كيىز ءۇي
ساباقتىق تاقىرىبى: كيىز ءۇي.
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋى، قولدانىلۋى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ جۇرەگىن ۇلتتىق سانا – سەزىمگە ۇيالاتۋ، تانىمدىق قابىلەتىن جانە ۇلتتىق ونەر جايلى ءبىلىمىن كەڭەيتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى حالقىمىزدىڭ سالت – ءداستۇرىن بىلۋگە، قادىرلەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، ءوز بەتىنشە ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىق كورنەكىلىگى: ۇلگىلەر، دايىن كيىز ءۇي سۋرەتتەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ، بەينەلەۋ ونەرى،. تاريح
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
• وقۋشىلارمەن سالەمدەسەمىن؛
• وقۋشىلاردى تۇگەندەيمىن؛
• وقۋشىلاردىڭ قۇرال – جابدىقتارىن تۇگەندەۋ؛
• وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارتۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاي وتىرىپ، وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار قويۋ.
جاڭا ساباق
كيىز ءۇي — ورتالىق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ نەگىزگى باسپاناسى بولىپ تابىلعان. ورتالىق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ كوشپەلى تۇرعىن ءۇيى دەسە دە بولادى.
كيىز ءۇي — كوشپەندىلەردىڭ تەز جيىپ، شاپشاڭ تىگۋگە، ياعني كوشىپ - قونۋعا ىڭعايلى ءۇيى.
كوشپەندىلەردىڭ كيىز ءۇيى — تاريح
ىمىزداعى ەڭ ءبىرىنشى ساۋلەتتىك قۇرىلىسى. كيىز ءۇيدىڭ ءىشى قىستا جىلى، جازدا سالقىن. سوندىقتان، شوپاندار دا، تۋريستەر دە پايدالانادى.
كيىز ءۇي جەر سىلكىنىسىندە دە ىڭعايلى، ويتكەنى ول وڭايلىقپەن بۇزىلمايدى. قازاقستان جەر سىلكىنىسىنەن زارداپ شەككەن ەلدەرگە شاتىردىڭ ورنىنا كيىز ۇيلەر اپارىپ ءجۇر.
كيىز ءۇي - كوكتەم، جاز جانە كۇز مەزگىلدەرىندە قونىستان قونىسقا كوشىپ ءجۇرۋ جاعدايىنا قولايلى قۇراما ءۇي. ونىڭ قابىرعاسى تورلاپ كوكتەلگەن كەرەگەدەن تۇرعىزىلادى. كەرەگە ادەتتە ەكى ءتۇرلى بولادى. ونىڭ ءبىرى كەڭ كوزدى كەرەگە « جەلكوز» دەپ اتالادى. بۇل ارتۋعا جەڭىل، ءبىراق ءسانسىز، سۇيەگى جەڭىل بولعاندىقتان جەلگە توزىمسىزدەۋ بولىپ كەلەدى. ەكىنشى ءتۇرى تار كوزدى كەرەگە – «توركوز» دەپ اتالادى، ول ارتۋعا اۋىرلاۋ بولعانىمەن، جەلگە وتە ءتوزىمدى. كەرەگە جينالمالى بولەك - بولەك قاناتتاردان جاسالادى. ال كەرەگەدەن جوعارى سيدام، جىڭىشكە اعاشتان جۇمىرلاپ جاسالىپ، قارنى يىلگەن ۋىقتاردان قاۋسىرىلا كۇمبەز شىعارىلادى. باسى دوڭگەلەنە جايىلعان كەرەگەنىڭ اشا باسىنا ايقاستىرىلا بايلانىپ، ۇشى (قالامى) شاڭىراقتىڭ كوزىنە شانشىلادى. شاڭىراق - ءۇي كۇمبەزىنىڭ توبەسى ءارى تەرەزەسى. كەرەگەنىڭ سىرتىنان ءار الۋان بوياۋلى ءجۇن ورالىپ، ورنەك ءتۇسىرىلىپ توقىلعان شىمشي نەمەسە جالاڭاش شيدەن توقىلعان شي ۇستالادى. كەرەگە مەن ۋىقتار ۋىقباۋ، كەرمەباۋ، باسقۇر، قۇر جانە باسقا دا باۋ - شۋلارمەن بەكىتىلەدى. ءۇيدىڭ اعاشتان جاسالعاندارىن «سۇيەگى» دەپ اتايدى. ءۇي اعاشىنىڭ سىرتىنان ارناۋلى ءۇي كيىزدەرى - قابىرعاسىنا تۋىرلىق، ۇستىنە ۇزىك، توبەسىنە تۇندىك جابىلادى. بۇل ءۇي كيىزدەرى باۋ - شۋلار ارقىلى ۇشتاستىرىلادى. كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ بيىكتىگى ءبىر جارىم مەتر، ەنى 0، 8 مەتر كەلەدى. وعان اعاشتان ويۋلاپ جاسالعان «سىقىرلاۋىق»دەپ اتالاتىن جارما ەسىك ورناتىلادى. سىقىرلاۋىق سىرتىنان وراۋلى شيدەن توقىپ، ويۋلى كيىز قاپتاعان جاپپا ەسىك تۇسىرىلەدى. ءۇيدىڭ ورتاسىندا تاماق پىسىرەتىن وشاعى بولادى. ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا توسەك، ونىڭ تۇسىنا تۇسكيىز ۇستالىپ، توسەكتى قورشاپ شىمىلدىق تارتىلادى. ءۇيدىڭ تورىنە جۇقاياق قويىلىپ، ونىڭ ۇستىنە ابدىرا، كورپە - جاستىق ت. ب جۇكتەر جينالادى. ءۇيدىڭ سول جاعىنا كەبەجە، قازاناياق، سابا سياقتى ىدىستار قويىلىپ، شىپتامەن قورشالادى. تالاي عاسىرلىق كوشپەلى تۇرمىس تاجىريبەسىنەن تۋعان قازاقتىڭ كيىز ءۇيى – كۇننىڭ اپتابى مەن ءتۇننىڭ دىم - سىزىنان، جاۋىن - شاشىن مەن اڭىزاقتان، بوراننان ساقتانۋعا ىڭعايلى، ءارى اۋالى، ءارى جارىق بولۋدىڭ ۇستىنە كوشى-قونعا قولايلى، ونى جارتى ساعات ىشىندە جىعىپ - ارتۋعا دا، جارتى ساعات ىشىندە كولىكتەن ءتۇسىرىپ، تىگىپ الۋعا دا بولادى.
قازاق كيىز ۇيلەرىنىڭ تىركەلىپ، تىگىلەتىن تۇرلەرى دە كەزىكتى. مىسالى: ورتاڭعى ءۇيدىڭ جان - جاعىنان بىرنەشە ەسىك شىعارىلىپ، وسى ەسىكتەرگە بىردەن كيىز ءۇي تىركەلىپ، «ورتاڭعى ءۇي»، «ءتور ۇي»، «اۋىز ءۇي»، وڭ، سول قاناتتاعى «جان ءۇي» ت. ب. دەپ اتالدى. بۇنداي ۇيلەر 4 - 5 ۇيدەن تىگىلدى. بۇدان باسقا 2، 3 ۇيدەن قاتارلاپ، تىركەلىپ تىگىلەتىن تۇرلەرى دە كەزىكتى. ەكى ۇيدەن تىركەلىپ تىگىلگەن ءۇي «قوس ءۇي» دەپ اتالدى.
ادەتتە قىستا كيىز ۇيدە قىستايتىندار تۋىرلىق، ۇزىكتى قوستاپ جاۋىپ، ىرگەنى كومىپ، جىلىلاپ ۇستاعان. تىم ەرتەدە 4، 6، 8 دوڭعالاقتى الىپ اربالارعا قوندىرىلعان جىلجىمالى وردالار دا بولدى. شاعىن اربالارعا قوندىرىلعان شاعىن ۇيلەر «جورىق ۇيلەرى» رەتىندە پايدالاندى.
سونىمەن كيىز ءۇيدىڭ ءىشى 3 بولىمگە بولىنەدى:
1. ءتور.
2. سول جاق.
3. وڭ جاق.
كيىز ءۇي نەگىزگى 3 بولىكتەن تۇرادى:
1. ءۇيدىڭ سۇيەكتەرى (اعاشتان تۇراتىن بولىكتەر)؛
2. كيىزدەرى؛
3. باۋ – شۋلارى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ. وقۋشىلار بۇگىن ءبىز كيىز ءۇي تۋرالى تولىق ماعلۇمات الدىق. سونىمەن مىنا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭدەر
• كيىز ءۇي دەگەنىمىز نە؟
• كيىز ءۇيدىڭ ءىشى نە بولىمنەن تۇرادى؟
• كەڭ كوزدى كەرەگە قالاي اتالادى؟
• تار كوزدى كەرەگە قالاي اتالادى؟
• كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى نەشە مەتر بولادى؟
وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءۇي تاپسىرماسى
ساباقتىڭ ماقساتى:
بىلىمدىلىك: وقۋشىلارعا كيىز ءۇيدىڭ جاسالۋى، قولدانىلۋى تۋرالى تولىق ماعلۇمات بەرۋ؛
دامىتۋشىلىق: وقۋشىنىڭ جۇرەگىن ۇلتتىق سانا – سەزىمگە ۇيالاتۋ، تانىمدىق قابىلەتىن جانە ۇلتتىق ونەر جايلى ءبىلىمىن كەڭەيتۋ؛
تاربيەلىك: وقۋشىلاردى حالقىمىزدىڭ سالت – ءداستۇرىن بىلۋگە، قادىرلەۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، ءوز بەتىنشە ساراماندىق جۇمىس.
ساباقتىق كورنەكىلىگى: ۇلگىلەر، دايىن كيىز ءۇي سۋرەتتەرى.
ءپانارالىق بايلانىس: سىزۋ، بەينەلەۋ ونەرى،. تاريح
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
• وقۋشىلارمەن سالەمدەسەمىن؛
• وقۋشىلاردى تۇگەندەيمىن؛
• وقۋشىلاردىڭ قۇرال – جابدىقتارىن تۇگەندەۋ؛
• وقۋشىلاردىڭ زەيىندەرىن ساباققا اۋدارتۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ.
وتكەن تاقىرىپتى قايتالاي وتىرىپ، وقۋشىلارعا تاقىرىپ بويىنشا سۇراقتار قويۋ.
جاڭا ساباق
كيىز ءۇي — ورتالىق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ نەگىزگى باسپاناسى بولىپ تابىلعان. ورتالىق جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ كوشپەلى تۇرعىن ءۇيى دەسە دە بولادى.
كيىز ءۇي — كوشپەندىلەردىڭ تەز جيىپ، شاپشاڭ تىگۋگە، ياعني كوشىپ - قونۋعا ىڭعايلى ءۇيى.
كوشپەندىلەردىڭ كيىز ءۇيى — تاريح
ىمىزداعى ەڭ ءبىرىنشى ساۋلەتتىك قۇرىلىسى. كيىز ءۇيدىڭ ءىشى قىستا جىلى، جازدا سالقىن. سوندىقتان، شوپاندار دا، تۋريستەر دە پايدالانادى.
كيىز ءۇي جەر سىلكىنىسىندە دە ىڭعايلى، ويتكەنى ول وڭايلىقپەن بۇزىلمايدى. قازاقستان جەر سىلكىنىسىنەن زارداپ شەككەن ەلدەرگە شاتىردىڭ ورنىنا كيىز ۇيلەر اپارىپ ءجۇر.
كيىز ءۇي - كوكتەم، جاز جانە كۇز مەزگىلدەرىندە قونىستان قونىسقا كوشىپ ءجۇرۋ جاعدايىنا قولايلى قۇراما ءۇي. ونىڭ قابىرعاسى تورلاپ كوكتەلگەن كەرەگەدەن تۇرعىزىلادى. كەرەگە ادەتتە ەكى ءتۇرلى بولادى. ونىڭ ءبىرى كەڭ كوزدى كەرەگە « جەلكوز» دەپ اتالادى. بۇل ارتۋعا جەڭىل، ءبىراق ءسانسىز، سۇيەگى جەڭىل بولعاندىقتان جەلگە توزىمسىزدەۋ بولىپ كەلەدى. ەكىنشى ءتۇرى تار كوزدى كەرەگە – «توركوز» دەپ اتالادى، ول ارتۋعا اۋىرلاۋ بولعانىمەن، جەلگە وتە ءتوزىمدى. كەرەگە جينالمالى بولەك - بولەك قاناتتاردان جاسالادى. ال كەرەگەدەن جوعارى سيدام، جىڭىشكە اعاشتان جۇمىرلاپ جاسالىپ، قارنى يىلگەن ۋىقتاردان قاۋسىرىلا كۇمبەز شىعارىلادى. باسى دوڭگەلەنە جايىلعان كەرەگەنىڭ اشا باسىنا ايقاستىرىلا بايلانىپ، ۇشى (قالامى) شاڭىراقتىڭ كوزىنە شانشىلادى. شاڭىراق - ءۇي كۇمبەزىنىڭ توبەسى ءارى تەرەزەسى. كەرەگەنىڭ سىرتىنان ءار الۋان بوياۋلى ءجۇن ورالىپ، ورنەك ءتۇسىرىلىپ توقىلعان شىمشي نەمەسە جالاڭاش شيدەن توقىلعان شي ۇستالادى. كەرەگە مەن ۋىقتار ۋىقباۋ، كەرمەباۋ، باسقۇر، قۇر جانە باسقا دا باۋ - شۋلارمەن بەكىتىلەدى. ءۇيدىڭ اعاشتان جاسالعاندارىن «سۇيەگى» دەپ اتايدى. ءۇي اعاشىنىڭ سىرتىنان ارناۋلى ءۇي كيىزدەرى - قابىرعاسىنا تۋىرلىق، ۇستىنە ۇزىك، توبەسىنە تۇندىك جابىلادى. بۇل ءۇي كيىزدەرى باۋ - شۋلار ارقىلى ۇشتاستىرىلادى. كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ بيىكتىگى ءبىر جارىم مەتر، ەنى 0، 8 مەتر كەلەدى. وعان اعاشتان ويۋلاپ جاسالعان «سىقىرلاۋىق»دەپ اتالاتىن جارما ەسىك ورناتىلادى. سىقىرلاۋىق سىرتىنان وراۋلى شيدەن توقىپ، ويۋلى كيىز قاپتاعان جاپپا ەسىك تۇسىرىلەدى. ءۇيدىڭ ورتاسىندا تاماق پىسىرەتىن وشاعى بولادى. ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا توسەك، ونىڭ تۇسىنا تۇسكيىز ۇستالىپ، توسەكتى قورشاپ شىمىلدىق تارتىلادى. ءۇيدىڭ تورىنە جۇقاياق قويىلىپ، ونىڭ ۇستىنە ابدىرا، كورپە - جاستىق ت. ب جۇكتەر جينالادى. ءۇيدىڭ سول جاعىنا كەبەجە، قازاناياق، سابا سياقتى ىدىستار قويىلىپ، شىپتامەن قورشالادى. تالاي عاسىرلىق كوشپەلى تۇرمىس تاجىريبەسىنەن تۋعان قازاقتىڭ كيىز ءۇيى – كۇننىڭ اپتابى مەن ءتۇننىڭ دىم - سىزىنان، جاۋىن - شاشىن مەن اڭىزاقتان، بوراننان ساقتانۋعا ىڭعايلى، ءارى اۋالى، ءارى جارىق بولۋدىڭ ۇستىنە كوشى-قونعا قولايلى، ونى جارتى ساعات ىشىندە جىعىپ - ارتۋعا دا، جارتى ساعات ىشىندە كولىكتەن ءتۇسىرىپ، تىگىپ الۋعا دا بولادى.
قازاق كيىز ۇيلەرىنىڭ تىركەلىپ، تىگىلەتىن تۇرلەرى دە كەزىكتى. مىسالى: ورتاڭعى ءۇيدىڭ جان - جاعىنان بىرنەشە ەسىك شىعارىلىپ، وسى ەسىكتەرگە بىردەن كيىز ءۇي تىركەلىپ، «ورتاڭعى ءۇي»، «ءتور ۇي»، «اۋىز ءۇي»، وڭ، سول قاناتتاعى «جان ءۇي» ت. ب. دەپ اتالدى. بۇنداي ۇيلەر 4 - 5 ۇيدەن تىگىلدى. بۇدان باسقا 2، 3 ۇيدەن قاتارلاپ، تىركەلىپ تىگىلەتىن تۇرلەرى دە كەزىكتى. ەكى ۇيدەن تىركەلىپ تىگىلگەن ءۇي «قوس ءۇي» دەپ اتالدى.
ادەتتە قىستا كيىز ۇيدە قىستايتىندار تۋىرلىق، ۇزىكتى قوستاپ جاۋىپ، ىرگەنى كومىپ، جىلىلاپ ۇستاعان. تىم ەرتەدە 4، 6، 8 دوڭعالاقتى الىپ اربالارعا قوندىرىلعان جىلجىمالى وردالار دا بولدى. شاعىن اربالارعا قوندىرىلعان شاعىن ۇيلەر «جورىق ۇيلەرى» رەتىندە پايدالاندى.
سونىمەن كيىز ءۇيدىڭ ءىشى 3 بولىمگە بولىنەدى:
1. ءتور.
2. سول جاق.
3. وڭ جاق.
كيىز ءۇي نەگىزگى 3 بولىكتەن تۇرادى:
1. ءۇيدىڭ سۇيەكتەرى (اعاشتان تۇراتىن بولىكتەر)؛
2. كيىزدەرى؛
3. باۋ – شۋلارى.
ساباقتى قورىتىندىلاۋ. وقۋشىلار بۇگىن ءبىز كيىز ءۇي تۋرالى تولىق ماعلۇمات الدىق. سونىمەن مىنا سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىڭدەر
• كيىز ءۇي دەگەنىمىز نە؟
• كيىز ءۇيدىڭ ءىشى نە بولىمنەن تۇرادى؟
• كەڭ كوزدى كەرەگە قالاي اتالادى؟
• تار كوزدى كەرەگە قالاي اتالادى؟
• كيىز ءۇيدىڭ ەسىگى نەشە مەتر بولادى؟
وقۋشى ءبىلىمىن باعالاۋ.
ءۇي تاپسىرماسى
You Might Also Like
