مادەنيەتتانۋ ۇعىمى جانە ءمانى
مادەنيەتتانۋ - گۋمانيتارلىق ءپان، ەشكىم دە وعان ءشۇبا كەلتىرە قويمايدى. كوپشىلىك جاعدايدا مادەنيەتتانۋ گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ نەگىزى رەتىندە قاراستىرىلىپ ءجۇر. دەگەنمەن ءبىرتۇتاس، ءبىرىڭعاي مادەنيەتتانۋ تەورياسى ازىرگە تولىق قالىپتاسقان جوق، سول سەبەپتەن وسى ۋاقىتقا دەيىن مادەنيەت تۋرالى تەوريا جەكە كونسەپسيالار تۇرىندە، نە سول مادەنيەتتانۋ ماماندارىنىڭ بەلگىلى ءبىر جۇيەگە ىڭعايلانعان قۇرىلىمدارى تۇرعىسىندا كورىنۋدە. مۇنىڭ ءوزى مادەنيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ەلەۋلى ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى، مادەنيەتتانۋدى تەك عانا بىلىمدەر جۇيەسى تۇرعىسىندا قاراستىرۋعا بولمايدى. مادەنيەتتانۋدا راسيونالدى بىلىمدەر جۇيەسىمەن قاتار، راسيونالدىقتان تىسقارى ءتۇسىنۋ جۇيەسى بار، مۇنىڭ ەكەۋى دە ىشتەي ۇيلەسىمدى جانە ەكەۋى بىردەي مادەنيەتتى عىلىمي-گۋمانيتارلىق تۇرعىدا تۇسىنۋدە ماڭىزدى رول اتقارادى. ءتۇسىنۋدىڭ تولىقتىعىنا سۇيەنە وتىرىپ تولىعىنان ءتۇسىنۋ، مادەنيەتتانۋدىڭ ەڭ جوعارعى جەتىستىگى بولىپ تابىلادى.
مۇنىڭ ءوزى، وزگە مادەنيەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ الەمىنە ەنۋگە، ولارمەن سۇحباتتاسۋ ارقىلى ءوز مادەنيەتىن تەرەڭىرەك ۇعىنۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ەڭ ءبىر ءامال-تاسىلى مادەنيەتتانۋداعى ءتۇسىندىرۋ مەن ءتۇسىنۋدىن بىرلىگى. راسيونالدى ۇعىنۋ جولى ارقىلى تۇسىنە الاتىن، ءوزىنىڭ ىشكى لوگيكاسى، وزىندىك ءمانى بار ءاربىر مادەنيەت جۇيەلى ماعىنالار تۇرعىسىنان قارالادى. ال مادەنيەت ءار ۋاقىتتا ادامزات سۋبەكتىسىنە باعىتتالعان جانە ال تىكەلەي ناقتى بايلانىسسىز ءومىر سۇرە المايدى. مادەنيەتتانۋدىڭ دا نەگىزگى ماقساتى – مادەنيەتتەردىڭ سۇحباتتارىن جۇزەگە اسىرۋ.
بەلگىلى ءبىر قۇبىلىستاردا ءماندى ماعىنا، نە ادامداردىڭ شىعارماشىلىق رۋحىن جۇزەگە اسىرۋ ورىن العان جاعدايدا مادەنيەتتانۋ كەز كەلگەن پەندى، وبەكتىنى زەرتتەي الادى. بۇل تۇرعىدا مادەنيەتتانۋ كومپلەكستىك (قۇرامدى) گۋمانيتارلىق عىلىم.
جالپى شىعا باستاعان مادەنيەتتانۋ وقۋلىقتارىندا مادەنيەتتانۋ تۋرالى كوپتەگەن تۇسىنىكتەر بار. سونىڭ ىشىنەن مىنا باعىتتاردى اتاپ كورسەتكەن ءجون.
بىرىنىيىدەن. مادەنيەتتانۋ ەرەكشە بىرەگەي فەنومەنگە اينالعان مادەنيەت تۋرالى بىلىمدەردىڭ جيىنتىعى. ولاي بولسا مادەنيەتتانۋ ءار دوۋىردە تۋىنداعان كيەلىلىكتەر مەن رامىزدەردى ءتىزۋ جيىنتىعى ەمەس. بۇلاي بولعان جاعدايدا ول، الەمدىك مادەنيەتتىڭ تاريحىمەن عانا شەكتەلگەن بولار ەدى.
ەكىنشىدەن، مادەنيەتتانۋ - مادەنيەت جانە ونىڭ ءمانى تۋرالى تەوريا. سوعان ءوزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ارقىلى ءارى امبەباپ فەنومەن رەتىندە عىلىمي تۇردە قول جەتكىزۋدىڭ وبەكتىسى. شىنتۋايتقا كەلسەك، دۇنيە جۇزىندە ءوزىنىڭ مادەنيەتىنىڭ باعىتىن جاساماعان حالىق جوك. ولاي بولسا كوپتەگەن كىشى-گىرىم مادەنيەتتەردەن تۇراتىن جالپى ءبىر باعىتتاعى جاعدايدان مادەني-تاريحي تيپتەردىڭ بوي كورسەتەتىنىن اڭعارۋعا بولادى. ال، مادەنيەتتانۋ سول جەرگىلىكتى كوپتەگەن مادەنيەتتەردىڭ ارعى جاعىنداعى بارىنە ورتاق جالپى دامۋ جاعدايىن كورسەتۋگە باعىتتالگان.
ۇشىنشىدەن. مادەنيەتتانۋ – ءپانارالىق مەتاتەوريا. بىلايشا ايتقاندا ادامدار مەن حالىقتاردىڭ پسيحولوگياسىنا تەرەڭ بويلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى مادەنيەت تاريح قيمىلىنىڭ مەحانيزمىن، ادام بولمىسىنىڭ اسىل قۇپياسىن، شىعارماشىلىق جيىنتىعىنىڭ شىمىلدىعىن اشا باستاعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل جاعدايدا يدەولوگيا دا، ساياسات تا نەمەسە ەكونوميكا دا ەمەس، ءدال العاندا مادەنيەت عانا دۇنيەنىڭ سىرىن اشۋدا، ەۆريستيكالىق قۇرال بولىپ تابىلادى.
سونىمەن، مادەنيەتتانۋ ءپانىن تالقىلاۋ بارىسىندا مادەنيەت تۋرالى عىلىمنىڭ ءار تەكتى ايىرماشىلىعىنىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرگەن ءجون. مادەنيەتتانۋعا ەش ۋاقىتقا دەگەن انتروپولوگيا، تاريح، سوسيولوگيا، پسيحولوگيا، پەداگوگيكا، ءتىل ءبىلىمى، سەميوتيكا سياقتى پاندەر ءار ءتۇرلى جاقتارىنان ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى.
سەميوتيكا (گرەك تىلىندە - بەلگى، نىشان). مەد. اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى تۋرالى عىلىم. تابيعي جانە جاساندى تىلدەردى تاڭبالار جۇيەسى رەتىندە قارايتىن، سونداي-اق جالپى تاڭبالار جۇيەسىن زەرتتەيتىن عىلىم.
ارينە، ولار مادەنيەت جانە مادەني قۇبىلىستاردى ءار تۇرعىدان تانيدى. ال، مادەنيەتتانۋ ادامزات قوعامىنىڭ ءار كەزەڭىندەگى مادەنيەتىن زەرتتەيتىن ءبىرتۇتاس ءار ءتۇرلى عىلىمدار كومپلەكسىنىڭ بەلگىلەۋ جيىنتىعى. ناقتى ايتساق تەوريالىق، تۇسىندىرمە-سيپاتتاۋ جانە كوركەمسوزدى مازمۇنعا نەگىزدەلگەن بولىمدەردەن قۇرالاتىن مادەنيەتتانۋ، گۋمانيتارلىق عىلىمداردىڭ جيناقتالعان ەرەكشە ءتۇرى. مىسالى، مادەنيەتتانۋ مىندەتتى تۇردە «مادەنيەت ارحەولوگاياسىنا» نازار اۋدارادى، ونىڭ شىعۋ تەگىن، دامۋ كودىن، مادەنيەت مۇراگەرلىگىنىڭ ءتاسىلىن، تۇراقتىلىعىن اشادى. ياعني، مادەنيەتتىڭ ساقتالۋ، جاڭارۋ، ونىڭ مۇلدەم وزگەرۋى ارقىلى ونەر، فيلوسوفيا، ساياسات، ەكونوميكا سالالارىنداعى جاسالۋ تۇرلەرىن قامتيدى. سونىمەن قاتار مادەنيەتتىڭ جەتىستىكتەرىن ءسارالشى عانا قويماي، ولاردىڭ قۇرىلىمىن، ىس-ارەكەتىنىن. ءتۇرىن، مادەنيەتگىڭ ءبىرتۇتاستىعىن جانە سونداي ءبىرتۇتاستىقتى جاساۋ جولدارىنداعى كونسەپتۋالدىك تاۋقىمەتتەرىن قويۋ جانە شەشۋ جاتادى.
مادەنيەتتانۋ ادامداردىڭ ەرەكشە ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى تۇرعىسىندا ءوزىن تاريحي، مادەني-مۇراگەرلىك جاعدايات رەتىندە اشادى. ونىڭ پانىنە – مادەنيەتتىڭ شىعۋ تەگى (گەنەزيسى)، مىندەتتى ءىسى، دامۋى جاتادى، ال نەگىزگى ماقساتىنا – مادەنيەت «گەنەتيكاسىن» جاساۋ، تاريحي-مادەني بارىسىن ءتۇسىندىرىپ عانا قويماي، سونىمەن قاتار ولاردى بولجاۋ، ال بولاشاقتا ولاردى باسقارۋ جاتادى.
جالپى، مادەنيەتتانۋدىڭ عىلىمي ءپان رەتىندەگى قالىپتاسۋىن، ونىڭ ەرەكشە بىلىمدەر جۇيەسى رەتىندەگى تۇسىنىكتەر تۇرعىسىنان قاراعان ءجون. ارينە مادەنيەتتانۋدىڭ ءپانىن، ماقساتىن، باعدارلاماسىن وسىلايشا ءتۇسىنۋ ونىڭ عىلىمي اۋقىمىنا الەۋمەتتىك شىعارماشىلىقتىڭ باسقا دا ورىستەرىنەن ءار ءتۇرلى اقپاراتتاردى قامتۋدى قاجەت ەتەدى، ءبىراق بۇل سينكرەتيكالىق بىلىمدەر وبلىسىنىڭ نەگىزگى زەرتتەيتىن الاڭى، تاريح «سۋبەكتىسىنىڭ» قاتارداعى ىس-ارەكەتتىڭ وبرازى، ءومىر سالتى، وي كەسكىنى بولۋ كەرەك. بۇل ايتىلعاندار، بىلىمدەر جۇيەسى رەتىندە مادەنيەت ورىستەرىنىڭ ءوز-ارا بايلانىسىن سيپاتتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وعان ايعاق رەتىندە بۇرىننان جانە قازىرگى ۋاقىتتا قالىپتاسىپ كەلە جاتقان الەۋمەتتىك مادەنيەتتانۋ، ەكولوگيالىق مادەنيەت، مادەنيەت فيلوسوفياسى جانە انتروپولوگيالىق مادەنيەت بىلىمدەرىن كەلتىرۋگە بولادى. سونىمەن، مادەنيەتتانۋ - وزىنە ءتان ەرەكشە بىلىمدەر جۇيەسى ارقىلى سانا-سەزىممەن مادەنيەتتى ءتۇسىنۋ، ۇعىنۋ دەگەن ءسوز. مادەنيەتتانۋ - ادام تۇلعاسىنا ارنايى باعىتتالعان مادەنيەت تۋرالى عىلىم.
مادەنيەت ءوزىنىڭ ىشكى شىنايى بولمىسىمەن ادام تۇلعاسىنا باعىتتالعاندىقتان، ونى ءوزىن-وزى تانىپ ءبىلۋ نەمەسە ادامنىڭ رۋحاني ءومىربايانى دەپ ەسەپتەيدى. مادەنيەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ شارتى، ول ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشى ۇرپاققا ساباقتاستىلىقپەن بەرىلىپ وتىرىلادى. سوندىقتان مادەنيەت ءوزىن-وزى تاراتۋ ماسەلەسىن الدىڭعى ورىنعا قويادى. ياعني، مادەنيەتتانۋ قابىلداۋدىڭ، پرينسيپتەردىڭ تۇسىنىكتەردىڭ جۇيەسى بولىپ سسانالادى دا سولار ارقىلى مادەنيەتتىڭ ترانسلياسيالاۋ بارىسى ءىس جۇزىنە اسادى. بۇل جۇيە ادام تۇلعاسىنىڭ ولشەمى تۋرالى مادەنيەتتە قوردالانعان ءتيىستى ءبىلىمدى، شەبەرلىكتى، تاجىريبەنى جاريا ەتۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
مادەنيەتتانۋ ماماندىعىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى: توقان ا.ن
وندىرىستىك تاجىريبە جەتەكشىسى: ەسبولوۆا م.ا
You Might Also Like
-
مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن تۇلەكتەر الدىندا ولاردىڭ ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ ءبىرى - وقۋ ورنىن تاڭداۋ تۇر. ءاربىر ادام ءوز ماماندىعىن سانالى تۇردە تاڭداپ، بولاشاقتا كىمبولعىسى كەلەتىنىن ءوزى ءۇشى...
