InfoHub Logo

ساباقتىڭ تاقىرىبى: م. دۋلاتوۆ (1885 - 1935) «ويان، قازاق!» جيناعىنداعى ولەڭدەر
ساباقتىڭ ماقساتى: بىلىمدىلىك - م. دۋلاتوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارمالارى تۋرالى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋ؛ تاربيەلىك ءمانى - ۇلتىن سۇيە بىلگەن اقىن حالقى ءۇشىن، حالقىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن جانىن پيدا ەتتى؛ دامىتۋشىلىق - م. دۋلاتوۆ شىعارمالارىنداعى وزىق يدەيا، دەموكراتيالىق باعىتقا ءمان بەرىپ، اقىن ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىبىن ءوز بەتتەرىنشە اشا بىلۋگە ىنتالاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جۇيەگە كەلتىرۋ ساباعى.
كورنەكىلىگى: م. دۋلاتوۆ شىعارمالارى، وقۋلىق، حرەستوماتيا، تىرەك سىزبا، «ويان، قازاق!» جيناعىنداعى ولەڭدەردەن ءۇزىندى جازىلعان پلاكاتتار.
ءادىس - ءتاسىلى: دەڭگەيلىك تاپسىرمالار، سۇراق - جاۋاپ، ولەڭدەر جيناعى تۋرالى بايانداۋ، وقىتۋ، تالداۋ، ساباقتى قورىتىپ، باعالاۋ.

ساباقتىڭ بارىسى:
ا) ۇيىمداستىرۋ بارىسى
ءا) وي قوزعاۋ ماقساتىندا دەڭگەيلىك تاپسىرمالار
توپتارعا سۇراق قويىپ، شاپشاڭدىق، جىلدامدىق، بىلىمدىلىك قيمىلدارىن باقىلاۋ.
ءى دەڭگەي
1 - توپ. 1. م. دۋلاتوۆتىڭ تۋعان جەرى جانە جىلى. (تورعاي وبل. 1885 جىلى)
2. اقىننىڭ ءبىلىم الۋ كەزەڭدەرى.(اۋىل مولداسى، 2 جىلدان كەيىن مۇقان توقتابايۇلىنان ورىسشا ءبىلىم الادى، 1897 جىلى ورىس - قازاق ۋچيليششەسىندە، بىتىرگەن سوڭ مۇعالىمدىك كۋرستا وقيدى، 1902 ج ءمۇعالىم )
3. 1 - ءشى بۋرجۋازيالىق توڭكەرىس كەزىندە ءمىرجاقىپ قايدا بولدى؟ (1905 ج قارقارالىدا احاڭمەن بىرگە
پاتشا وكىمەتىنە حات جازادى)
4. 1905 ج «قازاق كونستيتۋسيالىق - دەموكراتيالىق پارتياسى» قاي قالادا، قانداي سەزدە قۇرىلدى؟ ءمىرجاقىپ بۇعان قاتىستى ما؟ (قاتىستى، ورال قالاسىندا بولدى)
5. ءمىرجاقىپ پەتەربۋرگكە نەگە، قاشان باردى؟ (1906 ج دەلەگەت بولىپ باردى)
6. پەتەربۋرگتە قانداي گازەت شىعارۋ ۇيعارىلدى جانە وعان اقىننىڭ قانداي ولەڭى باسىلدى؟ («سەركە» گازەتى، «جاستارعا» ولەڭى).
7. ا. بايتۇرسىنوۆ قانداي گازەت ۇيىمداستىردى، قايدا، قاشان؟ (ورىنبوردا، 1913 ج «قازاق» گازەتى)
8. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ قازاق بالالارىنا ساۋات اشاتىن قانداي عىلىمي جۇمىسى بولدى، قالاي اتالادى جانە قاشان شىقتى؟(الىپپە جازدى «وقۋ قۇرالى» دەپ اتالادى. 1912 ج ورىنبوردا، 1925 ج دەيىن 7 رەت باسىلدى)
2 - توپ
1. «ويان، قازاق!» جيناعى 1 - رەت قايدا، قاشان باسىلدى؟ (1909 ج ۋفادا)
2. 1910 ج قازاق قالاسىندا قانداي شىعارماسى باسىلدى؟ («باقىتسىز جامال»)
3. 1911 ج سەمەيدە ءمىرجاقىپتى پوليسيا نەگە تۇتقىندادى؟( «ويان، قازاق!» جيناعى ءۇشىن پاتشا )
4. «ويان، قازاق!» 2 - ءشى رەت قاشان باسىلدى؟ (1911 جورىنبوردا)
5. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «ءالىپبيى» قاشان جازىلدى؟
6. «ءتىل قۇرالى» ەڭبەگى قاي جىلدارى باسىلىپ، قاي جىلعا دەيىن وڭدەلىپ قولدانىلدى؟ (1914 - 1916 ج ءۇش كىتاپ بولىپ، 1928ج دەيىن 6 - 7 رەت باسىلدى. قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسى، گرامماتيكالىق قۇرىلىمى تۋرالى عىلىمي جۇمىستىڭ باسى).
7. ءمىرجاقىپ قاشان جاردەم قورىن ۇيىمداستىردى؟ (1916 ج پاتشانىڭ ماۋسىم جارلىعىنان قايتا جازالاۋىنان قاشقان، بوسقىن، اشتىققا ۇرىنعان قازاقتارعا تاريحتا تۇڭعىش رەت قور ۇيىمداستىردى).
8. ءىرى قايراتكەر اقىن قايدا، قاشان دۇنيە سالدى جانە سۇيەگى تۋعان جەرگە قاشان اكەلىندى؟
(1926 ج تۇتقىندالىپ اقتەڭىز بالتىق كانالى بويىنداعى سولوۆكي دەگەن لاگەردە، قاتتى اۋرۋدان
1933 ج كوز جۇمدى، تۋعان جەرگە 1993 ج عانا سۇيەگى اكەلىنىپ، ارۋلانىپ قويىلدى).

ءىى دەڭگەي
ءىرى قوعام قايراتكەرلەرى، قازاقتىڭ زيالى وقىعاندارى تۋرالى تاريحي ەستەلىك كەستەنى تولتىرۋ تاپسىرىلادى.

ءىىى دەڭگەي
حالقىنىڭ كەلەشەك ءومىرى ءۇشىن كۇرەسىپ، سول ەلىنىڭ باس بوستاندىعى مەن جاڭا ومىردەگى مادەنيەتىن، ءبىلىمىن، عىلىمىن ارمانداپ وتكەن اعالار اماناتى تۋرالى ويتولعاۋ جازدىرۋ.

ب) ءمىرجاقىپ شىعارمالارى، «ويان، قازاق!» جيناعىنا ەنگەن ولەڭدەردىڭ يدەيالىق باعىتىن اشىپ، جۇيەگە كەلتىرۋ.
تاقتاعا ىلىنگەن پلاكاتتاعى جازىلعان ءبىر شۋماق ولەڭدى وقىپ، كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى... كىتاپتىڭ بەتاشارى بولعان وسى ءبىر شۋماقتىڭ ءوزى اقىننىڭ يدەيالىق ماقساتىن، رۋحاني باستى نىساناسىن اشىپ تۇرعانداي، «ويان!» ءسوزى كىم - كىمدى دە ەلەڭدەتپەي قويمايدى. ءتىپتى تاتار، باشقۇرت وقىعاندارى دا نازارلارىن سالعان ەدى. ال پاتشا سەنزۋراسى بۇل كىتاپتىڭ ريەۆوليۋسيالىق رۋحىنا توزە الماي، ونى جويۋدى ماقسات ەتتى. ءبىراق پاتشا قاhارىنا قاراماستان حالىق بۇل كىتاپتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايدى. مىسالى، «قازاق» گازەتىندە 1917 ج جازىلعان حاباردا فەلدشەر جۇماعالي تىلەۋلين ۇيىنەن «ويان، قازاق!» كىتابىنىڭ مىڭ داناسى تابىلعانىن ايتادى. قازاقتى وياتامىن دەپ، اقىن ماسا بولىپ ىزىڭداعان ا. بايتۇرسىنوۆقا قوسىلادى. ءسوز باسىندا «وسىدان 15 جىل بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا ناشارلاپ كەتتىك، ەندىگى (كەلەشەكتە) از عانا جىلدا نەمىز قالادى» دەپ قىنجىلادى. جيناقتاعى «قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى hءام بۇگىنگى ءحالى» دەگەن العاشقى ولەڭىندە قازاق ەلىنىڭ الەۋمەتتىك حال - احۋالىن سيپاتتاپ، حالىق تاعدىرىن ويلاۋ، وعان قىزمەت ەتۋ - ءاربىر وقىعان ازاماتتىڭ پارىزى ەكەنىنە نازار اۋدارتادى.
بۇل كۇندە بۇلاردى ويلاپ قايعىدا ءجۇر،
بار بولعان دانىشپاندار پاراساتتى.
وقىعان پايدا بەرەر جاستارىمىز،
ءار ىستەن بولسا ماگەر ماعلۇماتى.
قازاق حالقىنىڭ ءوزىن - ءوزى بيلەگەن، ماڭىراعان ءتورت تۇلىك مالىن ايداعان كوشپەلى ءومىرىن ەلەستەتە وتىرىپ، ول كەزدى جاقتاماي، كەرىسىنشە سول كەزدىڭ كەيبىر كولەڭكە جاقتارىن سىنايدى.
سول كەزدە ءبىزدىڭ قازاق الا بولعان
كولدەنەڭ دۇشپاندارى جانە بولعان
كۇشتىلەر ناشارلارىن شاۋىپ الىپ
بۇرىنعىداي بولماعان، پالە بولعان،- دەيدى، نەمەسە
ەل شاۋىپ، كىسى ولتىرسە باتىر دەگەن،
باتىرى پاقىرلاردىڭ حاقىن جەگەن،
ءبىز مۇنداي بۇل ۋاقىتتا بولار ما ەدىك،
ىستەسە حالىق پايداسىن عاقىلمەنەن،- دەپ، ءبىر - ءبىرىن شاۋىپ، مال قۋىسىپ، بارىمتالاپ، جەر داۋ مەن جەسىر داۋىنان اسا الماعان ەل بيلەگەن حاندار مەن باي - بولىس، بيلەردىڭ ىسىنە ناليدى. وسىنىڭ سالدارىنان 1723 ج ءابىلقايىر حاننىڭ رەسەي پاتشاسىنىڭ قول استىنا كىرىپ، پانا تاۋىپ، تىرشىلىك ەتەمىز دەگەن ءۇمىتتىڭ دە اقتالماعانىن، پاتشانىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن، حالىقتى ايازداي قارىپ، جەر سۋىنان،
جايلى قونىسىنان ايىرىلعانىنا قابىرعاسى قايىسادى. «قازاق جەرلەرى» ولەڭىندە:
كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن، قايران جەرلەر،
مۇجىققا، قوش، امان بول باراسىڭ دا.
قالدىڭ عوي كوشەسىنىڭ اراسىندا،
ورمان – توعاي كەتتى عوي، اعاشىڭ دا
ويلاسام، مۇنىڭ ءبارىن، قيالي بوپ،
قاپادان ءىشىم وتتاي جاناسىڭ دا... – دەيدى اقىن.
«تارشىلىق ءحالىمىز حاقىندا از ءمىناجات» ولەڭىندە، حالىقتىڭ سونشاما جالقاۋلىعىنا كۇيزەلەدى.
از ەمەسپىز - التى ميلليون حالىقپىز،
ءالحامدۋللا، ناداندىققا قارىقپىز،
جايىمىز جوق، ودان باسقا ماقتانار،
ساحارادا ديكار بولىپ قالىپپىز.
«ونەرمەن حاسىل بولعان نارسەلەر» ولەڭىندە اقىن پروگرەسس، وركەنيەت جولمەن ىلگەرىلەپ كەتكەن ەلدەردىڭ ءسانى دە مادەنيەتتى ومىرلەرىنە قىزىقتىرا، سوعان جەتۋگە شاقىرادى.
«ءتارتىپتى مەدرەسە جوق بۇل قازاقتا» دەگەن ولەڭىندە، 4 - 5 جىل وقىسا دا حات جازا الماي، شىعاتىن مولدا وقۋىن سىناپ، جاڭا وقۋ جۇيەسى ونەرلى بولۋعا ىقپالدى دەيدى.
«قازاق حالقىنا ءدىني ءبىر ۋاعىز» ولەڭىندە ءار بولىستان ءبىر مەدرەسە اشىپ، وندا ەكى مولدا پەداگوگيكا جولىمەن ءبىرى مۇسىلمانشا، ءبىرى ورىسشا ءبىلىم بەرسە، سوندا قازاق جاستارى دۇرىس ءبىلىم الىپ، ىلگەرىلەر ەدى دەگەن پىكىرىن كورسەتەدى.
«ناسيحات گۋمۋميا» (عۇمۇميا - جالپى) ولەڭى ۇزاق، 7 بولىكتەن تۇراتىن ولەڭ. بۇل ولەڭىندە اقىن جەكە ولەڭدەرىندە ايتىلاتىن وسيەت، ناسيحاتتارى، ويلارى ءبىر جەرگە توعىسىپ جيناقتالعان. سوڭعى بولىگىندە ءوزىنىڭ اتى - ءجونى، رۋى، شىققان جەرى، 25 جاسىندا جازعانى ايتىلادى.
«ناسيحات گۋمۋميادا» سونىمەن بىرگە ونەردىڭ قاجەتتىگىن، قايىرسىز بايلىقتىڭ قۇر تالاس تۋدىراتىنىن، باي بولساڭ، سول بايلىعىڭدى ونەر - عىلىم جولىنا سال، حالقىڭا پايدا تيگىز، جاس جىگىتتەر ۋاقىتتارىن بوس جىبەرمەي، عىلىمنىڭ شارباتىمەن سۋسىنداسىن دەگەن ۇلاعاتتى وسيەت ايتادى. جاڭا مادەنيەتتى ۇيرەنۋگە تىرىسساڭ، ورىسشا دا گازەت - جۋرنال وقى، اينالادان حاباردار بول دەپ جاڭا باعىتتى سىلتەيدى.

ۆ) تاقىرىپتى بايانداپ اشۋ بارىسىندا، ولەڭدەرىنەن ۇزىندىلەر ايتقىزىپ وتىرۋ.
سۇراق – جاۋاپپەن ساباقتى قورىتىندىلاۋ. قازاق جەرلەرىنە قونىستانۋ تۋرالى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جارلىعى قاشان شىقتى؟ ءمىرجاقىپ «قازاق» گازەتىن شىعارۋعا ارالاستى ما؟ كىممەن بىرگە جۇمىس ىستەيدى. جاۋاپتارىن، بىلىمدەرىن بەكىتىپ، باعالاۋ.
ۇيگە: «ويان، قازاق!» جيناقتان ولەڭدەرىن مانەرلەپ وقۋ، ءومىربايانى تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتاۋ.