InfoHub Logo

ءاليحان بوكەيحانوۆ- ۇلتتىق بولمىسى ەرەكشە، ءور مىنەزدى، الاشتىڭ ارداگەرى. ءاليحان بوكeيحانوۆتىڭ ازاماتتىق بولمىسى مەن ۇلتتىق يدەياعا سۋارىلعان الىپ ويلارى اقيقاتقا اينالىپ، اتىلىپ كەتكەنگە دەيىنگى عيبراتتى عۇمىر جولدارىندا تەك جانى دا، ويى دا «قازاق» دەپ ءورىلىپ، كوكىرەگىندەگى تەرەڭ كۇرسىنىسى مەن جۇرەگى دە تاعى «قازاق» دەپ سوقتى. الاشتىڭ عاسىرلىق تاريحى، الاشتىڭ كۇللى ءومىر جولدارى ونىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان ءاليحان بوكeيحانوۆ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى.. «ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن»- دەپ قالدىرعان اسىل ءسوزى ءبىر عاسىر وتسە دە وسى شىنايى جۇرەكتەن شىققان جاناشىر ءسوز، ورالىمدى وي قانشاما جىلداردىڭ لەگىنەن ءوتىپ، ءاربىر قازاقتىڭ جۇرەگىنە وت بەرىپ، ۇلتتىق قاسيەتىن كەمەلدەندىرۋ باعدارىندا قىزمەت ەتىپ كەلەدى.

قازاققا قىزمەت ەتۋ دەگەنىمىز نە؟ بۇل ساۋالدىڭ تولىق جاۋابىن ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى، قايراتكەرلىك قىزمەتىنەن تابۋعا بولاتىن سياقتى. جۇدىرىقتاي جۇرەگىنە الاش جۇرتىنىڭ اۋىر قاسىرەتىن ارقالاپ، كۇللى اسىل عۇمىرىن ەل مۇراتى مەن حالىقتىق مۇددەگە ارناعان ءا.بوكەيحانوۆ سىندى تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ الاشتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىندا قالدىرعان ءىزى تەرەڭ.مۇستافا شوقاي ايتىپ كەتكەندەي، «جۇكتeلگەن مىندەتتەردى اتقارۋمەن عانا شۇعىلدانۋ جەتكىلىكسىز. زيالىلار ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋدىڭ، حالىقپەن ورتاق ءتىل تابىسا ءبىلۋدىڭ نەعۇرلىم ءتيىمدى جولدارىن تابا بىلۋلەرى كەرەك».  ءاليحاندىق ماعىنالى مۇرات، ءاليحاندىق وي – الاشتىڭ ويى، الاشتىڭ اسىل مۇراتى، الاشتىڭ يدەياسى، ءتىپتى الاش پەن ءاليحان سوزدەرى سينونيم سياقتى دەسەك، ارتىق ايپاعان بولار ەدىك.ءاليحان بوكەيحانوۆ –حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ ءبىرى –كوركەم ءادeبيەتكە سونىڭ ىشىندە باسپاسوزگە دە كوپ كوڭىل اۋدارعان عالىم. حالقىمىزدىڭ سارقىلماس قازىناسى –اۋىز ءادeبيەتى مۇرالارىن جيناۋ، ولاردى وڭدەپ باستىرۋ جانە قازاق ادەبيەتى مەن ءباسپاسوزىن دامىتۋدا جەتەكشى رول اتقارعان. «قازاقتىڭ ۇلت بولىپ وركەنيەتتى ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ ساناسەزىمىن وياتاتىن جاعداي تۋدىرۋ كەرەك، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتىلىن، ادەبيەتىن ورىستەتۋ كەرەك. ءوز ادەبيەتىن قالىپتاستىرۋدا تابىسقا جەتكەن حالىق قانا ازات ءومىر سۇرە الادى»، -دەپ ونى وركەندەتۋگە ءجان-تانىمeن بەرىلىپ ءبىرسىپىرا ەڭبەكتەر جازادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن حالىق اۋىز ادەبيەتى شىعارمالارىنىڭ ۇلگىلەرىن جيناپ، ونى جان-جاقتى زەرتتەپ جانە ناسيحاتتاپ، وڭدەپ باستىرىپ وتىرعان. ارينە، ءاليحان بوكەيحانوۆ ەڭ الدىمەن تاريحتا ەسىمى قالعان قوعام قايراتكەرى بولدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ كوزدەگەن باستى ماقساتىمىز، قولدا بار كىتاپتاردى اۋدارىستىرا وتىرىپ، الاش اۆتونومياسى دەپ اتالعان مەملەكەتىمىزدىڭ «ءبىرىنشى ءتوراعاسى» اتانعان ۇلتجاندى ازاماتىمىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بوستاندىعى جولىنا ىستەگەن جۇمىستارى مەن ادەبيەت پەن باسپاسوزگە قوسقان ۇلەسىنە ءۇڭىلىپ، وتكەن ءومىرىنىڭ قاتپارلى سىرلارىنان مالىمەت الۋ. ادەبيەتكە قالدىرعان مۇرالارى دەگەندە ءبىزدىڭ ويىمىزعا ەڭ الدىمەن كونە زاماننان كەلە جاتقان «قوزى-كورپەش بايان سۇلۋ»، «ەر تارعىن»، «ەر سايىن» جانە قازاقتىڭ ءتورت عاسىردان بەرگى جيناقتالعان «جيىرما ءۇش جوقتاۋى» شىعارمالارىن باستىرىپ شىعارىپ، وعان تۇسىندىرمەلەر جازعانى كەلەدى.
ابايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاگان - ءاليحان بوكەيحانوۆ .سولاردىڭ ىشىندە ابايتانۋ سالاسى بۇگىنگى ادەبي ءومىرىمىزدe ۇلكەن عىلىمي ارناعا اينالىپ وتىر. الايدا ۇلى كەمەڭگەردىڭ ونەرى مەن تۆورچەستۆوسى حاقىنداعى العاشكى زeرتتەۋ ماقالا كاشان جانە قايدا جاريالانعانى وقىرمان قاۋىمعا ونشا ماعلۇم ەمەس. ابايدىڭ وسكەن ورتاسى مەن تۆورچەستۆوسىن جۇيەلەپ تۇڭعىش رەت ءبىر ىزگە سالگان، ابايتانۋدىڭ نەگىزىن قالاگان - ءاليحان بوكەيحانوۆ. ول قازاق ادەبيەتتانۋ سالاسىنىڭ ۇلكەن ارناسى - ابايتانۋدىڭ نەگىزىن سالدى. كاكىتاي اباي ءومىرىنىڭ بەل-بەلەسىن، تۆورچەستۆولىك جولىن، ىزدەنىس باعىتتارىن سارالاپ، ءبىر جۇيەگە نەگىزدەپ، تۇڭگىش رەت اباي تۋرالى دەرەكتى ءاليحان بوكەيحانوۆقا جيىستىرىپ بەرەدى. اباي قايتىس بولگان سوڭ جەتى ايدان كەيىن. ياعني 1905 جىلى سەمەي كالاسىنىن گەوگرافيالىق ءبولىمشeءسىنىن «سەميپالاتينسكيي ليستوگىندا» ورىس تىلىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتڭ ازالى عۇمىرناماسى  جاريالاندى. ونىڭ سوڭىندا بۇل دەرەكتەردى رەتكە كەلتىرىپ، باسپاعا ۇسىنگان كاكىتاي ىسقاقوۆ ەكەندىگى تۋرالى سىلتەمە بار. بۇل قازىرگى تولىسقان ابايتانۋ عىلىمىنىڭ بۇلاق باستاۋىنا ابايدىڭ گەوگرافيالىك قوعامداعى دوستارى ميحاەليس، گروسس، كونشين سياقتى كوڭىلى نيەتتەس دوستارىنىن سەبەپكەرلىگى تيگەنى ايقىن. وسى ماقالا جاريالانعان سوڭ ءاليحان بوكەيحانوۆ پاتشا وكىمەتىنە قازاققا دەربەس قۇقىق بەرۋ تۋرالى مالىمدەمە جازىپ، ەلگە قول قويدىرۋ ءۇشىن كەرەكۋ ءوڭىرىن ارالاۋعا اتتانادى. سول جاقتا ءجۇرىپ 1906 جىلى 8-يانۆاردا تۇرمەگە كامالادى.عالىم قايىم مۇحامەتحانوۆتىڭ دەرەگى بويىنشا، ءاليحاننىس پورتفەلىندە اباي ولەڭدەرىنىڭ قولجازباسى بولعان. ونى 5 مىڭ سومعا باعالاپ، امان ساقتاۋىنا ادۆوكات ارقىلى ءوتىنىش تۇسىرگەن. 1907 جىلى سول گەوگرافيالىك قوعامنىڭ ارنايى جيناعىندا ابايدىڭ سۋرەتى تۇڭعىش رەت باسپا بەدەرىنە ءتۇستى. وسىمەن قاتار 1909 جىلى كاكىتاي ىسقاقوۆ پەتەربۋرگتەگى بوروگانسكيي باسپاحاناسىنان ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر كىتابىن جارىققا شىگارىپ، ءومىربايانى، ولەڭدەرى تاقىرىپقا رەتتەلىپ، تۇسىنىكتەمەلەر بەرىلدى. ابايتانۋداعى كاكىتايدىڭ ەنبەگى جونىندە مۇحتار اۋەزوۆ: «... بۇل جونىندە كازاقتىن مادەني تاريحىنا اباي مۇراسىنا ەرەكشە ەڭبەك سىنىرگەن، اباي ءوزى تاربيەلەپ، باۋلىعان - كاكىتاي ىسقاق ۇلىنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە ايتۋ كەرەك. كاكىتاي اباي شىعارمالارىنىڭ ەڭ العاشكى تاڭدامالى جيناگىن ءبىرىنشى رەت پەتەربۋرگتەگى بوروگانسكيي باسپاحاناسىندا 1909 جىلى شىعاردى. سول جيناقتىڭ اياعىندا اكىننىڭ كاكىتاي جازگان ءبىرىنشى ءومىربايانى بەرىلەدى»،- دەپ جازدى. شىندىعىندا، بۇل كاكىتايدىڭ اڭگىمەسى بويىنشا ءاليحاننىڭ اباي ءومىرى تۋرالى تولىقتىرىلىپ جازعان ەكىنشى ماقالاسى ەدى. ونىڭ الگاشقى نۇسقاسى 1905 جىلى «سەميپالاتينسكيي ليستوحتا» ورىس تىلىندە باسىلدى. ءبىز وسى ماقالانى وكىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل - ۇلى ابايدىڭ قاگاز بەتىنە تۇسكەن ەڭ العاشقى عۇمىرناماسى بولاتىن.

ءاليحان جانە الاش.ءاليحان 1908-1915 جىلدار ارالىعىندا سامار قالاسىندا تۇرادى. ونىڭ اسا ءىرى ساياسي قوعام قايراتكەرى رەتىندەگى تۇلعاسى وسى جىلدارى ايرىقشا ايقىندالادى. سەمەي وبلىسى قازاقتارى اتىنان رەسەيدىڭ I-مەملەكەتتىك دۋماسىنا دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، ونىڭ قۇرامىنداعى كوميتەتتىڭ مۇسىلمان فراكسياسىنىڭ بيۋرو مۇشەسى قىزمەتىن اتقارادى. شىنىندا ونىڭ وسىنداي دەڭگەيدەگى قايراتكەر بولىپ شىعۋىنىڭ سىرى نەدە؟ءبىرىنشى، جاسىنان حالىقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتى مەن ەل اراسىنداعى اڭىز اڭگىمەلەرىنىڭ تالىمدىك تاربيە بەرەتىن تاعىلىمدارىن ۇعىنىپ وسكەن زەرەكتىگى. ەكىنشى، ونىڭ سول تۇستاعى تاربيە العان اينالاسىنداعى ادامداردىڭ وزىق ويلى مادەنيەتى مەن ءمان-ماعىناسى كەلىسكەن ءسالتداستۇرى. ءۇشىنشى، ونىڭ جۇرگەن ورتاسىنىڭ وزگەشە بولۋى مەن العان ءبىلىمى. 1916-1917 جىلدار ارالىعىندا ۋاقىتشا وكىمەتتىڭ كوميسسارى قىزمەتىندە ءجۇرىپ ول: «بوستاندىق، تەڭدىك، تۋىسقاندىق XVIIIعاسىردان بەرى جارىققا شىققان تازا پىكىر. مۇنى مايدانعا سالعان فرانسيا جۇرتىنىڭ ساياسي ەرلەرى. وسى ءۇش ءتۇردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ تاريحتان، ىنجىلدەن، بۋددا وقۋىنان، ليەۆ نيكولايەۆيچ تولستوي فيلوسوفياسىنان تابىلادى، كوزى اشىق تالاپتى ەر ىزدەسە. بۇل ءۇش ۇراننان بولەك ادام بالاسىنىڭ باقىت، ماحابباتىنا جول جوق. بۇل جولدان شىعا جايىلعان حايۋاندىققا قايتقان بولادى» -دەپ، بوستاندىق پەن تەڭدىكتى ارمانداعان ويىن دالەلدەيدى. وسى جورامالدارعا وي جىبەرىپ، ونىڭ ورىستىڭ كلاسسيك جازۋشىسى ل.ن. تولستويمەن قاتار فرانسۋز جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن، ءتىپتى ەسكى ەفسانالار جازىلعان ءدىني ادەبيەتتەردى دە وقىعانىنا تاڭدانۋعا بولادى. 

ءاليحان بوكەيحانوۆ وسى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ورىنبورعا كەلىپ، 5- 13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن جالپى قازاق-قىرعىز سەزىنە وكىل بولىپ قاتىسادى. جالپى قازاق قۇرىلتايى قارالعان ماسەلەلەر تۋرالى قاۋلى الىپ، الاش اۆتونومياسى دەپ اتالاتىن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلعاندىعىن مالىمدەپ، ونى ءبىر اۋىزدان سول تۇڭعىش اۆتونوميالى مەملەكەتتىڭ ءتوراعاسى ەتىپ سايلايدى. بۇل قازاق قوعامى ءۇشىن ونىڭ تاريحى ماڭىزى ەرەكشە ەدى. تاريحتى بىلمەي تۇرىپ قازىرگىنىڭ قادىرىنە جەتۋ، بولاشاقتى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس دەيتىن ءومىردىڭ ءوز قاعيداسى بار. اۆتونوميا بولۋ –ءوز الدىنا مەملەكەت بولۋ. سوندىقتان، ونى كوكسەۋشىلەردىڭ تۇپكى ماقساتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ بولدى. ولاردىڭ ويى بويىنشا قازاق ەلىن باسقا وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا الىپ شىعا الاتىن دارا جول – ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ بولۋى ەدى. شىندىعىندا، بىرنەشە ۋاقىتشا ۇكىمەت ورناعان الاساپىران كەزەڭدە قۇرىلعان اۆتونوميا قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرە الدى ما؟. ەندى سوعان كەلەيىك. الاش قايراتكەرلەرى ۇسىنىپ وتىرعان «قازاق اۆتونومياسى» بۋرجۋازيالىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا بولاتىن. بۇل، ارينە، وزدەرىن جۇمىسشى تابىنىڭ وكىلى سانايتىن بولشيەۆيكتەردىڭ ساياسي يدەياسىنا قاراما-قارسى ەدى. ونىڭ ۇستىنە كوممۋنيستەر سوسياليستىك مەملەكەتتى قۇرۋدى ماقسات ەتىپ، حالىقتى كوممۋنيزمگە جەتكىزۋدى ارماندادى. سول ورناتقان كسرونىڭ كەنەتتەن ىدىراپ كەتۋى، ونىڭ سوڭعى باسشىسى م.س. گورباچيەۆتىڭ كەڭەستىك يمپەريانىڭ كۇيرەۋىنە اكەلىپ سوعاتىن كوپتەگەن كاتەلىكتەردى جىبەرىپ العاندىعىن ءدال ۋاقىتىندا بولجاپ بىلە الماعاندىعىن اتاپ كورسەتتى. سونىڭ ىشىندە كەڭەستىك قازاقستاندا بولعان ساياسي ناۋقانداردىڭ زارداپتارى مەن اشارشىلىقتىڭ اۋىرتپالىعى، ونىڭ ۇستىنە ف.ي. گولوششەكين باسشىلىق ەتكەن كەزەڭ ەلىمىزگە ورنى تولماس ناۋبەت اكەلدى. دانققۇمار باسشىنىڭ قۋعىن– سۇرگىنمەن اسىرا سىلتەگەن جۇمىستارىنىڭ اياعى كاتەلىكتەرگە ۇلاسىپ، «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ۇر دا– جىق ۇراندى ناۋقان تالاي جۇرتتىڭ تۇبىنە جەتتى. كوزى تىرىسىندە دۇرىس شەشىم قابىلداۋعا دارمەنسىز بولعان باسكەسەر باسشى ادامداردى بيلىكتەن، قاراپايىم ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنان ايىرىپ، قورعانسىزدىڭ كۇنىن ورناتتى. التى ميلليون قازاقتىڭ ءۇش ميلليون ءتورت ءجۇز مىڭى باسقا ەلگە اۋدى، ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە اشتىقتان قىرىلدى، س. سەيفۋللين، ت. رىسقۇلوۆ سياقتى زيالى قاۋىم وكىلدەرى «حالىق جاۋى» اتانىپ، جازىقسىز رەپرەسسياعا ۇشىرادى .بۇگىندە سول قازاق زيالىلارىنىڭ عاسىرلار بويعى ارمانى، قيالى ساياسي شىندىققا اينالدى، ەگەمەن ەل اتاندىق. تاۋەلسىزدىك، ەگەمەندىك دەگەن ۇعىمدار ساناعا سىڭە باستادى. ەل بولۋ ۇردىستەرى باستالدى. مەملەكەت جانە ونىڭ ينستيتۋتتارى، ۇكىمەت جۇيەسى، پارلامەنت جۇيەسى قالىپتاستى .سوندىقتان، بۇگىنگى كۇننىڭ ازاماتتارىنىڭ ماركسيزم-لەنينيزم ىلىمىنەن جانە كەڭەستىك سانادان جاڭا ەگەمەندى جانە تاۋەلسىز ەلدىڭ ازاماتتارىنىڭ ساناسىنا ءوتۋدى قالاۋى «قازاق ەلى - ماڭگىلىك ەل» دەگەن اتابابامىزدىڭ سان مىڭ جىلدان بەرگى اسىل ارمانى ەدى. سوسياليستىك قوعامنىڭ ادامدارىنىڭ كوزقاراسى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ىدىراۋىمەن وزگەردى. سوندىقتان، اتا-بابامىزدىڭ ارمانداعان اسىل مۇراتى اقيقاتقا اينالدى. ماڭگىلىك ەلدىڭ ىرگە تاسىن قالادىق. ەندەشە ۇلعايىپ كەلە جاتقان ماڭگىلىكتىڭ ساياسي تۇعىرى نە؟ دەگەن سۇراعىمىزعا «جۇزدەن استام ۇلت وكىلدەرى تۇرىپ جاتقان ماڭگىلىك ەلدىڭ تۇعىرى –ۇلتتىق مەملەكەت. 1919-1920 جىلدار ارالىعىندا ۆ.ي. لەنين باسقارعان كەڭەس ۇكىمەتى الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان م. دۋلات ۇلى، ج. ايماۋىت ۇلى، س. قوجان ۇلى سياقتى ساياسي بەلسەندىلەرگە جاريالاعان كەشىرىمنىڭ كەزىندە دە باسىن اشىپ ايتاتىن نارسە ءا.بوكەيحان ۇلىنىڭ ءوزىنىڭ «ۇلتجاندى» ۇستانىمىنان اينىماعانى. وسىدان ءبىراز وتكەن سوڭ ونى ماسكەۋگە جەر اۋدارادى. 1922-1927 جىلدار ارالىعىندا ءا. بوكەيحانوۆ موسكۆا قالاسىندا تۇرعان. اسىرەسە ونىڭ ۇرپاققا قالدىرعان ادەبي مۇراسىنىڭ ەڭ كولەمدىسى كسرو حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىنداعى قازاق سەكسياسىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ جازعان كوركەم اۋدارمالارى. ورىستىڭ كلاسسيك جازۋشىلارى ل.ن. تولستوي، ا.پ. چەحوۆ، ۆ.گ. كورەلەنكومەن قاتار ءتىپتى ءۇندى جانە تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ دا ادەبي شىعارمالارىن اۋدارىپ، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە قاتار جازعان پۋبليسيست. وقۋ قۇرالدارى مەن قاتار عىلىمي زەرتتەۋلەر جازعان وقىمىستى. ولاردىڭ ىشىندە بولشيەۆيكتەردىڭ كوسەمى ۆ.ي. لەنيننىڭ جۇبايى ن.ك. كرۋپسكايانىڭ «حالىقتى اعارتۋ تۋرالى» زەرتتەۋىن اۋدارۋعا اسقان ىقىلاس تانىتۋى كوممۋنيستەرمەن ىمىرالاسۋ ۇردىسىنە جاساعان قادامدارى ما دەپ تە ويلايمىز. دەسەك تە بىزگە ونىڭ كوممۋنيستىك يدەياعا قارسى بولا تۇرا، ونى جاقتاۋشىلاردىڭ جازعاندارىن وقۋدان باس تارتپاعانى ءمالىم بولىپ وتىر. سوندىقتان، كەز-كەلگەن ينتەليگەنسيا ءۇشىن وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى قوعامنىڭ تاڭداعان جولى ەمەس، عىلىمنىڭ قۇندىلىقتارىن دۇرىس تۇسىنگەندىگى بولار دەگەن ويىمىزدى ايتىپ وتۋگە ءتيىسپىز. ءا. بوكەيحانوۆ بىزگە قالدىرعان كوپتەگەن ماقالالارىنان باسقا بىرنەشە زەرتتەۋلەرگە قاتىستى اۋدارمالاردىڭ اۆتورى بولعان. سولاردىڭ ىشىندە ت.تۋتكوۆسكيدىڭ «جەردىڭ قىسقاشا تاريحى»، ك.فلامماريوننىڭ «استرونوميا ءالىپ-بيى»، د. گراۆەنىڭ «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى». ول نەگىزگى اۋدارمالارىن توڭكەرىسكە دەيىنگى «دالا ۋالاياتى»، «قازاق» گازەتتەرىنەن باستاپ كەڭەس داۋىرىندەگى «تەمىر قازىق»، «جاڭا مەكتەپ»، «كەدەي تۋى»، «ايەل تەڭدىگى»، «ەڭبەكشى قازاق»، «اقجول»، «جاس قايرات»، «جاس قازاق» جانە «ايقاپ» جۋرنالدارىندا جاريالاپ وتىرعان. وندا «قىر بالاسى»، «سىن ستەپەي»، «تۋزەمەس» دەگەن اتتاردى جامىلعان ەسىمدەرمەن قول قويعان. دەگەنمەن دە، ونىڭ مۇرالارى تۇگەل زەرتتەلىپ بولدى دەۋگە بولمايدى. بۇگىندە ۇلى جازۋشىنىڭ ومبى، سامارا، ورىنبور، ماسكەۋ سياقتى قالالاردىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارىنان دا ءجيى كورىنگەنى ءمالىم بولىپ وتىر. سوندىقتان، ونىڭ باسقا شەت ەلدەردىڭ باسىلىمدارىندا باسىلعان بۇرىن بەلگىسىز بولعان ماقالالارىنا جان-جاقتى زەرتەۋلەر جۇرگىزۋگە ءمان بەرىلۋدە. ءاليحان بوكەيحان ۇلى ءوزىنىڭ ماڭىنا احمەت بايتۇرسىن ۇلى، قالەل عاپپاس ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى، ماعجان جۇماباي ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى سىندى اقىن-جازۋشىلار مەن كورنەكتى زيالىلاردى توپتاستىرعان ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشى بولعانىن دا ايتا كەتكەنىمىز ءجون. قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ساكەن سەيفۋللين ءوزىنىڭ «تار جول تايعاق كەشۋ» رومانىندا «ءار جەردەن گازەت شىعا باستادى. سەمەي قالاسىنداعى «سارىارقا» گازەتىن باسقارعان – ق. عاپپاس ۇلى. تاشكەنت قالاسىنداعى «الاش» گازەتىن باسقارعان – ك. توعىس ۇلى. «بىرلىك تۋى» گازەتىن باسقارعان – م. شوقاي ۇلى. استراحان قالاسىنداعى «ۇران» گازەتىن باسقارعان ا. مۇسا ۇلى. اقمولا قالاسىنداعى «تىرشىلىك» گازەتىن باسقارعان– ر. دۇيسەنباي ۇلى، جازۋشىسى س. سەيفۋللين»، دەپ سول كەزدەگى دەڭگەيى ءار ءتۇرلى گازەتتەردىڭ تۇرلەرىن اتاي كەلىپ، «تىرشىلىك» گازەتىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى «قازاق» گازەتىنىڭ ىقپالىمەن ءجۇردى. وسى گازەتتەردى وقىپ، قازاقستاننىڭ قاي جەرىندە نە بولىپ جاتقانىن سىرتتان باقىلاپ جاتتىق. قازاق كوميتەتتەرىنىڭ كوبىنىڭ-اق ساياسي جولى، الەۋمەتتىك ءىسى، ءبىزدىڭ اقمولانىڭ وبلىستىق كوميتەتتەرىنەن وزگەشە ەمەس، كوبى-اق ءبىر قالىپتى. كوميتەتتەردىڭ باسىندا قازاقتىڭ بۇرىنعى ۇلكەن وقىعاندارى وتىردى»، دەگەن ءوزىنىڭ ەموسيالىق پىكىرىن دە بىلدىرەدى . مىنە، بۇل ۇزىندىدەن ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. دۋلات ۇلى جانە ءا. بوكەيحان ۇلى باسقارىپ ورىنبور قالاسىنان شىعارعان «قازاق» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي جانە رۋحاني ءومىرىن ۇدايى جازىپ وتىرعاندىعىن جانە باسقا باسىلىمدارعا ونىڭ ءمانىنىڭ زور بولعاندىعىن بىلەمىز. 

1913 جىلى «قازاق» گازەتىندەگى «قازاق تاريحى» ماقالاسىندا، - كۇش-قۋاتتى ءتيىستى ورنىنا جۇمساماي، ءبىرىنىڭ كوزىن ءبىرى شۇقۋدان ۋاقىتى ارتىلمادى، ىستەگەنىنىڭ ءبارى ءجابىر، زالىم بولدى؛ قىلعانىنىڭ ءبارى زورلىق-زومبىلىق ەدى».سول سەبەپتى دە ءاليحان تۋعان حالقى الدىندا بۇرىنعى حان-سۇلتانداردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى رەتىندە ءوزىن ايىپتى سەزىندى، كەڭ ساحارا دالاسىندا ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونىپ عۇمىر كەشكەن، قايتالانباس ءسالت-داستۇرى، مادەنيەتى بار حالقىن ەش قارسىلىقسىز وتارلىققا جەگىپ بەرگەن الدىڭعى حان-سۇلتانداردىڭ بار كىناسى مەن حالقىنىڭ كەلەشەك تاعدىرى ءۇشىن بار جاۋاپكەرلىكتى ءوز موينىنا الدى. «حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، - دەپ جازدى ءاليحان 1914 جىلى جازعان ماقالاسىنىڭ بىرىندە، - ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قوي­مايمىن». ءاليحان سوڭعى دەمى بىتكەنشە وسى سەرتىنە ادال بولىپ قالدى.

جەتەكشىسى: ف.قوزىباقوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى

دايىنداعان: الماسوۆا نازيرا،ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى.

---