كيىز ءۇيدىڭ تۇرلەرى مەن قۇرىلىسى
كيىز ءۇيدىڭ قازاقى جانە قالماقى دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار. قازاقى ۇيلەر دوڭگەلەك، تولىق كۇمبەزدى بولادى دا، قالماقى ءتۇرىنىڭ توبەسى شوشاقتاۋ كەلەدى. قازاقى ۇيلەر پايدالانىلۋىنا، ءسان-سالتاناتىنا قاراي بىرنەشە تۇرلەرگە بولىنەدى. مىسالى، قارا ءۇي (ءۇش قانات)، قوڭىر ءۇي (4 قانات)، بوز ءۇي (5 قانات)، اق ءۇي (6 قانات)، اق الا وردا (8 قانات)، اق وردا (12 قانات)، اق شاڭقان (18 قانات)، التىن ۇزىك (24 قانات)، التىن وردا (30 قانات) دەپ اتالاتىن تۇرلەرى بار. سول سياقتى كوشىپ-قونۋعا، ۋاقىتشا پانالاۋعا نەمەسە شارۋاشىلىق، جۇمىس رەتىندە بەيىمدەلگەن ءۇي تۇرلەرى بولادى. ولار قوس، ابىلايشا، كۇركە، كەپە، يتارقا، جاپپا، جولىم ءۇي، اس ءۇي، قالقا دەپ اتالادى. جاڭا ءۇي بولعان جاس شاڭىراقتى «وتاۋ» دەيدى.
كيىز ءۇيدىڭ ءىشى 4 بولىمگە بولىنەدى:
1. ءتور. مۇندا جۇك جينالادى، قوناقتار ورنالاسادى. بۇل – كيىز ءۇيدىڭ جوعارى ءارى سىيلى ورنى. جاس كەلىندەر بۇل جەردە وتىرمايدى.
2. سول جاق (كىرگەندە وڭ جاق) – ءۇي يەسىنىڭ وتىراتىن جانە جاتاتىن ورنى. بوساعا جاقتا ازىق-تۇلىك، ىدىس-اياقتار تۇرادى. ونى شيمەن جاۋىپ قويادى.
3. وڭ جاقتا (كىرگەندە سول جاق) بالالار ورنالاسادى. بوساعا جاققا قاراي ەر-تۇرماندار، كيىمدەر ىلىنەدى.
4. وت ورنى قاسيەتتى ورىن بولىپ سانالادى. مۇندا وت جاعىلادى، قازان اسىلادى.
كيىز ءۇي نەگىزگى 3 بولىكتەن قۇرالادى:
1. ءۇيدىڭ سۇيەكتەرى (اعاشتان تۇراتىن بولىكتەرى).
2. كيىزدەرى (شي دە وسىعان كىرەدى)
3. باۋ-شۋلارى (باۋلارى مەن باسقۇر، ارقاندارى).
كيىز ءۇيدىڭ قازاق ءومىرى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىنا ۇيلەسىمدىگى سونداي، ونى ۇلكەيتىپ، كىشىرەيتىپ، ءتىپتى بىر-بىرىنە قوسىپ، ەكى-ۇش بولمەلى ەتىپ تىگۋگە دە بولادى. تۋىرلىقتان جازدا ىستىق، قىستا سۋىق، جاۋىندا سۋ وتپەيدى. كەيدە قىستان كيىز ۇيمەن شىعاتىن قازاقتار تۋىرلىقتى ەكى قابات ەتىپ جابادى. ءۇي ىرگەسىن شوپپەن بىتەپ، اينالاسىن قامىسپەن شالىلاپ قورالايدى. كوبىنەسە قوپالى، قامىستى جەردى پانالايتىندىقتان، جەل دە كوپ بولمايدى. مىنە، وسىنداي ۇيدە ەل داڭقىن اسىرىپ، نامىستى قولدان بەرمەگەن دانىشپاندارىمىز بەن باتىرلارىمىز تۋىپ، وسكەندىگىن ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى. اسىرەسە كەرەي، ءاز جانىبەك، تاۋكە حان، حان ابىلاي، كەنەسارى، ۇلى اباي، عۇلامالار احمەت بايتۇرسىنوۆ، قانىش ساتپايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆتەردىڭ كىندىگى وسى كيىز ءۇي ىشىندە كەسىلگەن. ءارقاشان قونىس اۋدارعاندا تازا جەرگە تىگىلگەن ءۇيدىڭ ساف اۋاسى اسپان، جەر، سۋمەن استاسىپ، قاسيەتتى قارا شاڭىراقتىڭ كيەسى، مۇمكىن، وسىنداي ۇلىلاردىڭ كوكىرەگىنە نۇرلى ساۋلەسىن قۇيعان بولار.
قازاق ءومىرى مەن مادەنيەتىنىڭ، الەۋمەتتىك جايىنىڭ ءبىر ءتۇيىنى كيىز ءۇي مەن ءتورت تۇلىككە بايلانىسىپ جاتادى. سالەمى، كيىمى، ىدىسى، ءسالت-داستۇرى دە وسىعان كەلىپ سايادى. سوندىقتان دا ولار بۇعان لايىق قاناتتى سوزدەر، ىرىمدار، ادەتتەر، تىيىمدار، اڭىزدار دا شىعارعان.
كيىز ءۇي بەرىك اعاشتان (قايىڭنان، تالدان) جاسالادى. ولارعا قۇرت تۇسپەيدى، باسقا اعاشتار سياقتى تەز شىرىمەيدى. تالدىڭ كەرەگەگە قاجەتتى جۋان، جىڭىشكەسىن تاڭداپ الۋعا دا بولادى.
ءۇيدىڭ سۇيەگىن ۇيشىلەر جاسايدى، ونى «ءۇي باسۋ» دەيدى. قاجەتتى اعاشتار 6 اي، كەيدە ءبىر جىلداي كولەڭكەدە كەپتىرىلەدى. مەزگىلى جەتكەن كەزدە ۇيشىلەر بۇل اعاشتاردى قاجەتىنشە جونىپ، مورعا، قوزعا (ىستىق قولامتاعا) سالىپ بالقىتىپ، تەزگە سالىپ تۇزەتىپ الادى. ولار ءۇي سۇيەگىنە لايىقتالعان اعاشتاردى جونىپ، تۇزەتىپ شاۋىپ، قىرناپ بولعاننان كەيىن، ونى تاعى مورعا سالىپ، كەرەگە، ۋىققا، كۇلدىرەۋىشكە لايىقتاپ ىرعاققا (قالىپقا) سالىپ، بەلگىلى ءبىر ۇلگى، جوباعا كەلتىرەدى دە، ونى قۇراستىرا باستايدى.
كەرەگە كيىز ءۇيدىڭ نەگىزىن قۇرايدى. «كەرەگەڭ كەڭ بولسىن» دەگەن تىلەك وسىدان شىققان. ويتكەنى ءۇيدىڭ بەرىك بولۋى، كەڭدىگى وسى كەرەگەگە بايلانىستى. كەرەگە قۇرايتىن اعاشتاردى جەلى، ونىڭ ۇزىنىن ەرىسى، قىسقالارىن ساعاناق، بالاشىق دەپ اتايدى. جەلىلەردىڭ باسى مەن اياعىنا ادەمىلىك ءۇشىن ويىپ، سىزىقتار (ىرۋ) جۇرگىزەدى. جەلىلەردى تەسىپ، تۇيەنىڭ مويىن تەرىسى نەمەسە وگىزدىڭ باس تەرىسىنىڭ ءسىرىسى (قايىستارى) ارقىلى كوكتەيدى. كەرەگەنىڭ باسى مەن اياق جاعى ءسال شالقايتىلا، ال ورتاسى دوڭەستەۋ جاسالادى. دايىن كەرەگەنى قانات دەپ اتايدى، ياعني 18 قانات ۇيدە 18 كەرەگە بولادى. كەرەگە كوزىنىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە قاراپ توركوز، جەل كوز دەپ بولەدى. توركوزدى كەرەگە ادەمى ءارى بەرىك بولادى.
كيىز ۇيدە ەسىك ەكەۋ بولادى: ىشكى ەسىك – سىقىلاۋىق-اعاشتان جاسالادى، ەكىنشىسى – كيىز ەسىك – كيىزدەن جاسالادى، ول سىقىرلاۋىقتىڭ سىرتىنان جابىلادى. كيىز ەسىك اشىق كۇندەرى ماڭدايشاعا دەيىن شيىرشىقتالىپ جينالىپ قويىلادى، جاي كۇندەرى كۇن تۇسپەس ءۇشىن، ونىڭ ءبىر جاعى باقان ارقىلى اشىق تۇرادى.
اعاش ەسىك ماڭدايشا، ەكى بوساعا، تابالدىرىق جانە ەكى جارما ەسىكتەن قۇرالىپ، كەرەگەگە بەكىتىلەدى. كەرەگەلەر بىر-بىرىنە تاڭعىش قۇر ارقىلى جالعاسادى. كەرەگە باستارى ارقىلى تارتىلاتىن باس ارقان ماڭديشانىڭ ەكى جاعىنا مىقتاپ بايلانادى. ءۇيدىڭ بارلىق اۋىرلىعىن ۇستايتىن، بەرىكتىگىن ساقتايتىن باس ارقان. ساندىك ءۇشىن باس ارقان تۇسىنان جانە كەرەگە باسى تۋىرلىقتى قاجاماس ءۇشىن باسقۇر جۇرگىزىلەدى.
ۋىق – كەرەگە مەن شاڭىراق ورتاسىن قوساتىن نەگىزگى بولىكتىڭ ءبىرى. ۋىق الاقان، ءيىنى، قارى جانە قالامى دەگەن اتاۋلاردان تۇرادى. ول يىنىنەن ىشكە يىلە جاسالادى، ياعني ءۇيدىڭ كۇمبەزدى ۇلگىسى وسى ۋىقتان باستالادى. ۋىق الاقانداعى ۋىق باۋ ارقىلى كەرەگە باسىنا بايلانىپ، قالامى شاڭىراقتىڭ قالامدىعىنا سۇعىلادى. قالام مەن قالامدىق ءتورتبۇرىشتى قىرلانىپ، ويىلادى. مۇنداي ۋىق بەرىك بولادى، ءارى اۋىپ، قيسايىپ كەتپەيدى. قانات سانىنا قاراي ۋىقتىڭ سانى دا، ۇزىندىعى دا وسە بەرەدى. ءار ۇيدە كولەمىنە قاراي 60-160-تاي ۋىق بولادى.
شاڭىراق – كيىز ءۇيدىڭ قاسيەتتى، كيەلى مۇلكى. قازاقتىڭ كوپتەگەن جاقسى سوزدەرى وسىعان بايلانىستى ايتىلادى. شاڭىراق «ءۇي، وتباسى» دەگەن ماعىنانى دا بىلدىرەدى. «شاڭىراعىڭ بيىك بولسىن» دەگەن تىلەك بار. كيىز ءۇي شاڭىراعى توعىن، كۇلدىرەۋىش، كەپىلدىك دەگەن بولىكتەردەن تۇرادى. توعىندى، ياعني شەڭبەردى، قايىڭنان ويۋلاپ، ورنەكتەپ جاسايدى، جيىلەپ قالامدىق ويادى. كۇلدىرەۋىش شاڭىراق كۇمبەزىن جاسايدى. كەپىلدىك كۇلدىرەۋىشتىڭ ورنىنان قوزعالىپ كەتپەۋى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى.
ءۇيشى ءۇي سۇيەگىن تولىق جاساپ بولعاننان كەيىن، ونى قىزىل ءتۇستى جوسامەن نەمەسە قىزىل، كوك بوياۋلارمەن بويايدى. ەگەر ءۇي قايىڭنان جاسالسا، ونى وسىمدىك مايىمەن مايلايدى. ول اعاشقا ءپىل سۇيەگى تۇستەس ءوڭ بەرەدى، ءارى وعان سۋ سىڭبەيدى. سالتاناتتى وردالاردىڭ شاڭىراعىن، ۋىعىن، كەرەگە باسىن، ماڭدايشاسىن ويۋلايدى، ورنەكتەيدى. اۋقاتىلار كۇمىسپەن، سۇيەكپەن، مۇيىزبەن اشەكەيلەيدى.
ءۇي سۇيەگى ءازىر بولعان سوڭ، ونىڭ كيىزدەرى جاسالادى. كيىزدەرى كەرەگە بويىنا تۋىرلىق، شاڭىراققا دەيىن ۇزىك، شاڭىراقتى جاباتىنى تۇندىك جانە كيىز ەسىك دەپ اتالادى. ولار قويدىڭ اق كۇزەم جۇنىنەن باسىلادى. ەرتەرەكتە قازاقتا قوي كوپ، سوندىقتان كيىز ۇيگە قاجەتتى ماتەريال جەتكىلىكتى بولعان. مىنە، وسى جۇننەن ءۇي كيىزدەرى دايىندالادى. قازاق دالاسىندا ءجۇننىڭ كوپتىگى سونداي، 25 مىڭ قويى بار قىزىلجارلىق قوسشۇعىل دەگەن باي قويدىڭ جاباعىسىمەن قۇرت قايناتادى ەكەن. ونىڭ ازىرلەۋ، دايىنداۋ، ءپىشۋ جولدارى ۇزاق ءبىر عىلىمي ەتنوگرافيالىق شىعارماعا لايىق. كيىزدەر قۇر، باۋلار ارقىلى تۇتىلادى. ولار تۋىرلىق باۋ، تۇندىك باۋ، ۇزىك باۋ، جەل باۋ دەپ اتالادى. تۋىرلىق پەن ۇزىكتەردىڭ ءوزارا ايقاساتىن جەرىن جابىق دەيدى. تۋىرلىق پەن ۇزىك باۋلارى كەستەلى، ويۋلى جالپاق قۇردان جاسالىپ، ۇيگە كورىك بەرىپ تۇرادى. كيىز سىرتىنان جەل كوتەرمەس ءۇشىن ەكى بەلدەۋ ارقان تارتىلادى. ۇيگە قولدانىلاتىن ارقان تۇرلەرى دە كوپ.
شاڭىراقتا جەلباۋ دەپ اتالاتىن ويۋ-ورنەكتى، 4 شاشاقتى باۋ بولادى. ول جەلدى كۇنى شاڭىراقتى باستىرۋعا، كوشكەندە بايلاۋعا اسا قاجەت. جاي كۇندەرى ۇيگە اسەمدىك، كورىك بەرىپ تۇرادى.
ءۇي كيىزدەرىن ازىرلەپ بولعاننان كەيىن، ونى اق بورمەن نەمەسە كۇيگەن سۇيەكپەن بورلايدى. بۇل ادەمى اق ءتۇس بەرەدى، ءارى كيىزدەردىڭ بەرىك بولۋىنا، سۋ، جىلۋ، سۋىق وتپەۋىنە ەداۋىر اسەر ەتەدى.
كيىز ءۇيدىڭ ءبىر بولشەگى – كادىمگى شي. ونى جۇنمەن وراپ، كىلەم، تەكەمەت تۇسىندەي ويۋلارمەن بەزەندىرىپ توقيدى. ونى شىم شي دەيدى، وراۋسىز ءشيدى اق شي دەيدى. شي كەرەگە مەن تۋىرلىقتىڭ ەكى ورتاسىنا كەلەدى. ونىڭ اسەمدىككە ءارى جىلىلىققا اسەرى مول. سونداي-اق شي تۇرعاندا سىرتتان قۇرت-قۇمىرسقا، كەسىرتكە، جىلان تاعى باسقا جاندىكتەر كىرە المايدى.
You Might Also Like
-
ەرتە زاماندا قاشاق دەگەن ەل بولىپتى. بۇل ەلدىڭ عايىپ دەگەن حانى بولعان ەكەن. عايىپ حان اسقان بالۋان جانە وعان ساي ايلاعا شەبەر باتىر بولىپتى.
-
قىستىڭ اياقتالىپ، كوكتەم مەزگىلىنىڭ باستالۋى – تىلسىم تابيعاتتىڭ تۇرلەنىپ، جاسىل باققا ورانىپ، جاندىكتەرمەن حايۋاناتتاردىڭ قىسقىۇيقىسىنان ويانىپ تىرشىلىك ەتۋىمەن باستالادى. سولاردىڭ ءبىرى قۇمىرس...
