سوڭعى دەم دە، وتان ءۇشىن!
اياگوز-قابانباي تۋى استىندا توماعاسىن تۇڭعىش سىپىرىپ،جوڭعار شاپقىنشىلارىنا نايزا تىرەپ،قىلىش سۋىرعان شىڭقوجا باتىردىڭ ەلى مەن جەرى ءۇشىن شىبىن جانىن ساداقا ەتكەن وتانى.
شىنقوجا بازارقۇل ۇلى 1706 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى اياگوز اۋدانىدا دۇنيەگە كەلگەن.قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسىندە ەرەكشە ەرلىك كورسەتىپ، قاراكەرەي قابانباي باتىر اسكەرىندە تالانتتى قولباسشى رەتىندە اتى شىققان. ورتا ءجۇز نايمان ىشىندەگى قاراكەرەي رۋىنىڭ تۋما تارماعىنان بولعان.تۋما رۋى شىنقوجا باتىر ەسىمىمەن بەلگىلى بولعان.
1727 جىلى بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسىندا جەكە ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، جاس باتىر اتانعان.
1730 جىلى اڭىراقاي-الاكول شايقاسىنا، 1741 جىلى شىڭعىستاۋداعى شاعان شايقاسىنا قاتىسىپ، تۋما، توقپاق، بايعانا رۋلارىنان قۇرالعان جاساققا باسشىلىق ەتكەن.
1752 – 1754 جىلدارى جەتىسۋ، التاي، تارباعاتاي وڭىرلەرىن جوڭعارلاردان ازات ەتۋ جورىقتارىندا دارىندى قولباسى رەتىندە ەل قۇرمەتىنە بولەندى.
شىنقوجانىڭ باتىر اتاعى العاش شىققانى - جوڭعاردىڭ «ايۋقارا» اتانعان دوبا دەگەن باتىرىمەن جەكپە-جەككە شىعىپ، ونى ولتىرگەن كەزى، ول كەزدە باتىر 21 جاستا ەكەن. وسىدان باستاپ تالاي شايقاستاردا ەرەن ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن باتىردىڭ داڭقى ەل اراسىنا كەتەدى.
نايمان ەلىنىڭ، تۋما رۋىنىڭ ۇرانىنا اينالعان باتىردىڭ جوڭعارلارعا قارسى سوعىستاردا اتاعى شىققان. جەكپە-جەك سايىسىندا تالاي مىقتى جوڭعار باتىرلارىن جەڭگەن، ءبىر شايقاستا بىرىنەن كەيىن ءبىرىن سەگىز باتىردى جەڭگەنى بار. قابانباي جاساقتارىمەن تىزە قوسىپ اڭىراقاي، قالبا، الاكول سايىستارىنا قاتىسقان. قالماق حانى «شىنقوجانىڭ باسىن اكەلگەنگە، سونىڭ باسىنداي التىن بەرەمىن» دەگەن ەكەن.
باتىردىڭ ەرلىك جولىنداعى ەرەن ەسىمى تۋما رۋىندا بولىپ جاتقان وقيعالاردان باستالدى.قوجاكەلدى، ەرنازار باتىرلار، رۋدىڭ ۇلى قاريالار مەن يگى جاقسىلارىن جيناپ الىپ: «ءبىز قارتايدىق. تۋمانىڭ تۋىن كىم ۇستايدى. كىمگە تاپسىرامىز؟» دەيدى. جيىن توپتىڭ ىشىنەن ءبىر جىگىت قوجاكەلدى باتىردىڭ الدىنا كەلىپ: «ۋا، باتىر اعا، وزىڭىزبەن بىرگە تولەندىقارانىڭ ۇيىندە تۇستەنگەنىمىزدە، جامانكوزدەن قالعان شىنقوجا دەگەن ءبىر جانىپ تۇرعان بالانى كورىپ ەدىك قوي! اتىمىزدى بايلاپ، ەسىك اشىپ، قولعا سۋ قۇيىپ، ورامال ۇسىنىپ جۇرگەن سول بالانىڭ ءبىتىمى بولەك، ادامنىڭ قاراي بەرگىسى كەلەتىندەي بالا ەدى. ءسىزدىڭ تۋىڭىزدى ۇستاۋعا سول لايىق!»، – دەيدى.
قوجاكەلدى باتىر قاسىنا نوكەرلەرىن ەرتىپ، جامانكوزدىڭ اۋىلىنا تولەندىنىڭ ۇيىنە تۇسەدى. اتتانار الدىندا: «وسى ۇيدە ءبىر بالا بار ەدى، ول كايدا؟» دەيدى قوجاكەلدى باتىر. تولەندى تومەن قاراپ كۇمىلجيدى. سوندا تولەندىنىڭ ايەلى؛ «اعالار، بۇل باۋىرلارىڭىز ءجۇزى كۇيىپ، سىزدەردەن قورقىپ ۇندەي الماي تۇر» دەيدى دە، بولعان جايدىڭ ءبارىن، بايان ەتىپتى.
تولەندىقارا ۇرلىق جىلقىدان ۇلەسىنە تيگەن ءبىر تۋ بيەنى قارا كۇزدە جىعىپ الادى. جىلقى ەتىنىڭ ءيىسىن تۇستىك جەردەن سەزەتىندەر بولادى ول كۇندە. ەلگە بىلدىرمەي، ۇرلىق جىلقىنى ءيىسىن سەزدىرمەي جەۋ كەرەك. جەر توشالاعا جاسىرىپ وتىرعان بيەنىڭ ءبىر كەسەك مايىن شىنقوجا ىستىككە شانشىپ، وتقا ۇستاپ، ءپىسىرىپ جەمەك بولادى. شىجىعان مايدىڭ ءيىسى مۇرنىنا كەلگەن تولەندى ۇيدەن اتىپ شىعىپ: «جەتىم يت» – دەپ شىڭقوجانىڭ قولىنداعى ماي شانىشقان ىستىكتى جۇلىپ اپ، بالانىڭ بەتىنە باسادى. ىستىق مايعا ءوڭىن دە بۇزباعان، كوزىن دە جۇمباعان بالا سول ءتۇنى جوعالىپ كەتەدى.
شىنقوجا بالا سول كەتكەننەن مول كەتىپ تاشكەنت اسىپ كەتەدى. ءوستىپ التى جىل وتەدى، شىنقوجا ونەرلى، ورىمدەي جىگىت بولعان كەزىندە وزبەك حانىنىڭ اسكەر جاساعىندا سارباز بولادى، ءىرىلى ۇساقتى سوعىستاردا ەرلىگىمەن جانە سوعىستى باسقارۋ، اسكەرلەردى سوعىستا ۇيىمداستىرا ءبىلۋ قابىلەتىمەن ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، بىرتىندەپ ون باسى، ءجۇز باسى، مىڭ باسى سودان وزبەك حاندىعىنىڭ جاساعىنىڭ تۇمەن باسى قىزمەتىنە تاعايىندالىپ، باتىرلىق، قولباسشىلىق اتاعى الىس-جاقىن كورشى ەلدەرگە جايىلادى. شىنقوجانىڭ حابارىن بىلە الماي جۇرگەندە، ونىڭ باتىرلىق اتاعى مەن داڭقى قازاقستاننىڭ قيىر شەتىندە، ەلدىڭ شەتىندە، جاۋدىڭ وتىندەگى تارباعاتاي وڭىرىنە دە جەتەدى. قارت قوجاكەلدى باتىر باۋىرى شىنقوجانى ىزدەپ تاشكەنت قايداسىڭ دەپ تارتىپ بەرەدى.وزبەك حانىنا كەلىپ: «باۋىرىمدى قايتارىپ بەر، وزىممەن بىرگە الا كەتەمىن»، – دەيدى. حان بەرمەيىن دەسە، ناق باۋىرى ەكەنىن ءبىلىپ تۇر، بەرەيىن دەسە بۇنداي باتىردى، اسكەرباسىن قايدان تابادى. حان بەرۋگە قيماي: «مىڭ ساربازدى بىردەي كيىندىرىپ، ەكى ساپقا ءبولىپ قاراما-قارسى ءتىزىپ قويامىن، سولاردىڭ ىشىنەن باۋىرىڭدى ءدوپ تانىپ الساڭ عانا قايتارامىن، تانىماساڭ ساعان جوق، كەلگەن ىزىڭمەن كەرى قايتاسىڭ» دەگەن شارت قويادى. قوجاكەلدى باتىر بۇل شارتتى قابىل الادى. سونان كەيىن قوجاكەلدى باتىر سامساپ تۇرعان قالىڭ ساربازدىڭ ورتاسىنان اتىمەن قۇيىنداتا شاۋىپ، ەكى جاعىنا كەزەك-كەزەك تەڭسەلىپ: «باۋىرىم شىنقوجا! شىنقوجا!» – دەپ ۇران تاستايدى. سول مەزەتتە ۇراندى ەستىپ قانى قىزىپ، تۋعان جەرىن اڭساپ، ساعىنىشتان سارعايىپ جۇرگەن شىنقوجا باتىر دا: «اعەكەم، اعاكەم، بارمىن، بارمىن!» – دەپ قوجاكەلدى باتىرعا قارسى شابادى. ەكى اعايىندى باتىرلار ءوستىپ تابىسقان سوڭ، وزبەك حانىنىڭ امالى قۇرىپ شىنقوجا باتىردى اعاسى قوجاكەلدى باتىرعا قوسىپ بەرەدى.
سودان بەرى بۇكىل تۋما بالاسىنىڭ سوعىستاعى ۇرانى «شىنقوجا» بولىپ قالدى، ءالى دە وسى ۇران. قىرىق جىل سوزىلعان قاندى شايقاستا شىنقوجا باتىر تۋمانىڭ قولىن باستاپ قازاق جاساعىنىڭ باس قولباسشىسى قابانباي باتىردىڭ قوسىنىندا بولدى. شىنقوجا باتىر ەرلىگى تۋرالى ءى.ءجۇمادىلوۆتىڭ “دارابوز” ديلوگياسىندا جاقسى سۋرەتتەلەدى.
قازاق-قىرعىز اراسىندا بولعان قاقتىعىستا شىنقوجا باتىر قورشاۋدا قالىپ قالادى. ابدەن وشىككەن جاۋلارى شىنقوجا باتىردىڭ دەنەسىن كەسكىلەپ-تۋرالاپ كەتەدى.سوندا شىنقوجا باتىر بارماعىن قىلىشپەن شاۋىپ ورايدى ءوز دا، ساۋ قالعان باتىرلارعا قازاق جەرىندە كومۋگە امانات رەتىندە تاپسىرادى، ءوزى سول “جايىل قىرعىنى” دەپ اتالعان شايقاستا ەرلىكپەن قازا تابادى. قابانباي باتىر سۇيەگىن ىزدەپ تابۋعا بۇيىرىق بەرەدى. باتىردىڭ سۇيەگىن تابا الماعاننان كەيىن، كۇرەكتەي باس بارماقتىڭ شىنقوجا باتىردىكى ەكەنىن تانىپ، سەرىكتەرى وسى باس بارماقتى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اياگوز اۋدانداعى شىنقوجا ەسىمىمەن اتالعان اۋىلدا نارىن وزەننىڭ بويىنداعى بيىك توبەنىڭ باسىنا ارۋلاپ جەرلەگەن.
ال 1996 جىلى شىنقوجا باتىردىڭ 290 جىلدىعى وسى اياگوز وڭىرىندە كەڭىنەن اتاپ ءوتىلىپ، بارماعى كومىلگەن جەرگە جاڭا كەسەنە ورناتىلدى. اياگوز قالاسىنداعى ۇلكەن ءبىر كوشەگە شىنقوجا باتىر ەسىمى بەرىلگەن.
قورىتا ايتار بولسام،شىنقوجا باتىردىڭ ەرەن ەرلىگى تاريح ساحناسىندا ايتارلىقتاي ءىز قالدىردى.باتىردىڭ ەسىمى حالىق جانىنان دا،جادىنان دا ماڭگى وشپەگەن جانە وشپەيدى دە!
جەتەكشىسى: ف.قوزىباقوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح جانە ارحەولوگيا، ەتنولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى
دايىنداعان: بەرىكحانوۆا ارايلىم،ءال فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى.
You Might Also Like
-
كىرىسپە بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك ارەناداعى وزىندىك ورنىن ويىپ تۇرىپ الۋدى، جەر بەتىندە «ماڭگىلىك ەل» بولۋدى ماقسات ەتكەن قازاق دەگەن ۇلتتىڭ وسى ءبىر سارا جولعا ءتۇسۋ جولىندا ادام ايتس...
