردىڭ ناعىز مەكتەبىنەن وتەدى.قوعامداعى ءومىردىڭ كوپ  ماسەلەسىنە كوزى جەتىپ،قولىنداعى دومبىراسىن تەك قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ قانا قويماي،ادام باقىتى ءۇشىن كۇرەستىڭ قارۋى ەكەنىن جادىنا مىقتاپ ۇيالاتادى.

   دينا 9 جاسىنان باستاپ، 19 جاسىندا ۇزاتىلۋىنا  دەيىن قۇرمانعازىنىڭ باۋلۋىندا بولادى.ون توعىز جاسىندا بەرىش ىشىندەگى بەسقاسقا رۋىنان شىققان تۇرمان ۇلى قاناس دەگەن  جىگىتكە تۇرمىسقا شىعادى.قاناس پەن  دينادان نۇرپەيىس اتتى ءبىر ۇل تۋعان. الايدا العاشقى پەرزەنتى دۇنيەگە  كەلگەن سوڭ قاناس كوپ كەشىكپەي قايتىس بولادى. دينا اتا سالتىمەن قايىن  ءىنىسى شاپەككە قوسىلادى. كۇيەۋىنىڭ  اتىن اتامايتىن ءداستۇر بويىنشا دينا كۇيەۋى شاپەكتى "جاپەك" دەپ اتاعان. دينانىڭ العاشقى  كۇيەۋىنەن كورگەن پەرزەنتى نۇرپەيىس 14 جاسىندا قايتىس بولادى. كەيىن ەل ىشىندە ءتىزىم الۋ ناۋقانى باستالعاندا  ءداستۇر بويىنشا اتالارىنىڭ اتىن اتاي الماعان دينا فاميلياسىنىڭ ورنىنا قايتىس بولعان تۇڭعىشى نۇرپەيىستىڭ ەسىمىن اتاعان. مىنە، دينانىڭ نۇرپەيىس كەلىنى اتانۋىنىڭ سىرى وسىندا. دينانىڭ ۇزاتىلۋ تويىندا ۇستازى قۇرمانعازى ءوزىنىڭ جان سەرىگىنە اينالعان دومبىراسىن شاكىرتى ديناعا تارتۋ ەتەدى. ۇستازى شاكىرتىنە «ەندى ءوزىڭ دە كۇي شىعارساڭ بولادى» دەپ باتاسىن بەرەدى. دينانىڭ العاشقى  شىعارعان كۇيلەرىنىڭ قاتارىنا «بۇلبۇل»، «بايجۇما»، «جىگەر» كۇيلەرىن جاتقىزۋعا بولادى.

اشارشىلىق جىلدارى دينانىڭ وتباسى كاسپيي تەڭىزى جاعالاۋىنا كوشىپ، استراحان وبلىسى مارفين اۋدانى كوزلوۆو اۋىلىندا تۇراقتايدى. 1937 جىلى احمەت جۇبانوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن دومبىراشى سماعۇل كوشەكبايەۆ دينانى الماتىعا الىپ كەتەدى. سول جىلدىڭ كۇزىندە الماتى قالاسىندا ۇلت دارىندارى باس قوسقان ەكىنشى رەسپۋبليكالىق جيىندا دينا ءوزىنىڭ «بۇلبۇل»، قۇرمانعازىنىڭ «تورەمۇرات»  پەن    «قايران شەشەم» اتتى كۇيلەرىن شەبەر ورىنداعانى ءۇشىن ەڭ العاشقى سىيلىعىن الادى.

دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ دومبىرادا ورىنداۋشىلىق ونەرىنە قايران قالعان كومپوزيتور احمەت جۇبانوۆ: «دينا ۇزىن دا سۇيرىكتەي ساۋساقتارىمەن دومبىرا پەرنەسىندە، ساعاعىندا نەبىر الشاق پەرنەلەر ارالىقتارىن ەشبىر مۇلتىكسىز الادى. سيمفونيا سازىنداي سيقىرلى اۋەن 62 تامىرىڭدى بويلاتا، شىمىرلاتا، بۋىرقانا نەبىر اسەرگە تۇسىرەدى» دەپ ونەرىنە ءتانتى بولعان ەكەن.وسىدان كەيىن دينا قازاق فيلارمونياسىنا جۇمىسقا الىنىپ، وعان «ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى» اتاعى بەرىلدى. وسى جىلى ول جامبىل جابايەۆپەن تانىسادى. ول 1939 جىلى ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلوداقتىق ۇلتتىق اسپاپتا ورىنداۋشىلار بايقاۋىندا ءبىرىنشى ورىندى يەلەنەدى. 1944 جىلى 83 جاستاعى دينا تاشكەنتتە وتكەن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مۋزىكاسىنىڭ 3ء-شى ونكۇندىگىندە ونەر كورسەتىپ، سول جىلى ول «قازاق ءسسر-ىنىڭ حالىق ءارتىسى» اتاعىن الادى.

د.نۇرپەيىسوۆا عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە شىعارعان «توي باستار»، «دومالاتپاي»، «ناۋىسقى» («ناۋاي»)، «اسەمقوڭىر»، «جىگەر» سىندى اسا ايشىقتى شىعارمالارىمەن ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ جۇرەگىندە قالدى. دينا حالىق الدىنا سوڭعى رەت 1952 جىلى 91 جاسىندا شىقتى. ال 1955 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا كۇيشى الماتى قالاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.بۇگىندە كۇيشى اتىندا مۋزىكالىق مەكتەپتەر مەن كوشەلەر بار.  اتىراۋدا د.نۇرپەيىسوۆا اتىنداعى وبلىستىق قازاق حالىق اسپاپتار وركەسترى جۇمىس ىستەيدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى كىتاپحاناسىندا كۇيشى دينا نۇرپەيىسوۆا تۋرالى مىنا ەڭبەكتەر ساقتالعان.

ا. سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ  كۇي ونەرى» اتتى مونوگرافياسى.  اۆتور بۇل شىعارماسىندا قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمىندە ايرىقشا ورىنى بار كۇي ونەرىن تاريحي جانە ەتنوگرافيالىق ايادا زەردەلەپ، ونىڭ وزىندىك قالىپتاسۋ جولدارىن، الەۋمەتتىك ومىرمەن بىتە قايناسقان بولمىسىن، سونداي-اق ءتولتۋما قاسيەتتەرىن ناقتىلى ايعاق-دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ سارالايدى.

ق.ءورىنعاليدىڭ «دينا كۇيشى» جيناعى. بۇل كىتاپقا دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ ءومىرى مەن ونەرى تۋرالى ءار كەزدەرى جازىلعان كورنەكتى مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى مەن قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارى، سونداي-اق كۇيشىنىڭ كوزى تىرىسىندە ونىمەن جاقىن ارالاسقان ازاماتتاردىڭ، ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرى ەنگەن. سونداي-اق كۇيتاباقتارى مەن عۇمىرناماسى توپتاستىرىلىپ، ءتول مۇراسىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى دە بەرىلگەن.

---