ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «تۇركىستان» ولەڭى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «تۇركىستان» ولەڭى (8 - سىنىپ)
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. بىلىمدىلىك.
م. جۇمابايەۆتىڭ شىعارماشىلىعى جايلى العان تەوريالىق بىلىمدەرىن وقۋشى ەسىندە قايتا جاڭعىرتىپ، تەرەڭدەتە ءتۇسۋ.
2. دامىتۋشىلىق.
«تۇركىستان» ولەڭى تۋرالى العان بىلىمدەرىن ءار ءتۇرلى تاپسىرمالار ارقىلى جۇيەلەۋ، بالالاردى تەز ويلانىپ، جاۋاپتارىن تياناقتى ايتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك.
وقۋشىنىڭ ءتىل بايلىعىن جەتىلدىرۋ، م. جۇمابايەۆ سەكىلدى ءوز ءتىلىن، ەلىن، جەرىن سۇيە بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: قالىپتى، ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، مانەرلەپ وقۋ، جاڭا تەحنولوگيا ەلەمەنتتەرى ارقىلى تۇرلەندىرىپ وتكىزۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: م. جۇمابايەۆ شىعارمالار جيناعى، ولەڭدەر جيناعى، سلايدتار.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. بالالار، ءبىز وتكەن ساباقتا «ماعجاننىڭ بارلىق ءومىرى – پوەزياسىندا» دەگەن تاقىرىپقا توقتالعانبىز. ءبارىمىز تاقتاعا نازار اۋدارايىق.
وسى تاقىرىپتار اياسىندا ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالساق.
1) نەلىكتەن ماعجان ءومىرىن ونىڭ پوەزياسىمەن توعىستىرامىز؟
1 – وقۋشى: ماعجاننىڭ بارلىق ءومىرى – پوەزياسىندا. اقىن ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك، قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسادى. سولارعا اقىندىق ءۇن قوسىپ، ءوز ولەڭدەرى مەن ماقالالارىن باسپا ءسوز بەتتەرىندە ءجيى جاريالاپ وتىرادى. بىرنەشە ولەڭ جيناقتارى جارىق كورەدى. مىسالى، «شولپان» اتتى تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى ماعجان ولەڭدەرى نەگىزىنەن حالقىنىڭ، ەل – جۇرتىنىڭ تاعدىرىنا باعىشتالعان. اقىننىڭ ەلىنە، حالقىنا، بۇكىل تۇركى ناسىلدەس، قانداس حالىقتارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ونىڭ جىرلارىنان انىق كورىنەدى.
2) نەگە ماعجاندى ۇلى اقىن دەيمىز؟
2 – وقۋشى: ماعجان – ۇلى اقىن. قازاقتىڭ كەمەڭگەر جازۋشىسى م. اۋەزوۆ: «ابايدان كەيىن ماعجاندى سۇيەمىن... ماعجان كۋلتۋراسى زور اقىن... سىرتقى كەستەنىڭ كەلىسىمى مەن كۇيشىلىگىنە قاراعاندا بۇل بار زاماننىڭ شەگىنەن اسقانداي... بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىسىنىڭ ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى» دەپ، ونىڭ اقىندىعىن دا، ادەبيەت تاريحىنداعى ورنىن دا ءدوپ باسىپ ايتقان.
3) ماعجاننىڭ ليريك، سىرشىل اقىن اتالۋ سەبەبى نەدە؟
3 – وقۋشى: ماعجان – ليريك، سىرشىل اقىن. ونىڭ پوەزيا – قوماقتى جاعى – ليريكالارى. ولاردى رومانتيكالىق اسقاق سەزىممەن ورىلگەن. جاي تەربەتەدى، ادامدى نازىك، سۇلۋ سەزىمدەرگە بولەيدى. اقىن ليريكاسىنىڭ تاقىرىپتارى ساي الۋان: تۋعان جەر، اتامەكەن، حالىق تاعدىرى، ادامگەرشىلىك، شىنايى ماحاببات.
ماعجان – سىرشىل اقىن. ماعجان سوزىندەي تىلگەن جۇمساق، جۇرەككە جىلى تيەتىن، ۇلبىرەگەن نازىك اۋەز قازاقتىڭ بۇرىنعى اقىندارىندا بولعان ەمەس. ول جۇرەكتىڭ قوبىزىن شەرتەدى، نە جازسا دا، سىرلى، كوركەم، ءساندى جازادى.
جارالدىم توپىراعىڭنان، سەن – ءتۇبىم،
جالعانى جوق ءبارى سەنەن جان – ءتانىم.
سەنەن باسقا جەردە ماڭگى قاراڭعى
جارىق بولار شولپان، ايىم، سەن – كۇنىم.
ولەڭدى تۇسىنىكتەمە كۇندەلىگى بويىنشا تالداۋ جاساتۋ
4 – وقۋشى: ماعجان – ەپيك اقىن. ونىڭ قالامىنان «باتىر بايان»، «قورقىت»، «ءجۇسىپحان» سياقتى پوەمالار تۋعان. «باتىر بايان» پوەماسىندا ءوزىنىڭ حالقىنا، الاشىنا دەگەن پەرزەنتتىك جۇرەگىنىڭ ىستىق سەزىمىن ولەڭ ورنەگىنە شىنايىلىقپەن تۇسىرگەن. اقىلگوي، داناگوي اقىن بابالارىمىز بەن اتى شۋلى باتىرلارىمىزدى جىر ارقاۋىنا ەنگىزىپ، اسقان ىلتيپاتپەن بەينەلەنگەن.
ءمۇعالىم: بالالار، م. جۇمابايەۆتىڭ اقىندىق ونەرى تۋرالى وتە تاماشا باياندادىڭدار. م. جۇمابايەۆتىڭ اقىندىعى، سۋرەتشىلىگى تۋرالى ج. ايماۋىتوۆ قانداي پىكىر ايتتى؟ قانە، كىم ايتىپ جىبەرەدى؟
5 – وقۋشى: «ماعجاننىڭ اقىندىق» كۇشى، سوزگە ەركىندىگى، سۋرەتشىلىگى – «باياندا» تولىق كورىنەدى. اباي ايتقان ءسوز پاتشاسى «باياندا» بار. ادامداردىڭ مىنەزىن دۇرىس كەلتىرۋ، ماحابباتتى، باتىردى، سوعىستى، ءولىمدى سۋرەتتەۋى ءومىردى تۇيە بىلگەندىگىن كورسەتەدى. «بايان» - قازاق ادەبيەتىندە بولا بەرمەگەن تابىس.
ءمۇعالىم: وتە جاقسى. مىنە، بالالار، اقىندىق ونەردىڭ قىر - سىرىن جان جۇرەگىمەن سەزىنە بىلگەن ادامنىڭ پىكىرى وسىنداي بولماق. ماعجان جۇمابايەۆ تۋرالى ايتىلعان پىكىرلەرگە نازار اۋدارايىق.
1. «ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى»
(م. اۋەزوۆ)
2. «م. جۇمابايەۆ – اباي مەن قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ اراسىنداعى پوەتيكالىق كوپىر»
(ع. يبراگيموۆ)
3. «ماعجاننىڭ اقىندىعى دا، كىسىلىگى دە ەرەكشە بولەك ەدى. اقىندىق ومىرىنە، بىلىمىنە كەلسەك، الاشتىڭ ەكى كۇشتى ادامىنىڭ ءبىرى، ءتىپتى ەڭ دارىندىسى، كۇشتىسى ماعجان بولاتىن. ءبىرى – ءبىزدىڭ وسى كۇنگى م. اۋەزوۆ»
(س. مۇقانوۆ)
حالقىمىزدىڭ وسىنداي اپتال ازاماتتارىنىڭ پىكىرلەرىنە قاراپ، م. جۇمابايەۆتىڭ جۇلدىزى قازاق ولەڭىنىڭ اسپانىندا ەرەكشە نۇرلانىپ، جانىپ، جارقىراعانىن بايقاۋىمىزعا بولادى.
م. جۇمابايەۆ ءوز ولەڭدەرىندە تۋعان جەرگە دەگەن ماحاببات تاقىرىبىن ايرىقشا جىر ارقاۋى ەتكەن. قانە، تۋعان جەر، اتامەكەن تاقىرىبىنا ارناعان قانداي ولەڭدەرىن بىلەسىڭدەر؟
6 – وقۋشى: «ساعىندىم»، «سۇيەمىن»، «تۋعان جەر»، «تۋعان جەرىم – ساسىقكول»، «كوكشەتاۋ»، «ورال تاۋى»، «جەل» ت. ب.
م. جۇمابايەۆ ولەڭدەرىن سارالاپ جازىپ كورسەتۋ.
اقىن ءوز ولەڭدەرىندە تۋعان جەرگە دەگەن جۇرەك جاردى جىرىن سارىارقاسىنا، دۇنيەگە كەلگەن جەرى ساسىقكولىنە ارناعان. ولەڭنىڭ ءاربىر جولى پەرزەنتتىك سۇيىسپەنشىلىككە تولى.
«ساعىندىم» ولەڭى مەن «كوكشەتاۋ» ولەڭىن مانەرلەپ وقيدى.
ءمۇعالىم: مىنە، بالالار اقىن پوەزياسىندا ونىڭ مىنەزى بارىنشا كورىنىس تاپقان. ونىڭ ءار سوزىنەن، ءار جولىنان، ءار شۋماعىنان اقىننىڭ ءوز تىنىسىن، تىرشىلىگىن، جان جىلۋىن، جان ارپالىسىن، ىزا - كەگىن، ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە تولى جۇرەك سوعىسىن سەزىنەمىز.
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. بىلىمدىلىك.
م. جۇمابايەۆتىڭ شىعارماشىلىعى جايلى العان تەوريالىق بىلىمدەرىن وقۋشى ەسىندە قايتا جاڭعىرتىپ، تەرەڭدەتە ءتۇسۋ.
2. دامىتۋشىلىق.
«تۇركىستان» ولەڭى تۋرالى العان بىلىمدەرىن ءار ءتۇرلى تاپسىرمالار ارقىلى جۇيەلەۋ، بالالاردى تەز ويلانىپ، جاۋاپتارىن تياناقتى ايتا بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
3. تاربيەلىك.
وقۋشىنىڭ ءتىل بايلىعىن جەتىلدىرۋ، م. جۇمابايەۆ سەكىلدى ءوز ءتىلىن، ەلىن، جەرىن سۇيە بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: قالىپتى، ارالاس ساباق.
ساباقتىڭ ءادىسى: سۇراق – جاۋاپ، مانەرلەپ وقۋ، جاڭا تەحنولوگيا ەلەمەنتتەرى ارقىلى تۇرلەندىرىپ وتكىزۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: م. جۇمابايەۆ شىعارمالار جيناعى، ولەڭدەر جيناعى، سلايدتار.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ.
1. بالالار، ءبىز وتكەن ساباقتا «ماعجاننىڭ بارلىق ءومىرى – پوەزياسىندا» دەگەن تاقىرىپقا توقتالعانبىز. ءبارىمىز تاقتاعا نازار اۋدارايىق.
وسى تاقىرىپتار اياسىندا ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالساق.
1) نەلىكتەن ماعجان ءومىرىن ونىڭ پوەزياسىمەن توعىستىرامىز؟
1 – وقۋشى: ماعجاننىڭ بارلىق ءومىرى – پوەزياسىندا. اقىن ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك، قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسادى. سولارعا اقىندىق ءۇن قوسىپ، ءوز ولەڭدەرى مەن ماقالالارىن باسپا ءسوز بەتتەرىندە ءجيى جاريالاپ وتىرادى. بىرنەشە ولەڭ جيناقتارى جارىق كورەدى. مىسالى، «شولپان» اتتى تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعى ماعجان ولەڭدەرى نەگىزىنەن حالقىنىڭ، ەل – جۇرتىنىڭ تاعدىرىنا باعىشتالعان. اقىننىڭ ەلىنە، حالقىنا، بۇكىل تۇركى ناسىلدەس، قانداس حالىقتارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ونىڭ جىرلارىنان انىق كورىنەدى.
2) نەگە ماعجاندى ۇلى اقىن دەيمىز؟
2 – وقۋشى: ماعجان – ۇلى اقىن. قازاقتىڭ كەمەڭگەر جازۋشىسى م. اۋەزوۆ: «ابايدان كەيىن ماعجاندى سۇيەمىن... ماعجان كۋلتۋراسى زور اقىن... سىرتقى كەستەنىڭ كەلىسىمى مەن كۇيشىلىگىنە قاراعاندا بۇل بار زاماننىڭ شەگىنەن اسقانداي... بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىسىنىڭ ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى» دەپ، ونىڭ اقىندىعىن دا، ادەبيەت تاريحىنداعى ورنىن دا ءدوپ باسىپ ايتقان.
3) ماعجاننىڭ ليريك، سىرشىل اقىن اتالۋ سەبەبى نەدە؟
3 – وقۋشى: ماعجان – ليريك، سىرشىل اقىن. ونىڭ پوەزيا – قوماقتى جاعى – ليريكالارى. ولاردى رومانتيكالىق اسقاق سەزىممەن ورىلگەن. جاي تەربەتەدى، ادامدى نازىك، سۇلۋ سەزىمدەرگە بولەيدى. اقىن ليريكاسىنىڭ تاقىرىپتارى ساي الۋان: تۋعان جەر، اتامەكەن، حالىق تاعدىرى، ادامگەرشىلىك، شىنايى ماحاببات.
ماعجان – سىرشىل اقىن. ماعجان سوزىندەي تىلگەن جۇمساق، جۇرەككە جىلى تيەتىن، ۇلبىرەگەن نازىك اۋەز قازاقتىڭ بۇرىنعى اقىندارىندا بولعان ەمەس. ول جۇرەكتىڭ قوبىزىن شەرتەدى، نە جازسا دا، سىرلى، كوركەم، ءساندى جازادى.
جارالدىم توپىراعىڭنان، سەن – ءتۇبىم،
جالعانى جوق ءبارى سەنەن جان – ءتانىم.
سەنەن باسقا جەردە ماڭگى قاراڭعى
جارىق بولار شولپان، ايىم، سەن – كۇنىم.
ولەڭدى تۇسىنىكتەمە كۇندەلىگى بويىنشا تالداۋ جاساتۋ
4 – وقۋشى: ماعجان – ەپيك اقىن. ونىڭ قالامىنان «باتىر بايان»، «قورقىت»، «ءجۇسىپحان» سياقتى پوەمالار تۋعان. «باتىر بايان» پوەماسىندا ءوزىنىڭ حالقىنا، الاشىنا دەگەن پەرزەنتتىك جۇرەگىنىڭ ىستىق سەزىمىن ولەڭ ورنەگىنە شىنايىلىقپەن تۇسىرگەن. اقىلگوي، داناگوي اقىن بابالارىمىز بەن اتى شۋلى باتىرلارىمىزدى جىر ارقاۋىنا ەنگىزىپ، اسقان ىلتيپاتپەن بەينەلەنگەن.
ءمۇعالىم: بالالار، م. جۇمابايەۆتىڭ اقىندىق ونەرى تۋرالى وتە تاماشا باياندادىڭدار. م. جۇمابايەۆتىڭ اقىندىعى، سۋرەتشىلىگى تۋرالى ج. ايماۋىتوۆ قانداي پىكىر ايتتى؟ قانە، كىم ايتىپ جىبەرەدى؟
5 – وقۋشى: «ماعجاننىڭ اقىندىق» كۇشى، سوزگە ەركىندىگى، سۋرەتشىلىگى – «باياندا» تولىق كورىنەدى. اباي ايتقان ءسوز پاتشاسى «باياندا» بار. ادامداردىڭ مىنەزىن دۇرىس كەلتىرۋ، ماحابباتتى، باتىردى، سوعىستى، ءولىمدى سۋرەتتەۋى ءومىردى تۇيە بىلگەندىگىن كورسەتەدى. «بايان» - قازاق ادەبيەتىندە بولا بەرمەگەن تابىس.
ءمۇعالىم: وتە جاقسى. مىنە، بالالار، اقىندىق ونەردىڭ قىر - سىرىن جان جۇرەگىمەن سەزىنە بىلگەن ادامنىڭ پىكىرى وسىنداي بولماق. ماعجان جۇمابايەۆ تۋرالى ايتىلعان پىكىرلەرگە نازار اۋدارايىق.
1. «ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى»
(م. اۋەزوۆ)
2. «م. جۇمابايەۆ – اباي مەن قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ اراسىنداعى پوەتيكالىق كوپىر»
(ع. يبراگيموۆ)
3. «ماعجاننىڭ اقىندىعى دا، كىسىلىگى دە ەرەكشە بولەك ەدى. اقىندىق ومىرىنە، بىلىمىنە كەلسەك، الاشتىڭ ەكى كۇشتى ادامىنىڭ ءبىرى، ءتىپتى ەڭ دارىندىسى، كۇشتىسى ماعجان بولاتىن. ءبىرى – ءبىزدىڭ وسى كۇنگى م. اۋەزوۆ»
(س. مۇقانوۆ)
حالقىمىزدىڭ وسىنداي اپتال ازاماتتارىنىڭ پىكىرلەرىنە قاراپ، م. جۇمابايەۆتىڭ جۇلدىزى قازاق ولەڭىنىڭ اسپانىندا ەرەكشە نۇرلانىپ، جانىپ، جارقىراعانىن بايقاۋىمىزعا بولادى.
م. جۇمابايەۆ ءوز ولەڭدەرىندە تۋعان جەرگە دەگەن ماحاببات تاقىرىبىن ايرىقشا جىر ارقاۋى ەتكەن. قانە، تۋعان جەر، اتامەكەن تاقىرىبىنا ارناعان قانداي ولەڭدەرىن بىلەسىڭدەر؟
6 – وقۋشى: «ساعىندىم»، «سۇيەمىن»، «تۋعان جەر»، «تۋعان جەرىم – ساسىقكول»، «كوكشەتاۋ»، «ورال تاۋى»، «جەل» ت. ب.
م. جۇمابايەۆ ولەڭدەرىن سارالاپ جازىپ كورسەتۋ.
اقىن ءوز ولەڭدەرىندە تۋعان جەرگە دەگەن جۇرەك جاردى جىرىن سارىارقاسىنا، دۇنيەگە كەلگەن جەرى ساسىقكولىنە ارناعان. ولەڭنىڭ ءاربىر جولى پەرزەنتتىك سۇيىسپەنشىلىككە تولى.
«ساعىندىم» ولەڭى مەن «كوكشەتاۋ» ولەڭىن مانەرلەپ وقيدى.
ءمۇعالىم: مىنە، بالالار اقىن پوەزياسىندا ونىڭ مىنەزى بارىنشا كورىنىس تاپقان. ونىڭ ءار سوزىنەن، ءار جولىنان، ءار شۋماعىنان اقىننىڭ ءوز تىنىسىن، تىرشىلىگىن، جان جىلۋىن، جان ارپالىسىن، ىزا - كەگىن، ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە تولى جۇرەك سوعىسىن سەزىنەمىز.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
