قايىرشى قاسەن
بۇرىنعى وتكەن زاماندا بىرنەشە تايپا ەلگە ۇكىم جۇرگىزگەن حاكىم دەگەن حان بولىپتى. ونىڭ قاراماعىندا التى شاھار بار ەكەن. قاراۋىنداعى التى قالانىن ەڭ سالتاناتتىسى، ءساندىسى اسەم قالا دەگەن شاھار ەكەن. بۇل قالاعا مەشىت مەدرەسە، عىلىم وقۋى دەپ، ەكى ءتۇرلى وقۋ ورنىن سالدىرىپتى. عىلىم وقۋىن ساندال دەگەن عالىمعا باستاتىپ، ونىڭ قول استىنا وتىز عالىم بەرىپ، سول تايپاداعى باي، اقسۇيەك مولدا، قوجالاردىڭ بالالارىنان شاكىرت جيىپ بەرىپتى.
بۇل وقۋدان كەدەي-كەپسەكتەردىڭ بالاسى وقي المايدى. ونىڭ ءمانىسى: وقۋعا كەلگەن شاكىرت ءۇش مىڭ ءدىلدانى ساندال عالىمعا بەرۋى كەرەك ەكەن. ول اقشانى شاكىرتتەردىڭ كيىم، تاماعىنا جۇمسايدى جانە وقىتۋشى عالىمداردىڭ ەڭبەك اقىسىنا بەرەدى. ءۇش مىڭ ءدىلدانى كەدەيگە كىم بەرسىن، كەدەي بالالارى بۇل مەكتەپتەن وقۋعا شامالارى جەتپەيدى.
حاكىم حاننىڭ سامات، سالاۋات دەگەن ەكى بالاسى دا وسى مەكتەپتەن وقيتىن ەدى. حاكىم حان اۋەلدە بالالارىن مەدرەسەدە وقىتپاق بولسا دا بالالارى عىلىم وقۋىن وقيمىز دەپ تىلەپ بولماعان سوڭ قالاعان وقۋىن وقىتۋعا اسەم قالاسىنا جىبەرىپتى.
اسەم قالادا، باقتى دەگەن جەسىر كەمپىر ءومىر سۇرەدى ەكەن، ونىڭ قاسەن دەگەن ۇلى بولىپتى. قاسەن ءبىر جاسقا تولار-تولماسىندا اكەسى قايتىس بولادى. جەتىم بالا، جەسىر ايەلدە، مىناداي دەرلىك داۋلەتى بولماعاندىقتان، باقتى كەمپىر بالاسىن كوتەرىپ ءجۇرىپ، ولمەشىنىڭ كۇنىن كورىپ، ون ەكى جىل ءومىر وتكىزىپتى. «سورلىعا سويىل بۇرىن تيەدى» باقتى كەمپىر، توپ اۋرۋعا دۋشار بولىپتى دا، ەندى قايىرشىلىق قاسەن بالانىڭ موينىنا ءتۇسىپتى.
كۇندەردە ءبىر كۇنى، قاسەن بالا، قايىر سۇراۋ ءۇشىن كوشەدەن كوشەنى ارالاپ كەلە جاتىپ، عىلىم مەكتەبىنىڭ سارايىنىڭ جانىنا كەلگەندە، كىتاپ ۇستاپ وتىرعان بالالارعا كوزى تۇسەدى. تەرەزەگە جاقىنداپ كەلىپ، ىشتەگى بالالاردىڭ ارەكەتى مەن عالىمنىڭ ۇيرەتىپ جاتقان ساباقتارىن قىزىقتاپ، قايىر سۇراۋدى ۇمىتىپ تەرەزە الدىندا كۇن باتىرىپتى.
كەشكە ۇيىنە بوس، كەلىپ، شەشەسى ەكەۋى اش قالىپتى. ەرتەڭىندە قاسەن تاعى قايىر سۇراۋعا شىققانىمەن، كەشەگى بالالار وقىپ وتىرعان ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە بارعىسى كەلىپ قايىر سۇراۋدى قويىپ ىنتىزارى تەرەزە بولىپ، تاعى كەلىپ كۇن باتقانشا تۇرادى.
قاسەن تاڭىرقاپ عانا تۇرماي، عالىمنىڭ بالالارعا ۇيرەتىپ جاتقان ساباعى، بالالاردىڭ عالىمعا قايىرعان جاۋابىنان تەرەزەنىڭ سىرتىندا بولسا دا بىردە-بىر ءسوز قالدىرماي قۇلاعى شالعاندارىن جادىنا ساقتاۋعا ىنتا سالىپتى.
قاسەننىڭ ەكى كۇندى تاپجىلماي، تەرەزە الدىندا تۇرىپ وتكىزگەنىن سامات پەن سالاۋات تاڭىرقاپ:
— داۋدە بولسا وسى بالانىڭ ءبىر سىرى بولۋى كەرەك. بولماسا ءبىر ەلدەن كەلگەن جانسىز شىعار – دەپتى سامات اعاسىنا.
— دالاعا شىققان سوڭ، ۇستاپ الىپ عالىمعا اپارىپ بەرەيىك، – دەپتى سالاۋات.
وسى قارساڭدا، بالالاردىڭ تارايتىن ساعاتى دا بولىپ كەتىپ، سامات پەن سالاۋات جۇگىرىپ تەرەزە الدىندا تۇرعان قاسەننىڭ جانىنا ەنتىگىپ تۇرا قالىسىپ:
— سەن قايدان، نە ىزدەپ، تەرەزە الدىنا جابىسىپ قالدىڭ؟ كەشە كەشكىسىنە دەيىن، ال بۇگىن دە. بۇيىمتايىڭ بولماسا بۇل جەردە نە حاقىڭ بار؟! – دەپ ەكى جاقتان تيىسە سويلەپتى حانزادالار.
— تاقسىر حانزادالار! مەنىڭ بۇل ارادا ەش جۇمىسىم جوق. قايىر سۇراپ كۇنىمدى كورىپ جۇرگەن بەيشارا ەدىم. تەرەزەنىڭ الدىنا ەكى كۇن ۇدايى تۇرعانىم: وقۋ دەگەن نە ەكەنىن بىلمەك تۇگىل، ەستىمەگەن ەدىم. العاش كەلگەندە سىزدەردى تاماشالادىم، سونان سوڭ، سىزدەردى وقىتىپ تۇرعان عالىمنىڭ ۇيرەتىپ تۇرعان ساباق پاندەرىن تاماشالاپ، سونىڭ قاي ءبىرىن جادىما ساقتاپ، جالعاننىڭ قىزىعى ەكەن عوي، – دەپ ويعا باتىپ، وسى ارادان كەتەيىن دەسەم دە، ىنتام تارتىپ كەتە الماي، كەرىم كەتىپ تۇرعان جايىم وسى ەدى – دەپتى قاسەن مۇڭايىپ:
— وتىرىك ايتپا! سەن قايىر سۇراپ كۇن كورىپ جۇرگەن بولساڭ، ەكى كۇن وسىندا تۇرار ما ەدىڭ. سوندا تاماقتى قايدان تاۋىپ ءىشىپ كۇن كوردىڭ؟ – دەپتى حانزادالار.
— تاماقتان دا ساباقتىڭ ءنارى كۇشتى ەكەنىن ءبىلدىم. امالىم قانشا اشتىعىما قاراماي، ءبىر اۋىز بولسا دا ءبىلىمدى تىڭداعىم كەلدى. اسىراۋىمدا ءوزى كەمتار شەشەم بار، ول كىسى دە ەكى كۇننەن بەرى اش، – دەپ تاۋسىلا سويلەپتى قاسەن.
— ءبىزدى ولاي الداي المايسىڭ. سەن ءبىر جەردەن كەلگەن جانسىز بولۋىڭ كەرەك. جانسىزدار ايلالى، ءمۇساپىر، سيقىر بولىپ كەتەتىنىن جاقسى بىلەمىز. ال سەن، كەشەدەن بەرى عالىمنىڭ بىزگە ۇيرەتكەن ساباعىن تۇگەل ۇعىپ تۇردىم دەدىڭ، سول بىزگە بەرگەن پاندەردى ايتىپ بەرشى، – دەپتى حانزادالار.
سوندا قاسەن ءوزى كەلىپ تەرەزە الدىندا تۇرعاننان بەرگى وتكەن پاندەردى زاۋلاتىپ ايتىپ شىعىپتى. ءتىپتى عالىمنىڭ ۇيرەتكەندەرىنىڭ كەيبىرى ەستەرىنەن شىعىپ كەتكەن حانزادالار قاسەن ايتقاندا ەستەرىنە ءتۇسىپ، بالانىڭ زەرەكتىگىنە تاڭ بولىپتى.
دەگەنمەن سالاۋات، ايتۋلارى بويىنشا عالىمعا الىپ جۇرمەك بولىپ تۇرعاندا ءىنىسى سامات:
— سەن بۇگىن ۇيىڭە قايت. ەكى كۇندەي تاماق تا ىشكەن جوق ەكەنسىڭ، مىناعان تاماق الىپ ءىش! – دەپ ون ءدىلدا اقشا بەرىپتى دە، قاسەندى ۇيىنە جىبەرىپتى.
بىلاي شىققان سوڭ سامات اعاسىنا:
— وسى بالا جانسىز بولسا دا وڭاي جانسىز ەمەس. قايتسە دە ءبىر تەكتى ادام ەكەن. ەرتەڭ قايتا كەلگەندە، تاعى سىناپ كورەيىك. ول تۋرالى ماعان تاعى ءبىر وي كەلىپ تۇر، سونى ىستەلىك! – دەپتى.
قاسەن اسحانا جەرىنە كەلىپ:
— ءبىر ءدىلداعا تاماق بەرشى! – دەپتى. اسحانانىڭ تاماعى ارزان با، الدە اقشانىڭ بۇلدىلىعى ما، ايتەۋ شەشەسى ەكەۋىنە ون كۇن بولارلىق ازىق الىپ لاشىقتارىنا كەلىپ، اناسى ەكەۋى سول كۇنى ومىرىندە ءبىر تويعان سياقتانىپ الدەنىپ ۇيىقتاپ قالىپتى.
«اۋرۋ كەتسە دا، ادەت كەتپەيدى»، قاسەن كۇندەگى ادەتىمەن تاعى نە ىلىنەدى دەگەن ويمەن كوشەگە شىعىپتى دا، قىزىقتى تەرەزەسىنە ىنتاسى اۋىپ بولماعان سوڭ، تاعى كەلسە سامات پەن سالاۋات كۇتىپ الدىندا تۇر ەكەن.
ەكى حانزادانىڭ ىزدەگەنى دە سول بولسا كەرەك، قاسەندى وڭاشا جەرگە الىپ بارىپ:
— عالىم ۇيرەتكەنىمەن ءبىز ۇعا الماي جۇرگەن ءبىر ساباعىمىز بار ەدى، سول كىتاپتى ءبىز وقيىق، سەن تىڭداپ ال دا بىزگە ۇعىندىرىپ ايتىپ بەرشى! – دەپتى قاسەندى سىناعىلارى كەلىپ. قاسەن:
— مەن سىزدەردەي وقىعان ادام ەمەس، ءمان ماعىناسىنا جەتە الماسام كەشىرىڭىزدەر! ءبىراق ايتىپ كورىڭىزدەر، – دەپتى. سامات كىتاپتى زاۋلاتىپ وقي بەرىپتى دە، قاسەن رەتىندە ماڭدايىن الاقانىنا سۇيەپ، كوزىن جۇمىپ تومەن قاراپ تىڭداپ وتىرا بەرىپتى.
ءبىر زاماتتا سامات:
—وسى دا از بولماس، كانەكي، ايتىپ جىبەرشى! – دەپتى.
— تاقسىر حانزادا! نەگە توقتادىڭىز! ايتا بەرىڭىزشى، ۇعۋعا قيىرى كوپ بولعانىمەنەن قيسىندى قىلىعى كوپ تاماشا ساباق ەكەن، – دەپتى قايىرشى بالا قاسەن.
— جارايدى ونداي بولسا، قۇلاعىڭدى توسا بەر! – دەپتى دە سامات ارى قاراي زاۋلاتىپ وقي بەرىپتى. ءبىر زاماتتا سامات:
— ال ەندى وسىنى بىزگە تۇگەل ۇعىندىرىپ بەرسەڭ، ءبىز سەنى قىرىق دىلدامەن سىيلايىق، – دەپ توقتايدى.
قاسەن الدىمەن كىتاپتىڭ ءسوزىن سول قالپىمەن ايتىپ بەرگەن ەكەن، حانزادالار جاقسى ۇعا الماپتى. سونان سوڭ، كىتاپتىڭ تۇيىن-تۇيىنىنەن ءبولىپ ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى مىسالدار كەلتىرىپ، ءتۇبىن قازا سويلەپ بەرگەن ەكەن، حانزادالاردىڭ كوكەيىنە قونا كەتىپتى. باسقاداي وزدەرىنە ۇعىلماي جۇرگەن بىرنەشە ساباقتى وقىپ بەرگەن ەكەن، ول بىلاي دەگەن ءسوز – دەپ ول ساباقتارىن دا حانزالاردىڭ ميىنا قۇيىپ بەرىپتى. سونان سوڭ ايتقاندارىنان قايتپاي، قىرىق ءدىلدالارىن بەرىپ:
— ەرتەڭ تاعى كەل! – دەپ ۇيىنە جىبەرىپ، بىلاي شىققان سوڭ سامات، اعاسى سالاۋاتقا:
— مىنا بالا مەنىڭ ويىمشا تىڭشى دا، جانسىز دا ەمەس! تەك جوقشىلىققا بايلانىپ اياعىنا تۇساۋ تۇسكەن پاقىر ەكەن. شىركىن بىزبەن بىرگە ساباق وقىسا، ساندال عالىمنىڭ ورنىنا كەشىكپەي-اق وتىرار ەدى. امال نە، قۇداي ءسۇيىپ جاراتپاعان سوڭ، سورى قايناپ دۇنيەدەن وتەدى-اۋ ەسىل، – دەپتى. ونان سوڭ از ۇندەمەي وتىرىپتى دا:
— وسى بالانى ەكەۋىمىز امالداپ، وقۋعا كىرگىزسەك قايتەدى. قالاي ويلايسىڭ، اعا؟ – دەپتى سامات.
— ءۇش مىڭ ءدىلداسىز وقۋعا المايدى، ال ونى ءبىز تولەسەك، قازىنانى ورىنسىز شاشتىڭدار دەپ اتام ۇرسا بەرەتىنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ ەمەس پە؟ – دەپتى اعاسى.
— اتام ۇرساتىنى شىن. ءبىراق وسى بالا وقىپ جەتىلسە، اتاما دا، حالىققا دا پايدالى ادام بولار ەدى.
— ال ونىڭ دا بولسىن دەيىك! بۇل تەكسىز قايىرشى ەمەس پە. ساندال عالىم وقۋعا المايدى عوي. وعان نە امال ىستەيمىز؟
— ول وڭاي! اكەمىزدىڭ ءبىر جاقىنىنان باۋىرىنا سالىپ العان بالاسى ەدى، وقۋعا كىرگىزەمىز، – دەپ ەرتىپ بارساق، حاكىمنىڭ بالاسىمىن دەگىزىپ اقشاسىن ءبىز بەرە سالمايمىز با؟
— اتامنان سىر جاسىرعانىمىز كۇناكەرشىلىك بولماي ما؟
— وندا قانداي كۇنا تۇر؟ مۇنداعى ەل ءبىزدىڭ تۋىسىمىز دەپ ۇعادى، ال اتام باسقا تاعى ءبىر حاكىمنىڭ بالاسى ەكەن دەپ ۇعادى دا امان-ەسەن ساباعىن تاۋىسقان سوڭ ءوزىنىڭ اكەسىنىڭ بالاسى بولادى دا شىعادى ەمەس پە! – دەپتى سامات.
— ال جارايدى، تولەگەن اقشامىز زايا كەتپەسە بولدى، – دەپتى اعاسى دا كونىپ.
— اسىل پىشاق قىندا تەگىن جاتپايدى – دەگەن عوي. اقشا زايا كەتەدى ەكەن دەپ الاڭ بولمايىق. ءتۇبى قايىرلى بولسا بولدى اعا!
سامات پەن سالاۋاتتىڭ كەڭەسىنەن كەيىن ەرتەڭىندە كۇن جادىسى جۇما-دەمالىس ەكەن. ونى بىلگەن قاسەن جوق، كۇندەگى داعدىسىمەن باياعى تەرەزەنىڭ الدىنا كەلگەن ەكەن، ەكى دوسى الدىنان توسىپ الىپتى دا ۇشەۋى بىرىگىپ توعاي ىشىنە ساياحاتتاپ كۇنىبويى ءجۇرىپتى. ءبىر بۇلاقتىڭ جاعاسىنا بەتى-قولدارىن جۋىپ وتىرىپ سامات قاسەنگە:
— ساباق وقىعىڭ كەلە مە؟ – دەپتى.
— اتتەڭ حانزادا باۋىرىم-اي، ونى مەندەي قايىرشىعا بۇيىرتپاعان عوي! ساباق دەگەندە ىنتام ءۇزىلىپ-اق تۇرادى، امالىم قانشا، «قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەيدى، كۇرمەۋگە كەلسە دە بايلاۋعا كەلمەيدى» دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپاعان عوي بۇرىنعى اتا بابالارىمىز – دەپتى مۇڭايعان قاسەن.
— دوستىم، سەنى وقىتۋعا اعام ەكەۋىمىز قولدان كەلگەن بارىمىزدى ايامايتىن بولىپ اقىلداسىپ كەلدىك.
— را پا، راس بولسا دۇنيەدەن ادال دوسىڭ بولىپ وتەر ەدىم!
— سەنىڭ وقۋ جولىڭا تۇسۋىنە قولىمىزدان كەلگەن جاردەمىمىزدى ايامايتىن بولىپ اعايىندى ەكەۋىمىز ءسوز بايلاستىق. وسى ويدى شىعارعان سامات. ول ەكەۋىڭ ءومىر-باقيلىق دوس بولىڭدار. ونداي دوس بولۋ ءۇشىن، «انت-سەرت» بولۋى كەرەك. سول «انت-سەرت»ء-تى الدىمسن ورىنداڭدار! – دەپتى ۇلكەنى سالاۋات.
— ورىندى ءسوز، ال «انت-سەرت» جاساۋ جولىن دوستىم سەن تاپ! – دەيدى سامات.
— ولاي بولسا «قان جالاسقان تۋىس، بال جالاسقان تاتۋ، ءبىرىمىز ءۇشىن ءبىرىمىز، جان قيار دوس» بولۋىمىز كەرەك! سول ءۇشىن، – دەپ، حانزادالار الىپ جۇرگەن بالدان ءبىر توستاعانعا قۇيىپ سامات ەكەۋىنىڭ بارماعىن شەتىپ قان شىعارىپ، ەكى بارماقتىڭ قانىن، جەردى شۇڭقىرايتىپ سوعان تامىزىپتى دا الگى شۇڭقىردى توپىراقپەن جاۋىپ تاستاپ، توستاعانداعى بالدى سامات پەن قاسەن ءبولىپ ءىشىپ، قاسەن ءوز كەۋدەسىن جانە ساماتتىڭ كەۋدەسىن جالاڭاشتاپ ەكى جالاڭاش كەۋدەنى، ماڭگى دوستىق ءۇشىن دەپ، ءۇش رەت سوعىستىرىپتى.
بۇعان تاڭ بولعان سالاۋات:
— وسىنىڭ نە ماڭىزى بار؟ – دەپتى.
— قانىمىزدى بىرىكتىرىپ ءبىر شۇڭقىرعا تامىزىپ كومگەنىمىز، ولسەك ءبىر شۇڭقىردا بولامىز دەگەنىمىز. ءبىر توستاعانداعى بالدى ءبولىپ ىشكەنىمىز، بال جالاسقان تاتۋمىز دەگەنىمىز. جالاڭاش كەۋدە سوعىستىرعانىمىز، ماڭگى دوستىق ءۇشىن جۇرەك بىرىكتىرگەنىمىز، – دەپتى قاسەن.
— ەكەۋىڭنىڭ دوستىعىڭا مەن دە ماڭگى تىلەكتەسپىن. ەندى ۇشەۋىمىز عالي ساۋداگەرگە بارىپ، قاسەندى حانزادالاردىڭ كيىمىمەن كيىندىرۋىمىز كەرەك، – دەپتى سالاۋات.
— بۇل دا اقىل ەكەن، – دەسىپ، ساۋداگەرگە كەلىپ قاسەندى شىتتاي جاڭا كيىندىرىپ، ساندال عالىمعا كەلىپ، ۇشەۋى اقىلداسىپ العان سوزدەرىن ايتىپ، ءۇش مىڭ ءدىلدانى ساناپ بەرىپ، قاسەندى عىلىم مەكتەبىنىڭ شاكىرتتىككە قابىلداتادى.
كوڭىلدەرى شات بولعان ءۇش دوس باقتى كەمپىردىڭ لاشىعىنا كەلىپ، ىستەگەن ءىس ارەكەتتەرىن ول كىسىگە ءبىلدىرىپ مۇنان بىلايعى ءومىر تىرشىلىگى، ۇشەۋىنىڭ بىردەي مىندەتىندە بولاتىنىن ايتىپتى دوستار.
— قاراقتارىم، ۇزاق جاس جاساپ، مۇراتتارىڭا جەتىپ، جولدارىڭا ءتاڭىرىم جار بولعاي! – دەپ باتاسىن بەرىپتى باقتى كەمپىر.
باقتىنىڭ قولىنان، ءۇش دوس ءدام تاتىپ شاشۋ جاساپتى. قارىعى شىعىپ، قاپاستان بوساعانداي، قايىرىمدى حانزادالاردىڭ قاتارىنا ىلەسىپ، تىلەگى ورىندالىپ، قايىرشىلىقتان قۇتىلعان قاسەن كىتاپ الىپ عالىم الدىنا كەلىپ عىلىم جولىنا قادام باسىپتى.
زەر سالا وقىعان زەردەلى بالاعا كەلەشەكتىڭ كەمەڭگەرى بولارسىڭ-اۋ! – دەسىپ، تاڭ بولىپتى عالىمدار.
باستاپ ءبىر جۇما وقىعاندا، قارا تانىپ، كىتاپتاردى ءوز بەتىمەن وقي بەرەتىن بولىپتى. بارعان سايىن اقىلى كەڭەيە بەرىپتى.
قاجىماس قايرات ءبىتىپ، وقىعان كىتاپتارىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ءوزى عانا ۇعىپ، توقىپ قويماي كەيبىر تەرەڭ تۇسىنە المايتىن، عالىمداردىڭ وزدەرىنە تۇسىنىك بەرەتىن دارەجەگە جەتىپتى.
قاسەن وسىلاي ءبىر جىل وقىعاندا، ەندى بۇعان ساباق بەرەتىن عالىم سانى دا ازايىپتى. ءبىراق توقىراعان قاسەن جوق، ونان ءارى ىزدەنىپ، ءتۇرلى كىتاپتار تاۋىپ وقىپ، ءوز توتەسىنەن سول وقىعان كىتاپتارىنا بايلانىستى تۇسىنىكتەر جازىپ وزگە بالالارعا كومەك كورسەتە باستاپتى.
عالىمدار ءوزارا كەڭەسىپ بالالاردىڭ ىشىنەن ناشارلاۋ وقيتىن قىرىق بالانى ءبولىپ، قاسەندى وقىتۋشى بولدىرىپتى.
وسىلايشا قاسەننىڭ بار ءىسى وڭىنا اينالا باستاعاندا، شەگەتىن جاپان ءالى بولعان جوق دەگەندەي اناسى قايتىس بولىپتى. «اناڭ ءولدى دەگەنشە اعار بۇلاعىڭ سۋالدى» دەگەن ەمەس پە، قايعىعا دۋشار بولعان قاسەننىڭ ەڭسەسى تۇسەدى. دەگەنمەن اجالعا ارا تۇرار امال بار ما؟ سالاۋات، سامات، قاسەن ۇشەۋى بىرىگىپ تازا ارۋلاپ كەبىندەپ، اقىرعى ساپارىنا اناسىن شىعارىپ سالىپتى.
زارلاندى، قاپالاندى، قايعىردى، نە تاپتى؟ اقىرى ويلانىپ كەلىپ، الداعى ءومىرىنىڭ ورىسىنە بەت الىپ، وكىنىشتى تاستاپ، ونەگەلى ونەر تالابىنان ءورىس جايىپ عىلىم قيالىنا قۇلاش ۇرىپتى قاسەن.
زەردەلى جارالعان ادامنىڭ زەينەتى تەرىس كەتە مە، ءوز مىندەتىنە العان قىرىق شاكىرتى از كۇننىڭ ىشىندە بار بالانىڭ الدىنا ءتۇسىپتى.
سامات پەن سالاۋاتتىڭ ۇلگەرىمى كەيىندەپ بولماعان سوڭ ءوز قاراۋىنا الۋى ارقىلى ول ەكەۋى دە ساباقتارىن ءتامامداپ سالاۋات اكەسى تۇراتىن قالاعا اسكەر باسى قىزمەتكە ورنالاسىپ، ءىنىسى سامات سول عىلىم مەكتەبىنىڭ تاعى ءبىر وقىتۋشىسى بولىپتى.
ەندى قاسەن مەن سامات ءبىر ۇيدە ءومىر سۇرەتىن بولادى. كۇندەردە ءبىر كۇنى، ەل جاتىپ كوز ۇيقىعا بارا بەرەتىن ۋاقىتتا ساندال عالىم، «جاشيىق» نامازىنا ۇيىپ وتىرىپ قازا بولدى، – دەپ حابار كەلىپتى.
سۋىق حاباردى ەستىگەن سامات ەكەۋى دە بارىپ، ساندالدىڭ تۋىس جاراندارىنىڭ، قاپالى قايعىسىن جۇباتىپتى.
زامانىندا ول حاكىم حان مەن كوڭىلدەس ەدى، حاكىم حانعا دا حابار بەرىلدى. عالىمنىڭ ارۋاعىن سىيلاپ ول دا كەلىپ، جانازاعا كىرىسىپ، ەندى ۇيىنە قايتارىندا عالىمدار توبىنا:
— وزدەرىڭ كىمدى ۇناتساڭدار، سونى باس عالىم ەتىپ الاتىن قالاۋلارىڭدى ماعان حابارلاڭدار! – دەپ كەتىپتى حان.
عالىمدار ءماجىلىس قۇرىپ، ءبىلىمى مول، كەلەشەگى كەمەل جانە حان تۇقىمى دەسىپ، قاسەندى باس عالىم بولعىزۋعا عالىمدار اتىنان حاكىم حانعا مىنانداي حات جولداپتى:
«تاقسىر حان! مارقۇم ساندالدىڭ ورنىنا قوياتىن ادامدى ءبىزدىڭ ورتامىزدان شىقسىن دەپ ءوزىڭىز ريزالىق بەرگەن سوڭ ءبىز بارلىعىمىزعا اقىل پاراساتى، ونەر-بىلىمى ەرەكشە ارتىق جانە تۋىسى دا اتالى تەك، ويى قىرى بىردەي، ولقىلىعى جوق دەپ كورىپ قاسەن دەگەن جاس عالىمدى ساندال مارقۇمنىڭ ورنىنا وتىرۋعا لايىقتى ادام دەپ كوردىك. ءبىزدىڭ وسى پىكىرىمىزدى دۇرىس دەپ كورسەڭىز، ءمورىڭىزدى باسىپ كەلتىرىپ بەرۋىنىزدى، قۇزىرىڭىزدان تىلەيمىز!» وسى حاتتى ساندالدىڭ شابارمانى ساۋەلمەن جىبەرىپتى.
حان كوپ ويلانىپ جاتپاي-اق كىم بولسادا بۇرىڭعى ساندالداي قايدان بولسىن. كىمدى تاڭداپ جاتامىن دەگەن ويعا كەلىپتى دە حاتقا ءمورىن باسىپ بەرىپ ساۋەلدى قويا بەرىپتى.
مىنە قاسەن قايىرشى وسىلايشا عىلىم-وقۋ ورنىنىڭ باس عالىمى بولىپ، بۇرىنعى ولقى جايلاردى جولعا سالىپ، بۇل مەكتەپ ەلدەن ەرەك ءبىلىم ورداسىنا اينپلىپتى.
كەدەي بالالارىنا اقشا تولەمەي وقيتىن جول تابىلىپ، بىلىمگە باس-اياق بىردەي تالپىنادى.
اسەم قالانىڭ «ساۋىق سارايى» دەپ اتالاتىن سارايى بولعان. ونەرگە سەگىز قىرلى، كوزدىن قۇرتى، كوڭىلدىڭ ىنتىعى بولعان، قيىلعان قاس، قاراقات كوز، قىناما بەل شەبەر جاساعان مۇسىندەي سۇلۋ سىمباتتى جامال قىز وسى ساۋىق سارايىندا تۇرادى ەكەن.
كۇندەردە ءبىر كۇنى سامات قاسەنگە:
— اعا، بۇگىن كەشكە ساۋىق سارايىنا بارايىق، – دەپتى.
ەكەۋى كەلىسىپ سارايعا كەلگەن، ساۋىقتىڭ ساپىرىلىپ جاتقان ۇستىنەن شىعىپتى.
سول سۇلۋدى كورگەن قاسەن ساۋىق سارايىنا كۇندە باراتىن بولىپتى. قاسەندى كورگەن سايىن سۇلۋدىڭ دا جۇرەگىنە عاشىق وتى ءتۇسىپتى. ىشتەي ەكەۋى بىرىنە-بىرى عاشىق بولعانىمەن سابىر ساقتاپ ءسوز سالۋ جولى قيىنعا سوعىپتى. اقىرى قاسەن مىنانداي ءبىر اۋىز ولەن جازىپ بي تاقتاسىنىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەرىپتى.
« سەن ءبىر شوق گۇل،
مەن ءبىر كوبەلەك.
كۇيىپ جانعان جۇرەكتى ءبىل،
جالىنىڭا كۇيىپ ولەدى! عارىبىڭ قاسەن»
جامال قاعازدى الىپتى دا:
— مەن كۇنباعىس،
سەن كۇن ەدىڭ.
قوسىلۋعا جول الىس،
گۇلىم سولىپ جۇدەدىم، – دەپ الگى قاعازدىڭ سىرتىنا جازىپ قاسەنگە قايتارىپتى.
حات ماعىناسىن جورامالمەن شەشكەندە:
«قوسىلۋعا ارامىز الىس، امالىن ءوزىڭ تاپپاساڭ، مەندە لاج جوق» دەگەنى، – بۇل بىرەۋدىڭ ايتتىرىپ قويعان ادامى ەكەن.
سوندىقتان ارامىز الىس دەپ وتىر. وسىعان جول تاپساڭ، مەن دايىن دەپ ايتقان ءسوزى ەكەن!. بىرەۋدىڭ نەكەلى ادامىن قالاي الامىن.
جانىن قىسپاۋ ءۇشىن وعان كورىنىپ قينامايىن دەگەن ويعا كەلىپ، قايتىپ ساۋىق سارايىنىڭ ەسىگىن اشپايتىن بولىپتى.
دەگەنمەن جاتسا،تۇرسا جامال جانىن جەپ جالىنى شارپىپ، اقىر ءتۇبى سوزىلمالى اۋرۋعا سوعىپتى. ول اۋىرا باستاعاننان-اق سامات قاراۋىنا الىپ، ەمشى-دومشى شاقىرىپ كورسەتپەگەنى بولماپتى.
ءبىراق قاسەننىڭ ءقالى بارعان سايىن ناشارلاي بەرىپتى. بۇل دەرتى وزىنە ايان. باسقالارعا ايتپادى. ونىڭ نەندەي دەرتكە ۇشىراعانىن ءوزى ويلاپ تابۋ ءۇشىن تالپىنىپ ويعا باتىپتى سامات. وسى اعام مەكتەپتىڭ «ءمورىن» جوعالتىپ الىپ، تابۋعا امال تاپپاي ويجادى اۋرۋ بولعان شىعار! دەگەن ويعا كەلىپتى دە، ءبىر كۇنى قاسەندى جايلاپ جاتقىزىپ تاستاپ، الگى ءمورىن ساقتايتىن كامزولىنىڭ ءتوس قالتاسىن قاراعاندا ءمور ءباز باياعى ورنىندا ەكەن، قولىنا الىپ كورمەك بولعاندا، ءموردى وراعان جىبەك ورامالعا ىلەسىپ، ءبىر جاپىراق قاعاز قوسا شىعىپتى. قاعازدى جازىپ جىبەرىپ وقىپ كورسە ءبىر بەتىندە اعاسىنىڭ جامالعا جازعانى، ەكىنشى بەتىندە جامالدىڭ اعاسىنا قايتارعان جاۋابىن وقىپ كورىپتى دە، قاسەننىڭ دەرتىنىڭ سىرىن ءبىلىپتى سامات.
ءبىراق نە كوپ، دۇنيەدە جامالدار كوپ، قاسىم ساۋداگەردە جامال دەگەن قىز بار. شاراپحانانىڭ شالىندا دا جامال اتتى قىز بار. تىلەكبەرگەننىڭ قىزىنىڭ اتى دا جامال. سەيتتىڭ سەكەرجامالى بار، ۇرى ۇناردىڭ قىزى تاعى جامال، كۇمىس كەمپىردە دە ءبىر جامال بار. جالاقور جامال دەيتىن وسەكشى قاتىن تاعى بار. ونى جقرت «تاجال» دەيدى. مىنە وسى قالىڭ جامالدىڭ قاي جامالىنا عاشىق ەكەنىن تابۋ قيىن بولعانمەن، تابۋ كەرەك. تابىلعان كۇندە، دۇنيە مالىن توگىپ الىپ بەرەر ەدى. سونىمەن سامات ساۋىق سارايىنا بارىپ كەلىپ قاسەنگە كورگەندەرىن ايتىپ وتىرىپ: جامال تۋرالى كەڭەسىن ەرەكشە سيپاتتاپ ايتقاندا، حال ۇستىندەگى جاتقان قاسەن باسىن كوتەرىپ جادىراپ سالعانى ساماتقا بايقالىپتى.
— ساۋىق سارايىنا بارىپ كەلسەم قايتەر ەدى، – دەپ اعاسىنان رۇقسات سۇراپتى سامات. سوندا قاسەن:
— ساۋىق دەگەندە ادامنىڭ سارىلعان دەرتىنە شيپا ما دەپ ويلاپ قالدىم. بۇگىن جاقسى سەرگىپ وتىرمىن، – دەپتى.
ءداۋ دە بولسا سەنىڭ عاشىعىڭ وسى كۇمىس كەمپىردىڭ جامالى بولدى دەگەن ويمەن سامات ساۋىق سارايىنا كەلىپ جامالدىڭ عاشىقتىق ءانىن تىڭدايدى.
قاسەنگە ول قىز تۋرالى كورگەن بىلگەنىن ايتا كەلىپ، ءبىر رەتتە سالعان ءانىنىڭ قايىرماسىن ۇعىپ العانىن بىلاي دەپ قايتالاپتى:
عاشىقتار قۇلىبى جاسىرىن،
كىلتىن ادام تاپپاس تا!
جازىقسىز جانىپ اسىلىم،
بۋىلىپ دەرتكە جاتپاس پا؟!
جامالدىن باسقا ءان، كۇيىنەن وسى ءبىر ولەڭىنىڭ ماعىناسى تەرەڭ ەكەن – دەگەندە قاسەن:
— ۋھ! – دەپ قاتتى كۇرسىنىپ بارىپ تالىپ كەتىپتى. ونىڭ كىم ءۇشىن اۋىرعانى ساماتقا وسىلاي ءمالىم بولىپتى.
قاسەن ەسىن جيىپ باسىن كوتەرگەن سوڭ سامات:
—نە سىرىڭىز بولسا دا مەنەن جاسىرماڭىز! نە ءىس بولسادا ەكەۋلەسەك، اقىل قوسساق ءبىر ءجونى تابىلار، – دەپ جالىنىپتى.
سوندا قاسەن:
— ە، باۋىرىم، «بازار بىرگە، ب ا ق بولەك» قوي! سەنەن نەسىن جاسىرايىن، بۇل دەرت ءدال سول جامالدىڭ كۇيىگىنەن جابىستى. ءاي بۇعان داۋا تابىلماس – دەپ مۇڭىن شاعىپ، زارىن ايتىپتى.
— ونىڭىز قالاي؟ دۇنيە، مالىن الامىن دەسەدە، اعايىندى ۇشەۋىمىزدە ءبىر قىزدى قالىڭمەن الاتىن دارمەن جوق بولعانى ما؟ – دەگەندە قاسەن كۇرسىنىپ، ساماتتىڭ بەتىنە تەلمىرىپ قاراپ وتىرىپ:
— ماسەلە قالىڭ مالدا بولىپ تۇرعان جوق قوي! مەن ءبىر كەزدە، وسى جامالعا مىنا ءبىر ولەڭدى جازىپ، عاشىقتىعىمدى ءبىلدىرىپ ەدىم، – دەپ باياعىداعى وزىندە ساقتاۋلى ءبىر جاپىراق قاعازىن شىعارىپ، ءوزى جازعان ولەڭىن وقىپ بەرىپ، مەنىڭ وسى جازعان ولەڭىمە، جامال مىنانداي ولەڭمەن جاۋاپ بەردى:
مەن كۇنباعىس،
سەن كۇن ەدىڭ!
قوسىلۋعا جول الىس،
مەندە وزىڭدەي جۇدەدىم! – دەپ جازعانىنا قاراساڭ، ول ماعان جوق كىسى بولىپ تۇر عوي. كۇنباعار دەگەن گۇل كۇندى قانداي جاقسى سۇيەدى، كۇن شىعا گ ۇلىنىڭ شوعى كۇن شىعىسقا قاراپ، كۇن باتىستاعى ۇياسىنا بارعانشا كۇننىڭ كوزىنە قاراپ ايلانىپ وسەدى. ءبىراق تابيعاتتىڭ جاراتىلۋى سولاي عوي! كۇن اسپاندا، «كۇنباعار» جەردە، بۇل ەكى دۇنيەدە ءبىر جاقىنداسۋ بولمايدى. قىزدىڭ بۇل سوزىنەن ۇققانىم: ونىڭ قالىڭ بەرىپ ايتتىرىپ قويعان ادامى بار.
ءسويتىپ جامال قولىما تۇسپەيتىن اسپانداعى جۇلدىزبەن تەڭ. ونىمەن بەت سويلەسسەم، ونىدا وتقا سالامىن، – دەپ ماڭىنا باسپاي، ءوز دەرتىممەن ءوزىم جاتقان جايىم وسى. وگدەسەم ول ەكەۋىمىز قوسىلامىز عوي. ويتكەنى ءبىز «حان تۇقىمى». ءبىراق ونىڭ ايتتىرعان كۇيەۋى مەنەن دە ارى كۇيگە ءتۇسىپ داۋاسىز دەرتپەن ولەدى دە، وبالى مەندە قالادى، – دەگەن تۇيىنگە كەلىپ جاتىرمىن سامات باۋىرىم! – دەپتى قاسەن ساماتقا.
بۇل كەڭەستى ەستىپ، سامات تا قاسەنگە پالەن دەپ جاۋاپ قايىرماي ءوز ويى وزىندە عانا بولىپ وتىرا بەرەدى.
وسى قالادا وتەن تاپقىر دەگەن ادامنان اسقان شەشەن سوزگە كەلسە كەنەۋى مەن شەنەۋىن كەلىستىرەتىن، سايتاننىڭ ءوزىن ازعىرىپ جولدان شىعاراتىن – ءبىر ادام بولۋشى ەدى. جامالمەن اعامدى ءبىر قوسسا، سول وتەن اقىلىن تاۋىپ قوسار دەگەن ويمەن سامات وتەن قۋعا كەلىپتى دە، بولعان جاعدايدى ايتىپ:
— وسىعان پايداڭىزدى تيگىزەر دەپ دامەلى كەلدىم. كاسىبىڭىز تۇزدەن جارالعان ادامسىز عوي، ازىرشە مىنانى الا تۇرىڭىز، – دەپ ءۇش ءجۇز ءدىلدا بەرىپتى.
وتەن وسىنداي تارىققان ادامداردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، جەم ىزدەيتىن تۇلكى سياقتى سۇمنىڭ ءوزى ەمەس پە. مىنانداي تاۋسىلا سويلەگەن ءسوزدى ەستىپ، ءۇش ءجۇز ءدىلدانى كورگەندە، اتىلاتىن «وق جىلانداي» جيىرىلىپ، وندا-مۇندا بىتىراعان ويلارىن جيىستىرىپ، از كەم كوزىن سىعىرايتىپ، ويلانا قالدى دا:
— ءىستىن تىزگىنىن مەنىڭ قولىما بەر دە، قويابەر حانزادام. كۇمىس كەمپىرگە كۇلە سويلەپ، ءبىر جاقىنداسام با... بۇل جاعىنا الاڭ بولما، حابار وزىمنەن بولسىن، – دەپ ساماتتى ۇيىنە قويا بەرىپ، وتەن قۋ كۇمىس كەمپىردىڭ ۇيىنە كەلىپتى.
وتەن بەكەرگە قۋ اتانباس ەدى عوي. كۇمىس كەمپىردىڭ جۇبايى ولگەلى بەس جىل بولسا دا بۇرىن باتا وقىپ، ورنىنا كەلە الماعانىن سىلتاۋ ەتىپ، «ارۋاقتىڭ ورنىنا «اقتىق» – دەپ سەگىز كەز اق ماتا، كۇمىسكە كويلەك، جاۋلىق، جامالعا دەپ ورامال، تاعى نەشە ءتۇرلى شەكەر بال، جەمىستەردى قورجىنعا سالىپ، باتا وقىرعا كەلگەن كىسى بولىپ، قۇراندى زاۋلاتا قويا بەرىپتى.
سونىمەن ءوزى دە سىي قۇرمەتكە بولەنىپ قونا تۇستەنە اڭگىمەلەسەدى.
وسىنداي سارقىراعان اعىل-تەگىل كەڭەستىڭ ءبىر كەزەڭىندە،جامال توڭىرەگنىندە دە سوزگە كەلەدى.
كەڭەستىڭ كەلىپ قالعان ءبىر كەزەڭىندە، وتەن جەڭگەسىنە:
— ەسەن اعام مارقۇم، وتە مومىن كىسى ەدى. وسى جالعىز بالانى، ورىندى جەرگە اتاستىرىپ كەتە الدى ما؟ الدىن بولجاي الدى ما جارىقتىق! – دەپتى.
— ە، ول كىسىنىڭ مومىن ەكەنىن، ءوزىن دە بىلەسىڭ. ايتەۋ ءوزىم ولسەم، يىق سۇيەپ جان ساقتارسىڭدار! – دەپ وسىنداعى سايىر ساۋداگەر دەگەننىڭ ۇلكەن بالاسىنا اتاستىرىپ ەدى، ولدا ورىندى جەر بولا المادى. جامالدىڭ اتاسىنان كەيىن، سايىر دا قايتىس بولدى. بالاسى سامەن دە تارتىمدى ازامات بولا المادى عوي ءبىزدىڭ قايناعان سورىمىزعا. ءبىر اياق، ءبىر قولىنان جان كەتكەن، جارىمجان ادام بولدى. وزىندە تابارى جوق. اكەسىنەن قالعان دۇنيە مۇكامالدى جاتىپ ءىشىپ تاۋىسۋعا دا تاقادى. قالىڭ دەپ اتاعان مالدان بىزگە كوك تيىن بەرە المادى. امالىم قانشا، شالدىڭ تىرىسىندە قۇداي، قۇران دەسىپ، ءولى-تىرى سويىپ، قولدارىن قىزىل قانعا بوياپ، انت بەرىسىپ، اتا جولى ميراسىن قۇرعان جەرى، جامالىمنىڭ باعىنا قۇداي جازعان سوڭ قالىڭ بەرسە دە بەرمەسە دە بوساعاسىن اتتاتام عوي دەپ وتىرمىن.
جامالىم قانشا، ونەر ورەنى بولسا دا قۇداي باعىن ولشەمدى قىلىپ جاراتقان سوڭ امال قانشا! بەرمەيمىن دەۋگە بەتىم قايسى. بەسىگىنەن قۇدا بولىپ، بەلگى تاعىپ الىس پەن جۋىققا ايگىلى بولعان سوڭ قاناتىم قىسقارىپ، قارايلاسىپ اقىل بەرەر اعايىن تۋىس بىزدە جوق تارىعىپ وتىرعان جايىم عوي قاينىم!–دەپ مۇڭىن شاعىپتى كۇمىس.
— وعان نەسىنە تارىعىپ شارشاپ ويلاي بەرەسىڭ جەڭەشە، ءبىر ءجونى تابىلار. التىندى اعاشقا جاپسىرعانمەن – التىن قالىپ اعاشى قۋراپ، ءسانى كەتەدى. قولا بولدىرۋعا لايىق بالا ەمەس قوي جامال. قۇداي دەنىمە ساۋلىق بەرسە، ءبىر ءجونىن تاۋىپ التىن قادىرىمەن ءوز تەڭىنە قوسۋدى ءوزىم-اق موينىما الامىن. دەگەنمەن وسىنىڭ جولىن تاۋىپ، سامەننەن ايرىلىسىپ جاتسا، ويلاپ جۇرگەن جەرىڭىز بار ما؟ – وندايىڭىز بولسا ايتىپ قويىڭىز جەڭەشە، – دەيدى قامقورسىپ.
— ە قاينىم-اي، جامالدىڭ قارا باسى بوساپ شىعاتىن كۇن بولسا، وزدەرى انتالاپ كەلگەلى-اق تۇر عوي! ءبىراق تەگىندەگى ايتقان سەرت، الىسقان قول ءولى مەن تىرىگە ارناپ، سويعان مالدىڭ قانىنان قورقا بەرەمىن. ال جامالىم بولسا، قۇداي كەم باعالى ادامعا جولىقتىردى-اۋ دەگەندە كەۋدەسى قاق ايىرىلادى. بوساعاسىنا بارعاندا، قانداي كۇن كورەرىن قايدان بىلەيىن. از كۇن بولدى، ولەڭ جاتتاپ وتىرمىن دەپ، قايداعى ءبىر سارىلا كۇتىسكەن عاشىقتاردىڭ ولەڭىن ايتىپ، اعىل-تەگىل جىلايتىن بولىپ الدى. ءوزىنىڭ بىرەۋگە كوڭىلى اۋعاننان ساۋ ەمەس – دەپ سىرىن شەرتىپتى.
— ونداي بولسا ءبىر ءجونىن ءوزىم ويلاپ تابارمىن، – دەدى وتەن قۋ قامقورسىپ. ول سامەندى دە ءوز جالاسىن وزىنەن بولدىرىپ اقىلىن تاۋىپ، ايىرىپ جىبەرۋ مەنىڭ قولىمنان كەلەدى.
-قالاي دەگەنمەن دە بالاڭدى ءومىرىن وكسىتپەي ادام بولاتىن قۇتتى جەرىنە قوندىر جەڭەشە! – دەپ جەڭگەسىن ءوز سوزىنە كوندىرىپ ءىستى كەشىكتىرمەس ءۇشىن سامەننىڭ ۇيىنە دە كەلىپ جەتىپتى وتەن.
كەڭەستى تاعى وتەن ءوزى باستاپتى:
— باۋىرىم، سەن دە جاس بولىپ وتىرعان جوقسىڭ! اكەڭ سايىر مارقۇم ەكەۋىمىز كوڭىلدەس دوس-جار ەدىك. ونى ايتىپ وتىرعانىم: – ساعان جاناشىر ەكەندىگىمدى ءبىلدىرىپ، بىلگەن اقىلىمدى ايتايىن دەپ كەلدىم. ءوزىڭ بولساڭ دەنىڭ دە ساۋ ەمەس. كىر-قوڭىڭدى جۋدىرىپ، اس-سۋىڭدى دايىنداپ بەرەتىن ءبىر ادام نەگە المايسىڭ. ءبۇيتىپ سارىلىپ، دۇنيەنى بوس وتكىزۋگە بولا ما؟ نەنى ويلاپ، نەنى كۇتىپ وتىرسىڭ؟ جەتپەگەن كەم باعالى اقىلىڭ بار ما؟ سىرىڭدى ايت باۋىرىم، – دەپ سامەن ءۇشىن جانىن وتقا سالا سويلەپتى وتەن قۋ.
— ايتىپ وتىرعانىڭىزدىڭ ءبارى ورىندى، وتەن اعا! – دەپتى سىرىن اشقىسى كەلىپ سامەن: – جاناشىرلىق ءسوزىڭىزدى نەگە تۇسىنبەيىن. تۇسىنەم عوي، ءبىراق امال قانشا، جونەلتپەگەن باقتىڭ جولىندا، جورا مەن جوسىننان باستاپ، جوق نارسە شىرماۋىقتاي ورالعى بولا بەرەتىن كورىنەدى عوي!
اكەم مارقۇم ءتىرى كۇنىندە وسىنداعى ەسەن دەگەننىڭ قىزىنا بەسىكقۇدا بولىپ، ءولى-تىرى سويىپ قولدارىن قىزىل قانعا باتىرىپ، قۇداي قۇران دەسىپ انتتاسىپ قۇدالاسقان ەكەن.ول كەزدە مەنىڭ دەنىم ساۋ، دۇنيە مۇكامال قايدا دەپ، تارىعىپ كورگەمىز جوق.ەسەننىڭ قىزى ەرجەتسىن دەپ جۇرگەندە، ەسەن ءوزى، ونان سوڭ مەنىڭ اكەم دە ءولدى. ونان كەيىن قۇدايدىڭ قىرسىعى ءوز باسىما ءتيىپ مىنانداي جارىمجان بولدىم. ارەكەت ىستەپ، كاسىپ ىزدەۋدەن قالدىم. اكەدەن قالعان از داۋلەتتى ورنىنا ۇستايتىن قاي كەلىسىپ تۇرعان تۋىسىم تۇر!
قايداعى باقسى-بالگەر جيىپ ەمدەلۋگە كورىنە بەردى. جانىمنان نەمدى ايايىن، التىندى اياقتاپ الدارىنا توكتىم ءدارۋ بولعان تۇگىل، دىمىمدى قۇرتتى. قولداعىمدى وسىمەن قۇرتتىم. ءبىر جاعىنان ۇرى-قارى ءتيدى، ءبىر جاعىنان ءورت الدى، وسىمەن نە كەرەك دان-داۋلەتتەن ايرىلدىم. اكەم مارقۇم تىرىسىندە ەسەنمەن قۇدالاسقانى بولماسا، قالىڭ مالى دەپ كوك تيىن تولەمەپتى. قالىڭ مالعا ەلۋ مىڭ ءدىلدا دەپ كەلىسكەن ەكەن، بەرگەنى جوق.
وسىمەن قالىڭى تولەنبەگەن قالىڭدىعىمدى سۇراۋعا اۋزىم بارمادى. ال قايىن ەنەم بولسا، سەنى اۋرۋ دەمەيمىن، الدىمەن سول ەلۋ مىڭ ءدىلدانى تولە–دەيدى. مىنا كەيپىممەن قايدان تاپپاقپىن!
ونىڭ ۇستىنە ەسەننىڭ قىزى بەكەر ادام ەمەس، بەت بىتكەننىڭ سۇلۋى، ونەردىڭ قاينار بۇلاعى. باقسام مەنى مەنسىنىپ كەلەر دە ەمەس، كەلگەن كۇندە ەردى-بايلى ادام بولىپ، سول ءوزىڭىز ايتقانداي كىر-قوڭىمدى جۋىپ، اس-سۋىمدى وڭاپ بەرىپ وتىراتىن قاتىن بولار ءتۇرى جوق. المايمىن دەۋگە «ايات حاديس»ء-تىڭ قاسيەتىنەن قورقامىن! ايتپەسە سونى السام ەكەن دەپ ىنتىق بولىپ وتىرعام جوق. ونەرلى سۇلۋ قاتىن الاتىن مەندە قاي كەلىسكەن كەپ تۇر دەيسىز وتەن اعا. جايىم وسىنداي، — دەپ بار ويىن تۇگەل ايتىپ بەرىپتى سامەن. سوندا وتەن:
— باتا دەپ ايات-حاديس، مالدىڭ قانى، ايتىسقان انت دەگەندەردى سول قۇدايىم دەنى ساۋ، تۇلىگى تۇگەل ادامدار ءۇشىن جازعان عوي! ال سەن بولساڭ قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن دەرتىمەن مۇگەدەك م بولدىڭ. مۇساپىرلىك قالگە دۋشار بولعان پاندەمنىڭ وتەي الماعان پارىزىن، قارىزىن بەرىمسەك: قاقىسىن كەشەمىن دەگەن عوي، – سول قۇداي تاعالامنىڭ ءوزى! سەن مۇنىڭ ءبارىن ويلاپ باسىڭدى قانعىرتپا. — ەسەننىڭ قىزى ساعان قاتىن بولمايدى، ونى ءوزىڭ ءبىلىپ وتىرسىن! – قىزىڭدى ەندى المايمىن، ازات! – دەپ حابارلاپ، باسىڭدى اشىپ ال. وزىڭە ساي ادامعا قوسۋدى مەن موينىما الايىن. ءبۇيتىپ ءومىرىڭدى وكسىتپە، – دەپتى.
— ويباي، وتەن اعا، قۇداي دەسكەن ارۋاقتاردى قايتەمىن. ولاردىڭ باتاسىن قايتەمىن؟– دەپتى سامەن، ۇرەيلى پىشىنمەن.
— ارۋاق تا بىلەدى سەنىڭ مۇشكىل ءقالىڭدى، «ارۋاقتار كەشە كور» – دەپ ءبىر توقتىڭدى قۇران وقىتىپ سويىپ، باتاسىنا انا ەسەننىڭ كەمپىرىن شاقىرىپ، الداعى ەت جەلىنىپ بولعان سوڭ جيىلعان جۇرتتىڭ كوزىنشە: — مەن بولسام كەم بولدىم. ەندى جامالدىڭ ءومىرىن وكسىتپەيىن دەپ رۇقسات ءسوزىڭدى ايت. ونان سوڭ قانداي ادامدى الام دەسەڭ دە ماعان ايت. وسىلاي ىستە، اقىلىڭنان اداسپا؟ –دەپ اقىلىن ايتىپ، جولاي كۇمىس كەمپىردىڭ ۇيىنە كەلىپ ءوزىنىڭ اقىلىن ايتادى.
كۇمىس كەمپىر:
— اقىلىڭنان ساداعا كەتەيىن قاينىم. ىرىمى عوي، مىنانى الا كەت! – دەپ ماڭلىق ىشىك كيگىزىپ، ەكى ءجۇز ءدىلدا قوسىپ بەرىپ قايتارىپتى وتەندى.
وتەن قۋ ۇيىنە كەلىپ، تىڭ تىڭداپ جاتا بەرىپتى. ارادا ەكى كۇن وتكەن سوڭ كەلىپ ەدى، كۇمىس سورلىنىڭ ەكى ەزۋى ەكى كۇلاعىندا، قاينىسىن اتىنان ءتۇسىرىپ اعىنان جارىلىپتى.
— وۋ، جەڭەشە نەمەنەگە مۇنشا قۋانىشتىسىڭ؟ ءيا ايتا بەر جايىڭدى، – دەپتى وتەن كۇمىسكە.
— ساداعاڭ كەتەيىن قاينىم. جامالىم تۋعاندا وسىنداي ءبىر قۋانىشقا كەنەلگەن شىعارمىن. ونان كەيىڭگى قۋانىشىم كەشەدەن بەرگى عانا. ايتقانىڭنىڭ ءبارى ورىندالدى. الجاسقان سامەن مالىن سويىپ وتىرىپ، باتانى ءوزى بۇزىپ، جامالىمنىڭ باسىن ءوزى اشتى. نەسىن ايتاسىڭ! وسىنى جامالىما ايتىپ كەلىپ ەدىم، كەشەدەن بەرى ولگەن اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەندەي بۇرىنعى نۇرى-نۇر ما ءتايىرى! مۇلدە گۇلدىڭ شوعىنداي جايناپ كەتتى ەمەس پە! العىسىن cاعان جاۋدىرعاندا بار عوي، جەر-كوكتەگى بار جاقسىلىقتى ارناپ باعىشتاپ-اق جاتىر- دەي كەلىپ ىشكى ومىراۋ قالتاسىن اقتارا وتىرىپ، جىبەككە تۇيىلگەن ءبىر كەسەك اسىل تاستى قولىنا الدى دا:
— ءوزىم بەرۋگە ۇيالامىن عوي، مىنا ءبىر اسىلدى، سول كىسىنىڭ بايبىشەسىنە دەپ بەرشى، بۇل ءوزى ءبىر مىڭ دىلدانىكى دەيدى، اماناتىن تابىس قىلىپ قويايىن، – دەپ ءبىر كەسەك گاۋھار تاستى ۇسىنا بەرىپتى.
— الدا قاراعىم-اي، باياعىدان بەرى بىلگەندە مۇنداي ۇزاق سارى ۋايىمعا سالىنباعان بولاتىن ەدى. «يگىلىكتىڭ ەرتە كەشى جوق» دەگەن عوي، قۇدايىم ەندى دەگەنىنە جەتكىزگەي-اق... قاتتى قۋانىپ كەتكەن ەكەن عوي. مىنا گاۋھارىن نەسىنە بەردى. وزىنە كەرەك دۇنيەسى عوي، وسىنى مەن الماسام قايتەدى جەڭەشە، – دەپ ءمۇلايىمسىپتى وتەن قۋ.
— قۇداي-اۋ، ول نە دەگەنىڭ، ءوزى بەرىپ وتىرعان سوڭ ەندى الماساڭ، كوڭىلى قالادى، الىپ بار الگى كەلىنگە، قايىن ءسىڭىلىڭ بەردى دە، – و نەسى سىنىقسىعان قۇرماعىر، – دەپ ءازىلىن دە قوسىپتى، كۇمىس كەمپىر.
— ەندى ءازىلدى قوي جەڭەشە. وسى بالا ءۇشىن مەن ءبىر ادامدى ويىما الىپ وتىرمىن، سول ورىندى-اق بولار. وقۋ مەدرەسىنىڭ باس عالىمى قاسەن دەگەن جىگىت بار. ونىڭ دۇنيەدە بىلمەيتىنى جوق. تەگى حان تۇقىمى. حاننىڭ اعاسىنىڭ بالاسى ما قالاي؟ جامالدى وسىعان ورنالاستىرساق، باعى تەرىس بولماس ەدى. ونى ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ ويلانىپ ماعان جاۋاپ بەر.
— قاينىم، ەندى ەكى تىزگىن ءبىر شىلبىر سەنىڭ قولىندا، جالعىز بالانى ءوزىڭ ورىندى دەگەن جەرىڭە ورنالاستىرا بەرسەڭشى. جامال جان سەنىڭ دەگەنىڭنەن تەرىس كەتپەيدى. باسى قور بولمايتىن جەرگە بارسا بولعانى عوي، – دەپ رازىلىعىن ءبىلدىرىپتى قاينىسىنا كۇمىس.
— ولاي دەسەڭ مەنىڭ وسى ويىمدى جامال جانعا ءوزىڭ ايت. دۇرىس دەپ كورسە، ءوزىم ءجونىن تابامىن عوي، – دەپ تاستاپ وتەن ەندى اياڭداپ اۋىرىپ جاتقان قاسەنگە كەلىپتى. كەڭەستى الدىمەن ءوزى باستاپ:
— عالىم بالا دەنساۋلىعىڭ قانداي بولىپ ءجۇر؟ سىرتتان قۇدايعا شۇكىر دەپ ەستىپ، قۋانىشتى بولىپ ءجۇرمىن. دەگەنمەن ءوزىم ءبىر بەت كورىپ، امانداسايىن دەپ كەلىپ وتىرمىن. قۇدايعا شۇكىر ەكەنسىن ءتاۋبا بۇعان. ال ەندى كەلگەن سوڭ نەسىنە بوگەلىپ وتىرامىن. بۇيىمتايىمدى ايتا وتىرايىن. بالاسىڭدار عوي. «ۇلى ءسوزدىڭ ۇياتتىعى جوق» دەگەن ەمەس پە. سەنىڭ ءىنىڭ سامات ماعان ءبىر ءىس تاپسىرعان ەدى، سونىڭ بەتىن بەرى قاراتىپ قالىپ ەدىم، سول ءىس شىن پيعىلىمەن ايتىلعان ءىس پە؟ جوق الدە ءوزىنىڭ جاستىق بالالىعىمەن تاپسىرعان ءىسى مە، سونى وزىڭنەن اۋىزەكى سۇراپ بىلەيىن، شىن بولسا مەن دە شىنداپ كىرىسەيىن دەپ وزىڭە كەلدىم قاراعىم، –دەپتى. سوندا قاسەن:
— «ايران سۇراپ كەلىپ، شەلەگىڭدى جاسىرما» -دەگەن عوي بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز. ءوزىڭىز باستاپ بەرگەن سوڭ، نەسىنە جاسىرايىن، – دەپ الىپ وتەنگە اعىنان جارىلىپ، بارلىق جايدى، جامالدىڭ وزىنە ارناپ عاشىقتىعىن بىلدىرە حالىق ورتاسىنا سالعان ءانىنىڭ قايىرماسىن دا ايتىپ بەرىپتى.
— ەندىالاڭ بولماي وتىرا بەر، كولدەنەڭنەن امان بولساق، كەشىكپەي-اق قوسىلىپ قالارسىڭدار. سەندەردىڭ وسى جايىتتارىڭدى ءبىلىپ مەن دە جامال مەن سامەن ەكەۋىن ىقتيار ايىردىم. ولاردىڭ ەشكىمگە دە وبالدارى قالعان جوق. "مايدان قىلشىق سۋىرعانداي» تازا جولمەن ايىردىم. سامەن ءوزى دە كەمتار ەكەنىن ءمىن كورىپ، العانمەن ادامشىلىق قۇرا الماسپىز دەپ ءوزى دە ويلاپ، تارىعۋدا ەكەن، اقىلىمدى ايتىپ ەدىم، اقىلىم بويىنشا ارالارىن اشىپتى. سامەننىڭ اكەسى ءتىرى كەزىندە داۋلەتتى ادام بولعان. سول كەزىندە داۋلەتماستىق جاساعان با، بەرەتىن قالىڭ مالدى دا كوپ ايتىپ جىبەرىپتى. ءبىراق ول سويلەسكەن قالىڭ مالدان بەرى سويلەسەرمىن، – دەپ قامقورسىپتى وتەن.
— الىسىپ ارسىزدىققا سالىنا بەرسەم، «الشى مەن تايكەنىڭ» ءبىرى بولامىن عوي. ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى دەگەن بار عوي، مەنىڭ مۇنداي قالگە ۇشىراۋىما جامالدىڭ ايتتىرعان كۇيەۋى سامەننىڭ باسىن قورلاي الماي جانە ولدا مەن سياقتى جامالعا عاشىق بولسا، وبالىنا قالمايىن دەگەن ويمەڭ، ءوز دەرتىمدى ءوزىم جۇكتەپ جاتقان جايىم ەدى. تەك ولاردىڭ وبال اقىسى مەندە قالماسا، جامال ءۇشىن بارلىق ءومىرىمدى سونىڭ قالىڭ مالىنا ارناۋعا دا دايىنمىن، قامقورلىق قاقىڭىزدى دا ۇمىتپاسپىن. ەندىگى ءىستى دە اقىلمەن وڭارسىز – دەپ كوكىرەگىن كەرنەگەن كومىلمەلى قايعىنىڭ كۇدىس جەرىن جازىپ، دەنەسىنە جابىسقان دەرتتى دەلەگسي ايلاندىرىپ شەشكەن شەكپەندەي سىپىرىپتى دا ازىرشە كەلگەن جولىڭىزعا دەپ قالتاسىنا ءبىر مىڭ ءدىلدا سالىپ وتەندى قايتارىپتى.
حاكىم حان داۋىرلەپ تۇرعان زامانىندا قول استىنداعى حالقىنىڭ ءسان-سالتاناتىنىڭ ورتالىعى بولدىرسام دەگەن پىكىرمەن جوعارىدا ايتىلعان التى قالانىڭ ونەگەلى قالاسى بولدىرامىن دەپ اتىن اسەم قالا اتاندىرىپ، بۇل قالاعا سول زامانعا ساي ساۋلەت، كوركەم دەگەن نە جاقسىنىڭ بارلىعىن وسى قالاعا ورنالاستىرعان ەكەن.
مىسىردىڭ اتاقتى ساۋداگەرى مانات بايعادا جازعان حاتىندا:
„ءوز ۇستەمدىگىم ءجۇرىپ تۇرعان زامانىمدا، اسەم قالا دەگەن قالا سالدىرىپ جاتىرمىن. بۇل قالاما دۇنيەدەگى ادام بالاسىنا نە جاعىمدى جاقسى دەلىنەتىن دۇنيە مۇلىكتەن باستاپ اتاقتى ادامداردى دا مەكەندەتۋگە اينالدىرماق ەدىم. ەستىپ وتىرسام بايلىعىڭىز بارشادان اسقان ادام ەكەنسىز. كەلەشەگىڭىزگە كەلىسىمدى بولار دەپ كورسەڭىز، كوشىپ كەلىپ مەنىڭ اسەم قالاما اسەرىڭىزدى تيگىزىپ، الىس جۋىققا اتاعىڭىزدى جەتكىزىپ، بايلىقتىڭ باقشاسىن ورناتۋىڭىزدى قالايمىن" – دەپ حاتىن جولداپتى حاكىم حان.
بالىقتىڭ ىزدەگەنى-توپان سۋ ەمەس پە. حاكىم حاننىڭ حاتىن الىسىمەن كوشىپ اسەم قالاعا كەلۋدى ۇناتپاي، ءوزىنىڭ ۇلكەن بالاسى ءازىمدى بەس ءجۇز تۇيەگە پۇل ماتا ارتتىرىپ، قىرىق تۇيەگە التىن، گاۋھار، لاعىل، جاھۇت تيەپ قىزمەتكەرىنە ءۇش ءجۇز جىگىت بەرىپ، سالتاناتىمەن كورگەن كوزدى تاڭداندىرىپ مىسىردان اسەم قالاسىنا كوشىرىپتى مانات ساۋداگەر.
ءازىم مىرزا كەلىسىمەن كوپ داۋلەتتىڭ ارقاسىندا، «بارلىق نە دەگىزبەيدى، جوقتىق نە جەگىزبەيدى» دەگەن عوي، كەشىكپەي نەشە الۋان ساراي، باۋ-باقشا سالدىرىپ، بار جاقسىنى توڭىرەگىنە توگىلدىردى. جاقسىعا جان قۇمار ەمەس پە، زامانىنا ساي بارمەن بايدا بۇل مىرزانى توڭىرەكتەمەيتىنى بولدى دەيسىز بە. حاكىم حاننىڭ قاراستى حالكىندا، يگى مەن جاقسى، ءبىلىمدى، عىلىمدى، ونەر يەسى ادامدارىنىڭ وزدەرى، ءازىمنىڭ داۋلەتىنەن تۇسىرەرى بولماسا دا بارلىعى سونىڭ شاشباۋىن كوتەرمەلەپ قولپاشتاي بەرەتىن بولىپتى.
مىرزانىڭ كوڭىلىي كوتەرەمىز دەسىپ، كۇندە جيىلىسىپ سالتانات سارايىنا ەرتىپ بارىپ، ساۋىق كەشتەرىن وتكىزىپ كايتادى.
كۇندە ساۋىق سايرانمەن كۇندەرى وتە بەرىپتى. سالتانات سارايىنان ءازىم مىرزا راحات تاپقان جوق. جامالدىڭ جانارىن كورگەن جەردەن عاشىق بولىپ، جانىن جالىن شارپىپ، جاستىققا باسىن سالماي، زار قاققان عاشىقتاردىڭ ءبىرى بولىپتى.
قانداي امالمەن جامالعا قۇدا ءتۇسۋدى ويلاستىرىپ، ءدىن مەشىتىنىڭ يمامىنا كەلىپ، جامالعا عاشىك ەكەنىن، ول كىمگە تۋىس، قانداي امالمەن قۇدا بولارىن اقىل سالا سىر جاسىرماي، وعان جولعاساتىن جول تاۋىپ بەرۋىن سۇراپ جالىنىپتى.
مىنا حاباردى ەستىگەن يمام ازىمگە:
— بالام، بولماس ساپارعا بەت بۇرعان ەكەنسىڭ. جامالدىڭ جانارى قاي جىگىتتى وزىنە تارتپادى دەيسىڭ. تالايدى تارىقتىرىپ، تاڭدايىن قاقتىرىپ، تالاسقا باستارىن سالعىزىپ، تامۇققا ءتۇسىرىپ ءجۇر عوي بالام. بۇعان مەنىڭ ايتارىم: امالى ادامناي اسقاي ءتىلىنىڭ ەپتىلىگىمەن ءىبىلىستى ازعىرىپ، جولدان شىعارعاي جالعاننىڭ جارىعىن قاراڭعىعا، قاراڭعىسىن جارىققا اينالدىراتىن قۋلىقتىڭ قۇنارى، سۇمدىقتىڭ سۇمىرايى وتە ەپتى وتەن قۋ دەگەن بار. وسىعان اقشاڭدى اياماساڭ ساعان ءبىر جولدى تاۋىپ-اق بەرەدى. سىرت وسەكپەن ەستىپ وتىرسام، سول جامالدىڭ قۇدالاسىپ قويعان ادامى بار ەكەن، ونان جامالدىڭ باسىن اشىپ ەندى عىلىم مەكتەبىنىڭ باس عالىمى قاسەنگە الىپ بەرمەك بولىپ جانىن سالىپ ءجۇر دەپ ەستىپ وتىرمىن. سەن كولدەنەڭنەن ءتيىسىپ، اقشامەن القىندىرىپ تاستاساڭ ول ار، ۇيات، كۇنا، ساۋاپ دەگەننىڭ قايسىسىن دا ەسىنەن شىعارىپ، جانىن سالا قيمىل جاساپ، جارالى كوڭىلدى جادىراتىپ، جامالعا قوساتىن بولار، – دەپ اقىلىن بەرىپتى يمام ءازىم مىرزاعا.
ءازىم مىرزا، يمامنىڭ اقىلىن الىپ، التىندى ابدىراسىمەن توگىپ بەرىپ، يمامدى ۇيىنە جىبەرىپتى دە ەندى وتەن قۋدى پايداسىنا اسىرماك نيەتىمەن ىزدەپ كەلە جاتقاندا، وتەن قۋ الدىنان كەزىگەدى.
وتەندى كورگەن جەردەن وزەگى قيىلا جابىسىپ، ۇيگە ءجۇرىپ ءدام تاتىپ شىعىڭىز،- دەپ ۇيىنە ەرتىپ كەلىپتى. داستارقاندى دارياداي جايعىزىپ، اراق، سىراسىن ايرانداي ساپىرىپتى. ۇزاقتان وراعىتىپ، ءار نارسەنى ءبىر شالىپ سويلەپ وتىرىپ، اقىرى ويلاپ وتىرعان ويىن بىلاي دەپ باستاپتى:
— «ءبىر كورگەن ءبىلىس، ەكى كورگەي تانىس» جانە «جاقسىنىڭ جاتتىعى جوق» دەيدى ەكەن، ءسىزدى دامگە شاقىرىپ وتىرعانىم: «ءدام تاتقان قۇدىعىڭا تۇكىرمە» – دەپ تاعى ايتادى ەكەن. ءدامىمىز ورتاداعى دانەكەرىمىز بولار، دەپ ىرىم كورىپ، سىزدەن ءبىر ۇلكەن نارسە قالاماقپىن. «قاپىسىن تاپسا كار جانادى» دەگەن عوي. قالاۋىمنىڭ قاپىسى تابىلماي، مەنى قاپىدا قالدىرا قويماس دەپ سىزگە سەنىپ وتىرمىن. سەنىمىم سەرگەلدەڭگە سوقسا، سورىمنان كورەرمىن. سەتىنەپ جۇرگەن كوڭىلىمە سەبىڭىز تيەر دەپ كورىپ، سىرىمدى اشقالى وتىرمىن:
الار قاقىڭىزدى الدىنا سالا ايتىپ قويىڭىز. ەندى مەن ناق ويلاعان ويىمدى سىرلى سىرىمدى شەرتەيىن، دەپ كىرىسپە ءسوزىن دوعارىپ، سىرىنىڭ بەتىن بىلاي دەپ اشىپتى:
— اتا تەك، ابىروي اتاعىمدى نەسىنە قوزعايىن، وزدەرىڭىزگە ءمالىم دۇنيە بەتىنە اتاعى جايىلعان، مانات بايدىن بالاسى ەكەنىمدى كىم بىلمەس دەيسىز. ءوزىڭىز دە قانىق بولعان شىعارسىز. اكەمنىڭ سول دۇنيەگە بايلىقپەن جايىلعان اتاعىنىڭ ارقاسىندا حاكىم حان دا وسى اسەم قالاعا بايلىعىنىڭ اسەرىن تيگىزەر دەگەن ويمەن مەنى شاقىرتىپ الىپ وتىر. ويلاپ وتىرسام، سول بايلىقتان باسىما قىزىل تيىن پايدا ەتە الماپپىن. جالعاننىڭ ءبىر ايلانىش قىزىعى سۇيگەن جار قۇشىپ، جاننىڭ راحاتىن كورۋ عانا عوي از كۇنگى ءومىر ورەسىندە.
مىنە مەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جار ءسۇيىپ، جان راحاتىمدى كورگەنىم جوق. سوندا وسى بايلىقتان ماعان تيگەن پايدا نە دەيسىز. بار بولعانى «باي ساۋداگەر» دەگەن ات عانا. سوندىقتان جار قۇشسام دەگەن ويىم بولسا دا ونداي ادام ۇناسىپ كەز بولماعان ەدى. وسىنداعى ساۋىق سارايىنىڭ جۇلدىزى اتانعان جامال دەگەن قىزدى كورگەن جەردەن جانىمدى جالىنى شارپىدى.
ءوز ەل، جەرىمدە جۇرگەمىن جوق، كىمنىڭ قانداي جاقىنى بار، «سىرىن بىلمەگەن اتتىڭ سىرتىنان جۇرمە» دەگەن، سول جامالعا ءسوز سالىپ قۇدالاسسام دەگەن وي وزەگىمدى ورتەيدى، امالىن تابا المايمىن. وسىعان ءسىزدىڭ ءبىر پايداڭىز تيەر دەپ سەنىپ اقىل سۇراي قولقا سالامىن. كەسىپ ايتايىن، ءىستىڭ ءجونىن كەلتىرە الساڭىز قولىمداعى بەس ءجۇز تۇيە جۇگىمدى جۇمساپ جامالعا قوسىلايىن، تىلەگىمە نە ايتاسىز؟
تاعى ايتايىن جامالعا قوسساڭىز، قانشا دەسەڭىز دە قاقىڭىز بولەك تولەنەدى، – دەپ ءسوزىن توقتاتىپتى ءازىم مىرزا.
— ياپىراي قيىن بولعاندا، قيىننىڭ قيانى، شىڭنىڭ شىڭىراۋىنا جۇمسادىڭ-اۋ بالام، – دەپتى وتەن باي ساۋدەگەردەن اقشانى مولىراق الۋدىڭ ءادىسىن ويلاپ، بۇل جۇمساپ وتىرعانىڭ بارسا كەلمەستىڭ ساپارى ەكەن.
بار كۇشىمدى بادامشالاماي-اق، باعىتىنا قاراي بابىن تاۋىپ بايقاۋعا بولار-اق ەدى-اۋ! ءبىراق مەنىڭ ايتار اقىلىم: وسى ىسكە اۋرە بولماي-اق قويساڭ قايتەر ەدى؟ ويتكەنى: «وتىز تىستەن شىققان ءسوز، وتىز رۋلى ەلگە ايان» دەگەن. بۇل جامال كىمنىڭ باسىنا شىرماۋ سالمادى دەيسىڭ. ساعان شىنىمدى ايتايىن. مەن جاسىرعانمەن ەكى ەلى اۋزىمنان شىققان ءسوزىمدى، ەكىنىڭ ءبىرى وزىڭە جەتكىزگەن دە شىعار. وسى جامال جايىندا قاراپ جۇرگەمىن جوق. تاعى سەن سياقتى عاشىق بولۋشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ ارمانىنا جەتكىزۋگە از كەم ەڭبەك ەتىپ، اراعا جۇرگەن اقىمدىدا جەپ قويىپ ەدىم.
ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى ەمەس پە. ەندى ءسوزىمدى جۇتىپ، ساعان قاراي اۋدارامىن دەگەندە ول ادامنىڭ وبالىن، قۇداي، ارۋاق دەپ بەرگەن انتىمدى قايتەمىن. ايتپەسە، ول قىزدى قولعا قوندىرۋ قولىمنان كەلەر ەدى. اقشا مۇكامال، دۇنيە وزىڭدە بارى راس- اق .
مىنە وسى جاعى مەنى شەگەرىپ تۇر. دەگەنمەن ۇيىمە بارىپ ءۇش كۇن ويلانىپ كەلەيىن. ازىرشە مەنى قىساما قاراعىم، – دەپ كوڭىلسىزدەۋ ورنىنان تۇرعاندا ەندى نە ىستەرىن بىلمەي اقىلى تاۋسىلىپ ساسقالاكتاعان ءازىم مىرزا:
— وتەن اعا! از كىدىرە تۇرىڭىز. قۋىس ۇيدەن قۇر شىكپا دەگەن عوي، – دەپ التىن سالعان ساندىعىنىڭ اۋزىن اشىپ ءبىر دورباعا سالۋلى ون مىڭ ءدىلدانى قولىنا ۇستاتىپ كەلگەن جولىڭىزعا ۇسىنعان بەت-بەلەگىم، قارىزدىعى جوق، ال ايتقانىمدى وڭىنا اينالدىرساڭىز ادال ەڭبەك قاقىڭىز بولەك، – دەپ قوشامەتتەپ شىعارىپ سالىپتى.
وتەن قۋ ەندى ۇيىنە كەلىپ، ويدا جوقتا تۇسكەن ولجا اقشانىڭ ەسەبىنە كەتىپ ەندىگى ەڭبەگى كىم ءۇشىن جۇمساسا وزىنە پايدالى، قايسىسىنان وزىنە اقشا كىرەدى دەگەندى ويلاعاندا:
مىنا باي ساۋداگەردىڭ باسىن ايلاندىرىپ، پالەنى ورشىتە بەرسەم بار قازىناسىن الماسام دا ءومىرىمنىڭ ءبىرسىپىراسىنا جەتەرلىك داۋلەت ءتۇسىرىپ المايمىن با! ال قاسەندى حان تۇكىمى دەگەنىمەن قاي حاننىڭ قولى اشىق بولۋشى ەدى. باياعى قارۋ-جاراق، نەمەسە قاسيەتىن بۇلدايدى، قۇر دا قويماي تويعىزىپ تا جىبەرمەي، ارقارجالاق تام-تۇمداپ عانا الدار. ال مىنا باي ساۋداگەر – بۇل بارىپ تۇرعان كوزسىز كوبەلەك، قالاي يلەۋىمە قايىستاي كونەدى، –دەپ ويىن توپشىلاپ بولىپ، ءازىم مىرزاعا كەلىپتى.
— قاراعىم ءازىم، ءوزىڭ ءۇشىن ايتامىن، الدە بولسا كەش قالعان جوقسىن. تاعى ايتايىن، وسى جامال قۇرعىردى قويشى. مەن كوپ ويلادىم، نە ويلامادى دەيسىڭ. ارعىلىق بەرگىلىكتى اقتارىپ، ارشىپ اۋدارىپ، تازالاپ بايقاسام وسىنىڭ ساعان تيەتىن پايداسىنان زيانى باسىمىراق بولىپ تۇر. ول قالاي دەسەڭ: قولىڭداعى ازدى-كوپتى داۋلەتىڭدى شاشقالى تۇر. ال قايتسەمدە كوردىم تاۋەكەل دەسەڭ بەس ءجۇز مىڭ ءدىلدا شىعىن بولاتىن ءتۇرى بار. وسى اقشانىڭ ءدال جارتىسىن قولىما سال. جارتىسى ءوز قولىڭدا بولسىن! ەكەۋمىز ەكى جاقتاپ، اقشانى سۋداي ساپىرىپ توگىپ ءجۇرىپ قىزدى قولعا تۇسىرەمىز.
تاعى ەسكەرتىپ قويايىن، مەن دە بىتەۋ ادام ەمەس، سەن ءۇشىن، قۇداي، ارۋاق باتانى جۇكتەپ كىسى دە ولتىرەمىن. وسىلاردىڭ قاقىسى، جوعارىداعى اقشادان بولەك. مىنە وسىلاردى ەسكەرىپ سەن وسى قىزدى قويعانىڭ ءجون بولار دەپ ويلاپ كەلدىم. ءبىراق قاي قالاعان ءوز شەشىمىڭدى ايت. مۇنان ارزانعا تۇسەدى ەكەن دەپ باسىڭدى شىرماما، – دەپ تارىقتىرىپ ءسوزىن دوعارىپتى جارىلعاۋشىسى.
سوندا ءازىم ويلانىپ وتىرىپ:
— وتەن اعا، مەندە ەكى ءسوز، ەكى تىلەك، ەكى كوڭىل دە جوق. وسى ايتىلعان اقشانى شىعا رعاندا جامال قولعا كەلەتىن بولسا، مۇنىڭ ۇستىنە ەندى سونداي اقشا جۇمسالسادا تارتىپ قالار مەندە داۋلەت جوق. بۇل اقىرعى شەشىمىم. اقىلدى ءوزىڭىز تابىڭىز. شىعىنعا مەن شىدادىم، – دەپتى مىرزا.— ايتپاقشى ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن. ءسىزدىڭ اقىڭىز جونىندە كەلىسىپ الايىق. مەنىڭ ويىم سىزگە ءبىر ءجۇز مىڭ ءدىلدا بەرسەم ازسىنباسسىز دەيمىن، – دەگەندە ارجاعىنان قۋانىپ كەتكەن وتەن قۋ:
— قاراعىم اقىنى ازسىناتىن مەن جوق. ءتىپتى كوپسىنىپ وتىرمىن. ءبىراق ءوزىڭ ايتقان سان بولعان سوڭ بولسىن وندا. سول ءۇش ءجۇز ەلۋ مىڭ ءدىلدانى مەنىڭ قولىما ساناپ سالىپ قوي! نەمەنەگە جۇمساعالى وتىر دەسەڭ انا عالىم قاسەنگە مەن سەنىم بەرگەن ادام، ونىڭ تەگى حان تۇقىمى. دۇنيەقۇمار عوي. وسى اقشانى سۋداي ساپىرىپ، الدىنا توگىپ كوڭىلىن تابامىن. اناۋ قىزدىڭ شەشەسىنىڭ الدىنا توگىپ قاسەنگە قىزىمدى بەرمەيمىن دەگىزىپ الامىن. مىنا كوپ اقشا سول ءۇشىن كەرەك، – دەپ سىلتاۋ تاۋىپتى.
— جارايدى وندا، ساناپ الىڭىز، – دەپ ءازىم مىرزا اقشا سالعان ساندىقتاردى اشىپ دوربا-دورباسىمەن لاقتىرىپتى.
وتەن قۋ، ەكى ساندىققا اقشانى تولتىرا سالىپ اۋزىن جاۋىپ قويىپ كەلەشەكتە نە ىستەيتىنى تۋرالى ويىن ازىمگە بىلاي دەپ ۇقتىرىپتى:
— قاراعىم مول داۋلەتتىڭ ارقاسىندا نە ىستەيمىن دەسەڭ دە قولىڭنان كەلىپ تۇرعان زامانىن بۇل. ەندى سەن وسى قالاداعى باس يمام، قالانىڭ اكىمى، ءۋازىر، ساردارلار، بەكتەر، ساقشىلار، سوت اكىمى دەگەن سياقتى ادامداردى بولەك-بولەك ۇيىڭە شاقىرىپ، اس بەرىپ قوناق بولدىرىپ كەتەرىندە بارلىعىنا وزدەرىنە لايىقتى مول سىيلىق بەرىپ شىعارىپ سالىپ وتىر. بارلىعىنىڭ تاماعىنان اقشا ءوتىپ دوس كوڭىلىن بىلدىرسەڭ كەز-كەزىندە كەرەگىمىزگە ولاردى جاراتىپ جاتامىز. سەن وسى جۇمىستى ىستەپ بىتىرگەنشە مەن قاتتى اۋىرىپ جاتقان كىسى بولىپ ۇيىمدە جاتا تۇرامىن! ايتپەسە قاسەن قىلقىلداپ مەنى مازالاپ، جۇمىسىمىزعا بوگەت بولادى. ال ۇقتىڭ با؟
— ۇقتىم. مۇنىڭىزعا قۇلدىق اعاتاي، – دەپ وتەن قۋدى اقشاسىمەن ۇيىنە جەتكىزدىرىپ سالىپتى ءازىم مىرزا. وتەندى شىعارىپ سالىپ ۇيىنە كەلىسىمەن اس تاماعىن دايىنداتىپ قالانىڭ باس اكىمى مەن ساردار، ساكشىلار باستىعىن شاقىرىپ اس بەرىپ، ولار ۇيلەرىنە قايتارىندا كەلگەن جولىڭىزعا دەپ ءبىر-بىر مىڭنان التىن اقشا قالتالاتىپ شىعارىپ سالىپتى. ەرتەڭىندە تاعى بىرنەشەۋىن شاقىرىپ سىيلىعىن بەرىپ بىرنەشە كۇن ءازىم مىرزانىڭ سارايى كۇندە توپىر بولىپ جاتىپتى.
قىسقاسى اسەم قالانىڭ ىشىندەگى باس كوتەرەر يگى جاقسىلاردى تۇگەلدەي ابدەن تويعىزىپ شىعارىپتى. ولار مۇنان سوڭ ءازىم مىرزاعا نە ىستە دەسەدە دايىن بولاتىندىقتارىن ءبىلدىرىپتى دە ەندى نە ىستەيمىز دەپ وتەي قۋعا كەلىپ اقىل سۇراپتى ءازىم مىرزا.
سوندا ويلاپ جاتقان سۇمدىعىن بىلاي دەپ ۇيرەتىپتى ازىمگە:
— بالام مۇنداي جۇمىستى سۇمدىق جولىمەن ىستەمەيىنشە، سوپى ءجۇرىپ بەت وڭالمايدى. قاسەن عالىم ءتىرى تۇرعاندا جامال تىرىدە باسكا ادامعا جار بولمايدى. سوندىقتاي قاسەندى ءولتىرۋ كەرەك.
جانە حان تۇكىمىنىڭ ايتتىرعان كالىڭدىعىن تىرىدە حان ساعان تيگىزبەيدى، امەڭگەرى دەپ حان ءوزىنىڭ ەكى بالاسىنىڭ بىرىنە الىپ بەرەدى.
سوندا قاسەندى حان بۇيرىعىمەن جيرەنىپ بارىپ ولتىرتسە ونىڭ ايتتىرعان قالىڭدىعىنان دا جيرەنىپ وزىنە كەلىن بولعىزبايدى.
قاسەندى ءولتىرىپ بولعان سوڭ الامىن دەسەڭ حان سەنەن تارتپايدى. مىنە وسىلاي بولۋ ءۇشىن قاسەندى حانعا ءولتىرتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان مەن اناۋ تەگىندە جامالدى ايتتىرعان كۇيەۋى سامەندى ءولتىرىپ دەنەسىن تىك قاتىرامىن. تۇندە ولىكتى قاسەننىڭ ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ سىرتىنا سۇيەپ قويامىن دا قاسەننىڭ سارايىنىڭ توبەسىنە ءورت جىبەرەمىن. سول كەزدە ءبىر ادام – ويباي ءورت دەپ قاسەننىڭ تەرەزەسىن ۇرعىلاسىن.
ۇيقىلى كوزىمەن ساسقالاقتاپ ۇيدەن قاسەن جۇگىرە شىققاندا ەسىگىنىڭ سىرتىندا ولگەن ادام سۇيەۋلى تۇرعانىن قايدان ءبىلسىن. سەرىپكەن ەسىكتىڭ قاقپاعىنا سوعىلىپ بارىپ ولىك قۇلاپ تۇسكەندە ساقشى، ساردالاردىڭ ءۇش ءتورت ادامدارى ورتكە كەلىپ ءجۇرىپ كورىپ كالعان كىسى بولىپ — سەن جازىقسىز ادامدى ۇرىپ ءولتىردىڭ، – دەپ قاسەندى ۇستاپ قالانىڭ اكىمىنە اپارىپ:
— مىنا عالىم جازىقسىز ادام ءولتىردى، – دەپ بىلدىرەتىن بولسىن. قاسەندى اقتاۋشى ايعاق شىعا قالسا قاسەنمەن سەن بىرىگىپ ءولتىرىستىڭ دەپ ول ادام دا اباقتىعا جابىلسىن!
وسى ارەكەتتەرىمىزدى ىستەتۋ ءۇشىن ىسكە تاتيتىن ادامدارعا تاعى اقشانى مولىراقتان اساتىپ اۋىزىن الىپ الساق ءبىزدىڭ ءىسىمىز وڭىنا باقتى دەگەن ءسوز. ال كىسى ولتىرگەن ادام ءتىرى قالۋعا ءتيىس ەمەس. جاندى - جانمەن عانا اۋىساتىن بۇيرىقتى حان ءوزى الداقاشان شىعارىپ قويعان. حان ءوز بۇيرىعىنان قايتا الماي قاسەن ءولتىرىلسىن دەگەن جارلىعىن ورىنداتادى. سول ارەكەتتى ىستەپ بەرۋشى ادامدارىڭا وسىندايدى ايتىپ مول-مولدان كومەيلەرىنە اقشا تىق. مەن الدە اۋىرىپ جاتا تۇرايىن دەپ وتەن قۋ ازىمگە ۇيرەتەدى.
ءازىم مىرزا سۇمدىعىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن مىندەت اتقارۋشى دەگەن ادامدارىن جيىپ ەندى ناق سىرىن ايتىپ اقىلارىنا ءارقايسىسىنا ون مىڭ ءدىلدادان ۇستاتىپ قول-اياقتارىن ءجىپسىز بۋىپتى.
ءازىم وسى جۇمىستارىن جونگە سالعانشا جەتى كۇن مەرزىم ءوتىپتى دە، بارلىق ءىسىم ءبىتتى، ەندىگى جۇمىس وزىڭىزگە قالدى دەپ وتەن قۋعا حابارلاپتى. اسىعا كۇتكەن حابارى كەلگەن سوڭ ءتۇن جامىلىپ اپاق-ساپاق كەش اراسىندا سامەن مۇگەدەككە كەلىپتى وتەن. اماندىق-ساۋلىق بىلىسكەن سوڭ كەلگەن بۇيىمتايىن بىلاي دەپ باستاپتى:
— قاراعىم قايدا جۇرسەكتە جاسىمىز ۇلعايىپ كەلگەن سوڭ سولاي ما، ايتەۋ كىمنىڭ باسى نەمەنەگە مۇقتاج بولسا سوعان بولىسقىم كەلەدى دە تۇرادى. مۇنان وزىمە ءتۇسىپ جاتقان تۇك بولماسا دا قولىمنان كەلگەن جاردەمىمدى اياماعىم كەلەدى. ءبىزدىڭ جاماعايىنىمىزدىڭ ازات دەگەن جالعىز بالاسى بولۋشى ەدى. سول بالا اسقىنعان اۋىرۋدان قايتىس بولعالى ءبىر جىل بولىپ، جۋىقتا اسىن بەردىق. ونىڭ ارتىندا تۇسكەلى ەكى-اق جىل بولعان بيىل جاسى ون توعىزدا جاپ-جاس كەلىنشەگى قالعان. سول كەلىن اناۋ-مىناۋ سوزدەن اۋلاق ءجۇرۋشى ەدى. ەندى ەستىپ وتىرسام كىم بولسا ءبىر ادامنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، جانىمدى باعايىن. اتا، ەنە، قايىن، قايناعالارىم، رۇقساتتارىڭدى بەر دەپ بارلىعىمىزدىڭ ورتامىزعا ءسوز سالىپتى.
ال اعايىندارىم وسىعان جاۋاپ بەرۋدى ماعان جۇكتەتتى. سونان سوڭ كەلىنىمە: قاراعىم قايدا بارساڭ دا قۇداي الدىڭنان جارىلقاسىن! ءبىراق ساعان ايتارىم: سەنى كەم-قور بولدىرمايتىن ادامعا ءوزىم قولىمنان بەرەيىن. قانشا دەگەنمەن باسىڭ قارالى، بەتىن جارالى، جەسىر ادام بولعان سوڭ قايداعى كارى-قۇرتاڭ، شال-شاقپىت قاتىن ۇستىنە الامىز دەپ الەگىڭدى الا بەرەر. ءبىر باسقا ءبىر كوز بولعانداي ادامدى ءوزىم قاراستىرايىن دەدىم. كەلىن دە ەستى ادام ەدى:
— ونىڭىزعا قۇلدىق قايىناعا. ورىندى دەگەن ادامىڭىزعا ءوزىڭىز قوسىپ جاتساڭىز، مەنىڭ قانداي تالاسىم بولسىن دەگەنى عوي. سونان سەن ەسىمە ساپ ەتىپ تۇسە كەتتىڭ، ەكەۋىڭ رايلاسسىنشى دەپ كەلدىم. سەن ەكەۋىمىز ءقازىر سوندا بارايىق، ءۇيى جاقىن، قالانىڭ شەتىندە. ءوزىڭ بۇگىن سوندا قونىپ، اۋناپ-قۋناپ، ارعىلىق-بەرگىلىكتەرىڭدى سويلەسىپ، بىرىڭە-بىرىڭ ىقتيار بولىسىڭدار دەپ سوعان كەلدىم. ال ەندى وتىرىپ قالمايىق ءجۇر، ءوزىم ەرتىپ بارامىن —دەپ دەگبىرسىزدەنىپ، ءسوز دە بەرمەي سامەندى ەرتىپ شىعىپتى.
سور ايداعان سامەن ايلالى قۋدىڭ قاي قىرىمەن كەلە جاتقانىن قايدان ءبىلسىن. سىلتەگەن باعىتىنا قاراي ەرىپ كەتە بەرەدى. قالانىڭ شەتىنە تاياپ، ادام سيرەگەن جەرگە كەلگەندە جەڭىندە كەلە جاتقان قىسقا ساپتى شوقپارىمەن ءدال قاسقا ماڭدايعا پەرىپ كەپ جىبەرگەندە، ءوزى كەمتار سامەندە قىلار قانداي قارۋ بولسىن، جەر قۇشا ەتبەتىنەن ءتۇسىپتى. «جىعىلعانعا جۇدىرىق»، جەلكەدەن جانە ەكى ۇرعاندا سامەن ماڭگى ساپارىنا كوشىپتى.
ءتۇن ورتاسى اۋا سامەننىڭ مۇردەسىن قاسەننىڭ ەسىگىنىڭ بوساعاسىنا سۇيەپ قويا سالىپ، قاسەننىڭ سارايىنىڭ توبەسىنە ءبىر قۇشاق قامىس الا شىعىپ وت قويىپ جىبەرىپ ءوزى ادامعا كورىنبەي، ءجۇزىن تايدىرىپ قەتىپتى ...
بۇل قەزدە اقىنى القىمىنا تىرەلگەنشە جۇتقان ءتورت ساقشىنىڭ بىرەۋى ويباي ءورت كەتتى! ءورت-ورت! دەپ قاسەننىڭ تەرەزەسىن سوققىلاپ، ايقاي سۇرەن كوتەرگەندە، قاسەن توسەگىنەن ۇيقىلى وياۋ اتىپ تۇرىپ، ەسىكتەن سەكىرە شىققاندا سۇيەۋلى تۇرعان ولىك مۇردەسى قۇلاپ ءتۇسىپتى.
وسىنى كۇتىپ تۇرعان ءۇش ساقشى—«ويباي ءقىسى ءولتىردىڭ. مىناۋ نە ىستەگەن ادام! سەنىڭ ءۇيىڭدى ورتەگەن ادام بۇل ەمەس. عالىم باسىڭمەن نەگە جازىقسىز ادام ولتىرەسىڭ!» – دەپ شۋ كوتەرىپتى.
ادام ولىمىنە اڭ-تاڭ بولعان قاسەن نە ايتارىن بىلمەي، «ياپىراۋ! مىنا ولىكتى مەن كورمەك تۇگىل، تۇسىمە دە ەنبەگەن. بۇل قالاي؟ ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا، كەلىپ ءولدى. ءتىپتى قۇداي اقىنا وسى ادامدارىڭ كىم ءوزى؟ مەن جازىقسىز ادام تۇگىل، جازىقتى ادامدى بەتىن جىرتىپ كورگەن ادام ەمەسپىن» دەپ زار قاعىپتى.
— عالىم ەمەس، بارىپ تۇرعان زالىم ەكەنسىڭ! وتىرىك اقتالماي-اق قوي. ءىسىڭ بەلگىلى بولدى. مىناۋ جامالدىڭ بۇرىڭعى ايتتىرعان كۇيەۋى سامەن. سەن ءولتىرىپ تاستاپ، جامالدى العالى ىستەپ وتىرعان ارەكەتىڭ. كوپ بىلشىلدى قوي! بايلا، قول اياعىن، – دەپ ساقشىلار باستىعى بۇيرىق بەرىپ، قاسەننىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ بايلاپ، قالا اكىمىنىڭ الدىنا ايداپ كەلىپتى.
ءازىم مىرزانىڭ ايتقانى الدىما قاشان كەلەر ەكەن دەپ اسىعا كۇتىپ وتىرعان اكىم، قاسەننەن بۇيىرماسىنعا ءبىر اۋىز ءسوز سۇراماستان، ءبىر حات جازىپ ءمورىن باسىپ، اباقتىنىڭ بەتىنە: قاسەندى بەكەم جەرگە ساقتا! ۇلى مارتەبەلى حانعا حابارلايمىن. سونان سوڭ جازاعا كەسىلەدى دەپ، اباقتىعا ايداتىپتى. اباقتى بەگى دە اڭدىپ وتىرعانى قولىنا تۇسكەن سون بەرىك تار قاپاسقا كىرگىزدىرتىپ بەرىك قۇلىپ سالدىرىپتى. قاسەن وسى پالەگە دۋشار بولاتىن كۇنى سامات حان اكەسىنىڭ ۇيىنە كەتكەن ەدى. ول بۇل تۋرالى سەزبەي قالا بەرەدى. ءىبىلىس ارالاسىپ، ءىس ناسىرعا شاپقانىن قاسەن ەندى عانا سەزىپتى.
مۇنىڭ جولىن سامات عانا تاپپاسا، ماعان قول ءۇشىن بەرەتىن كىم بار؟ اق ەدىم دەپ قانشا جالبارىنعانىممەن بيلىكتەگىلەردىڭ ىم-جىمى 6ىرىگىپ، ايلاسىن اسىرىپ وتىرعاندىعى بەلگىلى بولدى.
داۋدە بولسا، وتەن قۋدان بولدى-اۋ ءسىرا؟ امال قانشا، اقىرىن توسايىن! دەپ قيالمەن قينالىپ قاسەن قاپاسىندا جاتا بەرىپتى
ەرتەڭىندە سامات قايتىپ كەلسە، عايىپتىڭ قۇسىنداي قايدا كەتكەنى بەلگىسىز ۇيىندە اعاسى جوق. وزىمەن قاتارلاس عالىمداردان كەلىپ سۇراسا، ولار وزىنەن سۇرايدى. قايدا كەتكەنىن بىلە الماي امالى تاۋسىلىپ، قالانىڭ اكىمىنە قەلىپ سۇراپ ەدى، ول كەيىس قاباق ءبىلدىرىپ:
— اعاڭ سەنىڭ بولمايتىن ىسكە دۋشار بولدى. وسىنداعى اناۋ كەمتار سامەن دەگەننىڭ قالىڭدىعىنا عاشىق بولىپتى دا، سامەن ءتىرى تۇرعاندا جامالدى الا المايتىن بولعان سوڭ، سونى ۇرىپ ءولتىرىپ جاتقان جەرىنەن ساقشىلار ۇستىنەن ءتۇسىپتى. سونان قاسەندى ايداپ الىپ كەلىپ ەدى، كىسى ولتىرگەنى انىق بولعان سوڭ، قاپاسقا قاماتتىم.
ءبىراق قاسەن سامەندى ىزدەپ بارىپ ولتىرمەپتى. قالىڭدىعىنا قاسەن جاقىن جۇرگەنىن سەزىپ، سامەن قاسەننىڭ ۇيىنە ءورت قويىپتى.
قاسەن ۇرعاندا تالماۋ جەرىنە سويىل ءتيىپ سامەن ءتىل تارتپاعان.
ءىستىڭ قالاي بولعانىن ارىلتىپ وتىرمىن. قاسەن جاقسى عالىم ەدى، امال قانشا ءبىر ۇرسا دا ادام جازىم بولعان سوڭ الىپ قالار جول جوق.
اتاڭنىڭ قاھارىن بىلەسىڭ. قاسەندى قيماعانمەن، قيسىنىن تابا الماي قىسىلىپ وتىرمىن. وسىنداي بولدى دەپ حان اتاڭا حابار جىبەردىم. ول نە بۇيرىق الىپ كەلەدى بىلمەيمىن، – دەپ قاسەن ءۇشىن قام جەپ وتىرعان الپەت قورسەتىپتى اكىم.
— بولماس ىسكە دۋشار بولعان ەكەن، – دەدى سامات. — قالايشا؟ ءبۇيتىپ ءىس اياق استى ناسىرعا شابۋعا، نە بولا قالدى جالعىز تۇندە؟ نە بولسا دا اۋىز ەكى سويلەسەيىن. ءوز قولىمەن شىن سامەندى ءولتىرىپ السا موينىمەن كوتەرەر. ءبىراق، تۋىستىق قارىزى بار، بەت سويلەسىپ قالايىن. ماعان رۇقسات بەرىنىز؟ – دەپ اكىمنىڭ جانىن قويماي وتىرىپ، قاسەنگە سويلەسۋدى ۇيعارتىپ قاپاس ۇيدەگى قاسەنگە كەلىپتى.
قالاي، نەدەن بولىپ قاپاسقا تۇسكەنى وزىنە دە بەلگىسىز، سىرى تىلسىم ىسكە ۇرىنىپ، ويدا جوقتا وپىق جەپ قالعان ارمانىن، ءىستىڭ نەدەن باستالعانىن تۇگەلدەي ىنىسىنە ايتىپ بەرىپتى قاسەن.
سامەندى ولتىرمەسە مۇنداي اقتان پالە جابىستىرا المايتىنىن، ءبىر ادام ىستەدى دەپ، ەكەۋى دە تارىعىپ كەلىپ اقىرى سامات بىلاي دەپ شەشىم ايتتى:
— ءقازىر اتام سىرقات، بۇل ىسكە شەشىم بەرە قويمايدى. ول كىسى جازىلعانشا ءسىزدى بۇلار وسى قاپاستا ساقتايدى. ەكى ورتادا ارەكەت ىستەپ جۇرگەن ادام دا تا6ىلىپ قالار مۇمكىن، اقىرىن توسايىق. ءجونى كەلسە اتاما انىقتاپ ايتىپ باياندارمىن. قۇداي وڭداپ اتام بىزگە قاسكويدى ىزدەپ تابايىق دەسە، ونى تابۋىمىز وڭاي. ءسىز ويعا بەرىك بولىپ جاتا بەرىڭىز. – دەپ سامات قايتىپ كەتىپتى. ول اكىمگە كەلىپ،
اعاسىنىڭ مىنا ىستەن اق ەكەنىن، باسقا بىرەۋ جالا جابۋ ءۇشىن سامەندى ولتىرگەندىگىن ايتقاندا اكىم ىرشىپ ءتۇسىپتى:
— ويباي، حانزادا قاراعىم، مەنى الجىپ وتىر دەيسىڭ بە؟ پالەنىڭ ءبارى الگى كۇمىس كەمپىردىڭ قىزىنان ءونىپ وتىرعان جوق پا؟ مەن اق ەدىم دەگەن اعاڭنىڭ تىلىنە نانبا: ولىمگە باسىبايلى بولعان ادام، مەن ءولتىرىپ ەدىم دەپ ساعان شىنىن نەگە ايتادى؟ وتىرىكتىڭ وزىمە بولماسا دا ەبىنە نانۋ كەرەك. قايتا ءوزىن بىلەتىن شىعارسىڭ، جامالمەن اعاڭ ەكەۋى ورتالارىندا قانداي؟ – دەپ سۇراپتى اكىم.
— ويباي اكىم اعا! ول جاعىنان كۇدىك ءىس بولعان ەمەس. جامالدى سامەن ايتتىرعانى راس. ءبىراق قەمتارلىعىن ويلاپ، مالىنا قۇران وقىتىپ سويىپ، ەل جيىپ، جامالدى تالاق تاستاعان ول مارقۇم..
سونان سوڭ وسى جامالعا قۇدا تۇسسەك قايتەدى دەپ ماعان ءبىر رەت ايتقان، ونان باسقا قۇدالاسقانىمىز دا جوق. ال ءوزى تاستاعان قالىڭدىعىن وزگەدەن قىزعاناتىن ادام بولا ما؟ ءتىپتى بولادى دا دەيىك، نەشە جىل مۇگەدەك جاتقان سامەن، جالعىز تۇندە ساۋىعىپ، جامالدى قىزعانعانىنان قاسەننىڭ ءۇيىن كەلىپ ورتەيتىن حالگە جەتە قويدى دەگەنگە قالاي سەنۋگە بولادى؟ – دەپتى.
— جوق، حانزادا قاراعىم، «اشىنعان دولى، اشىققان ۇرى» دەمەي مە. جامباسىنان جاتسا دا جانى كۇيگەن سوڭ، قاسەندى مۇقاتۋ ءۇشىن كەلىپ، ءۇيىن ورتەۋى ناق. ال ءورت جىبەرىپ، وزىنە قاس ىستەگەن ادامدى «مال اشۋى – جان اشۋى» دەگەندەي اناۋ دا ۇرىپ جىبەرگەندە جازاتايىم سويىل ءتيىپ سامەننىڭ ءولىپ كەتكەنى ايدان انىق نارسە. بۇعان تالاسپا، – دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن شورت قايىرىپتى اكىم.
امال قانشا، داۋلاسىپ ءسوزى جۇرمەيتىن بولعان سوڭ سامات ەندى جالىنۋعا كوشىپتى:
— اكىم اعا، وسى ءىستىڭ ارتى ناسىرعا شاۋىپ قەتپەسىن. امالىن تاۋىپ اعارتىپ الا كورىنىز. قاسەن كىسى ءولتىردى دەگەنگە مەن ءتىرى كۇندە نانبايمىن. ءبىر داۋاسىن تابىڭىز. قاسەندى قۇتقارىپ قالساڭىز دارەجەڭىزدى ورلەتۋدى اتاما ايتىپ جونىنە كەلتىرەم –دەپتى.
— قاراعىم-اي، سەنىڭ عانا قاسەنىڭ ەمەس، كوپتىڭ قاسەنى عوي. ول تۋرالى ىستەگەن ەڭبەگىمە، سەنەن قاقى تىلەر دەيمىسىڭ، ەبىنە قاراي ويلانايىن. ءبىراق كىسى ولتىرگەن ادامدى اقتاپ الىپ شىعۋ قيىن عوي، – دەپ دارەجە كوتەرتەمىن دەگەن جەرى كوڭىلىن از قەم ويلاندىرعاندىقتان، ءسوزىنىڭ اياعىن جۇمسارتىپتى قالا اكىمى.
حانعا حابارشىعا كەتكەن شاۋىپكەل قايتا ورالىپ، ءبىراق حاننان جارلىق تۇگىل جارتىمدى حابار الىپ كەلە الماپتى. حاننىڭ باس ۋازىرىنە حاتتى بەرگەن ەكەن، ءقازىر حان اۋرۋ. ساقايعان سوڭ حابارلاماساق، مۇنداي ءىستى ەستىسە ناۋقاسىن اۋىرلاتادى. قاسەندى باعىپ ۇستاپ تۇرىڭدار. ساماتتى عىلىم وقۋ ورنىنىڭ باس عالىمدىعىنا جۇمىستاتىڭدار! – دەپ اكىمگە جاۋاپ حات جازىپ، اراعا ءجۇرۋشى شابارماندى قايتا ورالتىپتى. ءبىراق سامات:
— اعامدى اباقتىعا جاپتىرىپ قويىپ، ورنىنا ءوزىم وتىرا المايمىن– دەپ باس عالىمدىق دارەجە الۋدان باس تارتىپتى. سونان سوڭ، اكىمدەر، عالىمدار كەڭەسىپ، عاۋران عالىمدى باس عالىمى بولدىرىپتى.
كۇن ارتىنان كۇندەر ءوتىپ، قاسەن ولمەشىنىڭ كۇنىن كورىپ جاتتى.
كۇندەردە ءبىر كۇنى ون بەس ون التى جاس شامالى ەر بالا قاسەن جاتقان قاپاس ءۇيدىڭ تەرەزەسىنىڭ سىرتىندا جىلاپ تۇرادى. قاسەن بالاعا جاقىنداپ كەلىپ:
— كىمنەن نەندەي ءجابىر كورگەن پاقىرسىڭ؟ نەگە مۇنشا زارىعىپ جىلايسىڭ؟ – دەپ ءجون سۇراپتى. سوندا بالا:
— اعاتاي مەنىڭ كورگەن كۇنىمدى يتكە بەرسىن. مەنى ەشكىم دە جابىرلەگەن جوق. ءوز اكەم جابىرلەدى. بۇعان اكەمنىڭدە كوپ تەرىستىگى جوق. جاماندىق وزىمنەن، ءوزىمنىڭ جامان بولىپ جارالعاندىعىمنان. ولاي دەيتىنىم: مەن وسى قالاداعى جازالىلار قاپاسىنىڭ بەگى، ءالي دەگەن كىسىنىڭ بالاسىمىن، اتىم سايحان.
اكەم مەنى توعىز جاسىمدا ءدىني مەدرەسەگە وقۋعا بەردى. سونان بەرى وقىپ كەلەمىن. مىنە ون التى جاسقا شىقتىم. ءبىراق مولدانىڭ ۇيرەتكەنى مەنىڭ قاي جاعىمنان شىعىپ كەتەتىنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، ءتىپتى ۇيرەتكەن وقۋ ميىما قونبادى. ءوزىم ءبىر اكەدەن جالعىز ەدىم، سول ەركەلىكتىڭ كەسىرى بولدى بىلەم، اكەم دە بەتىمدى جىرتىپ كوپ ۇرىسپادى. ال اكەمە قاراپ، مولدا دا ماعان كوپ ۇرىسپادى. مىنە وسىلاي جەتى جىل ساباق وقىدىم، بىلگەن ءتۇتىم جوق. كەشە كەشكە، شام قالاسىندا تۇراتىن ءبىر تۋىسىمىزدان اكەمە حات كەلىپتى. حاتتى الىپ قۋانىشتى بولعان اكەم:
— بالام مىنا حاتتى وقىشى. شامداعى ءوزىمىزدىڭ كاردەننەن كەلگەن ەكەن دەپ، كەلگەن حاتتى ماعان ۇسىندى. بۇكتەۋلى حاتتى قولىما الدىم دا، ءبىر دە ءارپىن شىعارا الماي، ويىمدا تۇك جوق، تانىمادىم دەدىم دە حاتتى قايتىپ اكەمنىڭ وزىنە ۇسىندىم.
— نەگە وقىمايسىڭ؟ – دەدى.
— تانىمادىم، – دەدىم.
— نە دەيسىڭ؟ تانىماعانىڭ نە. نە وقىپ ءجۇرسىڭ؟ سەن وقىعالى جەتى جىل بولدى. ءالى حات شىعارىپ وقي الماسان، مەن ولگەندە بەت سيپاپ، اسىڭدى ىشە الماساڭ، سەندەي ۇلىم بار ەدى، دەپ دۇنيەدەن قانداي ءۇمىت ەتەمىن! ەندى مەنىڭ كوزىمە كورىنبە – دەپ باس سالىپ، قۇلاعىمنان سوزىپ كوكالا قويداي بورشامدى شىعارىپ ساباپ ۇيدەن قۋىپ شىقتى.
تۇندە كوشەگە تۇنەدىم، ۇيگە بارايىن دەسەم اكەم ولتىرەدى. ەندى قايدا بارارىمدى بىلمەي امالىم تاۋسىلىپ «ويسىز ميسىز» ەتىپ جاراتقان قۇدايعا وكپەلەپ، كەگىمدى ەكى كوزىمنەن الىپ تۇرعان جايىم وسى اعاتاي، – دەپ بار مۇڭىن ايتىپتى سايحان.
— سەنىڭ بۇرىڭعى وقىپ جۇرگەن كىتاپ قۇرالدارىڭ قايدا؟ – دەپتى بالادان ءجون سۇراپ قاسەن.
— مەدرەسەدە – دەدى بالا.
— ولاي بولسا سەن جىلاما. سول ساباقتارىڭدى الىپ كەل. يمان شارت، اپتيەك، قۇران ولارعا جارىستىرىپ وقيتىن كىتاپتارىڭدى، بارلىعىن الىپ كەل.
ساباق ۇقپاي زارىعىپ ۇيدەن قۋىلىپ سەن سورلاعان بولساڭ، قاراداي قاپاسقا ءتۇسىپ، قامىققان مەن دە ءبىر پاقىرمىن. ەكەۋىمىز بىرىكسەك، بولماسا سەن ساباق ۇعاتىن بولار ما ەكەنسىڭ. قاپاستىڭ ءبىرىمىز ىشىندە، ءبىرىمىز سىرتىندا ءومىر ءسۇرىپ كورەلىك، – دەپتى قاسەن.
|بۇعان رازى بولعان سايحان مەشىتكە قاراي جۇگىرىپ كەتىپ الدەن ۋاقىتتا اق كيىز قاپشىققا سالعان كىتاپتارىن كوتەرىپ قاسەننىڭ تەرەزەسىنىڭ سىرتىنا كەلىپتى.
— ال سايحان، وسى الىپ كەلگەن ساباقتارىڭنىڭ ىشىندە، ءوزىڭ بىلەرىڭ بار ما؟
— ارىپتەردى تۇگەل بىلەم. ال ەجىكتەپ وقيمىن. قۇراننىڭ قاراسىن شالا تانيمىن. باسقا مەندە بىلەر جوق، ۇيرەتكەنمەن ۇعىپ جاتقان جوق دەپ مولدا دا ماعان ساباق بەرگەندى الدەقاشان قويعان.
— ولاي بولسا مەن ساعان ساباق بەرىپ ۇيرەتەيىن. سەن كۇندە كەلىپ تۇر، – دەپتى دە سايحانعا ساباق بەرە باستاپتى قاسەن.
ال، الگى بالا قاسەننىڭ ايتىپ بەرگەنىن بىردەن قاعىپ الىپ، ۇعىنا كەتەتىن بولىپتى. ۇدايى ءۇش كۇن ساباك بەرگەندە بالانىڭ ويى سايراپ كەتىپتى. وقۋدىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ العان بالا وسىلاي كۇندە كەلىپ قاسەننەن ساباق وقيتىن بولىپتى. تاعى ءبىر جەسىر كەمپىردىڭ جالعىز بالاسى بولادى ەكەن. سول بالانى تاۋىپ الىپ، وعان ازداپ اقشا بەرىپ، كۇنەلتىپ سوندا تۇنەپ ءجۇرىپتى سايحان.
سايحان ەندى ءدىن وقۋىن قويا سالىپ، عىلىم وقۋىنان ساباق الا باستاپتى. بالانىڭ تالابىنا قاسەن دە قاتتى قۋانىشتى بولىپتى.
الپىس كۇن ساباق وقىعاندا التى جىل وقىعانداردان اسىپ ءتۇسىپتى.
تەگىندە بالاسىنا قانشا وكپەلەپ قۋىپ جىبەرسە دە ءبىر كۇنى ساعىنىپ، ەندى ۇيگە ەرتىپ كەلەيىن دەپ ءالي بالاسىن ىزدەپ شىعىپ جەسىر كەمپىردىڭ ۇيىنەن تاۋىپ ۇيىنە ەرتىپ كەلىپتى.
— بالام سەن قايدا ءجۇردىڭ؟ نە كۇن كورىپ ءجۇردىڭ؟ باستابىندا سەنى اشۋمەن قۋىپ جىبەرىپ، ارتىنان ءوزىم وكىندىم. ساباقتى ۇقپاساڭ ۇقپاي-اق قويشى. جالعىز سەنى قۋىپ جىبەرىپ، قۋ باسىم دۇنيەدەن نە جاقسىلىق كورمەكپىن، – دەپ كەشىرىم سۇراعانداي بولىپتى ءالي بەك.
— اكە سىزگە قۋىپ جىبەردى دەپ وكپەلەمەس ەدىم. ادامنىڭ ەڭ اسىلى جانە التىنى قايدا جاتىر دەيسىڭ، ول قاراڭعى قاپاستا جاتىر. سول ادامعا ءبىر راقىم ەتىپ قاپاستان قۇتقاراتىن بولساڭىز، ەگەر راقىم ەتەيىن دەسەڭىز قولىڭىزدان كەلەر دە ەدى. مەنىڭ ەسىكتەگى باسىمدى تورگە سول ادام قاپاستا جاتىپ-اق سۇيرەپ شىعاردى.
ءوزى قاپاستا جاتىپ ول ىشتە، مەن سىرتتا، ول ماعان ساباق ۇيرەتتى. مەن سول ادامنان الپىس كۇن ساباق وقىدىم!
بۇرىڭعى مەنى وقىتىپ جۇرگەن مولدامنىڭ وزىنە ساباق بەرەتىن قالگە كەلدىم. ولاي دەپ كۇناكەر بولاتىنىم، مولدانىڭ بىلەتىنى تەك ءدىن ساباعى ەدى، ال مەن ول ساباقتىدا وقىپ ءتۇسىندىم. جانە ومىرگە كەرەكتى ونەردەن سول مولداعا كەڭىنەن ەكى جىل ساباق بەرەتىن دارەجەگە جەتتىم. مۇنداي شاماعا سول قاپاستاعى ادام جەتكىزدى، – دەپتى.
— ياپىراۋ بالام دەنىڭ دۇرىس پا؟ مولداما ساباق بەرەتىن بولدىم دەپ، كۇناكەر بولما، وقۋ ءتۇبى تەرەڭ عوي ءوزىم وقىماسام دا سولاي دەپ ايتىسادى عوي. ال سەنىڭ ساباق وقىپ جۇرگەن ادامىڭ كىم، اتى ءجونىن ءبىلدىڭ بە؟ – دەپتى اكەسى.
—ول عىلىم وقۋىنىڭ باس عالىمى تۇرعان قاسەن دەگەن ادام.
— ول سولاي بولار. ءبىراق ونىڭ قىلمىسى ۇلكەن ادام، وعان جۋىعانىڭ دۇرىس بولماعان، – دەپ قاباعىن ءتۇيىپتى اكەسى.
— ول ادام بالاسىنىڭ بارىنە جاۋ بولسا، وسىنشا ءبىلىمدى الپىس كۇننىڭ ىشىندە ميىما قالاي قۇيىپ جىبەردى؟ ول ادامنىڭ جاۋى ەمەس، ادام بالاسىنا تاپتىرمايتىن، ارداقتىسى. ويلاڭىزشى اكە، ءسىز مەنى وقىتقالى جەتى جىل بولدى، سوندا ەكەۋمىزدىڭ كەرمالىمىز تەك مەنىڭ حات شىعارىپ وقي الماعانىمنان بولىپ ەدى. ەندى ماعان حات تۇگىل عىلىم قونىپ وتىر. سوندا، ول كىسىنىڭ قاستىعى قاي جەرىندە؟ – دەگەندە، اكەسى بالاسىنا قايىراتىن جاۋاپ تابالماي قالىپ:
— بالام ونىڭ بىلىمىندە داۋ جوق. ءبىراق ول كىسى ولتىرگەن ادام. وعان جاناپ جۇرگەنىڭدى بەكتەر مەن اكىمدەردىڭ ءبىرى كورىپ قالسا، وزىڭە جامان دەگەنىم عوي دەپ جايمالاپتى اكەسى. ءبىراق بالاسى:
— ال اكە ول كىسى تۋرالى ەكەۋمىز تالاستى قويايىق. ەگەر مەنى بالام دەپ كورەتىن بولساڭىز وسى قاسەندى كايتكەن كۇندە بار كۇشىڭدى سالىپ قاپاستان بوساتىپ ال. ورنىنا مەنى بەرسەڭدە بوساتىن ال. بۇعان جاردەم ەتە الماساڭ، مەنى بالام ەدى دەپ اتاما – دەپتى، اكەسىنە بار شىندىعىن ايتىپ.
حاكىم حان ناۋقاسىنان ءۇش اي دەگەندە ايىعىپ وردا قىزمەتىنە ارالاسىپتى. سونان سوڭ ءۇش كۇننەن كەيىن باس ءۋازىرى اسەم قالاداعى قاسەن تۋرالى بولعان وقيعانى بىلاي دەپ بايانداپتى:
— تاقسىر، حاندىعىڭىز باسىڭىزدا تۇرعاندا ساندىگىڭىز كەتە قويمايدى عوي. دەگەنمەن ۇستەمدىگىڭىز ءجۇرىپ تۇرعان كەزدە مۇنداي ەلەۋلى ءىس كەزدەسىپ كورگەن جوق ەدى. الباتىدان ەمەس اقسۇيەك عالىمدارىڭىز ىشىندە وتە وعاش قىلىق شىعىپ كەتتى. ساندال عالىمنىڭ ورنىنا تۇرعان قاسەن دەگەن عالىم سامەن دەگەننىڭ ايتتىرعان قالىندىعى سۇلۋ ەكەن. سونى ءوزى الا قوياتىن بولىپ، سول قىزدىڭ كۇيەۋى سامەندى ءولتىرىپ جاتقاندا ساقشىلار ۇستىنەن شىعىپتى. قاسەندى قاماتىپ قويىپ وتىرمىز. عىلىم وقۋ ورنىنا عاۋران عالىمدى جۇمىستاتىپ وتىرمىن. ساماتتى قويۋعا ۇسىنىپ ەدىم، ول باس عالىم بولۋدى ۇناتپاعان كورىنەدى.وسى ءىستىڭ شەشىمىن وزىنىزدەن كۇتىپ وتىرمىز. شەشىمىڭىزگە قۇلدىق، – دەپ باس ءيىپتى ءۋازىرى.
سوندا حان:
—ساندال مارقۇم قايتىس بولعان كۇنى، ەندى قايتىپ ساندالداي ادام ول جەرگە تابىلمايتىنىن بىلگەنمىن. بۇگىننەن باستاپ جارلىق جىبەر. الگى كىسى ولتىرگەن قاسەننىڭ جەتى كۇندە باسىن السىن! ال عاۋرانىڭ سول ورنىندا تۇرا بەرسىن! – دەپ جارلىق بەرىپتى حاكىم حان.
جارلىق اسەم قالانىڭ اكىمىنە كۇنبە-كۇن جەتىپتى. قاسەندى جوعالتۋعا اسىعىپ وتىرعان اكىم، ەرتەڭ قاسەننىڭ باسىن ال! –دەپ باس الۋشى ەكى جەندەتكە بۇيرىق بەرىپتى.
حان اتاسىنان اياق استى قاسەنگە ءولىم جازاسى كەلە قويادى دەپ ويلاماعان سامات، مىنا حاباردى ەستي سالىپ قالا اكىمىنە كەلىپ:
— اكىم اعا، ادامدا اعاتتىق ءىس كوپ بولادى. قاسەننىڭ باسىن الۋعا اسىعىس قيمىل جاساپ جاتىر ەكەنسىز. مەن ءۇشىن قاسەندى ءۇش كۇن ءتىرى ۇستاي تۇرىڭىز. اكەمە اۋىز ەكى ايتىپ جانىن سۇراپ كورەيىن، بولماسا ءبىر كىسىنى ولتىرە سالۋ وڭاي عوي، – دەپتى.
— قاراعىم حانزادا-اي، وسى قاسەنگە بەكەر اۋرە بولاسىڭ «ءولىمنىڭ تەزى يگى» دەمەي مە. سەن ءۇشىن ەرتەڭ ءبىر كۇن ەرۋ بولدىرايىن.
ەرتەڭنەن قالسام حان ۇكىمىن ورىنداماعان اكىم، ءوزىم نە بولارىم ساعان دا بەلگىلى ءىس ەمەس پە دەپ جالعىز كۇن مۇرسات بەرىپتى.
سامات ءتۇن قاتىپ اكەسىنە جول تارتىپتى. تۇندەلەتىپ اتتىڭ بار شابىسىمەن كەلە جاتقاندا الدىنان ءبىر قويان سەكىرە جونەلىپ، اتى ۇركىپ جالت بەرگەندە، سامات اتتان اۋىپ ءتۇسىپ سول جەردە تاڭ اتىپ كۇن شىققانشا تالىپ جاتىپ، زاماتتا ەسىن جيسا جالعىز جاتقانىن ءبىلىپتى. ءولدىم-اۋ دەپ جاتقاندا سونار مويىل دەگەن مىلقاۋ ادام قايدا بارىپ كەلە جاتقانىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن، جۇلدىز شىعىپ قاس قارايعاندا كەز كەلىپتى دە، ونىڭ انا-مىنا سوزىنە قاراماي ارقاسىنا سالىپ كوتەرىپ ءجۇرىپ كەتىپتى. ونىڭ ورماندى وزەن جاعالاۋىندا، ءۇي سىماك قوسى بولادى ەكەن. سول قوسىنا الىپ كەلىپتى..
مويىل ساماتتىڭ اياعىن ۇستاپ كورىپ وتىرىپ، جىلىنشىگىنىڭ ءبىر قوسپاسى جارىلىپ سىنىپ مەرتىككەنىن كورىپ، تاڭىپ بەرىپتى. الدىنا سۋسىن، تاماعىن قويىپتى، قايدا ەكەنى بەلگىسىز، قولىمەن ىمداپ كەتە بەرىپتى. ءسويتىپ زارىعىپ جاتقاندا سارسەن دەگەن اڭشى شولدەپ، سۋسىن ىشكەلى كۇركەگە كەلىپ، مۇگەدەك بولىپ جاتقان ساماتقا كەزىگىپتى.
سامات باسىنان كەشكەن بارلىق جايىن ايتپاي تەك وسىلايدا وسىلاي بولدى دەپ ءجونىن عانا ايتىپتى مەرگەنگە. سارسەن ونى اتىنا مىنگىزىپ ءوزى جاياۋ ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ءجۇرىپ ءوز ۇيىنە الىپ كەلىپ، حاكىم حانعا حابارشى جىبەرىپتى. حان ءتۇن قاتىپ قانشا ادامىمەن كەلىپ، كۇيمەمەن ۇيىنە الىپ قايتىپتى.قاسەن ءبارى ءبىر ءولدى. ەندىگى امال – قاسەندى ولىمگە دۋشار ەتكەن جاۋ كىم ەكەن، سونى تاۋىپ كەگىن الۋ عانا دەپ ويلاعان سامات اكەسىنە قاسەن جايلى ەشنارسە دەمەپتى.
قالا اكىمى ساماتقا ءبىر كۇن مۇرسات بەرىپ ءوزى قاسەندى الدىنا ايداتىپ الىپ حاننان كەلگەن جارلىقتى ەستىرتىپ:
— ولەر الدىندا ايتارىڭ بار ما؟ جەتى كۇننىڭ ىشىندە ولتىرىلەسىڭ! – دەپتى. سوندا قاسەن:
— ىستەگەن جازىعىم جوق ەكەنى وزىڭە ايان. ادام ەكەنىڭدى بىلەيىن اق-قاراما جەتىپ ءولتىر! – دەپتى. بۇعان ءمىزباققان اكىم بولمادى:
— ءوزىڭ كىسى ءولتىردىڭ، سونىڭ جانىن جانمەن تولەپ جاتىرسىڭ. مۇنان باسقا بىلەرىم جوق. ال باسقا ايتارىڭ جوق بولسا بارىپ تۇر. ەرتەڭ ەرۋ، ونان ارعى كۇنى باسىڭ الىنادى. اپار مىنانى! سالا تۇرىڭدار! – دەپ جەندەتتەرىنە ءامىر ەتىپتى.
قاسەندى قاپاسقا ايداپ كەلگەندە ادەتى بويىنشا اس-سۋىن الىپ سايحان دا كەلىپتى. سايحان اكەلگەن تاعامدارىن ۇسىنعاندا كۇندەگىدەي ەمەس قاسەن سامارقاۋ الىپتىدا ار جاعىنا قويا سالىپ:
— دوسىم سايحان، ەكەۋمىزدىڭ باقۇلداساتىن اقىرعى ساعاتىمىز جەتتى. مەن ءولىم جازاسىنا بۇيرىلىپپىن. ەندى قوش بول! مەن ولگەنىممەن ورنىمدا بىرەۋ دە بولسا سەن ءتىرى قالدىڭ. ولەدى ەكەنمىن دەپ ارمان ەتپەيمىن. جالعىز-اق ءوزىمنىڭ بىلگەن ءبىلىمىمدى تولىق شىعارىپ، ەل جۇرتىمنىڭ اراسىنا تاراتا الماي كەتتىم. سوعان وكىنەمىن! ساعان تاپسىرارىم: ازدا بولسا ۇيرەنگەن ءبىلىمىڭدى، ەل اراسىنا تاراتا ءبىل! ەل-جۇرتقا مەنەن كوپ سالەم ايت. وپاسىزدىق ىستەپ، كىسى ءولتىرىپ، سونىڭ ورنىنا ءولتىرىلدى دەمەسىن. ءىسىم اق ەدى، وسىعان عانا ار ماندامىن! – دەپ اقىرعى ارىزىن ايتىپتى قاسەن.
سايحان بۇل سۋىق حاباردى ەستىپ، زار ەڭىرەپتى،نە پايدا، قولىنان كەلەر ءىس جوق. اكىمگە ىستەر اكەسىنىڭ قولىنان نە كەلمەك. ءسويتىپ ەڭىرەي-ەڭىرەي ۇيىنە قايتىپتى. سايحان ۇيىنە كەلىپتى دە توسەكتەن باسىن الماي زار ەڭىرەپ جىلاي بەرىپتى. اكەسى:
— قاراعىم-اۋ ساعان نە بولدى سابىر تۇت. ول قاسەن دەگەنىڭ سەنىڭ كىمىڭ ەدى؟ – دەگەن سايىن ورشەلەنە ەڭىرەپتى سايحان.
— مەن قاسەن عالىمنىڭ ولىمىنە جىلاپ وتىرعامىن جوق. اق ىسكە ارماندا كەتتى. الباتى ادام ەمەس، اسىلدىڭ اسىلى، ادامنىڭ اياۋلى ارداگەرى ەدى. ابايسىزدا اڭدىعان دۇشپاننىڭ قارماعىنا قاپىدا ءىلىندى. بولماسا قىلمىسىن موينىنا قويمادىڭدار. وسىعان جىلايمىن. سوندىقتان وپاسىز دۇنيەدەن مەندە كەتەتىن بولدىم. قاسەن عالىمنان ءتىرى قالمايمىن – دەپ ەڭىرەپ كوز جاسىمەن ەتەگىن تولتىرا وتىرىپ، وپاسىز اكەنى ويعا باتىرىپتى سايحان.
— قاراعىم-اۋ نە ايتىپ وتىرسىڭ؟ حاننىڭ بۇيرىعىن قاراپايىم ءبىز سياقتى ادامداردىڭ قولىنان ءىس كەلىپ بۇزعانىڭ كورگەنىڭ بار ما؟ وسى قاسەن تۋرالى ءىستىڭ ءبىر جاق شەتىندە سەن دە بارسىڭ دەپ قالاي ايتىپ وتىرسىڭ؟ – دەپ ءىسىن جاسىرىپتى ءالي بەك.
— جوق اكە، مەنى ولاي دەپ الداما. ول الگى مەن ايتقان وپاسىزدىققا جاتادى. قاسەن عالىم اباقتىعا تۇسەردىڭ الدىندا ون بەس مىڭ التىن اقشانى تەگىننەن-تەگىن كىم بەردى سىزگە.مىنە داۋدە بولسا وسى كوپ اقشانىڭ قاسەن ولىمىنە بايلانىسى بار ەكەنىندە داۋ جوق –دەپ بۇلجىتپاپتى اكەسىن سايحان. سوندا ءالي بەك تارىعىپ:
— ياپىر-اي بالام، قالاي ايتىپ تا مەن سەنى سەندىرۋدەن قالعان ەكەنمىن. سونداي جانقيار دوسىڭ بولسا وسى ىسكە ءوزىڭ ارالاسىپ كور. مەن ساعان بەس مىڭ التىن اقشا بەرەيىن. سول اقشانى الدا، باس الۋشى جەندەتتەرگە بارىپ ولارعا جاقىن اعامىز ەدى، ءولىم جازاسىنا بۇيرىلىپ تۇر، امالداپ وسىنىڭ ءبىر جولعا جانىن الىپ قالا كور دەپ جالىنىپ اقشاڭدى ۇسىن. سوندا ول ەكەۋى اقشاعا قىزىعىپ ءبىر جولعا الىپ قالار. ءبىراق ءبىر عانا جولى الىپ قالعانىمەن ءولىم جازاسىنداعى ادام ءۇش رەت ولىمگە بۇيرىلادى. سوندا ولار ءۇش ولىمنەن بىردەي ءوز باستارىن ولىمگە قيىپ قاسەننىڭ جانىن الىپ قالا الماس، – دەپ بالاسىنا بەس مىڭ ءدىلدا بەرىپتى.
اكەسىنەن اقشانى الا سالىپ جەندەتتەرگە كەلىپ بار مۇڭىن ايتىپ زار ەڭىرەپ وتىرىپ ءبىر مىڭ ءدىلدا بەرىپتى.
مىنانداي كوپ اقشا قولدارىنا ءومىرى ءتۇسىپ كورمەگەن ەكى جەندەت قۋانىپ كەتىپ:
— جارايدى، ءبىر جولعى ولىمنەن الىپ قالايىق. ارى قاراي ءبىزدى قيناما، – دەپ بەس-بەس ءجۇز ءدىلدانى قويىندارىنا سالىپ سايحانعا سەنىم بەرىپ ۇيىنە قايتارىپتى.
ەرتەڭىندە سول ءبىر كۇندىك مۇرساتىنا ەرۋ بولىپ، ەندى ەرتەڭىندە كۇن ساۋلەسى جەرگە تۇسكەننەن بۇرىن ولتىرىلەتىن توقتام بويىنشا قاسەندى قاپاستان الىپ شىعىپ، باس الىناتىن ۇيگە ايداپ كەلىپتى.
بۇل تام ءۇيدىڭ ءىشى قاراڭعى، ەكى جاعىندا ەكى ەسىگى بار، باسى الىناتىن ادامدى ەسىكتەن كىرگىزىپ باسى الىنعان سوڭ ەكىنشى ەسىگىنەن ولگەن دەنەنى سۇيرەپ شىعاراتىن بولعان. ال ادامنىڭ باسىن شاباتىن قايقى سەمسەر، تام ءۇيدىڭ توبەسىنە ورنالاستىرىلىپتى دا، سەمسەردىڭ سابى سولقىلداپ تۇرعان ەدەنگە ءبىر ءۇشى بايلاۋلى ەكەن.
ادامدى الگى ۇيگە كىرگىزىپ جىبەرگەندە ول ادام ەدەندى اياعىمەن باسىپ قالعاندا ەدەننەن بەكىتىلگەن تيەك اعىتىلىپ كەتىپ، جوعارىدا تۇرعان اۋىر سەمسەر سالماعىمەن ءتۇسىپ ءولۋشى ادامنىڭ باسىنا ءدال ءتيىپ، قاق ءبولىپ تاستايتىن ەتىپ جاسالعان ەكەن.
ەكى جەندەت سايحاننان العان ءبىر مىڭ ءدىلدانى وتەۋ ءۇشىن قاسەننىڭ ءبىر جولعا جانىن الىپ قالۋ تۋرالى ءوزارا كەڭەس ەتىپتى.
— نە بولسادا العان اقشامىزدى اقتاۋىمىز كەرەك. سوندا مىنا ادامدى، ءۇي ىشىنە كىرگىزگەن ءبىر بەلگى قالدىرماساق، اكىم كەلىپ كورەدى دە، بۇل ۇيگە مىنا ادامدى كىرگىزبەگەنىمىزدى اشكەرەلەپ، مۇنىڭ ورنىنا، ءوزىمىزدىڭ باسىمىزدى العىزادى. سوندىقتان، مىنا ادامدى بۇل ۇيگە كىرگىزۋىمىز ءجون بولساداعى باس شاباتىن سەمسەرگە ءبىر ايلا تابايىق! – دەپتى.
— سوندا قانداي اقىلىڭ بار؟ – دەپتى ەكىنشىسى.
— سالماعى ەدەندى قوزعالتاتىنداي تاس كوتەرىپ تۇرىپ ەسىك اشىلىسىمەن الگى تاستى ەدەنگە تاستاپ جىبەرەيىك. سوندا تيەك اعىتىلىپ، باس كەسەر ەدەنگە تۇسكەن سوڭ مىنا ادامدى بەرگى ەسىكتەن كىرگىزىپ، ارتقى ەسىكتەن شىعارىپ الايىق تا، اكىمگە وسىنى جامانداپ بارايىق. سوندا اكىمگە ايتارىمىز: مىناۋ ءبىر ادامنان اسقان زالىم ەكەن. ءبىز بەرگى ەسىكتەن كىرگىزىپ جىبەرىپ، ەندى ارتقى ولىكتى سۇيرەپ تاستايىق دەپ جۇگىرىپ بارىپ، ەسىكتى اشىپ جىبەرسەك سەمسەردى تابانىمەن باسىپ ءتىرى تۇرعانىن كوردىك. باقساق: بەرگى ەسىكتەن كىرىسىمەن دەنەسىن تىك ۇستاپ، ەسىككە جابىسىپ تۇرا قالىلتى دا ەدەننىڭ شەتىن ءبىر اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ قوزعاپ تيەكتى اعىتىپ، باس كەسەردى ەدەنگە بوس ءتۇسىرىپ، سەمسەر ەدەنگە تۇسكەن سوڭ ەدەننىڭ ورتاسىنا بارىپ تۇرىپتى دەيمىز، – دەپتى.
— اقىل ەكەن، وسىلاي ەتەيىك، – دەپ ويلاعاندارىن تۇگەل ىستەپ بولىپ، قاسەندى قايتادان قالا اكىمىنە الىپ كەلىپ جاساپ العان اقىلدارىن ايتىپتى ەكى جەندەت. سوندا اكىم:
— ساق بولىڭدار دەگەنىم قايدا؟ باسكەسەرگە اپارماي-اق جول ورتادا باسىن الساڭدار دا بولاتىن ەدى. ەرتەڭ ساقتىق جاساپ ولتىرىڭدەر، – دەپتى دە قاسەندى قاپاس سارايىنا سالدىرىپتى اكىم.
اڭدىپ جۇرگەن سايحان قاسەنگە كەلىپ ازدى-كوپتى جاردەمىن ايتىپ، ونان جۇگىرىپ ەكى جەندەتكە كەلىپ:
— الدا اعاتايلار-اي، مەن رازى قۇداي رازى، ءبىر جولعا جانىن الىپ قالعاندارىڭىز ءۇشىن، – دەپ تاعى بەس-بەس ءجۇز ءدىلدا سىيلاپ:
— ايلاسى اسىپ تۋعان اسىل بەكزات اعاتايلارىم-اي، الاتىندارىڭىز بولسا تاعى ايتىڭىزدار، دۇنيە بەتىندە بار نارسە بولسا مەن تابايىن. اقىلىن تاۋىپ اجالدان قاسەندى تاعى ءبىر رەت الىپ قالا كورىڭىزدەر! – دەپ جالىنىپتى.
اقىنىڭ سىرتىندا تاعى بەس-بەس ءجۇز ءدىلدا الىپ، ارانى اشىلا قالعان ەكى جەندەت بالانى شىعارىپ جىبەرىپ قايتادان اقىل قۇرىپ:
— مىنا بالا نە دەگەنمەن اقشاعا مىعىم بالا ەكەن، امالىن تاۋىپ وسى قاسەندى ەندى ءبىر جول الىپ قالساق قايتەدى، ەندى ءبىر مىڭ ءدىلدا بەرەتىن بولسا، – دەپ اقىلداسىپتى جەندەتتەر.
— ول دا دۇرىس ەكەن ءۇش ءولىمنىڭ ەكىسىمەن قۇتقارىپ بەرىپ، ۇشىنشىسىندە باسىن الساق تا كەش قالمايمىز. بۇل جولى تاعى ءبىر امالىن تابايىق، الگى بالانى شاقىرشى. ەندى ءبىر مىڭ ءدىلدا بەرەتىن بولار —دەپتى بىرەۋى.
سايحاندى قايتا شاقىرىپ الىپ ويلاعان تالاپتارىن ايتقان ەكەن. ىزدەگەنى سول ەمەس پە، قۋانا قارسى الىپ، دەرەۋ تاعى ءبىر مىڭ ءدىلدا بەرىپتى سايحان. ەكى جەندەت قاسەندى ەرتەڭ تاعى ءولىم جازاسىنان الىپ قالاتىن بولىپ قاقىلارىن العان سوڭ، اكىمگە ايتاتىن سىلتاۋلارىن اقىلداسىپتى.
— ءتايىر-اي، بۇعان نەسىنە تارىعامىز. تاعى ەدەنگە سالماقتىراق تاس تاستاپ جىبەرىپ، باس كەسەردى ءتۇسىرىپ جىبەرەيىك تە:
— مىنا ادام اسقان زالىم ەكەن، اياقتاي تاستى قالاي قوينىنا تىعىپ كەلگەنىن ءوزىمىز دە سەزبەي قالىپپىز، ءبىز باسكەسەردىڭ ەسىگىن اشىپ جىبەرگەندە الگى تاسىمەن ەدەندى ۇرىپ جىبەرگەنى. سوندا باس كەسەر ەدەنگە تۇسكەنى دەپ جالانى تاعى وزىنە جابامىز! – دەپتى.
— جارايدى، سولاي ەتەيىك! – دەپ كۇپتاپتى تەگى مومىن جەندەت.
ەرتەڭىندە قاسەندى اكىمگە الىپ كەلىپ سىلتاۋلارىن سۋداي سارقىراتىپتى ەكى جەندەت.
— سەندەرگە ءبىر پالە ايلانباسا نە قىلسىن. وسى ادامنىڭ وزىنە ساتىلىپ كەتىپ جۇرگەن جوقسىڭدار ما؟ – دەپ از ۇرسىپتى دا ەندى مۇنى ولتىرە المايدى ەكەنسىڭدەر! – دەپ كىسى ءولتىرۋ ءادىسىن جاقسى بىلەتىن باسقا ءبىر ەكى كارى جەندەتكە بۇيرىق بەرىپتى.
— ەرتەڭنەن قالدىرماي قاسەننىڭ باسىن الىڭدار! ءولىم جازاسىنا بۇيرىلعان ادام ءۇش رەت بۇيرىلادى. ەكى جولى ءولۋشى ادام الداپ كەتتى مە، الدە ەكى جەندەت ساتىلىپ كەتتى مە، ەكى جولى ولىمنەن قۇتىلىپ كەتتى. ەندى سەندەردەن قۇتىلىپ كەتپەسىن. وسىنى ءولتىرىپ كەلسەڭدەر جالاقىلارىڭا ون، ون ءدىلدا قوسقىزىپ بەرەمىن دەپ سوڭعى ەكى جەندەتكە بۇيرىق بەردى.
ەكى جەندەت قاپاس سارايىنىڭ بەگىنە كەلگەندە سايحان اكەسىنىڭ قاسىندا وتىر ەدى. جەندەتتەر الىپ كەلگەن حاتتى سايحاننىڭ وزىنە وقىتىپتى.
— جارايدى رۇقسات، تەك جەرگە كۇن شالىپ كەتىپ جۇرمەسىن، ەرتەرەك ورىنداڭدار، – دەپ بۇل دا بۇيرىعىن قوسا بەرىپ ەكى جەندەتتى شىعارىپتى ءالي بەك. ەكى جەندەت شىققاندا ارتىنان ەرە سايحان دا شىعىپ ۇيلەرىنىڭ قاي جەردە ەكەنىن باقىلاپ ءبىلىپ الىپتى دا، كۇن باتىپ قاس قارايعان سوڭ ەكى جەندەتتىڭ ۇيىنە كەلىپتى.
— سىزدەرگە ۇلكەن بۇيىمتايمەن كەلدىم، – دەپتى سايحان جەندەتتەرگە. — قاسەن دەگەن بىزگە جاماعايىن جاقىن ادام ەدى. سول تۋرالى سىزدەردەن تىلەگىم ەرتەڭ قاندايدا امالمەن ءبىر جولعا جانىن الىپ قالا كورىڭىزدەر! ول ءۇشىن قانشا قاقى نە تىلەسەڭىزدەردە بەرەيىن، – دەپتى سايحان.
— ويباي بالام-اۋ ونىڭ ءجونى كەلمەيدى عوي. حاننىڭ جارلىعى قۇدايدىڭ جارلىعىنان كورى بۇرىن جانە قاتتىراق ەكەنىن ءوزىڭ دە بىلەتىن شىعارسىڭ، ءوزىڭ بەكەر ادام ەمەس، اق سۇيەك بەكتىڭ بالاسى ەكەنسىڭ، – دەپتى العاشىندا ەكى جەندەت بىردەي.
— جوق اعاتايلار، وسى كۇندە كىم ەتەگىنە ناماز وقىپ ءجۇر دەيسىزدەر. سول قاسەندى ءولىم جازاسىنا ۇسىنىپ وتىرعان اكىمنىڭ ءوزى قاسەننىڭ قانداي ءبىر دۇشپانىنا ساتىلىپ، ونان كومەيىنە مولداۋ تىعىلعان سوڭ قالايدا قاسەندى ءولتىرۋ شاراسىن قولدانىپ وتىر عوي. قاسەن وسى قىلمىستان امان ادام ەدى، امالسىز اقشاسى مول، ءبىر ءدۇمدى ادام وسى ولىمگە دۋشار ەتكەن. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر قاسەن كىسى ءولتىرىپ بوقشىلىق دۇنيەگە قىزىعاتىن ادام ەمەس. ءوزى اسقان عالىم، وسىنداي ادام كىسى ءولتىرىپ كەتتى دەۋدىڭ ءوزى ادامنىڭ باسىنا سيمايتىن ءىس قوي.
ءبىر جولعا جانىن الىپ قالايىن دەگەنىم ەدى. قۇداي ءۇشىي سۇرايمىن، نە قاقى تىلەيسىزدەر اعاتايلار! – دەپ جالىنىپتى سايحان.
— ياپىراي بالام ءسوزىڭنىڭ ءتۇبىرى توبەمىزدى شىمىرلاتتى عوي. ءبىزدىڭ قولىمىزدا نە تۇر، بىزدىكى اكىمنىڭ سىلتەسە قولى، شاپسا قىلىشى ەمەسپىز بە. سوندا ونى ولىمنەن قالاي الىپ قالامىز؟ ءوزىڭ ايتشى، ولتىرمەي قويىپ قويساق ونىڭ ورنىنا اكىم حاننىڭ بۇيرىعىنسىز-اق جازاعا كەسەدى، – دەسىپتى.
— وسى جولعا ولىمنەن الىپ قالمايىق دەسەڭىزدەر، اقىلىن مەن-اق ايتايىن. الدىمەن سىزدەر مەنەن نە قاقى تىلەيسىزدەر؟ سونى ايتىڭىزدارشى! ايتىڭىزدار، مەنى اياماڭىزدار! – دەپ جالىنىپتى.
— قاراعىم-اۋ، الدىمەن ادامنىڭ جانى قالسىنشى. سونان سوڭ بەرەتىن قاقىڭ قاشا ما، – دەسىپ ەدى، سايحان قايتقەن كۇندە تاماعىنان وتكىزسەم دەگەن ويمەن اقىنى ايتقىزىپ العىسى كەلىپ بولماپتى.
ەكى جەندەت بالادان جەكەرەك اقىلداسىپ الىپ، سايحانعا كەلىپ:
— قاقىنى قويا تۇر دەپ ەدىك. ءوزىڭ بولمادىڭ. ەكەۋىمىزگە ءبىر-بىر ءجۇز ءدىلدا بەرسەڭ بولادى عوي، – دەپتى.
— جوق اعاتايلار. ولارىنىز از عوي.
— ءبىزدىڭ ءبىر جىلدىق اقىمىز ءبىر ءجۇز ءدىلدا ەمەس پە، – دەپتى ەكەۋى جارىسا ساسقالاقتاپ. ادامعا نىساپ كەرەك قوي. ونان كوپ سۇراپ نە قىلايىق.
— اقشانىڭ شىعىنىنا قاراعالى تۇرعان مەن جوق. تەك قاسەندى ءبىر جولعى ولىمنەن الىپ قالساق بولدى، – دەپ ەكى جەندەتكە بەس-بەس ءجۇز ءدىلدا ۇستاتقاندا، ەكى جەندەتتىڭ ەستەرى كەتىپتى.
— قاراعىم-اي، مۇنشا كوپ اقشا بەرگەنىڭ بىزگە اۋىرلاۋ بولدى-اۋ. ال ەندى باسكەسەردەن قايتىپ جانىن الىپ قالايىق. اقىلىن ءوزىڭ بىزگە ۇيرەت! - دەسىپتى ەكى جەندەت.
— ول وڭاي. باس كەسەرگە ول ادامدى كىرگىزەتىن ەسىكتى اشىپ، سولقىلداق ەدەندى باستى كەيىن شالقايتا ۇستاپ شەتىن اياقپەن تەۋىپ قوزعاپ جىبەرسەڭىزدەر قوزعالىستا تيەك اعىتىلىپ باسكەسەر ەدەنگە بوس تۇسەدى. سونان سوڭ باسكەسەردى قايتىپ ءبىر جارىم ادام كوتەرىپ جوعارى كولبەتىپ تيەكتەي المايدى. مۇنى اكىم دە بىلەدى. اكىمگە:
— الگى باسكەسەردىڭ ەسىگىن اشىپ جىبەرگەنىمىزدە «ءولىمنىڭ تەز يگى» دەۋشى ەدى قوش بولىڭىزدار دەدى دە جۇگىرىپ ەسىككە بىزدەن بۇرىن بارىپ، ەدەندى اياعىمەن تەۋىپ قالىپ ەدى، باسكەسەر ەدەنگە گۇرس ەتە ءتۇستى. قايتا ورناتايىق دەپ ەدىك، ءالىمىز كەلمەدى جانە باسكەسەردى زاڭسىز ۇستاۋعا سىزدەن قورىقتىق. مىنا زالىمىڭ وسىمەن ولىمنەن ءۇش رەت قالدى -اۋ، تاقسىر! دەپ اكىمگە زارلاڭىزدار، – دەپ سايحان ەكى جەندەتكە اقىل ۇيرەتىپتى.
اقشاعا بەلشەسىنەن باتقان ەكى جەندەت، نەدەن بولسا دا قايتار تۇرلەرى جوق:
— بالام ەندى قۇدايعا سەن، بىزگە سەن! ءبىز ءبىر جولى قۇدايعا تاۋەكەل دەستىك، – دەپ انتتارىن بەرىسىپتى.
سايحان جولاي قاپاس ۇيگە سوعىپ قاسەنگە بولعان ۋاقيعانى بايانداپ، ۇيىنە كەلىپ اكەسىنە سىرىن ايتپاي جاتىپ قالىپتى.
تاڭ اعارىپ اتىپ قالعاندا قاسەندى قاپاستان شىعارىپ الىپ الدارىنا سالىپ ايداپ، باس كەسەردىڭ جانىنا كەلىپ سايحان ۇيرەتكەن ادىستەردى ىستەپ باس كەسەردى ءتۇسىرىپتى دە، قاسەندى ايداپ اكىمگە بايانداعالى كەلىپتى.
ەندى اكىمنىڭ امالى تاۋسىلىپ، بار بولعانى ەكى جەندەتتى اقىرىپ ۇيىنەن قۋىپ شىعىپتى. ەندى قاپاس سارايىنىڭ بەگىمەن اقىلداسىپ تىلگە كوندىرىپ، باسكەسەرگە اپارماي، جاتقان جەرىندە ولتىرتپەك بولىپ، ءوزى اليگە كەلىپتى اكىم.ءالي سايحان ەكەۋى ۇيىندە وتىر ەكەن. اكىم كەلە سالا كەڭەسىن باستاي جونەلىپتى.
— ءيا، ءالي بۇگىن ساعان كەلىپ ءبىر كەڭەسىپ كەڭەيىپ قالايىن دەپ كەلدىم. وتىز جىل وسى حاكىم حاننىڭ قول استىندا قىزمەت ەتتىم. حاننىڭ قانداي ءبىر سىندارىنان ءوتىپ كەلەمىن. تالايدىڭ ساۋابىن العان شىعارمىن. تالايدىڭ وبالىنا دا قالعان شىعارمىن دەيمىن وسى وتكىزگەن وتىز جىل ىشىندە. جامان ءومىر ءسۇرىپ جالعاننان كىم وتكىسى كەلەدى دەيسىڭ. قايسىبىرىنە قاستىق تا جاسادىق، وزىننەڭ جاسىراتىن نە سىر بار ەدى. مەندە، قايسى ءبىرىن الدادىق، قايسى ءبىرىنىڭ اقتان اق جانىندا قيدىق. وسىنىڭ ءبارى دە وبال جانە كۇنا دەيدى. ماعان كەزىگىپ الدىمنان شىعىپ، نە بولدىمعا جولىعىپ كورگەنىم دە جوق. سونىڭ ءبارى قارعامادى، سىلەمەدى دەيسىڭ بە؟ ال القاعانى ونان دا كوپ بولۋ كەرەك قوي.
الدىما كەلگەن ءىس قالاي بولسادا اياقتاماي كەتكەن ەمەس ەدى. وسى مىنا قاسەن دەگەن، ماعان ۇلكەن ءبىر پالە بولىپ جابىستى. اجالدىڭ وعىنان قۇتىلاتىن ادام بولمايدى دەۋشى ەدى. وسى قاسەنگە تاپ بولامىن. ءۇش رەت باس كەسەرگە امال ىستەپ، ءۇش اجالدان قالدى. ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان حاننىڭ جارلىعى ورىندالمادى. وسى جارلىعىنا ساي، ءۇش رەت ءولىم جازاسىنان قۇتىلعان ادامنىڭ جانى كەشىلىپ، جازاعا كەسىلسىن دەگەن جارلىعى تاعى بار.
حاننىڭ وسى سوڭعى بۇيرىعى بولا بەرەر دەپ ويلاسام، اناۋ ءازىم ساۋداگەر ءبىر جاعىنان كۇندە كەلىپ تىنىشتىعىمدى الىپ بارادى. وعان اۋلاق ءجۇر دەۋگە قۇلقىنىمىز قۇرىپ، ءبارىمىزدىڭ دە تاماعىمىزدان وتكىزىپ، الدىمىز «ەلۋ مىڭ» التىن اقشا جەپ الدىق. ونىڭ تىلەگىن ورىنداپ بەرمەسەك، اقشامدى سال، مەن ءۇشىن قىزمەت ىستەپ بەرگەن جوقسىڭدار دەسە، قايتا قۇسىپ جاتۋ وڭاي ەمەس. ءوز باسىم، ەلۋ مىڭدى الىپ ەدىم. سونىڭ ەكىدەن ءبىرىن ۇستاپ جىبەرىپپىن.
مىنە بىلاي تارتسام وگىزىم ءولىپ، بىلاي تارتساي اربام سىنىپ، امالىن تابا الماي، اقىل قوسىپ ءبىر ءىس جاسايىك، – دەپ ساعان كەلدىم. شىنىندا قاسەننەن بىزگە تۇسەر نە بار. ءازىم بولسا الىپ تۇرعان الماسىمىز ەمەس پە. اقىلىن تاۋىپ، قاسەندى ءتورتىنشى ولىممەن ءولتىرىپ جىبەرسەك، ءازىم كەمىندە ەكەۋىمىزگە وننان جيىرما مىڭ ءدىلدا سىيلايدى. وسى جاعىن اقىلداسايىق – دەپ ءسوزىن توقتاتىپتى.
— اكىم ەكە-اۋ، ماعان نە ىستە دەمەكسىڭ سوندا. ءسىزدىڭ قولدان كەلىپ ولتىرە الماعان قاسەندى مەن قالاي ولتىرەمىن، – دەپتى ءالي بالاسىنا ءبىر قاراپ قويىپ.
اكىممەن اكەسىنىڭ ءسوزىنىڭ تۇرپايىن ىشتەي ۇعىپ، ەندى نە توقتامعا كەلەتىندەرىن توسىپ ءۇنسىز سايحان وتىرىپتى. سوندا اكىم:
— ءبىر بالۋان جىگىتكە ازداعان اقشا بەرىپ، ونى دا قاپاسقا سالعان ادام بولدىرىپ، قاسەن ەكەۋىن ءبىر قاپاسقا سالساق سونان سوڭ كۇشى باسىم جىگىت قاسەندى ادامعا بىلگىزبەي تۇنشىقتىرىپ ولتىرسە دەپ ويلايمىن. ال حانعا جانە حالىققا قاپاستا جاتىپ قورلانىپ، ءوزى ۋ ءىشىپ ءولىپتى دەي سالساق، جابۋلى قازان جابۋلىسىمەن كەتە بەرمەي مە؟ – دەپتى جاۋىز اكىم.
— جوق، اكىم-ەكە. مەن وندايعا ەندى بارا المايمىن. الامىن دەسە، ءازىمنىڭ اقشاسىن قايتارامىن. نەگە دەسەڭىز، حاننىڭ جارلىعى-جارلىق. «ولىمنەن ءۇش رەت قالعان ادامنىڭ جانى كەشىلسىن» دەگەن جارلىعىن بۇزىپ، بولەك باس شىعارا المايمىن. بۇل قىلىق حاننىڭ قۇلاعىنا شالىنسا، ول ءۇشىن ءوز باسىمىز ورنىنا كەتەدى. اقشانى ازىمگە قۇسۋدان تارتىنىپ، باسقا پالە ىزدەپ الۋدىڭ ءجونى جوق. ول تۇگىل اقتان ءولىم جازاسىنا بۇيىرتىپ وتىرعانىمىزدىڭ ارتى نە بولار ەكەن دەگەندە كورەر تاڭدى كوزىممەن اتىرامىن. جوق اكىم-ەكە، مەن ەندى وندايعا بارا الماسپىن – دەپ ءالي باسىن ءبىراق سىلكىپتى.
قاسەندى وبالسىنىپ تا، اقشانى جەك كورىپ تە وتىرعان جوق. ءالي، تۇبىندە ءوزىنىڭ جالعىز بالاسى سايحاننان قورىققانىنان باس تارتىپتى. اكىم قانشا اردان بەزگەنمەن امالى تاۋسىلىپ، ورەسى قىسقارىپ ويلاعانى ورنىنا كەلمەيتىنىنە كەيىپ ۇيىنە كەلىپتى دە:
«قاسەن ءۇش رەتكى بۇيرىلعان ءولىم جازاسىنان قالدى. ءبىزدى الداپ، ابدەن مەزى قىلىپ ءبىتتى. ءسىز ۇلىقساتتاساڭىز، ەندى ءبىر رەت ءولىم جازاسىنا بۇيىرىپ بەرىڭىز» – دەپ تىلەك حاتىن جازىپ، شاۋىپكەلىن حاكىم حانعا شاپقىزىپتى. حاكىم حان، بۇل حاتتىڭ جاۋابىنا:
— الدىڭعى جارلىعىم – جارلىق. ەندى ءتورتىنشى رەت ءولىم جازاسىنا كەسسەم ءوز جارلىعىما، ءوزىم قارسى شىققان بولامىن. سوندىقتان ولىمنەن قالىپ قاسەن ءومىر بويى جالعىز ءبىر اۋلادا عۇمىرى وتەتىن بولسىن، – دەپ بۇيرىعىن جازىپ، ءمورىن باسىپ اسەم قالانىڭ اكىمىنە كەلتىرىپتى.
امالى قانشا، حاننىڭ بۇيرىعىن قايدان بۇزسىن. سول كۇننىڭ ەرتەڭىندە حان ايتقان قاماققا اۋىستىرىلىپتى قاسەن.
بۇل اۋلانىڭ ءدال ورتاسىنا سالىنعان ەكى بولمەلى ءبىر تام ءۇيى بولىپتى دا قالاي-قالاي بەس ءجۇز ارشىن، ءتورت قابىرعالى، بيىكتىگى سىرىق بويى، ءىشى كوگال جاساڭ ەكەن. اۋلاعا كىرگەن ادام – ءتىرى دۇنيەدە ءبىر ساعات سىرتقا شىقپايدى. ۇنەمى اۋلانىڭ ىشىندە بولادىدا، سىرتتان كەلگەن ادام قالاي بولسا سولاي سويلەسۋگە بولاتىن ەكەن.
قاسەن ساماتقا اڭ-تاڭ. نەگە حابارسىز كەتتى؟ الدە حاننىڭ بالاسى ەدىم دەپ، اكىمگە وكتەم جۇرەك شىعارىپ، قارسى كەلگەن سوڭ مىنا جاۋىز اكىم ءبىر امالىن تاۋىپ، قۇرتىپ جىبەردى مە. نەمەسە مەنى ءولىم جازاسىنا بۇيىرعان سوڭ ءولىمىن كوزىممەن كورمەيىن دەپ حابارسىز قالدى ما؟ باسقاداي جامان ويمەن مەنى كورمەي كەتپەيدى. تۋىسپادىم دەپ، مەنەن جۇرەگى اينىپ بۇزىلماۋىنا جۇرەگىم سەنەدى.
ال سالاۋات: تەك زاتى مومىن جارالعان ەدى، سونىسىنا باعىپ، مەن تۋرالى جاماندىق، جاقسىلىقتىڭ قاي جاعىنا دا بارماۋىنا ءوزىم كەپىلمىن. سامات نە بولسا دا ءبىر كەسەلگە دۋشار بولدى، –دەپ ويلاپ، تەرەڭ ويدا جۇرگەندە قاسەنگە تاپقان تاماعى مەن ءار ءتۇرلى كىتاپتار الىپ سايحان كەلىپتى. قۋانىشىندا شەك جوق. ونىڭ قۋانىشى: «مىڭ كۇنگى ۇجماقتان ءبىر كۇنگى جارىق دۇنيە» ارتىق، – دەگەن ەدى جانە «ولمەگەن قۇل التىن اياقتان سۋ ىشەدى» دەپ تاعى ايتۋشى ەدى. ءتىرى ادام نە كورمەيدى، ءساتى تۇسسە مۇنان دا ءبىر كۇنى بوساپ تا شىعار. جانى بىردەن قالعان سوڭ ەندى بۇل تۋرالى ءسوزدى قوڭىرسىتار جوق. باسقاداي جول ىزدەۋىم كەرەك. ەندىگى جەردە اكىمگە وشتىك جاساپ قوزعاي بەرسەم اكەم دە بۇل تۋرالى قىلمىستى ادام ەكەنىن ءوزى ايتىپ وتىر. قاسەننىڭ جانىن ارەڭ الىپ قالىپ جۇرگەنىمدە، ەندى اكەمنىڭ جانىنان ايرىلارمىن، –دەپ ءىستى ۇزاعىنان بولجاپ، ەندى شامام كەلگەنىنشە قاسەندى جابىرقاتپاي قاسىندا بولىپ، وزىنەن ساباق وقىپ، تىلەگەن دۇنيەلەرىن دايىنداپ ءجۇرۋ كەرەك دەگەن ويلارمەن كەلگەن ەدى.
سايحاننىڭ اكەلگەن تاماعىن ەكەۋى كەڭەسە وتىرىپ ىشىپ-جەپ، اۋلانىڭ ىشىندە ساياحاتتاپ از جۇرگەننەن كەيىن قاسەن دوسىنا:
— سەن، وسى عىلىم وقۋ ورنىندا وقىتۋشى عالىم سامات دەگەن جىگىتتى بىلەتىن بە ەدىڭ؟ – دەپ سۇراپتى.
— بىلەمىن ونى نەگە ەسىڭىزگە الدىڭىز؟
— سول قايدا ءجۇر ەكەن دەگەنىم عوي، – دەپتى قاسەن.
— ەستۋىمشە ول ءقازىر مەرتىگىپ قالىپ، اكەسىنىڭ ۇيىندە جاتىر دەسەدى. تەگى اتتان جىعىلعان با دەيمىن.
— سول سامات انىق ءتىرى مە، حابارىن الشى! تەگىندە بىرگە بولىپ كوڭىل قالىسپاعان جىگىت ەدى – دەپتى ارعى ءتۇبىن قازبالاماي.
— جارايدى ونىڭ حابارىن ەرتەڭ-اق ءبىلىپ كەلەمىن.
سايحان ۇيىنە قايتىپ، ەرتەڭىندە تاماعىن، قاسەن كەرەك ەتەر دەگەن زاتتارىن الىپ تاعى كەلىپ، ساماتتىڭ حابارىن بىلاي دەپ ءبىلدىرىپتى:
— وسىدان ون ءبىر كۇن بۇرىن ادامعا ايتپاي، ۇيىنە باراتىن بولىپ جالعىز ءوزى ءتۇن قاتىپ كەتىپ بارا جاتىپ اتتان جىعىلىپ وڭ اياعى مەرتىگىپتى. ۇيىنە باسقا ءبىر قالانىڭ ادامى تاۋىپ الىپ اكەسىنە حابارى جەتپەي، التى جەتى كۇن جاتىپ قالسا كەرەك. ءبىر ءتاۋىرى اكەسىنىڭ قولىنا بارىپتى.
— جانى قالسا بولعانى عوي، – دەپتى قاسەن.
سايحان وسىلاي كۇندە كەلىپ ءجۇرىپ « ەندىگى جەردە، قالاي دا وسى قاپاس اۋلادان قۇتقارۋىم كەرەك» دەگەن جوباعا كەلىپتى دە وسى ويىن قاسەنگە ايتىپتى.
— عالىم اعا، ءومىر بويى قاپاستا جالعىز قالاي وتپەكسىز؟ امالىن تاۋىپ قاشىپ قۇتىلعانىڭىز ءجون ەمەس پە؟ – دەپتى.
— وي باۋىرىم-اي!باسىما ءىس ءتۇستى دەپ ەلىنەن بەزۋ دەگەن ءسوز ءوزىن تاپقان اناسىن تابانىنا سالىن باسۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ مەنى مۇندايعا ەلىم دۋشار ەتىپ وتىرعان جوق. تەك مەنىڭ كوزىمدى جوعالتۋ ءۇشىن ەگەرلەسكەن بىرەۋدىڭ ەگەس ىسىنە تاتىپ مۇنداي كۇيگە دۋشار بولدىق عوي. وسىنى ەسكەرۋ كەرەك. «سابىرلىق ءتۇبى سارى التىن» دەمەي مە – دەپتى قاسەن.
«جاعالاسپاي، جان قالمايدى» – دەيدى ەمەس پە؟ قاپاستان قۇتىلىپ العان سوڭ قارىعىن اشايىن دەسە قيىن با؟ قايتا ايلانىپ قاستاندىلارىنان كەگىن دە الادى ەمەس پە؟ بۇل جەردە وتىرا بەرگەندە بۇعان ويىن بولەتىن كىمى تۇر؟ ءومىر ءۇشىن تالپىنبايتىن ادام بولا ما؟ قىرقىنان اسقان بالادا، ومىرگە تالپىنادى ەمەس پە. ءتىپتى قۇستىڭ بالاپاندارى دا ۇشارىندا قاناتتارىن تاراپ تالپىنعاندىقتان اسپانداپ ۇشاتىن بولادى ەمەس پە!
تاۋەكەل! تەرىس ىستەسەم كەيىن كورە جاتارمىن. ايتەۋ وسى قاسەن عالىم ءۇشىن نە كورسەمدە وكىنبەسپىن. امالداپ ءجۇرىپ قاپاس اۋلادان شىعارۋدى ويلايىن» – دەگەن شەشىمگە ويىن ءبىر-اق تياناقتاپتى سايحان بالا.
سايحان ويىن ورىنداۋ ءۇشىن تاپقان امالى حالىق ورتاسىنان تاڭداۋلى سايگۇلىك ارعىماقتار ساتىپ الۋعا ات تاڭداپتى. سىنىنان تالاي ساڭىلاقتاردى وتكىزىپ، تاڭدامالى ەكى ارعىماقتى باعاسىن باسىپ بەرىپ ساتىپ الىپتى.
ون بەس كۇندە جۇمىرتقاداي سەمىرتىپ الىپتى دا، ەندىگى جەردە ەتىن قاتىرىپ جاراتا باستاپتى. اتتارى ابدەن بابىنا كەلىپ جاراپ بولعان سوڭ ءبىر كۇنى قاسەنگە كەلىپ:
— مەن ەكى ادەمى ارعىماق ساتىپ الدىم، مۇنىڭ ءبىرىن سىزگە ارناپ الدىم، ەكىنشىسىن وزىمە – دەپتى سايحان.
— بالالىعىڭ-اي. مەن ول اتتى قايدا ءجۇرىپ مىنبەكپىن. عۇمىرىما تۇراق بولعان اۋلادان مەن شىعىپ جاتقامىن جوق.
— وسى اۋلانىڭ ىشىنە اندا-ساندا ءمىنىپ كوڭىل كوتەرۋگە جاراسا دا بولعانى ەمەس پە؟ ەرتەڭ الىپ كەلەيىن، سىناپ كورىڭىز. ات بولعاندا ناعىز مالدىن سۋرەتى، – دەپ ماقتاپتى اتپەن ەلىكتىرگىسى كەلىپ سايحان.
ەرتەڭىندە ەكى اتىن ەرتتەپ، ابزەلىن جوندەپ الىپ كەلىپ اۋلاعا كىرگىزىپ، ەكەۋى ەكى اتقا ءمىنىپ، ارى بەرى ءجۇرىپ ساياحاتتاپتى. ات دەگەن ادامنىڭ قاناتى ەمەس پە، اتقا ءمىنىپ، كوڭىلى سەرگىپ كالعان قاسەن ەكىنشى ات الىپ كەلۋىنە، قارسى بولماپتى.
اۋلا ەسىگىندە ەكى كۇزەت تۇرادى. قاسەندى قانداي ادىسپەن الىپ كەتۋ امالىن ىزدەي ءجۇرىپ، كەلەشەگىمىزگە كەرەك بولار دەگەن اقشا، ازىق جابدىعىن قورجىنعا سالىپ دايىنداپ كەلىپ ءجۇرىپ، ابدەن دايىن بولعان كۇنى تاعى ەكى اتىن الىپ اۋلانىڭ ىشىنە كەلىپ ءبىرىن قاسەنگە مىنگىزىپ، ءبىرىن ءوزى ءمىنىپ، اۋلانىڭ ىشىنە ارى بەرى جەلىپ، شاۋىپ اۋلانى قىرىق ايلانىپتى. تۇلپارلاردىڭ ەتى قىزىپ الا قاشىپ، نەدەن بولسادا تايىنبايتىن ەكپىنگە كەلگەندە، سايحان اۋلانىڭ قالا جاق قاناتىنا بارىپ ەندى قىر جاققا بۇرىلا بەرگەندە ايقاي سالىپ تۇرا شاۋىپتى. ەتى قىزىپ العان تۇلپارلار ايقاي ەستىگەن سوڭ باستارى قالاي كۇش بەرسىن، ەكى قۇلاقتارىن تىگىپ ەلەۋرەپ، الا كەپ جونەلىپتى.
اۋلانىڭ بيىك قابىرعاسىنا كەلىپ قالعاندا الدىمەن قاسەننىڭ اتى بۇكتەتىلىپ كەپ ىرعىعاندا اۋلادان اسىپ كەتكەنىن عانا ءبىلىپ قالىپتى سايحان. ىلە ارتىنان كەلىپ قالعان ءوزى دە تىزگىنىن قويا بەرىپ، كوزىن جۇمىپ قالعان ەكەن، اتى ىرعىپ اۋلادان دىك ەتە ءتۇسىپتى.
قاسەن سول شاقتا تىزگىنىن قارىستىرا تارتىپ بارادى ەكەن. سايحان ايقاي سالىپ جانىنان اعىپ وتە شىققاندا اۋىزدىعىن ازۋعا باسىپ العان ارعىماق كۇش بەرمەي سايحاننان اعىپ وتە شىعىپتى.
سول كەتكەننەن ارتتارىنا قاراماي قاسەن الدىندا، سايحان جەتە قابىل سوڭىندا ىركەس-تىركەس كەتە بارىپتى. قاسەن مەن سايحان قاشىپ كەتتى دەپ كۇزەتشىلەر اكىمگە حابارلاپ، اكىم سايلاۋىتتارىن شاقىرىپ ولار ەندى ات تاۋىپ ءمىنىپ سوڭدارىنا تۇسكەنشە، قاسەن مەن سايحان الدەقاشان قارا ءۇزىپ جوق بولىپتى.
كۇن باتىپ، قاس قارايعان كەزدە قالىڭ جىنىس ورمانعا كەزىگىپتى. ارعىماقتاردىڭ اپتىگى باسىلىپ، باستارى قولعا ەركىن يكەمگە كەلىپ ورمانعا توكتاپتى ەكى جولاۋشى. اتىنان بۇرىن تۇسكەن سايحان قاسەننىڭ الدىنان جاياۋلاپ كەلىپ اتىنىن شىلبىرىن ۇستاپ:
— قاتەلىگىم بولسا كەشىرە كورىڭىز عالىم اعا، قاپاستا عۇمىرىڭىز وتپەسىن دەپ ىستەگەن امالىم ەدى. ويىمدى ورىندادىم.
ەندى قاي جاققا قالاي بارۋ، نە ىستەۋ، بارلىعىنىڭ اقىلى ءسىزدىڭ قولىڭىزدا. ءسىز قايدا بارىپ نە كورسەڭىز ءتىرى جۇرگەندە سىزبەن بىرگە بولامىن، – دەپتى سايحان. قاسەن اتتان ءتۇسىپ از ويلانىپ:
— اقىلعا توقتامادىڭ. ەندىگى جەردە اقىر ءتۇبى نەمەنەمەن تىنار ەكەن، كەزىندە كورە جاتارمىز. قايتا بارعانمەن، مەنى ولتىرگەنىمەن قويماي، سەنى دە ولتىرەدى. سوندىقتان تاۋەكەل دەپ ۇزاپ كەتەيىك. ال ساعان ايتىلماعان، مەندە كوپ سىر جاتىر، ونى وزىنە، كەيىن ايتىلار – دەپ ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، – ال ساماتكا تىلدەسسەك شىرمالعان مەنىڭ ءومىرىم ونى دا ءبىر كەسەلگە دۋشار ەتىپ الارمىن. نە بولسادا مۇنداعى ادامدارعا ۇمىت بولعانشا باسقا جەر، باسقا ەلگە ۇزاپ بارىپ باس ساۋعالايىك، – دەپتى قاسەن.
— سوندا قاي جاققا بارامىز عالىم اعا؟ – دەپ سۇراپتى سايحان.
— ول جاعىن ويلاپ تا ۇلگەرگەمىن جوق. ءبىراق ءتۇبىن ويلاعاندا ۇلى سۇلتاننىڭ قالاسىنا بارىپ پانالاعانىمىز ءجون بولار. نەندەي جولمەن جان باعار ەكەمىز؟ ونى كۇنىندە كورە جاتارمىز، – دەپتى.
— جان باعۋ جاعىنان ازىرشە جالاڭ شىققامىز جوق عالىم اعا. انا-مىنادان قۇراستىرىپ سۇراستىرىپ، ساۋدالاپ، قارىزداپ اكەمنەن سۇراپ، ۇرلاپ جيىپ الىپ شىققان اقشامىزدا بار – دەپتى سايحان.
— ەندى «ۇشپاق بولساڭ زىمىرا» دەپتى عوي، – دەپ اتتارىنا ءمىنىپ كۇننىڭ باتىسىنا قاراي ۇلى سۇلتاننىڭ قالاسىن بەتكە ۇستاپ تارتىپ كەتىپتى ەكى جولاۋشى.
اي ءجۇردى، اپتا ءجۇردى كىم ءبىلسىن ايتەۋ كوكسەگەن شاھارىنا كەلىپ، كىشكەنتاي تام ساتىپ الىپ، كاسىپ ىزدەمەي جاتا بەرىپتى.
كۇندەردە ءبىر كۇن قاسەن كىتابىن وقىپ ۇيدە قالىپ، سايحان شاھاردى ارالاپ كەلە جاتىپ ۇلى سۇلتاننىڭ ۇلىقتار جينالاتىن سارايىنا كەزىگىپتى. سارايدىڭ ءىشى- سىرتىن تاماشالاپ جۇرسە ءبىر ۇلكەن تاقتادا: «ۇلى سۇلتاننان جاريا!» دەلىنگەن جازۋعا كوزى ءتۇسىپ الگى جاريانىڭ اياعىنداعى جازۋدى وقىپ كورسە، «الەۋمەت حالقىمنىڭ ىشىندە، عىلىمعا جەتىلە وقىپ بىلگەنىمەن جەر بەتىنە تيگىزگەن ەشبىر پايداسى جوق. سوندىقتان حالقىما ەگىن ۇرىعىن شاشقانداي، ەلەۋلى عىلىمدى، ەلەكتەن وتكىزىپ، ەل ىشىنە تاراتامىن. الدىمەن وسى ونەرگە ۇلەسىن قوسپاق بولعان عالىمداردىڭ ورتاسىندا ونەر سايىسى جۇرىلەدى. ونەرى اسىپ شىققان عالىمدى «عالىمداردىڭ قاريى» دەگەن اتاق بەرىپ، بولەك ساراي سالدىرىپ، ءومىر بويعى دۇنيە-جابدىعىن قازىنادان بولدىرامىن.
سىناق الۋعا ءقازىرى عالىمداردىڭ قاريى عازەز عالىمدى شىعاردىم. سىن جەتى كۇن ءجۇرىلىپ بىتەدى» دەپ جازىلعان جاريانى وقىپ جادىنا ساقتاپ قاسەنگە كورگەندەرىن كەلىپ ايتىپتى. سوندا قاسەن از كەم ويلانىپ وتىرىپ:
— ە، سايحان باۋىرىم، مەن قاپاس اۋلاسىندا جاتقاندا سەن قاشىپ كەتەيىك دەگەندە مەن ساعان نە ايتىپ ەدىم. ءوز وتانىنان كەتكەن ادامدا باعامەن ب ا ق تۇرمايدى دەگەندى ەسكەرتكەنىم ەسىڭدە بار شىعار. ەگەر باسىمىزدا باعىمىز تۇرعان كەزىمىز بولسا مىنا ونەر سايىسىنا ءبىز دە ءتۇسىپ، باعىمىزدى سىناپ، عالىمداردىڭ الدىنا بىلگەنىمىزدى جايعان بولار ەدىك، كەرەگى نە، كەسەپات سوعىپ، كەزىپ جۇرگەن سۇرىمىز مىناۋ. بۇل جاريانى ماعاي نەسىن ايتىپ كەلەسىڭ؟ – دەپت.
— ءسىز ومىردەن ءجۇز ءتۇردى بىلگەندە مەن ءبىرىن دە بىلمەيمىن عوي. سويتە تۇرا اقىلسىز كىسىنىڭ ءسوزىن ايتاتىنىڭىزعا مەن تاڭمىن. «تالاپتى تاستى جارادى، تالاپسىز تامۇقتا قالادى» دەگەندى نەگە ەسىڭىزگە المايسىز؟ تالپىنباي تارىلعانشا، تالاپتانىپ جارىلعان ءجون ەمەس پە. ىشكى ونەرىڭىزدى سىرتقا شىعارماساڭىز ىشىڭىزگە كىم تۇسەدى. ىشىڭىزدەگى ونەر شىقپاعان سوڭ باسىعىزعا كىر تۇسەدى.– دەپ وزىنشە قاسەن عالىمدى، ءتىلىنىن جەتكەنىنشە قايراپتى سايحان دوسى.
— ياپىر-اي، ويلاماعان ءىسىمدى وت باسىنان شىعاردىڭ-اۋ سايحان. جارايدى، ءسوزىڭدى دالاعا تاستاماي تاعى ءبىر بايقاپ كورەيىن. دوستىق ءسوزىڭدى الماسام دوڭىز بولىپ كەتەرمىن! – دەپ كۇلىپتى قاسەن.
ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇنى ۇلى سۇلتاننىڭ ۇلىقتار جينالاتىن سارايىنا كەلىپ عازەز قاريعا سالەم بەرىپ، ونەر سايىسىنا تۇسكەلى كەلگەندىگىن ايتىپتى قاسەن.
— يا باتشاعار، ەرتەرەك نەگە كەلمەدىڭ. سايىستىڭ بار مولشەرى جەتى-اق كۇن. مۇنىن ەكى كۇنى ءوتىپ كەتتى. ەرتەرەك كەلىپ جاتتاعانىڭ ءجون ەدى. ال جارايدى، مىنا كىتاپتى الىپ بارىپ ەكى كۇن وقىپ كەلىپ سايىسقا دايىندال، – دەپ ءبىر ۇلكەن كىتاپ بەرىپتى.
كىتاپتىڭ سىرتىنان تانىپ قاسەن:
— تاقسىر، مۇنان باسقا قانداي كىتاپتان سىن الاسىزدار؟ – دەپ سۇراپتى.
— وسىنى ارشىپ تۇگەل ايتىپ كەتسەڭ ارتىنان تاعى تابىلادى. الدىمەن وسى كىتاپتان ءوت، – دەپتى قاسەندى مەنسىنبەگەن الپەتپەن.
— تاقسىر، كۇناعا بۇيىرا كورمەڭىز. مەن مىنا كىتاپتى ابدەن جات بىلەمىن، وقىماي-اق قويايىن: وندا باسقا كىتابىڭىزدى بەرىڭىز.
— كىتاپتىڭ ءوزىن تۇگەل وقىپ شىقتىم دەگەنىڭ بولماسا سىرىنا جەتكەن جوق بولارسىڭن. سىرى تىلسىم كىتاپ قوي مۇنىڭ.
—تاقسىر، ءسىزدىڭ قالاي سىن العالى وتىرعانىڭىزدى مەن بىلمەيمىن. بۇل كىتاپتىڭ تىلسىم سىرىن ايتقىزامىن دەسەڭىز جەتى كۇن ەمەس جەتى جىل سويلەپ بەرۋگە بولادى. ءبىراق، تاقسىر، ۇلى سۇلتاننىڭ بەلگىلەگەن مەرزىمى قىسقا بولعان سوڭ مەن دە سوعان جاراي ايتىپ تۇرمىن. كىتاپ قۇپياسىن تۇگەل ايتقىزامىن دەسەڭىز ماعان ەڭ كەمىندە ءۇش جىل كەرەك. ويتكەنى بۇل جالعىز كىتاپ بولعانىمەن مىڭ كىتاپقا شەشىم بەرەتىن كىتاپ ەكەنىن ءوزىڭىز دە بىلەسىز، – دەپتى قاسەن.
قاري قاسەننەن ساسايىن دەپتى دە سىر بىلدىرمەي، الدىمەن ۇلى سۇلتانعا اقىلداسپاق بولىپ، قاسەندى وتىرعىزىپ قويىپ ءوزى ۇلى سۇلتانعا كەلىپ، قاسەن تۋرالى ءوزىنىڭ سەزگەنىن، ونىڭ كوپ بىلەتىن ادام سياقتانىپ تۇرعانىن حابارلاپتى. ۇلى سۇلتان از ويلانىپ:
— سول وقىمىستى، سەنى شوشىتقان عالىمدى الدىر بەرى، – دەپتى. قاسەندى دەرەۋ ۇلى سۇلتاننىڭ الدىنا الىپ كەلىپتى. ءتارتىپ بويىنشا تاعزىم ەتىپ امان ساۋلىق بىلىسكەننەن كەيىن ۇلى سۇلتان قاسەنگە:
— بالام وقۋدى قايدان وقىپ ەدىڭ؟ –دەپتى مەنىڭ شاھارىمنان اسقان عىلىم ورنى جوق دەپ ويلاپ وتىراتىن پاتشا.
— تاقسىر، وقۋىمنىن العاشقىسىن حاكىم حاننىڭ قاراۋىنداعى اسەم قالادان وقىعان ەدىم. ول جەردەگى وقۋدى بىتىرگەن سوڭ جۇمىسقا بەرىلمەي وقۋعا بەرىلدىم. ونان كەيىنگى وقۋىمدى ءدال پالەندەي جەردەن وقىدىم دەيتىن ەمەس، بىلگەنىمنىڭ ۇستىنە تاپقانىمدى جالعاي بەردىم. ويدان دا قىردان دا وقىدىم. قىسقاسى ءومىردىڭ وزىنەن اۋداندىسىن تاپتىم، – دەپتى قاسەن. ۇلى سۇلتان:
— ال مىنا عازەز قاريعا قالاي سىن بەرمەكسىڭ؟
— قالاي سىن الۋ بۇل كىسىنىڭ ءوز ەركىندە عوي. مەنىكى تەك سىن بەرە ءبىلۋ عانا. بۇل كىسى ەكى كۇن وقىپ كەلىپ سىن بەر دەپ ءبىر كىتاپ بەرىپ ەدى، ول كىتاپتى مەن تەگىندە جاتقا ءبىلۋشى ەدىم. ول وتە سىرلى، ماعىنالى كىتاپ، سونىڭ ماعىناسىن تۇگەل شەشىپ ايتاسىڭ دەگەن سوڭ مەن سويلەۋىمە مەرزىم ۇزارتىپ بەرۋدى تىلەپ ەدىم. سويلەۋگە مەن ەرىنبەيمىن، تەك تىڭداۋشى كىسى بولسا. ول كىتاپتىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ قۇپيا سىرىن شەشىپ ايتۋ ءۇشىن ءبىر جۇما كەرەك. سوندىقتان ول كىسى ەرىنبەي تىڭداپ وتىرا بەرەتىن بولسا مولشەرمەن ايتقاندا جەتى جىل ايتىپ بىتەدى، – دەپتى قاسەن.
— ال قاري سەن وسى بالاعا وسى كىتاپتارىڭنان ءبىر سۇراۋ بەرشى. سۇراۋلارىڭمەن جاۋاپتارىڭدى مەن دە تىڭداپ كورەيىن، – دەپتى سۇلتان ەكەۋىن قاتار سىناعىسى كەلىپ.
سوندا قاري ءىلىپ العانداي:
— ونەر دەگەي نە؟ – دەپ جالعىز اۋىز سۇراۋ بەرىپتى.
— بۇل سۇراۋدىن شەشىمى: — وسىدان بەس ءجۇز جىل بۇرىن باسىلىپ شىققان، قىرىق ءبىر كىتاپتىڭ شىعۋ سەبەبىن قوزعالتادى. سول قىرىق ءبىر كىتاپتىڭ ىشىندەگى بارلىق ءسوزىن ءسۇزىپ توبىقتاي ءتۇيىنىن جالعىز اۋىز سوزبەن ايتقاندا، ونەر دەگەن ءسوز – ءومىر دەگەن سوزگە كەلىپ تياناقتايدى. بۇعان دالەل:
دۇنيەگە ادام ءومىر سۇرمەيتىن بولسا، ونەر دە تۋماق ەمەس. سول ءۇشىن ارى قاراي كەڭەيتىپ ايتىپ بەرۋىمە رۇقسات ەتىنىزدەر، – دەپ الىپ قاسەن سويلەپ كەتىپتى.
ءومىرى مۇنداي ءسوز ەستىپ كورمەگەن ۇلى سۇلتان ءوزىن-وزى ۇمىتىپ ەكى قولىمەن جاعىن تايانىپ قاسەنگە ەمەس ومىردەن تۋعان جانە ەندى تۋاتىن ونەردى ەستىگەن سايىن ەسى كەتىپ تاڭ بولىپ وتىرا بەرىپتى.
مىناۋ ءبىر سارناعان قۋ جاق ەكەن. مەنىڭ قاريلىق دارەجەمدى تارتىپ الماسا نە قىلسىن. مىنا سويلەپ تۇرعاندارىنان وزىمە سۇراۋ بەرسە نە بولدىم. مىنانىڭ ايتىپ تۇرعاندارىن مەن بىلمەك تۇگىل ەستىمەگەن سوزدەر ەكەن، – دەپ وزىمەن-وزى بولىپ قاري وتىرىپتى.
— وسىنشا سويلەگەندە باعاناعى ايتقان كىتاپتارىڭنان مولشەرلەپ ايتقاندا نەشە بەتىن اۋداردىڭ؟ – دەپتى ۇلى سۇلتان.
— تاقسىر-اۋ! وقۋ وڭاي دەيسىز بە. مەن سويلەگەلى بەس ساعات بولدى. جوعارىداعى ايتىلعان قىرىق ءبىر كىتاپتىڭ ءبىرىنشىسىنىڭ ەكى-اق قاعازى اۋدارىلدى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم، تەك سول كىتاپتىڭ ىشىنە جازىلعان ءسوزى عانا ەمەس، سونىڭ سوزدەرىنىڭ، ءمان-ماعىناسى باسقا كىتاپتاردا دا بولادى. سولارمەن تەڭەستىرىپ، سىزدەرگە ۇعىندىرا سويلەپ تۇرمىن عوي. كىتاپتىڭ بەتىنە جازىلعان ءسوزدى زاۋلاتىپ وتە بەرگەنمەن تىڭداۋشىدا توبىقتاي ءتۇيىنى قالمايدى عوي، – دەپتى قاسەن.
— ەندى توقتاتا تۇر بالام، – دەپتى دە، ۇلى سۇلتان قاريعا:
— وسى بالانىڭ ايتىپ تۇرعاندارى دۇرىس پا؟الدە جالعان قوسىپ تۇرعان جەرى بار ما؟ مەن سەنى قاري بولدىرعالى، وسىنداي ءبىر ءسوزىڭدى ەستىمەگەن ەدىم. وسى بالا وتىرىك شىن بولسادا، مەنى ءۇيىرىپ اكەتتى-اۋ، – دەپ ءوز شىنىن دا ايتىپتى سۇراۋىمەن ارالاستىرىپ.
— تاقسىر ءبارى دە دۇرىس ايتىلىپ جاتىر، –دەپتى قاري، – تەرىس جەرى بار دەسەم مىنا قۋ جاق بالا وزىمە ساپ ەتە تۇسەر، – دەگەن ويمەن.
— بالام ساعان شىنىمدى ايتايىن، – دەپتى ۇلى سۇلتان، – مەي تەك جەتى اتامنان كەلە جاتقان حان سۇلتان تاعىنا عانا يە بولىپ كەلەمىن. سەنىڭ ايتىپ تۇرعانىڭنان تەك قىزىعا تىڭداعانىم بولماسا ماعان قونىپ جاتقان ءنار شامالى. ال مىنا قاريدىڭ ءوزى بىلەتىن بولۋ كەرەك. سوندىقتان سەنى ءوزىم عانا تىڭدامايىن كوپ تىڭداسىن، جيىلعان عالىمدار تىڭداسىن. ءسوزىڭنىڭ ءنارىن سول كوپشىلىك السىن. عالىمدار دەگەن بولماسا بولجاۋىمشا سونىڭ قايسىسى وسىنىڭ ءبارىن ءبىلىپ تۇر دەيسىڭ؟ بىلەتىندەرى سىناپ كورسىن، بىلمەيتىندەرى، بىلىمىنە قوسىمشا السىن. بۇل ءسوزدىڭ جالعاسى ەرتەڭ باستالسىن. ال وزىڭە قازىنادان بولەك ساراي بەرىلەدى، سىرتىڭنان ساقتايتىن قىرىق ساردار ساقشى بەرىلەدى، – دەپتى. سونان ەكى بەگىن شاقىرتىپ:
— وردانىڭ قاتارىنداعى سارايدان، مىنا جىگىتكە بەس بولمەلى ءۇي بەرىلسىن. سامان پالۋانعا باستاتىپ قىرىق ساردار ساقشى بەرىلسىن! – دەپ ۇلى سۇلتان ءبىر-اق جارلىق بەرىپتى.
ۇلى سۇلتاننىڭ ءوزى باس بولىپ بارلىق عالىم، وقىمىستىلاردى وتىرعىزىپ «ونەر مەن ءومىر» تۋرالى ساباعىنىڭ جالعاسىنان قاسەنگە سويلەتىپتى. كۇندە وسىلايشا قاسەننەن سىن الۋدىڭ ورنىنا عالىم وقىمىستىلار ساباق الىپتى.
سوندا كوپتىڭ ىشىنەن، عازەز قاريدىڭ اياعىن باسىپ جۇرگەن عالىم ءداۋىم دەگەن ورنىنان تۇرىپ:
— تاقسىر، مەن ءدال ءوز باسىم وسى بالاعا تاڭ بولىپ وتىرمىن. وسىنداي كوپ ءبىلىم، وسىنداي عىلىمدى، قايدا ءجۇرىپ باسىنا توقىدى دەگەن سۇراۋ كەلە بەرەدى ماعان. جاسىم الپىستى القىمداپ قالدى. قاسەننىڭ ايتىپ تۇرعاندارىن بىلمەك تۇگىل ەستىمەگەم. وسى بالادان ەڭ كەمىندە ون بەس جىل ساباق الاتىن ءتۇرىم بار. ال باسقا عالىمدار نە ايتارىن وزدەرى ءبىلسىن. مەن مىنا بالانى سىناماق تۇگىل وزىنە سىن بەرە الاتىن دا شامام جوق، – دەپتى ءداۋىم.
باسقالارى دا ءداۋىمنىڭ ءسوزىن قۇپتاپ، قاسەننىڭ بىلىمىنە تاڭ ەكەندىكتەرىن ايتىسىپتى.
— كوپ كۇن ۇزاق سويلەدى، شارشاعان شىعار سىڭدار. ءبىر جۇما دەمالىپ، قايتا جيىلىڭدار، – دەپ ۇلى سۇلتان ۇكىم ايتىپ تاراتىپتى. سول كۇننىڭ كەشىندە:
— ىنىڭمەن كەل! – دەپ قوناققا شاقىرىپتى قاسەن مەن سايحاندى ۇلى سۇلتان. قوناقتاردىڭ ىشىندە وزىنە دوس دەگەن قوناعىن قابىلدايتىن سارايىنا ۇلى سۇلتاي ءوزى دە بىرگە وتىرىپ الدارىنا الۋان ءتۇرلى داستارحان جايدىرىپ سىرا، بالدى كول كوسىر كەلتىرىپتى.
ءسوزدىڭ ءبىر كەلىسىندە ۇلى سۇلتان:
— بالام سەنەن مەن ءالى سۇراعامىن جوق. ال ءوزىڭ، مەن سۇراماعان سوڭ ايتقان جوقسىڭ. سەنىڭ ءتۇپ تەگىڭ قايدان، تۋىسىڭ كىم؟ ەل جەرىڭ قايدا؟ قايدان كەلىپ وسى قالاعا دۋشار بولدىڭ؟ ادام بولعان سوڭ سىرسىز بولمايدى عوي، ءوزىڭ وسىنداي ۇلكەن ونەر يەسى بولا تۇرا ەسكەرۋسىز قالۋىڭدا ءبىر سىر بولۋ كەرەك پە دەيمىن.
نەمەنە جاسىرىنىڭ بولسادا، مەنەن جاسىرما. بۇل دوستىق كوڭىلمەن سۇراپ وتىرعان سىرىم، – دەپتى ۇلى سۇلتان.
— تاقسىر مۇنىڭىزعا قۇلدىق جانە مۇنى سۇراعانىڭىزعا مىڭ-مىن راحمەت ايتامىن! مەنىڭ سىرىمنىڭ ىشىندە اۋىر قىلمىس تا بار، قىلمىسسىز قىلمىسقا ۇرىنعانىم دا بار. ءومىر بويى ەسىمنەن قالمايتىي ارمانىمدا بار، وزەگىمدى ورتەگەن كەگىم دە بار، ايرىلماسىمنان ايرىلعان قايعىمدا بار. ەندى سىنىعى كوپ سىرىمنىڭ شىڭاۋىمەن، سىلاۋى ءوز الدىڭىزدان تاراسىن. قانداي ءۋاج ايتساڭىز دا تورەلىك سىزدەن – دەپ قاسەن ءومىربايانىن باستاپتى. ۇلى سۇلتانعا قاسەن ءبىر جاسىنان بەرى قارايعى كورگەن ميحاناتىمەن قىزىعىن قالدىرماي بارلىعىن بايانداپ ءبىراق شىققاندا:
— الدا قاراعىم-اي، ءومىرىڭ بەس پاتشادان بەزەۋ كورىپ قاڭعىرعان جاھاشانىڭ ومىرىنە ۇقساعان ەكەن عوي. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، ءۇيىرىن قايتىپ تاپكان سوڭ» دەگەن عوي. بەينەتسىز ءومىر،ءومىرسىز بەينەت قايدان تۋسىن. وسى كورگەن بەينەتىڭە وكىنبە دە، وكپەلەمە! ويسىز، مۇڭسىز پەندە از عوي وسى زاماندا. وسى كورگەن بەينەتىڭ وجەتىگىڭە ساي بولعان بولۋ كەرەك. وت باسى، وشاق قاسىنان شىقپايتىن، الباتى جەتەسىزدەردىڭ ءبىرى بولساڭ ساعان مۇنداي وتىرىك شىندى جالا جابىسپاعان بولار ەدى عوي! سول ءجىپسىز، جىگەرسىزدەردىڭ ءبىرى بولساڭ مەنىمەن داستارحانداس وتىرماس تا ەدىڭ عوي. سەنەن قاتەلك تاپپاي وتىرمىن، مۇنىن بارلىعى حاكىم حاننىڭ قاتالدىعىنان تۋعان ءىس ەكەن. ول قول استىمداعى قالىڭ بۇقارام نە بولىپ جاتىر دەپ ەسكەرمەگەندىگىنەن تۋعان بەينەت پەن جانجال دەپ شەشەمىن. ولاي دەيتىنىمە دالەل: سەن قايىر سۇراپ ءجۇرىپ حاكىمنىڭ ەكى بالاسىنا العاش كەزىگىپ، ولارمەن دوستاسقاندا ول بالالار، اكەسىنىڭ قاتال مىنەزىنەن قورىققاندىعىنان وسى ءىس ءونىپ شىعىپ وتىر.
اقىر ءتۇبى قايىرلى بولسىن بالام! بۇعان رەنجىمە. وسى ءسوزىمىز وسىمەن ازىرگە دوعارىلا تۇرسىن. ال ەندى مەن ءوزىم شەشىمىن بىلە الماعان بىرنەشە سۇراۋىمدى بەرەيىنشى:
— حان تاعىندا وتىرعان ادام، حالىقتىڭ نەمەنەسى؟
— حان عادىلەتتى بولسا، حالىقتىڭ تىرەك تياناعى، عادىلەتسىز بولسا، حالىقتىڭ كورەتىن قياناتى – دەگەن ءسوز شەشىمى عوي.
— ال سوندا، حالىق حاننىڭ نەمەنەسى؟
— حالىق –حاننىڭ بولاتتان سوققان قورعانى، سۋالمايتىن سۋسىنى عوي.
— حالىقتىڭ باسىندا حان وتىرماسا قايتەر ەدى؟
— تاقسىر مەنىڭ ءبىرىنشى سۇراۋعا بەرگەن جاۋابىمدى ۇعا الماي قالعان ەكەنسىز عوي. ءبىر ۇلكەن دارياعا ءبىر مايا ءشوپتى سالىپ جىبەرسە، شاشاۋ شىقپاي مايا قالپىمەن اعا ما؟ سۇزگىش سالىپ الدىنان توسىپ الماسا الدى-الدىنا بىتىراپ، كەزىككەن بۇتا تومارعا، سالىندىعا ءىلىنىپ ساعدارى قالماي توزىپ، جوعالادى ەمەس پە؟
ءومىر دەگەن داريا داعى، ادام دەگەن سول داريانىڭ سالىندىسى عوي تاقسىر. تياناعى بولماسا، تۇڭعيىققا باتادى ەمەس پە؟.
— اتا جولىمەن كەلە جاتقان ءۋازىر، بەك، قازى، ساردار باسى، قاري، يمام، مولدا، قوجا دەگەندەر سياقتى حالىق باسىن ايلاندىراتىن قالىڭ باسشىلىقتى جوعالتىپ، تەك حان تاعىندا جالعىز حان عانا وتىرسا قايتەر ەدى؟.
— مۇنىڭىزدى دا ۇعىندىرۋ ءۇشىن ءبىر مىسال كەلتىرىپ ايتايىن. بۇل جاعى ءبىرىنشى سۇراۋىڭىزعا بايلانىستى. جالعىز شىنار تامىرى بولماسا كوكتەي مە؟ بۇرلەپ بۇتاقتاماسا، كورەر كوزگە ءسانى بولا ما جانە ءبۇرسىز جالعىز دەنەسى ادامعا ايۋانعا پانا بولا ما؟ سوندىقتان شىناردى كوكتەتەتىن تامىرى بولسا حالىق حاننىڭ تامىرى، كوكتەگەن ءبۇرى سول حالىق. ىشىنەن شىققان، جوعارداعى ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان سىزدەن كەيىنگى ۇساق باسشىلار دەگەن ءسوز عوي، – دەپ حانمەن قاسەن سۇراۋمەن جاۋاپتى توقتاتىپتى.
ۇلى سۇلتان، وسى كەڭەستەن كەيىن ۇلكەن تولعانىس ويعا كەتىپتى. قارىستاي عۇمىرىم بولسا سۇيەمدەيى ءوتتى. سەكسەننەن اسىپ، توقسانعا تاياپ وتىرعان جايىم مىناۋ. از جاس جاساعامىن جوق، وسى جاستىڭ جيىرما جەتىسىن پاتشا ۇلى بولىپ بايقاۋسىزدا بالالىق شاعىم دەپ وتكىزدىم. ونى ارمان ەتىپ قايتەمىن، قالعان الپىس جىلىمدى، پاتشالىق تاقتا وتىرىپ، عۇمىرىمدى وتكىزدىم. نە تاپتىم؟ نە ىستەدىم؟ عىلىم جولى، عىلىم تىلىمەن قاراپ ايتقاندا تۇك ىستەمەگەن سياقتىمىن. بار كورگەن قىزىعىم بەتىمە جاندى قاراتپادىم، تاماعىم توق، كيىمىم ءبۇتىن عانا بولدىم. وسىدان باسقا مەنىڭ كورگەن قىزىعىم قانشا. ال ەندى تورىمنەن كورىم جۋىق شاققا قەلدىم. اجالىم جەتىپ ولە كەتكەن كۇنى مىنا داۋلەت، مىنا اتاق، مىنا شەن-شەكپەن، بار قازىنا كىمنىڭ قولىندا قالادى. تامىرىنان سولا قۋارعان تەرەكتەي قوپارىلعان ورنىم عانا قالادى ەمەس پە. ولەدى ەكەنمىن دەپ ۋايىمداعاندا اجالدان اراشالاپ مەنى كىم الىپ قالىپ جاتىر. ال ولەدى ەكەنمىن دەپ ءومىردى دە ۇمىتىپ كەتۋىم قالاي بولادى. الپىس جىل جامان-جاقسى بولسا دا قولىمنان ءوسىرىپ-وندىرىپ، ىستىعىما كۇيدىرىپ، سۋىعىما توڭدىرعان قالىڭ بۇقارا حالقىمنىڭ قارىزى ولگەن كۇندە موينىمدا كەتەدى. سوندا ورنىما بەلگى بولدىرىپ، وتىرعىزا قوياتىن كىمىم تۇر. وسىعان ءبىر ورىندى ادام ويلاستىراتىن ۋاقىتىم بولدى. سوندا مەن ءبىر ادامدى جارىلقاۋ ءۇشىن عانا ەمەس، الەۋمەت قالىڭ بۇقارا ءۇشىن بەيىل بۇراتىن ادامدى تابۋىم دۇرىس. سوندا مەنىڭ تاۋىپ وتىرعان جانە ۇيعارىپ وتىرعان ادامىم وسى قاسەن عالىم ەمەس پە.
ەندى مەن تاقتا قانشا وتىرارمىن. قاسەندى حان سۇلتان بولعىزىپ كورىپ، حالىققا قاندايلىق باسشىلىق بەرەتىنىن كوزىممەن كورىپ، بولماي بارا جاتسا باسقاداي بەدەلدىلەردىڭ ءبىرىن ۇسىنۋىم وڭ ءىس ەمەس پە، – دەگەن شەشىمگە ءبىر-اق كەلىپتى ۇلى سۇلتان.
ۇلى سۇلتان وسى ويىنا تياناقتاپ، ءوزىنىڭ قول استىنداعى حاندارىن، ءۋازىر، بەكتەرىن، ساردار، سارالارى، يمام، قازى، مولدا، قوجا، قاري، عالىم، قارا بي، سياقتى يگى جاقسىلارىن ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جيىپ، ۇلى «ءماجىلىس» ىستەپ، جوعارداعى ءوزىنىڭ ويىن تۇگەل ايتىپتى. سوندا وزىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان قارت ءۋازىرى عالىمبەك:
— ە، تاقسىر، ءولىم دەگەندى ويلاعان دا ءجون، ويلاماعاندا ءجون. ءبىراق، اسىرەسە اجال تاعدىرىمەن سالىستىرا كەلگەندە قارا بۇقارانى كۇن بۇرىن قامقورلىعىڭىزعا العانىڭىز ءجون. سوندا ءبىز قامالىپ وتىرىپ قاي جول تابامىز. ءوز قالاۋىڭىز نەنى قالايدى، كىمدى قالايدى؟ حالىق ءۇمىت ەتەتىن مەنىڭ تۇرعان جايىم مىناۋ، كەلىسىپ وتىرعامىن جوق. ەكەۋىمىز سول ءوزىڭىز جاقىنداتىپ وتىرعان توقسانعا بىرگە بارعالى وتىرمىز. ال اجال ەكەۋمىزگە بىرگە كەلگەلى قارىسىپ تۇرعان جوق پا. سوندا ءوزىڭىزدىڭ ويىڭىز كىمدى ۇناتسا، سول بولماعاندا قايتەدى، – دەپ ءسوزىن توقتاتىپ، ورنىنا وتىرىپتى.
— باسقاداي يگى جاقسىلارىم نە ويلاعان ويلارىڭ بار؟ مەن دارەجە ءۇشىن ايتىپ وتىرعامىن جوق، حالىق ءۇشىن ايتىپ وتىرمىن. سويلەۋشى بارسىندار ما؟ – دەپ جانە سۇراپتى ۇلى سۇلتان.
سوندا ەسىمبەك دەگەن حان:
— تاقسىر، ءسىز ەكەۋىڭىزدەن اسىپ كىم نە ايتادى دەيسىز؟ ءوز قالاۋىنىزدى توسقان عوي، بىزدىكى – دەپتى تۇجىرىمدى عانا.
— ولاي بولسا، الەۋمەتىم! اتا ميراستا بولىپ كورگەن ءبىر ءىس ويىما كەلە بەرىپ بولماعان سوڭ، سەندەردىڭ الدارىڭا سالعالى، وسى جيىندى اشىپ ەدىم. سول ويىمدى سەندەردەن جاسىرمايىن. ول ويىم:
وسىندا عالىمدارعا عانا ايگىلى بولعان قاسەن دەگەن جاس عالىمدى ۇناتا بەرەمىن. ول بالا اتا تەگىمەن ەمەس، اسقان بىلىمىمەن ءوزىن وسى ىسكە تارتادى. اتا-تەكتە نە تۇر دەيسىڭ! قارا بۇقارانىڭ قامىن جەگەن، عادىلەتتىلىكتى قۇرىپ، ءىس جۇرگىزسە بولدى ەمەس پە؟ – دەپ ويلايمىن. بولجاۋىمشا قاسەننىڭ عىلىمعا تەرەڭدىگى ءقازىر وسى دۇنيە بەتىندە جوق بولۋعا ءتيىس دەپ باعالاپ وتىرمىن، – دەپتى.
ۇلى سۇلتان وسى جينالعان توبىن تاراتپاي، جەتى كوك قاسقا ارعىماق ايتىپ شالىپ، ۇلى دۋمان توي جاساپ، قاسەن عالىمدى ءوزى ۇيعارۋى بويىنشا جانە كوپتىڭ ماقۇلداۋىمەن، ۇلى سۇلتان تاعىنا وتىرعىزىپ، قاسەننىڭ تىلەگى قابىل بولىپ مۇراتىنا جەتىپتى.
عىلىمنىڭ اشپايتىن ەسىگى، شەشپەيتىن ءتۇيىنى، بالقىتپايتىن قاتتىسى بار ما؟ حان سۇلتان تاعىنا وتىرعاننان كەيىن بارلىق ءىسىن عىلىممەن ءومىردى ۇشتاستىرا جۇرگىزىپ، عادىلەتتى جولدى العاش اشقان قاسەن پاتشا ەكەن.
عادىلەتسىز جولداردى ارشىپ تازالاپ، قارا بۇقارانىڭ قامىن جەپ، ارىقاراي ءوز تۇسىندا ادامعا دەگەن يگى ىستەردى باستاپ، ءىلىمىن ەلگە تاراتقان ەكەن.
قارت ۇلى سۇلتان، ءوزى تىلەنىپ ورنىنا قاسەندى قويعاننان كەيىن قارت ءۋازىر دە جاڭا سۇلتانعا تىلەك ءبىلدىرىپ، جۇمىسىنان بوساپ، ونىڭ ورنىنا ءۋازىر ەتىپ سايحاندى قويىپتى.
قاسەن پاتشانىڭ مۇنان كەيىنگى ءومىرىن اڭگىمەنىڭ اياعىندا بىلاي بولدى دەپ ايتادى:
«جاڭا حان سۇلتانعا قۇتتى بولسىن ايتۋعا سىي سياپاتىن الىپ، قاراماعىنداعى الپىس حان، قوشامەتشى قوسىندارمەن كەلىپ امانداسىپ قايتىپ جاتىپتى.
حاكىم حان، ەكى بالاسى سالاۋات، ساماتتارمەن قوسىلىپ، ءوز حاندارىن قوشامەتتەۋ جانە جاڭا ۇلى حانعا بۇلار دا جۇزدەسۋ ءۇشىن، اسەم قالانىڭ اكىمى قاپاس بەگى ءالي، ءازىم ساۋداگەر بارلىعى سىي-سياپاتىن الىپ كەلىسىپتى.
بۇلاردىڭ قەلگەن حابارىن ەستىگەندە قاسەن پاتشا، حاكىم حان، سالاۋات سامات، اليلەردى بولەك سارايعا ءتۇسىرتىپتى.
بۇلار وتىرىپ جايعاسىپ بولعان سوڭ، امانداسۋگا قاسەن مەن سايحان، حاكىم حانمەي اليگە سالەم بەرگەندە ۇلى حانعا وزدەرى يباعات ەتىپ، «الديار» دەپ باس يمەك بولعاندا باس يگىزبەي ءتۇزۋ كەلىپ، ءتوس سوعىستىرىپ امانداسىپتى.
دوستىق ماحابباتتىڭ قيىن ەكەندىگىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋگە ءتىل جەتپەيدى. ءبىرىن-بىرى باس سالىپ قۇشاقتاعاندا، سامات تالىپ كەتىپ، قاسەننىڭ ساقتاۋشىلارى ءسۇت بۇركىپ دەم سالىپتى.
بۇل قىلىقتى كورىپ، حاكىم حان، تاڭ-تاماشا بولىپ، اڭتارىلىپ، تۇرىپ قالىپتى.
— ءومىر قايىعى ءوزى اكەلىپ تابىستىرعان سوڭ، مۇنىسىنا شۇكىرشىلىك ەتەيىك، — اسسالاۋماعالايكۋم اكەلەر! – دەپ سايحان حاكىم حان مەن ءوز اكەسىنە سالەم بەرىپ، تاعزىم ەتىپ: — تانىماي قالدىڭىزدار-اۋ! — مىنا ۇلى سۇلتان، باياعىدا قاپاس اۋلادان قاشىپ كەتكەن قاسەن عوي. ال مەن سايحانمىن، – دەگەندە:
— الدا قاراعىم-اي، – دەپ جالعىز-اق دىبىس شىعارىپ، ساعىنىشتان تالىپ كەتىپتى سايحاننىڭ اكەسى.
دۇنيە نە بولىپ كەتكەنىن بىلمەي حاكىم حان قاپالاقتاپ جان-جاعىنا قاراي بەرىپتى.
— اتا ايىپقا بۇيىرماڭىز، استارلى سىرمەن تاعدىر-بالانىڭىز قاسەنمىن، قاتەلىك ءىسىم بولسا قەشىرەرسىز، ءسىز تۋرالى ىستەگەن قياناتىم جوق بولۋ كەرەك. ءومىردىڭ ءوزى وسىلاي؛ قاۋىشۋىمىزعا جازعان شىعار. بىرىمىزدىڭ-بىرىمىزگە ىستەگەن قاتەلىك ىستەرىمىز بولسا كەشىسەيىك. ەندى شەشىلمەيتىن ءتۇيىن، كەشىلمەيتىن ءقۇنا قاي-قايسىمىزدا قالماۋى كەرەك، – دەپ كىلەمدەردىڭ ۇستىنە، قاباتتاپ جايىلعان مانات قورپەلەرگە، قۇس جاستىقتارمەن جاسالعان ورىندارعا وتىرۋعا قوناقتارىن، قاسەن سۇلتان ءوزى ۇسىنىپ شاقىرىپتى.
بۇل قىلىقتار مەن جىلاۋلار، ساعىنىش، قاۋىشقان قۇشاق مۇنىڭ نە ەكەنىن، كىم نە ايتىپ، قالاي بولىپ جاتقانىنىڭ ءبىرىن دە تۇسىنبەي، حاكىم حان تاڭ-تاماشا بولىپ وتىرا بەرىپتى.
— ەندى نە ەكەنىن بىلمەي، تاڭعاجايىپ ءىس كورگەندەي بولىپ وتىرعان مىنا اتامىزعا، ءجونىمىزدى ايتىپ، ۇعىندىرىپ ماۋقىمىزدى باسقانىمىز ءجون بولار. سوندا ءىستىڭ باسىنان وسى تابىسىپ، قاۋىشۋىمىزعا دەيىنگى بولعان وقيعانى مەن قاپاسقا الىنعانعا دەيىنگى، وتكەن ءومىردى سامات سەن ايتىپ بەر. ونان كەيىنگى ءومىردى سايحان سەن ايت! – دەپ قاسەن ءوزى تىڭداۋعا تاعىنا وتىرىپتى
سويلەۋگە وزىنە مۇرسات بەرىلگەن سوڭ سامات ىشىنە سيماي جۇرگەن وقيعانى ءبىر-اق اعىتىپتى. ونان سوڭ كەزەك سايحانعا كەلگەي سون، شاباتىن اتتاي كەرىلىپ الىپ:
— ە، ادىلەتتىك بار جەرگە قاستاندىق تا جۇرمەيدى ەكەن. ءبىز قاسەن ەكەۋمىز قاپاستا دوس بولىپ، حان سۇلتان تاعىنا دا بىرگە وتىردىق. ال ەندى مەن ەجىكتەمەي ساماتتىڭ توقتاعان جەرىنەن كەيىن ءبىز نە كوردىك، نەندەي قيىنشىلىق ءىس باسىمىزدان كەشتىك، وسىلاردى ايتايىن، – دەپ سايحان ساۋلاتىپ ايتىپ اقىرعى ءتۇبى كەلىپ، راحاتقا جەتكەن جەرىنە دەيىن ايتىپ ءبىر-اق شىعىپتى.
— الدا قاراقتارىم-اي قاتەلىگىمدى كەشىرە كورىڭدەر! بار كەسەلدىڭ جولىن اشقان مەن ەكەنمىن. ويتكەنى ۇكىمىم عادىلەتسىز بولعان ەكەن. اسەم قالانىڭ بەگىنىڭ اۋزىنا نانىپ، بار دۇنيەنى مەن بۇلدىرگەن ەقەنمىن. كۇنامدى كەشە كورىندەر؟ شىركىن ەسىل، سول جامال ءتىرى بارما ەكەن! ەسىل جاس، ەڭىرەي- ەڭىرەي تاعى مەنىڭ پارىقسىزدىعىمنان اڭدىعان اراننىڭ اۋزىنا ءتۇسىپ اقىرعى دەمى ءبىتتى مە ەكەن، – دەپ وكىنىپتى حاكىم حان.
— تاقسىرلار-اي ەندى مەندە جاسىراتىن نە سىر قالدى. مەن جاسىرعانمەن سايحان ءتىرى، بۇل الدە قاشان وزىڭىزگە پاش ەتكەن بولار. باستاپقىسىن اسەم قالانىڭ اكىمى تولىقتىرار. مەن سول ارمان قىلىپ وتىرعان جامال تۋرالى بىلگەنىمدى ايتايىن. جامال ءالى ءتىرى. ءبىراق ونىڭ كورگەن كۇنى قاراڭ! سىزدەر قاشىپ كەتكەننەن كەيىن كوپ ىزدەۋ بولدى، ءبىراق دەرەكتەرىڭ تابىلمادى. سىزدەردىڭ سوڭدارىڭىزعا اسىرەگە مەن ءتۇستىم، ويتكەنى جالعىز بالامنان قالىپ قاي دۇنيەدەن وپا تابام. ەگەر كەزىگىپ تابىلىپ جاتسا نە بولسا دا بىرگە بولايىن، – دەپ ىزدەدىم. امالىم قانشا، ءبىر دەرەق تاپپاي ءۇش اي ءجۇرىپ قايتىپ، اسەم قالاداعى ۇيىمە باردىم. مەن ۇيىمە كەلىپ شايعا وتىرماي جاتىپ، اكىمنەن قاعاز الىپ، ءبىر ساقشى جىگىت كەلدى. قاعازىن وقىپ قاراسام:
«ءقۇمىس دەگەن قەمپىرمەن ونىن قىزى جامال ەكەۋىن ساڭىلاۋسىز قاراڭعى قاپاسقا سال» – دەگەن جازۋدى وقىدىم! بۇعان بار ايتقانىم — ولارىڭ قايدا؟، – دەدىم.
— اۋلانىڭ سىرتىندا ، – دەدى ساقشى جىگىت.
«جارلىق قاتتى، جان ءتاتتى» امالىم قانشا، ولارعا بولىسپاق تۇگىل بالاڭ قاشقىندى الىپ كەتتى، ونىمەن ءوزى بىرگە كەتتى، وسىنىڭ ءبارىن استىرتىن ىستەپ وتىرعان سەن دەپ قاي كۇنى ءوزىمىزدى قاپاسقا تىعار دەپ شوشىپ جۇرگەن سۇم باسىم، ءبىر اۋىز ءسوز دە سۇراماي قەمپىر مەن قىزدى قاپاسقا قىرگىزىپ جىبەردىم.
كۇمىس كەمپىر قاپاسكا شىدامادى ما، جوق الدە قۇسا بولدى ما، جەتى كۇننەن كەيىن قالدەرىن بىلەيىن دەپ قولىما شىراق الىپ، كىرىپ بارسام شەشەسىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ جىلاپ وتىرعان قىزدى كوردىم. باستابىندا نە ەكەنىن بىلمەي قالدىمداعى – نەگە جىلايسىن؟ – دەپ قىزعا سۇراۋ بەردىم.
— «اپام قايتىس بولدى» دەپ، ەڭىرەپ جىبەردى. بۇعان مەنىڭ نە لاجىم بار؟ وندا، اپاڭ يماندى بولسىن! ەندى جىلاما. ءوزىڭ مۇنداي جەردە وتىرىپ، ولگەن ادامدى ءقۇدايدان نەسىنە جوقتايسىڭ، – دەپ قاتالداۋ كوڭىل ايتىپ، كۇمىس كەمپىردى قاپاستان شىعارتىپ، ءدارۋىشتىڭ كەمپىرىنە ارۋلاتىپ، بەيىتكە قويعىزدىم.
سونان بەرى، سول جامال ءالى قاپاستا. ال مۇنىڭ قىلمىسى نە؟ – دەپ سۇراستىرسام:
ءازىم دەگەن باي ساۋداگەر جامالدى الماق بولدى. وعان كەمپىر جامالدى بەرمەيدى دە، جامال تيمەيدى. قانشا مۇكامال دۇييە توكسەدە ولار ايتقانىنان قايتپايدى. بۇعان ىزا بولعان ساۋداگەر اكىمگە ارىز ايتا بارادى. ول ءوزى باي ساۋداگەر بارعاندا تەك بارسىي با؟ كۇشپەن وسىلاردى كوندىرىپ بەر دەپ اكىمگە ءبىر ءجۇز مىڭ ءدىلدا سىي اپارادى. وسى ءدىلدا ءۇشىن، جامالدى ازىمگە كوندىرۋ ءۇشىن قاپاسقا سال دەپ ماعان ايتقان ەكەن.
مىنە سوندا قارانعى قاپاسقا تۇسكەن جامال، كۇنى بۇگىن ءتىرى. ءالى سول قاپاستا جاتىر! – دەپ ءالي ءسوزىن بىتىرگەندە قاسەن اش ءبۇيىرىن تايانىپ، اۋزىنان قاسىرەتتى دەم شىعارعان ەكەن.
ءىستىن بەتى اشىلىپ، بارشا قايعى قاسىرەتىن توگىپ زار قاعىپ زاھار شەككەن، مۇڭ مەن مۇقتاجدىقتا، عۇمىرى ءوتىپ بارا جاتقان ماحاببات ءۇشىن، قايعىمەن قاسىرەت شەگىپ، قاپاستان قاپاسقا، بەينەتتەن-بەينەتكە ءوتىپ، سول ماحابباتىن بەرىك ۇستاعان ادال جارى جامالدى سول ميحانات ازاپ تارتىپ وتىرعان جەرىنەن ۇلى سۇلتان قاسەن ءوزى ىزدەپ بارىپ تابىسىپ، قۇتقارىپ ورداسىنا الىپ قايتىپتى.
باقتالاس دۇشپاندارى باس ءيىپ جازاسىن الىپتى.
قاسەن حان سۇلتان دەگەن دارەجەگە جەتىپ، حالقىنا قايىرىمدىلىعىنىڭ ارقاسىندا مۇراتىنا جەتىپتى.
You Might Also Like
-
1. جولاۋشىنىڭ ءبىر ەشكىسى، ءبىر كاپۋستاسى، ءبىر قاسقىرى بار. ول وزەننىڭ ءبىر جاعىنان ەكىنشى جاعىنا ەكى ورىندى قايىق ارقىلى ءوتۋى كەرەك. جولاۋشى ەشكىنى، كاپۋستا جانە قاسقىردى وزەننەن قالاي وتكىزدى؟ قاسقى...
-
و، قۇمىرسقا، قۇمىرسقا، شەبەر-اقسىڭ جۇمىسقا ازىق جيناپ قۋىسقا، قول جايمايسىڭ «تۋىسقا»
